Tuesday, February 27, 2007

چاوپێکه‌وتنێک له‌ گه‌ڵ دوکتور یووست هیلترما ن




The following is an interview with Dr.Joost Hiltermann , The Middle East Project
Director of International Crisis Group.
The Interview was conducted on Tuesday, October 3, 2006 in Brussels.
It was broadcast on 28 and 30 October 2006 by ROJ TV , Within RUWANGE
Program.

چاوپێکه‌وتن له‌ گه‌ڵ دوکتور یووست هیلترمان به‌ڕێوه‌به‌ری پرۆژه‌ی ڕۆژهه‌لاتی نێوه‌ڕاستی ڕێکخراوی گرووپی قه‌یرانی نێونه‌ته‌وه‌یی



قازی : زۆری پێخۆشحالین بۆ به‌شداریتان له‌ به‌رنامه‌که‌ماندا. ئه‌گه‌ر ده‌کرێ له‌ سه‌ره‌تاوه‌ بۆمان باس بکه‌ن ئه‌رک و کاری رێکخراوی گرووپی قه‌یرانی نێونه‌ته‌وه‌یی چییه‌ ؟


هیلترمان : ئینترناشناڵ کرایسیس گرووپ ، رێکخراوێکی نێونه‌ته‌وه‌یی ، سه‌ربه‌خۆی ، ناحکوومی یه که‌ حه‌ول ده‌دا بۆ پێشگیری له‌ کێشه‌ی چه‌کدارانه‌. ئێمه‌ لێکۆڵینه‌وه‌ ده‌که‌ین و بارو دۆخی بواره‌کانی کێشه‌ی چه‌کدارانه‌ لێک ده‌ده‌ینه‌وه‌ و له‌و باره‌یه‌وه‌ حکوومه‌تان و ئاکتۆری دیکه‌ی سیاسی ئامۆژگاری ده‌که‌ین.یارمه‌تییان ده‌که‌ین بۆ بیر کردنه‌وه‌ له‌ چلۆنایه‌تی چاره‌سه‌ر کردنی کێشه‌ی توند و تیژ ، یان پێش لێ گرتنی ئه‌گه‌ر هه‌ڕه‌شه‌ی کێشه‌یه‌کی توندو تیژ له‌ گۆرێ دا بێ .

قازی : ڕێکخراوه‌که‌تان ، رێکخراوه‌یه‌کی جیهانی یه‌ ؟


هیلترمان : به‌ڵێ ! ئێمه‌ له‌ سه‌رتاسه‌ری جیهان له‌ بواری
پێشگرتن له‌ کێشه‌ی چه‌کدارانه‌ کار ده‌که‌ین .


قازی : ئێوه‌ له‌ هه‌موو ناوچه‌یه‌ک کار ده‌که‌ن
له‌ هه‌ر جێیه‌ک کێشه‌ هه‌بێ له‌ وێ کار ده‌که‌ن ؟


هیلترمان : نه‌ک هه‌موو جێیه‌ک ! ده‌بێ هه‌ڵبژێرین. چونکوو
ڕیکخراوه‌یه‌کی پچووکین . کارمه‌ندمان که‌مه‌ و سه‌رچاوه‌مان به‌رته‌نگه‌. بۆیه‌ ناتوانین له‌ هه‌موو شوێنێک بین ، به‌ڵام حه‌ول ده‌ده‌ین له‌ زۆربه‌ی ئه‌و جیگایانه‌ی وا کێشه‌ی چه‌کدارانه‌ی جیدییان تێدایه‌ هه‌بین .



قازی : شێوه‌ی کارتان چۆنه‌ ؟ ته‌نێ ڕاپۆرت ئاماده‌ ده‌که‌ن ؟
لێکۆڵینه‌وه‌ی مه‌یدانیش ده‌که‌ن ؟


هیلترمان : ئێمه‌ له‌ مه‌یدانی کێشه‌که‌ دا لێکۆڵینه‌وه‌ ده‌که‌ین، له‌ بواری کێشه‌ی چه‌کدارانه‌ دا. ئێمه‌ له‌ گه‌ڵ ته‌یفێکی به‌ربڵاو له‌ ئاکتۆران قسه‌ ده‌که‌ن. حه‌ول ده‌ده‌ین له‌ بۆچوونی هه‌موو لایه‌نه‌کان ئاگادار بین ، بۆ ئه‌وه‌ی بزانین ڕیشه‌ی کێشه‌کان چنه‌ ؟ و ته‌عبیر و بۆچۆنی هه‌ر لایه‌نێک ، هه‌ر گرووپێک چییه‌ ؟ له‌ شی کردنه‌وه‌یه‌ک دا ئه‌وانه‌ به‌ سه‌ریه‌که‌وه‌ باس ده‌که‌ین بۆ ئه‌وه‌ی نیشان بده‌ین هۆ و سه‌به‌بی ڕیشه‌یی کێشه‌یه‌کی تایبه‌تی چییه‌ ؟ و بۆچوونه‌کان چۆن پێ ده‌گه‌ن و پێک دێن . دوایه‌ له‌ سه‌ر بنه‌مای ئه‌و شیکردنه‌وه‌یه‌ ئامۆژگاری خۆمان ده‌هێنینه‌ گۆڕێ و ده‌ڵێین بۆ ئه‌وه‌ی پێشی کێشه‌ی زیاتر بگیرێ ده‌بێ چ جۆره‌ هه‌نگاوێک هه‌ڵبهێندرێته‌وه‌ . هه‌نگاوی یه‌که‌م و دووه‌م و سێیه‌م ، به‌م شێوه‌یه‌ ڕه‌نگه‌ به‌ ئاکامێک بگه‌ین .



قازی : هه‌ڵبه‌ت ، دیاره‌ ئه‌و ئه‌رکه‌ی ئێوه‌ حه‌وجێی به‌ زانستێکی قووڵ و به‌ربڵاو هه‌یه‌ سه‌باره‌ت به‌و کێشانه‌ی لێیان ده‌کۆڵنه‌وه‌. کارمه‌نده‌کانتان ئه‌رکه‌کانیان چۆن ڕاده‌په‌ڕێنن ؟


هیلترمان : به‌ر له‌ هه‌موو شت ئه‌و که‌سانه‌ی له‌و بواره‌ دا کار ده‌که‌ن ده‌بێ پێشخانێکی تایبه‌تی یان هه‌بێ . ده‌بێ له‌ سه‌ر ئه‌و هه‌رێمه‌ی کار ده‌که‌ن پێشتر ماوه‌یه‌ک لێکۆڵینه‌وه‌یان کردبێ ، یان به‌ ڕێگه‌ی خوێندن له‌ زانکۆ ، یان مانه‌وه‌ی زۆر له‌وێ ، وه‌ک ڕۆژنامه‌نووس و وه‌کی دی ، به‌ خوێندنه‌وه‌ و نووسین له‌و باره‌یه‌وه‌ ،به‌ لێکۆڵینه‌وه‌ و ڕاپۆرت ئاماده‌ کردن له‌ سه‌ر هه‌رێمه‌که‌. ئێمه‌ که‌سی ئه‌وتۆ له‌ به‌ر کار نانێین که‌ ته‌جروبه‌ی ئه‌وتۆیان نه‌بێ له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی پێداویستی به‌ زانیاری هه‌یه‌. شتێکی دیکه‌ش هه‌یه‌ کاتێک مرۆ شان ده‌داته‌ به‌ر کارێکی ئه‌وتۆ به‌ ده‌م کاره‌وه‌ شت فێر ده‌بێ . هه‌میشه‌ له‌ کۆبوونه‌وه‌ و میتینگان دایه‌، خه‌ریکی شیکردنه‌وه‌یه‌ ، کاتێک مرۆ شتێک بڵاو ده‌کاته‌وه‌ خه‌ڵک بۆچوونی خۆیانی له‌ سه‌ر ده‌رده‌بڕن ، زانیاری تازه‌ ده‌ست ده‌که‌وێ و ئه‌و کاره‌ ده‌بێته‌ پێڤاژۆیه‌کی دوولایه‌نه‌.




قازی : ئێوه‌ ستافی خۆجێیش به‌کار ده‌هێنن ؟ بۆ وێنه‌ ئێوه‌
که‌ له‌ ئۆردۆن کار ده‌که‌ن پێوه‌ندیتان له‌ گه‌ڵ خه‌ڵک له‌وێ هه‌یه‌ ؟



هیلترمان : هه‌ڵبه‌ت ، هه‌ڵبه‌ت پێوه‌ندیمان هه‌یه‌. به‌ڵام ئۆردۆن وڵاتێک نییه‌ ئێمه‌ کاری له‌ سه‌ر بکه‌ین ، چونکوو کێشه‌ی چه‌کداری تێدا نییه‌ . به‌ڵام با بڵێین عێراق ، له‌وێ له‌ گه‌ڵ عێراقییه‌کان کار ده‌که‌ین بۆ لێکۆڵینه‌وه‌. به‌ڵام شیکردنه‌وه‌ی ڕاسته‌ قینه‌ و کۆتایی له‌ لایه‌ن خۆمانه‌وه‌ ده‌کرێ. دیاره‌ ئێمه‌ له‌ زانیاری خه‌ڵک و ئه‌و ئاگادارییانه‌ی ده‌مانده‌نێ که‌لک وه‌ر ده‌گرین .


قازی : ئێوه‌ ڕاپۆرت ئاماده‌ ده‌که‌ن ، دوایه‌ ئامۆژگاری لایه‌نه‌کان ده‌که‌ن بۆ ئه‌وه‌ی چلۆن کێشه‌که‌یان به‌لادا بخه‌ن .
به‌ڵام گه‌ڵۆ ئێوه‌ پێوه‌ندی شه‌خسیش له‌ گه‌ڵ لایه‌نه‌کان داده‌مه‌زرێنن ؟ یان ئه‌و پێوه‌ندییانه‌ ته‌نێ پێوه‌ندی ڕه‌سمینه‌ ؟

هیلترمان : ڕه‌سمی یه‌ . به‌ڵام ئێمه‌ له‌ گه‌ڵ خه‌ڵک ناسیاوی په‌یدا ده‌که‌ین و هێندێک جار ئه‌وه‌ ده‌توانێ ببێ به‌ پێوه‌ندییه‌کی زۆر دۆستانه‌. ده‌سته‌ی به‌ڕێوه‌به‌ری ڕێکخراوه‌که‌مان ده‌سترۆیشتوون و نفووزیان زۆره‌. ده‌ناو ئه‌واندا ، سه‌رۆکی پێشووی ده‌وڵه‌تان ، وه‌زیرانی پێشووی کاروباری ده‌ره‌وه‌ ، ئه‌مه‌ی پێشوو ، و ئه‌وه‌ی پێشوو هه‌ن . ئه‌وانه‌ ده‌رگامان بۆ ده‌که‌نه‌وه‌ ، بۆیه‌ له‌ ناو حکوومه‌ته‌کان و گرووپه‌ سیاسییه‌کاندا به‌ هاسانی ده‌ستمان به‌ شوێنی به‌رز ڕاده‌گا. دیاره‌ ئێمه‌ قسه‌یه‌کی زۆر له‌ گه‌ڵ لایه‌نه‌کان ده‌که‌ین و به‌ تێپه‌ڕینی زه‌مان مرۆ ده‌کرێ له‌ گه‌ڵ هێندێکان پێوه‌ندی دۆستانه‌ په‌یدا بکا. به‌ڵام حه‌ول ده‌ده‌ین دووره‌په‌ڕێز بین ، چونکوو پێویستیمان به‌وه‌یه‌ که‌ سه‌ربه‌خۆ بین .

قازی :ئێوه‌ خۆتان به‌ڕێوه‌به‌ری پڕۆژه‌ی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستی چالاکی ڕێکخراوه‌که‌تانن . سنووری کاره‌کانتان کوێیه‌. وه‌ک بزانم ئێوه‌ له‌ عه‌مان پێته‌ختی ئۆردۆن ده‌ژین !


هیلترمان : له‌ باری تێکنیکییه‌وه‌ ئه‌من له‌ ناوچه‌ی مه‌شریقی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست ده‌کۆڵمه‌وه‌، واته‌ : ئێران ، عێراق ، وڵاتانی که‌نداو ، سوورییه‌ ، لوبنان ، ئۆردۆن ، ئیسراییل – فه‌له‌ستین. ئه‌و ناوچانه‌ . ئۆفیسێکی دیکه‌شمان له‌ قاهیره‌ هه‌یه‌ که‌ به‌ میسر و باکووری ئه‌فریقاوه‌ ده‌چارێ. له‌ سه‌ره‌وه‌ی من به‌ڕێوه‌به‌رێک هه‌یه‌ بۆ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست و باکووری ئه‌فریقا. له‌ ڕاستیدا من زیاتر له‌ سه‌ر عێراق کار ده‌که‌م، چونکوو مێژوویه‌کی درێژم له‌ گه‌ڵ ئه‌و وڵاته‌ هه‌یه‌. به‌ڵام له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی بنکه‌مان له‌ ئۆردۆنه‌ ته‌ماشای ئه‌وێش ده‌که‌ین ، به‌ڵام ئۆردۆن وڵاتێکی قه‌یراناوی نییه‌ . له‌و دواییانه‌ دا ئه‌من له‌ ئیسراییل و لوبنان بووم بۆ لێکوڵینه‌وه‌ له‌ سه‌ر کێشه‌ی سنوور له‌ هاوینی ڕابردوو دا.


گه‌لۆ ئه‌تۆ ده‌ته‌وێ له‌م ڕێکخراوه‌یه‌ دا بمێنییه‌وه‌ ؟ چونکوو پێشتر له‌ بواری جۆر به‌ جۆر دا کارت کردووه‌ ؟

هیلترمان : ڕاسته‌ ، ئه‌من پێشتر له‌ بواری مافی مرۆ دا کارم ده‌کرد ، له‌ چوارچێوه‌ی ڕێکخراوی هیوومه‌ن ڕایتس واچ و ڕێکخراوی دیکه‌ دا. ئێستا زۆر خۆشحاڵم به‌ کارکردن بۆ ڕێکخراوی جیهانی گرووپی قه‌یرانی نێونه‌ته‌وه‌یی . جارێ هیچ پلانێکی ئه‌وتۆم نییه‌ ده‌ست له‌و ڕێکخراوه‌یه‌ به‌رده‌م


قازی : ئێستا ئه‌گه‌ر هێندێک بگه‌ڕێینه‌وه‌ سه‌ر کاره‌کانی پێشووتان. وابزانم له‌ چوارچێوه‌ی چالاکییه‌کانی هیومه‌ن ڕایتس واچ دا له‌ مه‌سه‌له‌ی کوردتان کۆڵیوه‌ته‌وه‌. به‌ تایبه‌تی له‌ کوردستانی عێراق. له‌ نێوان ساڵانی 1992 و 1994 له‌وێ هێندێک لێکۆڵینه‌وه‌ی مه‌یدانیتان کردووه‌.
به‌ر له‌وه‌ی بچی بۆ کوردستان ، هیچ ئاگادارییه‌کی پێشووت له‌ سه‌ر وێ هه‌بوو ؟





هیلترمان : زۆر که‌م . ئه‌من بۆ یه‌که‌م جار له‌ سه‌ره‌تای ساڵی 1991 چوومه‌ عێراق و کوردستان وه‌ک به‌شێک له‌وێ،دوای ده‌رپه‌ڕاندنی هێزه‌کانی عیراقی له‌ کووه‌یتێ.
چووم و به‌وێدا گه‌ڕام و سه‌رم له‌ هه‌ولێر و سڵێمانیش دا.
ئاکامی ده‌ستبه‌جێی سه‌رکوتکرانی ڕاپه‌ڕینی کوردستانم له‌ لایه‌ن ئه‌رته‌شی عێراقه‌وه‌ به‌ چاوی خۆم دیت . ئه‌وه‌ یه‌که‌م ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی من له‌ گه‌ڵ ئه‌و مه‌سه‌له‌یه‌ له‌ نزیکه‌وه‌ بوو.
دوای ئه‌وه‌ چه‌ندین ده‌رفه‌تی دیکه‌شم بۆ ڕه‌خسا بۆ ئه‌وه‌ی به‌ ڕێگه‌ی ترکییه‌ دا بچمه‌ کوردستان بۆ لێکۆڵینه‌وه‌ له‌ مه‌سه‌له‌ی کوردو له‌و باره‌یه‌وه‌ هه‌تا ده‌هات زیاتر و زیاتر مه‌یلم تێدا پێک ده‌هات . دوایه‌ له‌ هاوینی ساڵی 1992 دا هیومه‌ن ڕایتس واچ له‌ به‌ر کاری نام بۆ ئه‌وه‌ی پڕۆژه‌ی لێکۆڵینه‌وه‌یه‌ک سه‌باره‌ت به‌ که‌مپه‌ینی ئه‌نفال به‌ڕێوه‌ به‌رم.
کاتێک ده‌ستمان به‌کار کرد هیچی وامان له‌ سه‌ر نه‌ده‌زانی ، ته‌نێ هێندێک ده‌نگۆ نه‌بێ و شتێکی که‌می که‌ خه‌ڵک بۆیان باس ده‌کردین ، به‌ڵام دیمه‌نێکی ڕوون و ته‌واومان له‌ به‌ر چاو نه‌بوو که‌ له‌ ساڵی 1988 دا چ قه‌وماوه‌ .


قازی : له‌ مه‌ڕ که‌مپه‌ینی ئه‌نفال ئه‌و ڕاپۆرته‌ی که‌ هیومه‌ن ڕایتس واچ بڵاوی کردووه‌ته‌وه‌ ئێوه‌ یه‌ک له‌ نووسه‌ره‌ سه‌ره‌کییه‌کانی بوون . ئه‌وه‌ به‌ ئینگلیسی بڵاو بووه‌ته‌وه‌ ،دوایه‌ وه‌رگێڕدراوه‌ته‌ سه‌ر کوردی و عه‌ڕه‌بیش . ده‌کرێ بۆمان باس بکه‌ی ئه‌و کتێبه‌تان چۆن ئاماده‌ کرد ؟



هیلترمان : به‌ر له‌ هه‌مووشت بڵێم ئه‌من یه‌که‌م که‌س نه‌بووم که‌ له‌ سه‌ر ئه‌نفال لێکۆڵینه‌وه‌م کرد. گرووپێک ئه‌و کاره‌یان ده‌کرد، به‌ڵام له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ئێمه‌ وه‌ک گرووپ کارمان نه‌ده‌کرد، هه‌ر یه‌که‌ی له‌ سه‌ر به‌شی جیاوازی ئه‌و بابه‌ته‌ کارمان ده‌کرد. هاوکارێکم هه‌بوو ناوی جیمێرا ڕۆن بوو که‌ له‌ به‌هاری ساڵی 1992 دا سه‌ردانی کوردستانی کرد و 3 مانگ له‌وێ ماوه‌. ئه‌و سه‌ری له‌ شوێنی جیاواز دا ، چووه‌ هه‌ڵه‌بجه‌ش. کاتێک من ده‌ستم پێکرد نه‌چووم بۆ هه‌ڵه‌بجه‌،
چونکوو ئه‌و خانمه‌ی هاوکارم چووبووه‌ ئه‌وێ . پێویستی به‌وه‌ هه‌بوو کاره‌که‌مان دابه‌ش بکه‌ین. جیمێرا چاوپێکه‌وتن و گوتوبێژی زۆری کردبوو ، به‌ڵام له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی کاری دیکه‌ی هه‌بوو ده‌بوو بیکا ئه‌من جێگه‌ی ویم گرته‌وه‌ و چوومه‌ شوێنی جۆر به‌ جۆر ، له‌ ناوچه‌ی سلێمانی ، هه‌ولێر، دهۆک و ڕه‌واندز ، زۆر جێیان گه‌ڕام ، حه‌ولم دا کوت کوتی ئه‌و پازڵه‌ گه‌وره‌یه‌ ببینمه‌وه‌ که‌ بریتی بوو له‌ که‌مپه‌ینی ئه‌نفال .
ئه‌وه‌ پازڵ و معه‌ممایه‌ک بوو، چونکوو زۆربه‌ی کورده‌کانی که‌ دانیشتووی شاره‌کان بوون ، نه‌که‌وتبوونه‌ به‌ر هێرشه‌کانی ئه‌نفال. ئه‌وان له‌ سه‌ریان ده‌زانی به‌ڵام به‌ وردی نه‌یان ده‌زانی چ کاره‌ساتێک قه‌وماوه‌!! و ئه‌و خه‌ڵکه‌ش که‌ به‌ ته‌واوی ده‌یان زانی چ قه‌وماوه‌ - چونکوو بۆ خۆیان له‌وێبوون –
ته‌نیا ئه‌وه‌یان ده‌زانی که‌ له‌ ناوچه‌ی تایبه‌تی خۆیاندا ڕووی دابوو و له‌ سه‌ر ناوچه‌کانی دیکه‌ هیچیان نه‌ده‌زانی.
به‌ ڕاستیش پازڵ و معه‌ممایه‌کی سه‌یر بوو و هیچ که‌س وه‌سه‌ر یه‌کی نه‌خستبووه‌وه‌. ئه‌من هه‌ست به‌ شانازییه‌کی زۆر ده‌که‌م و زۆری پێ خۆشحاڵم توانیم کارێکی ئه‌وتۆ بکه‌م ، چونکوو هه‌ست ده‌که‌م گه‌لی کورد که‌لکی له‌و لێکۆڵینه‌وه‌یه‌ وه‌رگرتووه‌.


قازی : ئاکامی ئه‌و لێکۆڵینه‌وه‌ مه‌یدانییه‌ ، چاپی کتێبێک بوو له‌ لایه‌ن هیومه‌ن ڕایتس واچه‌وه‌.
ده‌زانین پاشان ڕێکخراوه‌ کوردییه‌کان ده‌ستیان به‌ سه‌ر به‌ڵگه‌ و دۆکۆمێنتێکی زۆری ڕێژیم دا ‌گرت و ئه‌وانه‌ گۆێزرانه‌وه‌ ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا. ئێوه‌ له‌ نزیکه‌وه‌ به‌ کار کردن له‌ سه‌ر ئه‌و به‌ڵگانه‌وه‌ خه‌ریک بوون. ده‌کرێ به‌ ورده‌ڕیشال باس بکه‌ی چۆنتان کار له‌ سه‌ر ئه‌و دۆکومێنتانه‌ کرد ؟



هیلترمان : له‌ ڕاستی دا ئه‌وه‌ پڕۆژه‌یه‌ک بوو له‌ ساڵی 1992 وه‌ تا ساڵی 1994 ، چونکوو کاری مه‌یدانی زۆربه‌ی له‌ ساڵی 1992 دا کرا له‌ ماوه‌ی 3 مانگان دا ، و 3 حه‌وتووی دیکه‌ش له‌ ساڵی 1993 . به‌ڵام کار له‌ سه‌ر به‌ڵگه‌کان پڕۆژه‌یه‌کی زۆر گه‌وره‌ بوو و دوو ساڵی ته‌واوی کێشا. له‌ ئۆکتۆبری 1992 وه‌ ده‌ستی پێکرد. له‌ لایه‌ن هیومه‌ن ڕایتس واچ ڕا ئه‌من به‌رپرسیاری ئه‌و لێکۆڵینه‌وه‌یه‌ بووم ، لێکۆڵه‌ره‌وه‌ی زۆر به‌ توانامان له‌ گه‌ڵ بوون. لێکۆله‌ره‌وه‌یه‌کی کورد به‌ ناوی شۆڕش حاجی ، و هێندێک خه‌ڵکی دیکه‌ له‌ به‌ر کار نرابوون بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌. ئه‌و دۆکومێنتانه‌ له‌ دوو وه‌جبه‌ دا له‌ لایه‌ن حکوومه‌تی ئه‌مریکاوه‌ له‌ باکووری عێراق ، له‌ کوردستانه‌وه‌ به‌ ڕیگه‌ی ترکییه‌ دا برانه‌ ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا و له‌وێ له‌ ئارشیوی نه‌ته‌وه‌یی دا به‌ جێ کران. بۆ ماوه‌ی دوو ساڵان ئێمه‌ هه‌موو ڕۆژێ ده‌چووینه‌ ئه‌وێ و به‌ ئاوایه‌کی سیستێماتیک ئه‌و به‌ڵگه‌ و دۆکومێنتانه‌مان ده‌خوێنده‌وه‌. ئیندێکس واته‌ ئاسته‌مان ده‌کردن و کاتێک شتێکمان دیباوه‌ به‌ تایبه‌تی سرنجڕاکێش بووبا، بۆ وێنه‌ ئه‌گه‌ر پێوه‌ندی به‌ که‌مپه‌ینی ئه‌نفال ، به‌کارهێنانی چه‌کی کیمیایی و خاپوورکردنی گونده‌کانه‌وه‌ هه‌بایه‌ ، یان تاوانکارییه‌کی جیدی دیکه‌ی دژی مافی مرۆ ، جودامان ده‌کرده‌وه‌ و زانیارییه‌کانمان له‌ سه‌ر یه‌ک کۆ ده‌کرده‌وه‌. ئه‌وه‌ له‌و کتێبه‌ش دا وا له‌ لایه‌ن هیومه‌ن ڕایتس واچ ڕا ده‌رچووه‌ باس کراوه‌ .



قازی : وا بزانم ئه‌و سه‌نه‌د و به‌ڵگانه‌ هه‌ر له‌ ئه‌مریکا ماونه‌ته‌وه‌ ! وه‌ک ئێوه‌ بزانن چ پلانێکی وا هه‌یه‌ ئه‌وان ببردرێنه‌وه‌ کوردستان ؟


هیلترمان : ئه‌من پێم وایه‌ زۆر باش ده‌بێ ، ئه‌گه‌ر ئه‌و دۆکۆمێنتانه‌ ببردرێنه‌وه‌ بۆ کوردستان ، چونکوو گه‌لی کورد حه‌وجێی به‌و به‌ڵگانه‌ هه‌یه‌ . له‌ لایه‌کی دیکه‌وه‌ له‌ چاخی مۆدێرن دا به‌و هه‌موو مێدیا ئێلێکترۆنییه‌وه‌ ، ڕه‌نگه‌ کۆپی ئێلێکترۆنی دۆکۆمێنته‌کان به‌س بێ.
هارد کۆپی دۆکومێنته‌کان له‌ ئارشیوی زانکۆی کۆلۆرادۆ له‌ بۆلدر پارێزراون و کۆپی ئێلێکترۆنی دۆکومێنته‌کان دراون به‌ پارتی دێمۆکرات ، یه‌کێتی نیشتمانی ، هیومه‌ن ڕایتس واچ و لایه‌نی دیکه‌ش .ئه‌و دۆکومێنتانه‌ به‌ قسه‌ له‌ به‌رده‌ست دان ، به‌ڵام به‌ کرده‌وه‌ ئه‌من به‌ هیچ جێیه‌ک نازانم که‌ ده‌ستی به‌ وان ڕابگا. ئه‌وه‌ زۆر باش ده‌بێ ئه‌گه‌ر هاردکۆپی ئه‌وان ببردرێته‌وه‌ بۆ کوردستان یان له‌ ئه‌نیستیتوویه‌کی کولتووری کوردی له‌ شوێنێکی دیکه‌ی جیهان دا بپارێزدرێن.


قازی : کاتێک هیومه‌ن ڕایتس واچ کتێبه‌که‌ی بڵاو کرده‌وه‌ ، ئێوه‌ چاوه‌ڕێتان ده‌کرد ده‌وڵه‌تێک له‌ چوارچێوه‌ی کۆڕی نه‌ته‌وه‌ یه‌کگرتووه‌کان دا گازه‌نده‌ی تاوانکاری جێنۆساید له‌ لایه‌ن ڕێژیمی عێراقه‌وه‌ به‌رز بکاته‌وه‌. وابزانم کاتی قه‌ومانی کاره‌ساتێکی ئه‌وتۆ ده‌وڵه‌تێک ده‌بێ شکایه‌ت بکا.
بۆچی له‌و سه‌روبه‌ندی دا ئه‌وه‌ نه‌کرا ؟ واته‌ به‌ر له‌ ڕووخانی ڕێژیمی پێشوو له‌ عێراق ؟


هیلترمان : ده‌زانی ! چه‌ند هۆ هه‌نه‌، هه‌م هۆی حقووقی و هه‌م هۆی سیاسی . لایه‌نی حقووقی ئه‌وه‌یه‌ : ئه‌و ده‌می بۆ ئه‌وه‌ی سه‌باره‌ت به‌ جێنۆساید کردن شکایه‌ت بکرێ – دوای لێکۆڵینه‌وه‌ ئێمه‌ به‌و ئاکامه‌ گه‌یشتین که‌ ئه‌وه‌ی کراوه‌ جێنۆسایده‌ و بڕیارمان دا شکایه‌تێکی ئاوا پێویسته‌ - ته‌نیا رێگه‌یه‌کی ئه‌وه‌ کرابا ئه‌وه‌ بوو یان دادگه‌یه‌کی تایبه‌تی دابمه‌زرێندرێ – به‌ڵام له‌ لایه‌ن کۆمه‌ڵگه‌ی نێونه‌ته‌وه‌ییه‌وه‌ چ ئیراده‌یه‌کی سیاسی له‌ گۆڕێ دانه‌بوو که‌ دادگه‌یه‌کی ئه‌وتۆ دابمه‌زرێندرێ – یان شکایه‌ت ببرێته‌ به‌ر دیوانی نێونه‌ته‌وه‌یی داوه‌ری لاهه‌ ، ئه‌وه‌ دادگه‌یه‌کی له‌مێژینه‌یه‌ و به‌ کێشه‌ و هه‌رای نێوان ده‌وڵه‌تان ڕاده‌گا. به‌ڵام هه‌ر وه‌ها به‌ کێشه‌ی له‌ مه‌ڕ جێنۆسایدیش ڕاده‌گا. بۆیه‌ ئێمه‌ ڕاوێژمان به‌ حقووقزانان کرد و بۆمان ده‌رکه‌وت بۆ ئه‌وه‌ی که‌یسێکی ئه‌وتۆ بخرێته‌ به‌رده‌م بڕیاری دادگه‌یه‌ک ، ئێمه‌ خۆمان وه‌کوو ڕێکخراوه‌یه‌کی مافی مرۆ ، وه‌کوو هیومه‌ن ڕایتس واچ ، وه‌کوو ڕێکخراوه‌یه‌کی ناحکوومی ناتوانین داوای پێک هاتنی دادگه‌یه‌کی ئه‌وتۆ بکه‌ین ، ده‌بێ حکوومه‌تیك شکایه‌تێکی ئه‌وتۆ به‌رز کاته‌وه‌. لێره‌ دابوو که‌ لایه‌نی سیاسی ده‌هاته‌ ناوه‌وه‌، وه‌کوو ڕێکخراوه‌یه‌ک ئێمه‌ زۆرمان کار کرد و له‌ گه‌ڵ زۆر حکوومه‌تان دوایین بۆ ئه‌وه‌ی بزانین کامه‌یان ڕوو له‌ دیوانی داوه‌ری لاهه‌ ده‌نێن و شکایه‌تی له‌ لا ده‌که‌ن . هه‌ر چۆنێک بوو دوو حکوومه‌تمان په‌یدا کرد که‌ ئاماده‌ بوون شکایه‌تێکی ئه‌وتۆ بکه‌ن ، به‌ڵام هیچیان نه‌یانده‌ویست به‌ سه‌ری خۆیان شانی وه‌به‌ر ده‌ن ، به‌ڵکوو پێیان خۆش بوو به‌شێک بن له‌ ئیئتیلافی چه‌ند حکوومه‌تان و هه‌ر نه‌بێ حکوومه‌تێکی ئورووپاییان له‌ ناو دابێ. به‌ داخه‌وه‌ نه‌مانتوانی تاقه‌ حکوومه‌تێکی ئورووپاییش پێمل بکه‌ین که‌ ئه‌و که‌یسه‌ به‌رز بکاته‌وه‌. ئه‌من پێم وایه‌ ئه‌وه‌ له‌ به‌ر ئه‌وه‌ بوو که‌ سزای ئابووری له‌ سه‌رعێراق هه‌بوو، وڵاته‌ ئورووپاییه‌کان ده‌ستیان پێکردبوو بڵێن عێراق سزای خۆی کێشاوه‌ و ته‌مبێ کراوه‌ و
پێیان وابوو له‌ ژێر کۆنترۆڵ دایه‌ و حه‌وجێ به‌ هه‌نگاوی زیاتر ناکا. هه‌ر وه‌ها له‌ به‌ر ترسی تۆڵه‌سه‌ندنه‌وه‌ و هێرشی تێرۆریستی ،ئه‌گه‌ر هاتبا و له‌ که‌یسێکی ئه‌وتۆ وه‌ گلابان .
هه‌ر وه‌ها مه‌سه‌له‌ی خه‌رج و تێچووش له‌ گۆڕێ دابوو. ده‌بوو دوو سێ حقووقزان له‌ به‌شی حقووقی وه‌زاره‌تی کاروباری ده‌ره‌وه‌ یان وه‌زاره‌تی داد به‌ تایبه‌تی بۆ کار کردن له‌ سه‌ر ئه‌و دۆزه‌ ته‌رخان بکرێن . و ئه‌مه‌ بۆ زۆر وڵاتان خه‌رجێکی زیادی و تایبه‌تی بوو و له‌ باری ماڵییه‌وه‌ ئاماده‌ نه‌بوون ئه‌رکێکی ئاوا بخه‌نه‌ سه‌ر ئه‌ستۆی خۆیان. که‌وا بوو تێکه‌ڵاوێک له‌ چه‌ند هۆکاران نه‌یهێشت ئه‌و کاره‌ سه‌ر بگرێ.


قازی: ئێستا دادگه‌ی سه‌دام حوسێن و هاوکارانی به‌ڕێوه‌یه‌.
دادگه‌ی به‌رزی سزایی عێراق له‌ که‌یسی ئه‌نفال ده‌کۆڵێته‌وه‌. ئه‌گه‌ر هاتوو ئه‌و دادگه‌یه‌ گه‌یشته‌ ئه‌و بڕیاره‌ که‌ به‌ دژی گه‌لی کورد جێنۆساید کراوه‌ . به‌ بۆچوونی ئێوه‌ کاردانه‌وه‌ی بڕیارێکی ئه‌وتۆ له‌ باری سیاسی یه‌وه‌ له‌ سه‌ر مه‌سه‌له‌ کورد چ ده‌بێ ؟



هیلترمان :هه‌ڵبه‌ت وه‌ک ده‌زانی ئه‌وه‌ دادگه‌یه‌کی نێونه‌ته‌وه‌یی نییه‌ و ده‌سته‌ڵاته‌ حقووقییه‌که‌ی به‌رته‌نگه‌. ئه‌گه‌ر ئه‌و دادگه‌ عێراقییه‌ بڕیار بدا تاوانی جێنۆساید کراوه‌ ، سه‌دام حوسێن و ئه‌وانی دیکه‌ی که‌ ئه‌و تاوانه‌یان له‌ سه‌ر سوور بووه‌ته‌وه‌ به‌و پێیه‌ سزا ده‌درێن ، به‌ پێی پێوانه‌ی حقووقی دادگه‌که‌.
زۆر باش ده‌بوو ئه‌گه‌ر دادگه‌یه‌کی نێونه‌ته‌وه‌یی هه‌بووبا به‌ ده‌سته‌ڵاتی حقووقی نێونه‌ته‌وه‌ییه‌وه‌ وگه‌یشتبا ئه‌و بڕیاره‌ی که‌ جێنۆساید کراوه‌. ئه‌وه‌ش بڵێم ، نه‌ک دادگه‌یه‌کی نێونه‌ته‌وه‌یی ، به‌ڵکوو وه‌ک ده‌زانی ساڵی ڕابردوو له‌ هوله‌ند دادگه‌یه‌ک به‌ڕێوه‌چوو که‌ له‌که‌یسی بازرگانێکی هوله‌ندی
- فرانس ڤان ئانرات – ی کۆڵییه‌وه‌ که‌ له‌ ساڵانی 1980 کاندا ماده‌ی کیمیایی ناردبوو بۆ عێراق. شتی چاوڕاکێش ئه‌وه‌یه‌ ئه‌گه‌رچی ئه‌و وه‌کوو ده‌سکیسی جێنۆساید کردن حوکم نه‌درا ،چونکوو ئه‌وه‌ ئاسته‌م بوو بسه‌لمێندرێ ، به‌ڵام که‌یسه‌که‌ ده‌که‌وێته‌وه‌ به‌ر پێداچوونه‌وه‌ . له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا دادگه‌ حوکمی دا که‌ له‌ عێراق جێنۆساید کراوه‌ و ئه‌وه‌ نموونه‌یه‌کی یه‌کجار زۆر گرینگی حقووقی یه‌ که‌ هیوادارم ئه‌و دادگه‌یه‌ی به‌غدا که‌لکی لێوه‌ربگرێ سه‌باره‌ت به‌و که‌یسه‌ تایبه‌تییه‌ .


قازی : گه‌لۆ ئه‌و بڕیاره‌ی دادگه‌ی هوله‌ند داویه‌تی ،وه‌ک
ئه‌وه‌ی ئێوه‌ باستان کرد، حوکمی داوه‌ که‌ جێنۆساید کراوه‌ ده‌توانێ ببێته‌ زه‌مینه‌یه‌کی ڕه‌وا بۆ داوخوازی جیابوونه‌وه‌ له‌ ده‌وڵه‌تێک ؟


هیلترمان : ئه‌وه‌ مه‌سه‌له‌یه‌کی سیاسی یه‌. ئه‌گه‌ر جێنۆساید کرابێ مانای ئه‌وه‌ نییه‌ لایه‌نێک که‌ ئه‌وه‌ی به‌ سه‌ر هاتووه‌ له‌ ده‌وڵه‌تێک جیا بێته‌وه‌. به‌ڵام ئه‌من له‌وه‌ تێده‌گه‌م که‌ گه‌لی کورد له‌ ڕوانگه‌ی خۆیانه‌وه‌ ده‌کرێ بڵێن ئه‌وه‌ی به‌ سه‌رمان هاتووه‌ چی تێدانه‌هێشتووه‌ته‌وه‌ له‌ گه‌ڵ ده‌وڵه‌تێکی ئاوا دا بژین .ئه‌وه‌ وڵامێکی مه‌نتیقییه‌، به‌ڵام به‌ پێی قانوونی نێونه‌ته‌وه‌یی چ زه‌مینه‌یه‌کی حقووقی بۆ ئه‌و داوخوازه‌ نییه‌.


قازی : پێتان وایه‌ ، ئه‌گه‌ر هاتبا و ئه‌و دادگه‌یه‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ی عێراق و له‌ ده‌ره‌وه‌ی سیستمی حقووقی عێراق به‌ڕێوه‌چووبا ، بۆ وێنه‌ دیوانی داوه‌ری لاهه‌ یان داو و ده‌زگایه‌کی دیکه‌ی نێونه‌ته‌وه‌یی ، ئه‌و ده‌می مه‌سه‌له‌ی جێنۆساید ده‌کرا ڕوونتر ده‌رکه‌وێ و ده‌رببڕدرێ ؟


هیلترمان : به‌ڵێ! ئه‌من پێم وایه‌. ده‌زانی ئه‌من لایه‌نگری ئه‌وه‌ بووم دادگه‌یه‌کی نێونه‌ته‌وه‌یی ئه‌و ڕێژیمه‌ محاکه‌مه‌ بکا؛ نه‌ک دادگه‌یه‌کی عێراقی. له‌وه‌ تێده‌گه‌م بۆ عێراقییه‌کان زۆر گرینگه‌ بتوانن ئه‌و پیاوه‌ و هاوکاره‌کانی دادگه‌یی بکه‌ن . دادگه‌یه‌کی تێکه‌ڵ ، ده‌کرا چاره‌سه‌رییه‌ک بایه‌ که‌ گشت لا له‌ سه‌ری ته‌با ده‌بوون .به‌ داخه‌وه‌ ئه‌وه‌ی ئێستا هه‌یه‌ دادگه‌یه‌که‌ که‌ گێره‌ و کێشه‌یه‌کی زۆری هه‌یه‌ ، بۆیه‌ ئعتبار و بڕکردنی سسته‌. سه‌دام حوسێن توانیویه‌ بۆ مه‌به‌ست و پلانه‌کانی خۆی به‌ کاری بهێنێ و وه‌کوو سیرکی لێ هاتووه‌. ئه‌وه‌ زۆر جێی داخه‌. ئه‌گه‌ر مه‌به‌ست له‌و دادگه‌یه‌ ئه‌وه‌یه‌ عه‌ره‌بان پێمل بکرێن به‌وه‌ی که‌ ئه‌وه‌ی سه‌دام حوسێن به‌ دژی کوردانی کردووه‌ به‌ هیچ جۆر شیاوی پاساو دان و قه‌بووڵ کردن نییه‌ ، ئه‌من پێم وانییه‌ له‌وه‌ دا سه‌رکه‌وین . چونکوو ئیدی که‌س باوه‌ری به‌و دادگه‌یه‌ نه‌ماوه‌ . و بۆ کورده‌کان ، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر دادگه‌ بڕیارێکی پۆزیتیڤیش بدا و ئه‌و پیاوه‌ حوکم بدرێ به‌وه‌ی که‌ جێنۆسایدی کردووه‌ ، ئه‌من پێم وانییه‌ مرۆ له‌وه‌ دا سه‌رکه‌وتبێ لایه‌نه‌که‌ی دیکه‌ی ڕازی کردبێ که‌ ئه‌وه‌ حوکمێکی عادڵانه‌یه‌ . و ئه‌وه‌ به‌ ڕاستی تراژێدییه‌.



قازی: وه‌ک کوتتان ئه‌و دادگه‌یه‌ که‌موکووڕی زۆره‌. له‌ تێلێڤیزیۆنه‌وه‌ بڵاو ده‌کرێته‌وه‌ و هه‌مووکه‌س ده‌یبینێ. هێندێک جار له‌ وه‌رگێڕان دا زۆر که‌مایه‌سی هه‌ست پێده‌کرێ. پێتان وایه‌ هۆی به‌ڕێوه‌نه‌چوونی کاره‌کانی دادگه‌ به‌ شێوه‌یه‌کی رێک وپێک چییه‌ ؟



هیلترمان : ئه‌من پێم وایه‌ هۆی سه‌ره‌کی ئه‌وه‌یه‌ . ستافی عێراقی هه‌رچه‌ندی باشیش بن ، قه‌ت ته‌جروبه‌ی به‌ڕێوه‌بردنی دادگه‌یه‌کی له‌و چه‌شنه‌یان نه‌بووه‌. دادگه‌یه‌کی ئه‌وتۆ قه‌ت له‌ عێراق نه‌کراوه‌. له‌ زه‌مانی سه‌دام حوسێن دا ئه‌و داوه‌رانه‌ ڕه‌نگه‌ حوکمی چه‌ند که‌یسی مه‌ده‌نی و چه‌ند که‌یسێکی پچووکی تاوانکارییان دابێ. به‌ڵام که‌یسێکی ئاوا ته‌واو بۆیان تازه‌یه‌. ته‌جروبه‌ فێر ناکردرێ ، به‌ڵکوو به‌ تێوه‌گلان و به‌ خه‌ریک بوون به‌ کارێکه‌وه‌ وه‌ده‌ست دێ. مرۆ له‌ گه‌ڵ حاکمانی به‌ ته‌جروبه‌ که‌ به‌نه‌غده‌ن ئه‌زموونیان هه‌یه‌ کار ده‌کا و شتیان لێ فێر ده‌بێ. به‌ڵام کاتێک مرۆ له‌ سه‌ره‌تاوه‌ ، له‌ هیچه‌وه‌ ده‌ست پێبکا، له‌ که‌یسێکی ئاوا گران و پێچه‌ڵپێچ دا که‌ حاکمه‌که‌ به‌ ته‌واوی بۆ شێوازێکی دیکه‌ له‌ دادگه‌یی کردن په‌روه‌رده‌ کراوه‌ کاره‌که‌ زۆر ئاسته‌م ده‌بێ . ئه‌من پێم وایه‌ گیروگرفت ئه‌وه‌یه‌. هه‌روه‌ها بارودۆخی توندو تیژی که‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ی دادگه‌ که‌دا هه‌یه‌. هه‌تا ئێستا 3 پارێزه‌ر کووژراون. ئه‌وه‌ به‌ ڕاستی ڕاتله‌کێنه‌ره‌.
ئێمه‌ هه‌موومان ده‌مانه‌وێ سه‌دام حوسێن ئه‌گه‌ر به‌ تاوانکار ناسرا سزای خۆی بدرێتێ. ئه‌وه‌ هیچ قسه‌ی له‌ سه‌ر نییه‌ - چونکوو من به‌ڵگه‌م دیوه‌ و ده‌زانم ئه‌و زه‌لامه‌ تاوانکاره‌ - به‌ڵام له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا مافی هه‌بوونی دادگه‌یه‌کی مونسیفانه‌ی هه‌یه‌. نه‌ک له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی که‌ ئێمه‌ باوه‌رمان به‌ مافی مرۆ هه‌یه‌ ، به‌ڵکوو له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی که‌ ده‌مانه‌وێ هه‌موو که‌س ببینێ که‌ ئه‌و تاوانکاره‌ و پشتیوانی له‌ حوکمێکی ئاوا بکا،و نه‌ک ئه‌وه‌ی له‌ داهاتوو دا بگوترێ دادگه‌که‌ مونسیفانه‌ نه‌بوو و ئه‌وه‌ی تێیدا ڕابرد ڕاست نه‌بوو. قسه‌ له‌ سه‌ر پێمل کردنی خه‌ڵکه‌ ، و ئه‌وه‌ بۆ سه‌بات و هێوری درێژخایه‌نی وڵاتێکیش باشتره‌ !
به‌ڵام هیچ کام له‌وانه‌ ئێستا ناکرێ. گیرو گرفتی دیکه‌ش هه‌نه‌. وه‌کوو ده‌ست ڕاگه‌یشتن به‌ سه‌نه‌د و به‌ڵگه‌ و هه‌روه‌ها گیروگرفتی پروسدووری حقووقی که‌ له‌و دادگه‌یه‌ دا ڕوو ده‌ده‌ن. جا بۆیه‌ رێکخراوه‌کانی مافی مرۆ ، وه‌کوو هیومه‌ن ڕایتس واچ شک و گومانێکی زۆریان سه‌باره‌ت به‌و دادگه‌یه‌ ده‌ربڕیوه‌، هه‌ر وه‌ها له‌ مه‌ڕ شێوه‌ی به‌ڕێوه‌چوونی دادگه‌ جۆر به‌ جۆره‌کان .

قازی : به‌ ڕاشکاوی ئه‌وه‌یان ڕاگه‌یاندووه‌ ؟


هیلترمان : به‌ڵێ ! له‌ ماڵپه‌ڕه‌کانیان دا به‌ درێژی له‌و باره‌یه‌وه‌ دواون .




قازی : ئه‌گه‌ر بگه‌ڕێینه‌وه‌ سه‌ر باسی کوردستانی عێراق ، واته‌ به‌شی باشووری کوردستان . وابزانم ئێوه‌ باسێکتان نووسیوه‌ سه‌باره‌ت به‌ فه‌زای پۆزیتیڤ له‌ ناو هێزه‌ کوردییه‌کان و یه‌کگرتنه‌وه‌ی ئیداره‌ی کوردی. ئه‌نگێزه‌ی ئێوه‌ بۆ نووسینێکی ئاوا چ بوو ؟ گه‌لۆ ڕاسته‌وڕاست پێوه‌ندی به‌و بواره‌وه‌ هه‌یه‌ که‌ ئێوه‌ کاری تێدا ده‌که‌ن ؟ یان له‌ به‌ر ناسیاویتانه‌ له‌ گه‌ڵ مه‌سه‌له‌ی کورد ؟


هیلترمان : هه‌ڵبه‌ت ، له‌ کاری ئێستام دا بۆ ڕێکخراوی گرووپی قه‌یرانی نێونه‌ته‌وه‌یی پێوشوێنی ڕووداوه‌کان له‌ عێراق ده‌گرم. له‌ کۆنه‌وه‌ زۆر چوومه‌ته‌ئه‌وێ و به‌ تایبه‌تی له‌ ساڵی 2003 وه‌ زۆر جار چووم و چاوم به‌ ڕێبه‌رانی کورد که‌وتووه‌ و قسه‌م له‌ گه‌ڵ کردوون، هه‌روه‌ها له‌ گه‌ڵ کوردی سه‌ربه‌خۆ و ئه‌ندامانی رێکخراوه‌کانی ناحکوومی و مێدیا و وه‌کی دی. ئێمه‌ تا ئێستا چه‌ند ڕاپۆرتمان سه‌باره‌ت به‌ بارودۆخی کوردستان بڵاو کردووه‌ته‌وه‌، به‌تایبه‌تی له‌ مه‌ڕ پێوه‌ندی کوردستان له‌ گه‌ڵ حکوومه‌تی ناوه‌ندی عێراق.
ئه‌وه‌ وه‌ک ده‌زانێن پێوه‌ندییه‌کی ئاڵۆز و پێچه‌ڵپێچه‌. کورده‌کان پێیان خۆشه‌ سه‌ربه‌خۆ بن . له‌ ڕوانگه‌ی ئێمه‌وه‌ کورده‌کان به‌ ته‌واوی لێیان ده‌وه‌شێته‌وه‌ سه‌ربه‌خۆ بن هه‌ر له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی له‌ ڕابردوو دا قه‌وماوه‌، به‌ڵام ئێمه‌ وه‌کوو ڕێبه‌رایه‌تی کورد واقع بینیشین . ده‌زانین که‌ بارودۆخی هه‌رێمی له‌م قۆناخه‌ دا ڕێگه‌ نادا کورده‌کان سه‌ربه‌خۆ بن. ئه‌وه‌ جێگه‌ی داخه‌، به‌ڵام ڕاسته‌قینه‌یه‌کیشه‌. ئه‌من پێم وایه‌ قسه‌ له‌ سه‌ر ئه‌وه‌یه‌ که‌ ئێمه‌ چۆن ده‌توانین ده‌سته‌به‌ر ببین که‌ له‌ درێژخایه‌ن دا ئه‌وان به‌ره‌و سه‌ربه‌خۆیی خۆیان کار بکه‌ن ، که‌ ، حه‌قی خۆیانه‌ . به‌ڵام ئه‌وه‌ وتووێژێکی زه‌حمه‌ت و خه‌باتێکی سیاسی یه‌. ئێستا ئه‌وه‌ شتێکه‌ ئێمه‌ ده‌ ناوی داین و یه‌ک له‌وبابه‌تانه‌ی ده‌خرێته‌ پێشه‌وه‌، هه‌ڵبه‌ت مه‌سه‌له‌ی که‌رکووکه‌.

قازی : وابزانم ئێوه‌ له‌ مانگی ژووییه‌ دا ڕاپۆرتێکتان له‌ سه‌ر که‌رکووک بڵاوکردووته‌وه‌ ئێوه‌ مه‌سه‌له‌که‌ وه‌ک هیچکام له‌و ئاکتۆرانه‌ی له‌وێ هه‌ن نابینن. ئه‌گه‌ر ده‌کرێ هێندێک به‌ ورده‌ ڕیشاڵ باسی ئه‌و ڕاپۆرته‌ بکه‌ن که‌ ئێوه‌ وه‌ک پڕۆژه‌ی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستی ڕێکخراوی گرووپی قه‌یرانی نێونه‌ته‌وه‌یی ئاماده‌تان کردووه‌. !

هیلترمان : به‌ر له‌ هه‌موو شت بڵێم هه‌موو ڕاپۆرته‌کانی ئێمه‌ له‌ ماڵپه‌ڕه‌که‌مان دا هه‌یه‌ . ده‌بلیو ده‌بلیو ده‌بلیو خاڵ
کرایسیس گرووپ خاڵ ئۆئارجی . به‌ ئینگلسی و بۆ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست به‌ زمانی عه‌ره‌بیش . ئه‌و ڕاپۆرته‌ی له‌ مه‌ڕ که‌رکووک ئاماده‌ کراوه‌ به‌ زوویی به‌ کوردیش ده‌رده‌که‌وێ . گه‌لی کوردیش ده‌کرێ بیخوێننه‌وه‌. وه‌کوو ڕێکخراوه‌یه‌کی پێشگیری له‌ کێشه‌ و یه‌کلا کردنه‌وه‌ی ،
له‌ که‌رکووک ئێمه‌ وه‌ک شوێنێک بیر ده‌که‌ینه‌وه‌ که‌ تێیدا پێش به‌ ته‌قینه‌وه‌ی بارودۆخ و تێکهه‌ڵچوونی چه‌کدارانه‌ بگیرێ و ئه‌و مه‌سه‌له‌ ئاڵۆزه‌ی له‌وێ هه‌یه‌ به‌ شێوه‌یه‌کی ئاشتیانه‌ و هێمنانه‌ چاره‌سه‌ر بکرێ. جا بۆیه‌ له‌ ڕاپۆرته‌که‌ دا – به‌ پاڵپشتی دوان و ڕاوێژێکی زۆر له‌ گه‌ڵ ڕێبه‌رانی کورد، هه‌ر وه‌ها رێبه‌رانی کۆمه‌ڵگه‌کانی دیکه‌ش له‌ که‌رکووک ، بۆ وێنه‌ تورکومانه‌کان ، عه‌ره‌به‌کان، مه‌سیحییه‌کان و ڕێبه‌رانی عێراقی – گوتوومانه‌ ته‌نیا ڕێگه‌یه‌ک بۆ جێ به‌ جێ کردن و پێوه‌ چارانی ئه‌و کێشه‌یه‌ ئه‌وه‌یه‌ که‌ فکر و پلانی ده‌سه‌رخستنه‌وه‌ی که‌رکووک له‌ هه‌رێمی کوردستان جارێ وه‌دوایه‌ بخرێ و بۆ ماوه‌یه‌ک به‌ هه‌ڵئاوه‌سراوی بمێنێته‌وه‌ و له‌ جیاتیان که‌رکووک ستاتوسێکی کاتی هه‌بێ، و دواتر له‌ سه‌ر ستاتوسی هه‌میشه‌یی ئه‌وێ بڕیار بدرێ. ئه‌وه‌ له‌ وڵاتانی دیکه‌ی جیهانیش دا تاقی کراوه‌ته‌وه‌، بۆ وێنه‌ له‌ یوگسلاڤیا، سه‌باره‌ت به‌ بۆرشکۆ – ئه‌و شاره‌ی که‌ کێشه‌ی له‌ سه‌ر بوو.له‌ که‌رکووک ئه‌گه‌ر ماوه‌یه‌کی 10 ساڵه‌ له‌به‌ر چاو بگیرێ و له‌و ماوه‌یه‌ دا ده‌سته‌ڵات به‌ هاوبه‌شی به‌ڕێوه‌بچێ و ئوستانی که‌رکووک ستاتوسیی هه‌رێمێکی فێدێرالی له‌مه‌ڕ خۆی هه‌بێ، به‌و شێوه‌یه‌ ده‌کرێ پێش به‌ قه‌یرانێکی زۆر گه‌وره‌ که‌ ئێستا خه‌ریکه‌ تاو ده‌درێ له‌ نێوان کۆمه‌ڵگه‌یه‌کانی ئه‌وێدا بگیرێ. چونکوو هیچکام له‌ کۆمه‌ڵگه‌ ناکوردییه‌کان نایانه‌وێ که‌رکووک بخرێته‌ سه‌ر هه‌رێمی کوردستان و ئه‌وه‌ ده‌کرێ ڕوو بدا ئه‌گه‌ر له‌ نۆڤامبری 2007 دا رێفراندۆم بکرێ. جا بۆیه‌ پێشنیاره‌که‌ ئه‌وه‌یه‌ ، جارێ با ئه‌و ڕاپرسییه‌ نه‌کرێ ، به‌ڵام با ده‌ورانێکی کاتی هه‌بێ و دوایه‌ ستاتوسی ئه‌وێ بڕیاری له‌ سه‌ر بدرێ. له‌ هه‌مان کات دا مرۆ ده‌توانێ له‌ ناو کۆمه‌ڵگه‌کانی که‌رکووک دا باوه‌ڕی به‌ یه‌کتری ساز بکا. باوه‌رییه‌کی که‌ له‌ ڕابردوو دا هه‌بووه‌ ، به‌ڵام ئێستا نه‌ماوه‌.
ئه‌وه‌ ده‌بێ جارێکی دیکه‌ ڕابهێزێندرێ و چاره‌سه‌رییه‌کی باش بۆ ئه‌وێ بدۆزرێته‌وه‌.

قازی: له‌ مه‌ڕ که‌رکووک ، سه‌ره‌ڕای پێشبینی و هاندانێکی زۆر چ کێشه‌و هه‌رایه‌کی گه‌وره‌ له‌ وێ نه‌قه‌وماوه‌.
پێتان وا نییه‌ ده‌ستێوه‌ردانی ده‌ره‌وه‌یی ، یان پلانی ده‌ره‌وه‌یی بییه‌وێ ئه‌و مه‌سه‌له‌یه‌ وه‌کوو کێشه‌یه‌کی زۆر قووڵ نیشان بدا ؟ و بڵێ ده‌بێ جێ به‌ جێ بکرێ !!


هیلترمان : نا ! ئه‌من به‌ر له‌ هه‌موو شت پێم وایه‌ ئه‌و کێشه‌ که‌م که‌م هه‌ڵنراوه‌ و وه‌ک ده‌زانین ئێستا توندوتیژییه‌کی زۆر له‌ که‌رکووک هه‌یه‌ و ده‌زانین ئه‌و توند و تیژییه‌ له‌ لایه‌ن گرووپی جیهادی / سه‌له‌فی هێنراوه‌ته‌ ئه‌وێ. ئه‌وه‌ گێره‌ و کێشه‌یه‌که‌ که‌ ده‌بێ جێ به‌ جێ بکرێ.
ئه‌و گرووپانه‌ بۆیه‌ دێنه‌ ئه‌وێ بۆ ئه‌وه‌ی له‌و گرژییه‌ی له‌وێ هه‌یه‌ که‌لک وه‌ربگرن ، له‌و گرژیانه‌ی که‌ به‌ نه‌غده‌ن له‌ نێوان کۆمه‌ڵگه‌کانی ئه‌وێ هه‌ن که‌لک وه‌رگرن. قووڵتریان که‌نه‌وه‌ و خراپتریان که‌ن. و ئه‌من پێم وایه‌ ئه‌وه‌ زۆر به‌ مه‌ترسییه‌. بۆیه‌ ده‌بێ له‌و گرژییانه‌ خورد بینه‌وه‌ و به‌ سه‌ریان دا زاڵ بین. ڕاسته‌ له‌وانه‌یه‌ هه‌تا ئێستا توندوتیژییه‌کی ناوخۆیی زۆر له‌ نێوان کۆمه‌ڵگه‌کاندا نه‌قه‌ومابێ، ئه‌ویش له‌ به‌ر ئه‌وه‌یه‌ که‌ ستاتوسی که‌رکووک هێشتا به‌ ته‌واوی یه‌کلا نه‌کراوه‌ته‌وه‌، به‌ڵام ئه‌گه‌ر ڕێفراندۆم بکرێ ، یان حه‌وله‌کانی ئاماده‌کاری بۆ به‌ڕێوه‌بردنی رێفراندۆم ، بۆ رێکخستنی رێفراندۆم به‌ڕێوه‌ بچێ ئه‌و ده‌می ئه‌و گرژییانه‌ سه‌ر هه‌ڵده‌ده‌ن و ده‌ته‌ننه‌وه‌، و ئه‌و ده‌می کێشه‌که‌ ده‌بینین. بۆ وێنه‌ ئه‌گه‌ر کورده‌کان ڕێفراندۆم به‌ڕێوه‌ به‌رن و بیبه‌نه‌وه‌، ئه‌و ده‌می ئێمه‌ له‌ گه‌ڵ وه‌زعێکی ئاوا به‌ره‌وروو ده‌بین که‌ کۆمه‌ڵگه‌کانی دیکه‌ ئاکامی ڕێفراندۆمه‌که‌ ناپه‌ژرێنن و ملی بۆ ڕاناکێشن و ئه‌و ده‌می توند و تیژی ده‌بینین. شتێکی که‌ ئێمه‌ حه‌ول ده‌ده‌ین پێشی پێبگرین و چاره‌ سه‌رییه‌کی هێمنانه‌ی بۆ بدۆزینه‌وه‌ که‌ هه‌م به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانی کوردان وه‌دی بهێنێ به‌ڵام له‌ هه‌مان کاتدا چاره‌سه‌رییه‌ک بێ که‌ لایه‌نه‌کانی دیکه‌ش پێی ڕازی بن .


قازی : جگه‌ له‌و شێوه‌یه‌ی که‌ ئێوه‌ بۆچوونه‌کانی خۆتان له‌و ڕاپۆرته‌ دا گه‌ڵاڵه‌ کردووه‌ و ئامۆژگاری لایه‌نه‌ جۆر به‌ جۆره‌کانتان کردووه‌، چ مێکانیزمێکی دیکه‌تان له‌ به‌ر ده‌ست دایه‌ بۆ ئه‌وه‌ی بزانن که‌ داوخوازی لایه‌نه‌کان به‌ ڕاستی چییه‌ ؟ وه‌ک ده‌زانن له‌ ساڵی 2003 وه‌ که‌رکووک له‌لایه‌ن که‌سانی ئه‌وتۆ وه‌ که‌ هه‌ڵبژێردراون ئیداره‌ ده‌کرێ. له‌ ماوه‌ی 3 ساڵی رابردوو دا هه‌ڵبژاردنی جۆر به‌ جۆر کراوه‌.
ئێوه‌ به‌ چ ڕێگه‌یه‌کی دیکه‌ دا حه‌ول ده‌ده‌ن لایه‌نه‌کان پێمل بکه‌ن که‌ ده‌ست له‌ توندوتیژی له‌ ئاست یه‌کتری بپارێزن ؟
و خوێنڕێژی نه‌کرێ !!



هیلترمان : هه‌ڵبه‌ت ، ئێمه‌ له‌ گه‌ڵ ئاکتۆری جۆر به‌ جۆری که‌ لایه‌نی ئه‌و مه‌سه‌له‌یه‌ن ده‌دوێنین بۆ ئه‌وه‌ی پێملیان بکه‌ین قه‌بووڵ بکه‌ن ڕێگه‌ی جۆر به‌ جۆر بۆ به‌لا داخستنی گێره‌ و کێشه‌کان هه‌یه‌ و وه‌ک گوتم ئه‌و گێره‌ و کێشانه‌ زۆر ئاڵۆزن و ڕێگه‌ چاره‌سه‌ری هاسانیان نییه‌.
به‌ ده‌ره‌جه‌ی دووه‌م ئێمه‌ له‌ گه‌ڵ ئاکتۆرانی نێونه‌ته‌وه‌یی ده‌دوێین. ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا ، چونکوو له‌شکرێکی زۆری له‌ عێراق دا هه‌یه‌ و ده‌وڵه‌تێکی به‌هێزه‌ و دۆستێکی کوردانه‌. ئێمه‌ له‌ گه‌ڵ حکوومه‌ته‌کانی دیکه‌ش قسه‌ ده‌که‌ین بۆ پێوه‌چارانی ئه‌و کێشه‌یه‌، رێگه‌ی ئه‌وتۆ که‌ یارمه‌تی بکا به‌ جێ به‌ جێ کردنی کێشه‌که‌ و پێش به‌وه‌ بگرێ که‌ شه‌ڕێکی ناوخۆیی لێ بکه‌وێته‌وه‌.



قازی : به‌له‌به‌ر چاوگرتنی ئه‌وه‌ی که‌ هێندێک ئاکتۆر له‌ ده‌ره‌وه‌ی عێراقه‌وه‌ گوێقوڵاغی ئه‌و مه‌سه‌له‌یه‌ن. بۆ وێنه‌
له‌ 2ی ئۆکتۆبر سه‌رۆکوه‌زیری ترکییه‌، چاوی به‌ سه‌رۆکی ئه‌مریکا که‌وت و له‌ کۆنفرانسی چاپه‌مه‌نی دوای ئه‌و دیداره‌ دا ڕای گه‌یاند له‌ ئاخافتنه‌کانیاندا باسی كه‌رکووکیشیان کردووه‌. به‌ پێی کام پێوانه‌ی حقووقی ده‌وڵه‌تێکی درواسێ بۆی هه‌یه‌ خۆی له‌ کاروباری ناوخۆیی ده‌وڵه‌تێکی دیکه‌ هه‌ڵ بقورتێنێ ؟



هیلترمان : هه‌ڵبه‌ت ئه‌وه‌ هیچ پێوه‌ندییه‌کی به‌ لایه‌نی حقووقی یه‌وه‌ نییه‌. له‌ هه‌موو جیهانێ دا ئه‌و وڵاتانه‌ی که‌دراوسێی یه‌کترن سه‌باره‌ت به‌ بارودۆخی یه‌کتری حه‌ساسن و تێوه‌ی ده‌گلێن. ئه‌تۆ ده‌بێ خۆت له‌ جێی ترکان دابنێی بۆ تێگه‌یشتنی ئه‌وه‌. ئه‌گه‌ر له‌ باکووری عێراق بێ سباتی هه‌بێ ، ئه‌وه‌ ده‌توانێ به‌ هاسانی له‌ باشووری ڕۆژهه‌ڵاتی ترکییه‌ ، له‌ کوردستانی ترکییه‌ بێ سباتی و ئاڵۆزی ساز کا. جا بۆیه‌ حکوومه‌تی ترکییه‌ به‌رژه‌وه‌ندییه‌کی له‌وه‌دا هه‌یه‌ ، مرۆ ناکرێ چاوه‌ڕوانی ئه‌وه‌یان لێ بکا ئه‌وه‌ له‌ به‌ر چاو نه‌گرن و گوێیان پێی نه‌بزوێ. ئێمه‌ ده‌بێ وای چاو لێبکه‌ین که‌ ئه‌وانیش به‌ نۆره‌ی خۆیان حه‌ول بده‌ن بۆ دۆزینه‌وه‌ی چاره‌سه‌رییه‌ک. هه‌ڵبه‌ت ئه‌وه‌ به‌ ته‌واوی ڕاسته‌. به‌ڵام ئێمه‌ ناکرێ بڵێین حکوومه‌تی ترکییه‌ هیچ به‌رژه‌وه‌ندییه‌کی له‌و مه‌سه‌له‌یه‌ دا نییه‌ و نابێ له‌ واشنگتن بۆچوونی خۆی له‌و باره‌یه‌وه
بهێنێته‌ گۆڕێ. دیاره‌ که‌ ئه‌وه‌ ده‌کا .
قازی :من بۆیه‌ ئه‌و پرسیاره‌م کرد ، چونکوو وه‌زع و بارودۆخی کوردانیش له‌ به‌رچاوده‌گرم. کورده‌کانیش به‌رژه‌وه‌ندییان له‌و مه‌سه‌له‌یه‌ دا هه‌یه‌. کاتێک حکوومه‌تی ترکییه‌ ، به‌رژه‌وه‌ندی له‌ کوردستانی عێراق دا هه‌بێ ، کورده‌کانی ترکییه‌ش به‌رژه‌وه‌ندییه‌کی ئه‌وتۆیان له‌وێدا هه‌یه‌. به‌ بۆچوونی ئێوه‌ ئه‌وان به‌ چ شێوه‌یه‌ک ده‌توانن ئه‌وه‌ ده‌رببڕن که‌ له‌ ئاستی نێونه‌ته‌وه‌یی دا جێگه‌ی قه‌بووڵ بێ ؟

هیلترمان ! بۆ نا ! هه‌ڵبه‌ت ئه‌وان ده‌توانن باسی به‌رژه‌وه‌ندی خۆیان بکه‌ن و ڕێگه‌ی ده‌ربڕینی ئه‌وه‌ هه‌یه‌. بۆ نموونه‌ ئه‌من وه‌بیرم دێ له‌ ئه‌سته‌مبووڵ له‌ هۆتێلێک دانیشتبووم و له‌وێ به‌ڕێز شارداری دیاربه‌کرم چاوپێکه‌وت که‌ تازه‌ له‌ سه‌فه‌رێکی چینه‌وه‌ گه‌ڕابووه‌وه‌ !


قازی : مه‌به‌ستت ڕێزدار بای ده‌میره‌ ؟

هیلترمان : به‌ڵێ ڕێزدار بای ده‌میر . دیپڵۆماسی به‌ڕێوه‌یه‌، دیاره‌ لایه‌نی بازرگانی و سه‌رمایه‌دانانیش هه‌یه‌. به‌ڵام هه‌ر چۆنێک بێ ئه‌وه‌ زۆر گرینگه‌ . ئه‌من پێم وایه‌ یه‌ک له‌ پێشوه‌چوونه‌ پۆزیتیڤه‌کانه‌ که‌ دیتوومانه‌ تێکه‌ڵاوی و دانوستاندنێکی زۆر باشی دوولایه‌نه‌یه‌ له‌ بواری بازرگانی دا ، له‌ نێوان ترکییه‌ - که‌ بازرگانی کوردی خه‌ڵکی ترکییه‌ شی تێدایه‌ - له‌ گه‌ڵ کورده‌کانی باکووری عێراق . ئه‌من پێم وایه‌ ئه‌گه‌ر بویسترێ خۆ له‌ کێشه‌ بپارێزدرێ ، رێگه‌یه‌ک ئه‌وه‌یه‌ رێگه‌ بدرێ ژیان و پێوه‌ندی ئاسایی هه‌بێ و بازرگانی و سات و سه‌ودای دوولایه‌نه‌ په‌ره‌ پێبدرێ . ئه‌من هێندێک له‌و پێوه‌ندییانه‌م دیوه‌، له‌وانه‌یه‌ به‌س نه‌بێ ، به‌ڵام جێی هیوایه‌ .


قازی : زانایه‌کی ناسراوی نێونه‌ته‌وه‌یی که‌ به‌ ساڵان کارو توانایی خۆی ته‌رخان کردووه‌ بۆ نه‌هێشتنی کێشه‌ و له‌ پێناو ئاشتی کۆمه‌ڵایه‌تی دا – له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش دا که‌ له‌ زۆر جێ کێشه‌ و قه‌یرانی هه‌ر ماوه‌- له‌ پێوه‌ندی له‌ گه‌ڵ مه‌سه‌له‌ی کورد دا مودێلێکی هه‌یه‌ ، وه‌ک ده‌زانن مه‌سه‌له‌ی کورد خه‌سڵه‌ت و دینامیزمێکی سنوورتێپه‌ڕی هه‌یه‌- مه‌به‌ستم پرۆفێسۆر گالتونگه‌ ، یووهان گالتونگ مۆدێلێکی هه‌یه‌ بۆ جێ به‌ جێ کردنی مه‌سه‌له‌ی کورد !

هیلترمان : ئه‌من نازانم ئه‌و مۆدێله‌ چییه‌ !

قازی : مۆدێله‌که‌ ئه‌وه‌یه‌ که‌ ده‌کرێ کوردستانێکی ئازاد هه‌بێ به‌ بێ ئه‌وه‌ی ئه‌و سنوورانه‌ی که‌ هه‌نووکه‌ هه‌ن بگۆڕدرێن، به‌ بێ ئه‌وه‌ی ده‌ست له‌ سنووران بدرێ و ده‌ڵێ ئه‌وه‌ ده‌کرێ به‌ ڕێگه‌یه‌کی دێمۆکراتیک دا سه‌ر بگرێ.
حکوومه‌تی ترکییه‌، حکوومه‌تی ئێران ، حکوومه‌تی عێراق و حکوومه‌تی سوورییه‌ هه‌بوون و ناسنامه‌ی کوردان قه‌بووڵ بکه‌ن ، وه‌ک ئێوه‌ش باستان کرد ده‌بێ پێوه‌ندییه‌کی ئازادانه‌ی بازرگانی له‌مبه‌ر ئه‌وبه‌ری سنووران هه‌بێ و به‌و شێوه‌یه‌ خه‌ڵک ده‌توانن ئازادانه‌ بێن و بچن و هاتووچوو بکه‌ن ، به‌ڵام به‌ قه‌بووڵی ئه‌رک ومافی هاووڵاتێتی ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی که‌ تێیاندا ده‌ژین . به‌ پاسپۆرتێکه‌وه‌ که‌ هه‌م هاووڵاتێتی ئه‌وانی تێدا ده‌نووسرێ و هه‌م ئه‌وه‌ی که‌ کوردن. جا به‌و شێوه‌یه‌ کوردستانێکی ئازاد له‌ ناو ده‌وڵه‌ته‌ دێمۆکراتیکه‌کانی ناوچه‌ دا پێک دێ .
بۆچوونتان سه‌باره‌ت به‌ مۆدێلێکی ئاوا چییه‌ ؟

هیلترمان : وابزانم ، ئه‌وه‌ ڕه‌نگه‌ سازشتێکی زۆر باش بێ بۆ کوردان ، به‌ڵام من له‌ ورده‌ ڕیشاڵی ئه‌و مۆدێله‌ ئاگادار نیم و ناتوانم قسه‌ی له‌ سه‌ر بکه‌م. به‌ڵام به‌و جۆره‌ رێژیمانه‌ی که‌ له‌ ناوچه‌ دا هه‌مانه‌ ، بۆ وێنه‌ ئێرانییه‌کان و سوورییه‌کان و به‌ حکوومه‌تێکی لاواز له‌ عێراق و ناسیۆنالیزمێکی به‌هێزی که‌ له‌ ترکییه‌ دا هه‌یه‌، ئه‌من ئه‌وه‌ نابینم که‌ ئه‌و حکوومه‌تانه‌ گه‌ڵاڵه‌یه‌کی ئه‌وتۆ قه‌بووڵ بکه‌ن ، چونکوو ئه‌وان له‌ پێشوه‌چوونێکی ئاوا ده‌ترسن و هه‌نگاوێکی ئاوا نانه‌وه‌ ده‌کرێ ببێ به‌ به‌ردی بناخه‌ی سه‌ربه‌خۆیی کورد و ئه‌وه‌ ترسی سه‌ره‌کی ئه‌وانه‌ . ئه‌وان نایانه‌وێ ڕێگه‌ بده‌ن به‌ دامه‌زرانی ده‌وڵه‌تێکی کوردی . ئه‌وه‌ ده‌بێ به‌ ده‌وڵه‌تێکی سه‌ره‌کی هه‌ر نه‌بێ به‌ 30 میلیۆن نفووسه‌وه‌ و ئه‌وه‌ هه‌ڕه‌شه‌یه‌کی گه‌وره‌ ده‌بێ له‌ سه‌ریان . بریا ئه‌وه‌ کرابا ، به‌ڵام پێم وانییه‌ ڕاستییه‌کانی ئێستا ڕیگه‌ به‌ پێشوه‌چوونێکی ئه‌تۆ بده‌ن .

قازی : دوایین پرسیاری من ئه‌وه‌یه‌ ، کاتێک چاوم له‌ لیسته‌ی ئه‌و وڵاتانه‌ کرد که‌ ئێوه‌ وه‌کوو ڕێکخراوی گرووپی قه‌یرانی نێونه‌ته‌وه‌یی کاریان له‌ سه‌ر ده‌که‌ن چاوم به‌ ترکییه‌ نه‌که‌وت ، ده‌زانین له‌وێش قه‌یرانی هه‌یه‌ ، له‌وێش مه‌سه‌له‌ی کورد هه‌یه‌. بۆچی ڕێکخراوه‌که‌تان له‌وێ چ چالاکی نییه‌ ؟

هیلترمان : ئێمه‌ قه‌ت بڕیارێکی ئاوامان نه‌داوه‌ که‌ خۆمان له‌ کاروباری ئه‌وێوه‌ نه‌گلێنین. ئه‌گه‌ر له‌ ڕوانگه‌ی مێژووییه‌وه‌ لێی بڕوانین پرۆژه‌مان هه‌بووه‌ بۆ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست . ترکییه‌ به‌شێک نییه‌ له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست . ڕه‌نگه‌ سه‌یر وه‌ به‌رچاو بێ به‌ڵام کوردی ترکییه‌ ده‌که‌ونه‌ ده‌ره‌وه‌ی چوارچێوه‌ی لێکۆڵینه‌وه‌ی ئێمه‌، به‌ڵام کوردی ئێران و عێراق و سوورییه‌ ده‌که‌ونه‌ ئه‌و چوارچێوه‌یه‌وه‌، چونکوو ئه‌ووڵاتانه‌ له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست هه‌ڵکه‌وتوون و ترکییه‌ به‌شێکه‌ له‌ ئورووپا و له‌ ئورووپاش تێکۆشانه‌کانی ئێمه‌ هه‌میشه‌ له‌ سه‌ر یوگوسڵاڤیا و ئورووپای ڕۆژهه‌ڵات چه‌قی به‌ستووه‌ و وڵاته‌کانی دیکه‌ی ئورووپای نه‌گرتووه‌ته‌وه‌. به‌ڵام پێم وایه‌ ئه‌وه‌ ده‌گۆڕدرێ. ئه‌وه‌ی ده‌توانم بڵێم ئه‌وه‌یه‌ ئێمه‌ هیچمان به‌ دژی ئه‌وه‌ نییه‌ و ئه‌وه‌ به‌ زه‌مان به‌ستراوه‌ته‌وه‌. ڕێکخراوه‌که‌مان به‌رفره‌وانتر ده‌بێ و ئه‌گه‌ر کێشه‌کان گرژتر و جیدی تر بن ئه‌من هیچ سه‌به‌بێک نابینم که‌ له‌و کێشه‌یه‌ش نه‌کۆڵێنه‌وه‌.
قازی : دوکتور هیلترمان زۆر سپاس بۆ ئه‌م چاوپێکه‌وتنه‌ !

هیلترمان : زۆر سپاس له‌ ئێوه‌ش





Saturday, February 24, 2007

هاوپرسه‌کییه‌ک له‌گه‌ڵ یای ئاندریا هیکرسن

سه‌باره‌ت به‌ ده‌وری مێدیا له‌ ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا


حه‌سه‌نی قازی

ئاندریا هیکرسن زانایه‌کی ئه‌مریکایی یه‌ له‌ بواری مێدیا دا. هیکرسن له‌ زانکۆی سیراکۆس لیسانسی ڕۆژنامه‌گه‌ری وه‌رگرتووه‌ دوایه‌ له‌ زانکۆی تێگزاس له‌ ئاوستین ماستری له‌ ڕۆژنامه‌گه‌ری دا وه‌رگرتووه‌. دیسان له‌ ساڵی 2003 دا تێزی ماستری پێشکێش کردووه‌ به‌ زانکۆی تێگزاس له‌ ئاوستین سه‌باره‌ت به‌ " ناسنامه‌ به‌ ڕێگه‌ی ساتێلایت ( مانگیله‌) دا". ئه‌وه‌ لێکۆڵینه‌وه‌یه‌که‌ سه‌باره‌ت به‌ تێلێڤیزیۆنی مێدیا و بڕیار وایه‌ به‌و زووانه‌ وه‌کوو کتێبێک بڵاو بکرێته‌وه‌.
له‌ مانگی سێپتامبری ساڵی 2006 له‌ به‌رنامه‌ی ڕوانگه‌ دا هاوپرسه‌کییه‌کم له‌ گه‌ڵ هیکرسن ساز دا سه‌باره‌ت به‌ شێوازی باسکردن و گێڕانه‌وه‌ی خه‌به‌ری شه‌ڕ له‌ مێدیاکانی ئه‌مریکا دا که‌ 30 سێپتامبری و 2ی ئۆکتۆبری 2006 له‌ تێلێڤیزیۆنی ڕۆژه‌وه‌ بڵاو کرایه‌وه‌. ئه‌و وتووێژه‌ به‌ زمانی ئینگلیسی بوو، لێره‌دا ده‌قی نووسراوی به‌ کوردی نێوه‌ڕاست ( سۆرانی ) ده‌خوێننه‌وه‌ .


پرس: ڕێزدار هیکرسن پێم خۆشبوو یه‌که‌م پرسیارم به‌وه‌ڕا ده‌ست پێبکه‌م به‌ بۆچوونی ئێوه‌ تێلێڤیزیۆن یانی مێدیای ده‌نگ و ڕه‌نگ چ ته‌ئسیرێکی بووه‌ له‌ سه‌ر شێوه‌ی وه‌رگرتنی ده‌نگووباس له‌ لایه‌ن بینه‌رانه‌وه‌ ، له‌ لایه‌ن ئه‌وانه‌ی ڕا که‌ ته‌ماشای تێلێڤیزیۆن ده‌که‌ن ؟



هیکرسن : به‌ر له‌ هه‌موو شت پێم خۆشه‌ به‌وه‌ ڕا ده‌ست پێبکه‌م و بڵێم هه‌ر کاتێک مێدیایه‌کی تازه‌ په‌یدا ده‌بێ ، ترسێک دێته‌ گوڕێ، گه‌لۆ ئه‌وه‌ چ کاردانه‌وه‌یه‌کی له‌ سه‌ر خه‌ڵک ده‌بێ؟ ئایا ئه‌وه‌ ده‌بێته‌ هۆی ئه‌وه‌ی کاری خراپ بکه‌ن یان نا ؟ به‌ داهاتنی فیلم ، به‌ داهاتنی کتێبی کۆمێدی و ته‌نانه‌ت به‌ په‌یدا بوونی ڕادیۆش ئه‌و ترسه‌ هه‌بووه‌ . به‌ڵام ئێستا تێلێڤیزیۆن بووه‌ به‌ پێوانه‌، ئه‌وه‌نده‌ به‌ر بڵاو و هه‌مووجێ داپۆشه‌ره‌ که‌ له‌ ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا 99 له‌ سه‌دی ماڵان تێلێڤیزیۆنیان هه‌یه‌ و به‌ شێوه‌یه‌کی مامناونجی هه‌موو ئه‌مریکاییه‌ک رۆژێ به‌ لانی که‌مه‌وه‌ چوارسه‌عاتوونیو ته‌ماشای تێلێڤیزیۆن ده‌کا ئه‌گه‌ر زیاتر نه‌بێ . جا بۆیه‌ تێلێڤیزیۆن بووه‌ به‌ به‌شێک له‌ ژیانی ئێمه‌.
تا ئه‌و ڕاده‌یه‌ی که‌ هێندێک خه‌ڵک نیگه‌رانن و ده‌ڵێن تێلێڤیزیۆن جێگه‌ی پێوه‌ندی نێوان که‌سانی گرتووه‌ته‌وه‌ و ئێمه‌ وه‌کوو شه‌خس که‌متر گوێ ده‌ده‌ینه‌ کۆمه‌ڵگه‌ی خۆمان . وه‌ک پرسیاره‌که‌ی ئێوه‌ش دیاریی ده‌کا تێلێڤیزیۆن ده‌ورێکی گرینگ له‌ ژیانی ئێمه‌ دا ده‌گێڕێ به‌ چه‌ند شێوه‌ی جۆر به‌ جۆر. نه‌ک هه‌ر ئه‌وه‌ی که‌ بکه‌وینه‌ ژێر کاریگه‌ری تێلێڤیزیۆن به‌ڵکوو وه‌کی دیکه‌ش.
چه‌ندین هۆ هه‌نه‌ ده‌یسه‌لمێنن بۆچی تێلێڤیزیۆن له‌ چاو چه‌شنه‌کانی دیکه‌ی مێدیا ، هه‌مووگره‌وه‌تره‌. دوو هۆکاری هه‌ره‌ سه‌ره‌کی گرینگ بوونی تێلێڤیزیۆن ئه‌مانه‌ن : یه‌که‌م توانایی تێلێڤیزیۆن بۆ نیشاندانی وێنه‌ به‌ ئێمه‌ له‌ کاتێک دا سه‌رمان قاڵه‌
به‌ ژیانی ڕۆژانه‌ی خۆمانه‌وه‌ و بۆمان زه‌حمه‌ته‌ بزانین له‌ بواری سیاسه‌ت دا چ ده‌قه‌ومێ ؟! به‌ تایبه‌تی سه‌باره‌ت به‌ سیاسه‌ت له‌ ده‌ره‌وه‌ی وڵات و ته‌نانه‌ت له‌ هۆڵی شارداری شاره‌کانمان دا . بۆیه‌ حه‌وجێمان به‌ تێلێڤیزیۆنه‌ که‌ پێمان بڵێ چ رووده‌دا . هه ڵبه‌ت تێلێڤیزیۆن به‌ ڕێگه‌ی نیشاندانی وێنه‌ و دیمه‌ن ئه‌و کاره‌ ده‌کا. و ئه‌وه‌ وێنه‌یه‌ که‌ ده‌بێته‌ هۆی وه‌رگرتن و لێ تێگه‌یشتنی ئه‌وشته‌ی باس ده‌کرێ. به‌ڵام به‌ داخه‌وه‌ زۆر جار ئه‌و دیمه‌نانه‌ی پێشکێش ده‌کرێن جه‌نجاڵینه‌ . نابێ ئه‌وه‌مان له‌ بیر بچێ که‌ تێلێڤیزیۆن بواری ڕقه‌به‌رایه‌تی هه‌ره‌ زۆره‌.هه‌ر کاناڵه‌ی ده‌یه‌وێ سه‌رنجی بینه‌ران به‌ره‌ولای خۆی ڕاکێشێ. جا بۆیه‌ دیمه‌نی هه‌ره‌ جه‌نجاڵی نیشان ده‌ده‌ن بۆ ئه‌وه‌ی سه‌رنجێکی زیاتریان بدرێته‌ سه‌ری . لایه‌نێک هه‌یه‌ که‌ زه‌ق ده‌کرێته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌وه‌ی ده‌گێردرێته‌وه‌ وه‌ری بگرین . ئه‌وه‌ زۆر گرینگه‌ مرۆ له‌ بیری بێ.
له‌ ڕۆژنامه‌گه‌ری دا قسه‌یه‌ک هه‌یه‌ ده‌ڵێ : " ئه‌گه‌ر خوێن
بده‌ڵێنێ ، به‌ڕیوه‌ ده‌با " واته‌ دیمه‌نێک هه‌تا ڕازاوه‌تر بێ ، ئه‌وه‌نده‌ش زیاتر سه‌رنج بۆ لای خۆی ڕاده‌کێشێ.
ئه‌من له‌ ڕوانگه‌ی زانستی کۆمه‌ڵایه‌تییه‌وه‌ له‌ مێدیا ده‌ڕوانم.
لێره‌ دا به‌ ڕاشکاوی باسی ئه‌و هێپۆتێزه‌ ده‌کرێ گه‌لۆ ئه‌و دیمه‌نانه‌ی به‌ کراوه‌یی نیشان ده‌درێن چۆن بینه‌ر به‌ره‌و لای خۆیان ڕاده‌کێشن ؟ ئه‌وانه‌ ئه‌و شتانه‌ن که‌ له‌ کورتخایه‌ن دا ده‌ بیرمان دا ده‌مێنێته‌وه‌. ئه‌گه‌ر ئێمه‌ دیمه‌نی شه‌ڕ، یان بۆمباران ببینین ،له‌ کورتخایه‌ن دا له‌ زه‌ینمان دا ده‌مێنێته‌وه‌، به‌ڵام به‌ تێپه‌ڕینی زه‌مان ئه‌و کارتێکه‌ریانه‌ که‌م ده‌بنه‌وه‌، واته‌ ئه‌گه‌ر ئێمه‌ وێنه‌یه‌کی جه‌نجاڵی چه‌ند جار له‌ سه‌ر یه‌ک و به‌ به‌رده‌وام ببینین وه‌کوو بینه‌ر
ئیدی عاده‌تیان پێ ده‌که‌ین . شتێکی دیکه‌ی چاوڕاکێش سه‌باره‌ت به‌ تێلێڤیزیۆن که‌ کار له‌ سه‌ر چلۆنایه‌تی گه‌ڵاڵه‌ کردنی خه‌به‌ر و گێڕانه‌وه‌ی رووداوان ده‌کا داهاتنی تێلێڤیزیۆنی 24 سه‌عاته‌ له‌ ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکایه‌. له‌وێ چه‌ندین وێستگه‌ی تێلێڤیزیۆنی هه‌ن که‌ بێ پسانه‌وه‌ کار ده‌که‌ن و ناکووژێنه‌وه‌.
ئه‌وه‌ گوشارێکی تازه‌ ده‌خاته‌ سه‌ر سیاسه‌تمه‌داران . ئێمه‌ ئه‌وکاته‌ی ڕووداوێك ده‌قه‌ومێ خه‌به‌ره‌که‌مان به‌ر گوێ ده‌که‌وێ یان دیمه‌نه‌که‌ی ده‌بینین. پێشتر سیاسه‌تمه‌داران ده‌ره‌تانی خۆ دزینه‌وه‌ له‌ وڵامدانه‌وه‌ی به‌جێی ڕووداوانیان هه‌بوو.
دیاره‌ بۆ بینه‌رانیش ئه‌وه‌ ئه‌رکێکی گرانه‌ ، چونکوو له‌وانه‌ یه‌
نه‌زانن ڕووداوه‌که‌ چون لێک بده‌نه‌وه‌ و هه‌ر له‌ چاوه‌ڕوانی دابن بزانن دواتر چ ده‌بێ. له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی ڕووداوه‌کان به‌ زیندوویی ده‌قه‌ومن زیاتر به‌ ده‌ره‌وه‌ن و ده‌کرێ هه‌ستی مه‌ترسی و ترس و به‌ گشتی دڵه‌ ڕاوکێ له‌ خه‌ڵک دا ساز که‌ن !


پرس: یای هیکرسن له‌ ساڵی 2003 کاتێک شه‌ڕی ئه‌مریکا و عێراق ده‌ستی پێکرد زاراوه‌یه‌کی تازه‌ش هاته‌ نێو ئه‌ده‌بییاتی ڕۆژنامه‌گه‌ری . ئه‌ویش ئیمبێدد ریپۆرترز بوو ، واته‌ ئه‌و ڕۆژنامه‌ نووسانه‌ی له‌ مه‌یدانی شه‌ڕ دا ده‌بن. دیاره‌ پێشتریش واهه‌بووه‌ که‌ هه‌واڵنووس له‌ مه‌یدانی شه‌ڕه‌وه‌ خه‌به‌ریان داوه‌.
به‌ڵام زاراوه‌ی ئیمبێدینگ ریپۆرترز یان نووچه‌گه‌یانی له‌گه‌ڵ یان به‌ کوردی هه‌رچۆنێکی نێو لێ بنێین په‌یدا بوو. وابزانم کۆڕی ڕۆژنامه‌نووسان هێندێک پرۆتێستیان کردبوو که‌ پێشتر له‌ کاتی شه‌ڕ دا زۆر گرینگی نه‌دراوه‌ به‌و ڕۆژنامه‌نووسانه‌ی له‌ مه‌یدانی شه‌ڕ دابوون.
ئێوه‌ پێتان وایه‌ ده‌زگای نیزامی ئه‌مریکا که‌ ئه‌و شه‌ڕه‌ی به‌ڕێوه‌برد چون بوو ڕۆژنامه‌نووسی ئیمبێددی به‌کار هێنا ؟


هیکرسن : ڕۆژنامه‌ نووسانی ئیمبێدد به‌ شه‌ری عێراق سه‌ریان هه‌ڵدا. په‌یدا بوونی ئه‌وان له‌ به‌ر شێوه‌ی باس کردنی ڕووداوه‌کانی شه‌ڕ له‌ لایه‌ن ڕۆژنامه‌نووسانی ئه‌مریکاوه‌ بووه‌. له‌ باری مێژووییه‌وه‌ ئه‌گه‌ر بگه‌ڕێینه‌وه‌ شه‌ڕی یه‌که‌می جیهانی له‌ ڕاستیدا چ کۆنترۆڵێک نه‌بوو له‌ مه‌ڕ ئه‌وه‌ی که‌ ڕۆژنامه‌نووسان ده‌توانن بچنه‌ کوێ و نه‌چنه‌ کوێ ؟ ئه‌وان به‌ سه‌ری خۆیان ده‌یان توانی بچنه‌ به‌ره‌ی شه‌ڕ و خه‌به‌ری شه‌ڕ ڕاگوێزن. دیاره‌ ئه‌وان زۆر مرخیان لێ بوو خۆیان ده‌ مه‌ترسی باوێن و بچنه‌ به‌ره‌ی شه‌ڕ، به‌ڵام ئه‌و خه‌به‌ره‌ی که‌ ده‌یانه‌ویست بینێرن له‌ لایه‌ن نیزامییانه‌وه‌ ده‌کرا سانسۆر بکرێ. سانسۆری خه‌به‌ری شه‌ڕ له‌ شه‌ڕی دووه‌می جیهانیش دا هه‌بوو. به‌ڵام ڕێگه‌ ده‌درا به‌ هه‌واڵنووسان له‌ گه‌ڵ سه‌ربازان بکه‌ون و له‌ ‌گه‌ڵیان بن ، دیاره‌ به‌ شێوه‌یه‌کی زۆر به‌رته‌نگ. له‌ شه‌ڕی دووه‌می جیهانی دا گرینگی زۆر ده‌درا به‌ پرۆپاگاندا. ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا له‌و باوه‌ڕه‌دابوو هێندێک له‌و دیمه‌نانه‌ی له‌ ئالمان یان جێگه‌ی دیکه‌وه‌ ده‌گوێزرێنه‌وه‌
ده‌کرێ ته‌ئسیری نێگاتیڤیان له‌ سه‌ر بینه‌ران هه‌بێ. بۆیه‌ بۆ به‌گژ
داهاتنه‌وه‌ی ئه‌مه‌ سانسۆری به‌ کارهێنا بۆ ئه‌وه‌ی دیمه‌نێکی زۆر
ئیجابیتر نیشان بدا. ئه‌وه‌ بۆ خۆی وه‌ک ئامرازێکی شه‌ڕ وابوو.
له‌ شه‌ڕی ڤییێتنام دا بار و دۆخه‌که‌ هێندێک جیاواز بوو، دیاره‌ له‌وێش ئه‌مریکا سیاسه‌تێکی هه‌بوو سه‌باره‌ت به‌ شێوه‌ی کاری ڕۆژنامه‌نووسان بۆ گێڕانه‌وه‌ و راگوێستنی ڕووداوه‌کانی شه‌ڕ. رێگه‌یان پێده‌درا به‌ ئازادانه‌ سه‌فه‌ر بکه‌ن و بێن و بچن.
له‌و زه‌مانی دا هیچ سیاسه‌تێکی ئاشکرا نه‌بوو بۆ سانسۆر کردن .
له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا حکوومه‌ت به‌یاننامه‌ی بڵاو ده‌کرده‌وه‌ یان کۆنفرانسی چاپه‌مه‌نی دیاریکراوی ڕێک ده‌خست بۆ ئه‌وه‌ی پڕۆپاگاندای خۆی بکا یان ئه‌و جۆره‌ی که‌ ده‌یه‌وێ به‌سه‌رهاته‌کان بگێڕێته‌وه‌.
له‌ جێی خۆی دایه‌ شه‌ڕی که‌نداو له‌ به‌راییه‌کانی ساڵانی
90 و شه‌ڕی عێراقی ساڵی 2003 به‌یه‌که‌وه‌ به‌راوه‌رد بکرێ.
له‌ شه‌ڕی که‌نداو دا سیستمی حه‌وزی چاپه‌مه‌نی هه‌بوو. ئه‌ویش ئاوا بوو ڕۆژنامه‌نووسان به‌ گرووپ له‌ ده‌وری یه‌ک کۆ ده‌بوونه‌وه‌،
داوخوازیان ده‌دا به‌ حکوومه‌ت و واداده‌ندرا که‌ نوێنه‌رایه‌تی هه‌موو
داو و ده‌زگا مێدیاییه‌کانیان هه‌بێ. و ئه‌وه‌ هێندێک ئاڵۆزی ساز
ده‌کرد، چونکوو هێندێکان وه‌کوو ده‌زگای پچووکتر ، یان مێدیای
به‌دیل هه‌ستیان ده‌کرد ده‌ست ڕاگه‌یشتنیان به‌ خه‌به‌ر و کاربه‌ده‌ستان به‌ ڕاده‌ی ده‌زگا گه‌وره‌تره‌کانی ڕاگه‌یاندن نییه‌.
ئه‌وه‌ دڵئێشه‌ و بێزارییه‌کی زۆری نایه‌وه‌و کۆمه‌ڵی ڕۆژنامه‌نووسان
له‌ " سیستمی حه‌وزی چاپه‌مه‌نی" زۆر ناڕازی بوون.
بۆیه‌ دوایه‌ سیستمی ئیمبێدد په‌یدا بوو. له‌ سیستمی ئیمبێدد دا رۆژنامه‌نووس له‌ یه‌که‌ی نیزامی دا جێی ده‌کرێته‌وه‌ یان پێوه‌ی
ده‌لکێندرێ.
واته‌ ئه‌وان له‌ گه‌ڵ سه‌ربازان سه‌فه‌ر ده‌که‌ن. له‌ گه‌ڵ وان ده‌خۆن ،
له‌ هه‌مان جێ ده‌خه‌ون و پشوو ده‌ده‌ن و هه‌میشه‌ له‌ گه‌ڵیانن.


پرس :ببووره‌ به‌ر له‌وه‌ی که‌ ڕۆژنامه‌نووسان بچنه‌ مه‌یدانی شه‌ڕ،
گه‌لۆ ڕاده‌هێندرێن و په‌روه‌رده‌ ده‌بینن ؟


هیکرسن: به‌ڵێ ده‌یانبه‌ن بۆ‌ ڕاهاتن . زۆربه‌ی ئه‌و شتانه‌ فێرده‌بن که‌ داواکارێکی تازه‌ی که‌ دێته‌ نێو ئه‌رته‌ش ده‌بێ فێری بێ. جۆره‌یه‌ک په‌روه‌رده‌ ده‌بینن به‌ر له‌وه‌ی ده‌ست به‌ کار بن .دیاره‌ نه‌ک به‌ قه‌ده‌ر ئه‌وانه‌ی که‌ ته‌واو وه‌خت وه‌ک نیزامی کار ده‌که‌ن. ئه‌گه‌رچی ڕۆژنامه‌نووسانی ئیمبێدد ده‌ستیان وه‌ زۆر شتان ڕاده‌گا ، به‌ڵام ئه‌و سیستمه‌ هێندێک کێشه‌شه‌ی هه‌یه‌. نیگه‌رانییه‌ک ئه‌وه‌یه‌ له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی ئێمه‌ بۆ وه‌رگرتنی خه‌به‌ر پشت به‌ ڕۆژنامه‌نووسانی ئیمبێدد ده‌به‌ستین زۆر گوێ ناده‌ینه‌ چیرۆکی ئه‌و ڕۆژنامه‌نووسانه‌ی که‌ ئیمبێدد نین ، یان ئه‌و خه‌به‌رانه‌ی که‌ له‌ سه‌رچاوه‌ی نیزامی ڕا نایه‌ن. هه‌ر بۆیه‌ ئێمه‌ ته‌نێ ئه‌و لایه‌نه‌ی ڕووداوه‌که‌ ده‌بیستین که‌ له‌ لایه‌ن نیزامییانی ئه‌مریکاوه‌ ده‌گێردرێته‌وه‌، له‌ سه‌ر حیسابی نانیزامیان و ژیانی ئاسایی خه‌ڵکی مه‌ده‌نی.
له‌ لایه‌کی دیکه‌وه‌ ژماره‌یه‌کی زۆر له‌ ڕۆژنامه‌نووسان کووژراون و زۆریان بریندار بوون ، و ڕۆژنامه‌نووسان له‌ ماوه‌ی ئه‌و شه‌ڕه‌ دا ڕه‌نجێکی زۆریان کێشاوه‌. ده‌ش گوترێ ئه‌گه‌ر ڕۆژنامه‌نووس ئیمبێدد بێ ، به‌ شێوه‌یه‌ک ژیانی ده‌پارێزدرێ و ڕوویه‌کی دیکه‌ی ئه‌و سکه‌یه‌ ئه‌وه‌یه‌ له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌و ڕۆژنامه‌ نووسانه‌ نیزامییان ده‌یان پارێزن، جۆره‌یه‌ک خۆ سانسۆری به‌کار ده‌هێنن، واته‌ شتێکی ئاوا بڵاو ناکه‌نه‌وه‌ نێگاتیڤ بێ له‌ گه‌ڵ ئه‌و گرووپه‌ نیزامییه‌ی که‌ هاوڕێییان ده‌که‌ن. له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی سڵامه‌تی شه‌خسییان به‌ نیزامییه‌کانه‌وه‌ به‌ستراوه‌ته‌وه‌ و هه‌ر وه‌ها له‌وانه‌یه‌ هه‌ودای دۆستایه‌تییان له‌ گه‌ڵ هێندێک له‌وانه‌ی که‌ له‌ مه‌یدانی شه‌ڕ دان ڕایه‌ڵ کردبێ.
به‌ گشتی وێده‌چێ سیستمی ئیمبێدد زۆر له‌ سیستمی حه‌وزی چاپه‌مه‌نی به‌ باشتر دابندرێ. به‌ ده‌م درێژه‌ کێشانی شه‌ڕ ژماره‌ی ڕۆژنامه‌نووسانی ئیمبێدد که‌متر بووه‌ته‌وه‌، چونکوو ئه‌و ئه‌رکه‌ زۆر به‌ مه‌ترسییه‌. با ته‌نێ باسی نموونه‌یه‌ک بکه‌م . ئه‌ی بی سی نیوز که‌ یه‌کێک له‌ وێستگه‌ تێلێڤیزیۆنه‌ سه‌ره‌کییه‌کانی ئه‌مریکایه‌ له‌ سه‌ره‌تای ساڵی ڕابردوو دا ناچار بوو باب ودراف هه‌واڵنووسی سه‌ره‌کی خۆی له‌ عیراق بگۆڕێ له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی له‌ کاتێک دا له‌ تانکێک دابوو هێرشیان کرایه‌ سه‌ری و بریندار بوو. ئێستا خه‌ریکه‌ بناوبیرده‌بێته‌وه‌ ، به‌ڵام ئه‌و نموونه‌یه‌ نیشان ده‌دا که‌ چ مه‌ترسییه‌ک هه‌ڕه‌شه‌ له‌ ڕۆژنامه‌نووسان ده‌کا ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ئیمبێددیش بن !




پرس: ئێوه‌ باسی سیستمی حه‌وزی چاپه‌مه‌نیتان کرد. ده‌کرێ هێندێک زیاتر ئه‌و سیستمه‌ شی بکه‌یه‌وه‌ .


هیکرسن : تا ئه‌و جێگه‌ی ئه‌من بزانم سیستمی حه‌وزی چاپه‌مه‌نی بۆ هه‌موو ڕۆژنامه‌ نووسان ته‌نانه‌ت بۆ ئه‌وانه‌ش که‌ ئه‌مریکایی نه‌بوون کراوه‌ بوو. بۆ وێنه‌ تێلێڤیزیۆنێکی کوردیش ده‌یتوانی نوێنه‌رێک بنێرێ بۆ ناو ئه‌و حه‌وزه‌. به‌ڵام شێوه‌ی هه‌ڵبژاردن و ده‌ست نیشان کردنی ئه‌و جۆره‌ ڕۆژنامه‌ نووسانه‌ زۆر ئاشکرا نه‌بوو.
نیزامییه‌کان بڕیاریان ده‌دا چ ڕۆژنامه‌ نووسێک له‌ حه‌وزه‌که‌دا بێ. به‌ڵام فکره‌که‌ ئه‌وه‌ بوو ئه‌و گرووپه‌ له‌ ڕۆژنامه‌نووسان ده‌ستیان به‌ هه‌ر خه‌به‌رێک ڕابگائه‌وه‌ له‌ به‌ر ده‌ست ڕۆژنامه‌نووسه‌کانی دیکه‌ش بنێن. واته‌ ڕۆژنامه‌نووسه‌کان سه‌رچاوه‌کانیان له‌نێو یه‌کتری دا به‌ش ده‌کرد و عه‌ینی خه‌به‌ریان وه‌ده‌ست ده‌که‌وت.


پرس : با بێینه‌وه‌ سه‌ر باسی ڕۆژنامه‌نووسانی ئیمبێدد.
پێت واهه‌یه‌ به‌کارهێنانی ڕۆژنامه‌ نووسێک که‌ بۆخۆی به‌شێکه‌ له‌ لایه‌نێکی شه‌ڕ ، چ ته‌ئسیر و کاردانه‌وه‌یه‌کی له‌ سه‌ر ناوه‌رۆکی
خه‌به‌ره‌که‌ هه‌یه‌ ؟



هیکرسن : ئه‌من پێم وایه‌ ته‌ئسیرێکی زۆری هه‌یه‌ له‌ سه‌ر ناوه‌رۆکی خه‌به‌ره‌که‌. له‌ ڕوانگه‌ی به‌رهه‌مهێنان و ئاماده‌ کردنی خه‌به‌ره‌وه‌ زۆر باشه‌. هه‌رزانتره‌ و بۆ ده‌سته‌ی به‌ڕێوه‌به‌ری ده‌زگایه‌کی مێدیاش مه‌ترسی زۆر که‌متره‌. چونکوو ده‌زانێ هه‌واڵنووسه‌که‌ی ده‌پارێزدرێ ، ده‌زانێ له‌ کوێ یه‌. به‌ڵام هه‌ر وه‌کوو پێشتریش هێمام پێکرد ئه‌وه‌ له‌ سه‌ر حیسابی ئه‌و ڕۆژنامه‌نووسانه‌ ده‌کرێ که‌ بۆ خۆیان ملی پێوه‌ده‌نێن و ده‌چنه‌ مه‌یدانی شه‌ڕ.ئه‌و جۆره‌ ڕۆژنامه‌نووسانه‌ ده‌رفه‌تیان که‌متره‌ بۆ
گێڕانه‌وه‌ی خه‌به‌ری نهێنی و باسکردنی بارودۆخی خه‌ڵکی مه‌ده‌نی.
ئه‌من لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کم خوێندووه‌ته‌وه‌ که‌ ده‌ڵێ 71% خه‌به‌ره‌کانی لاپه‌ڕه‌ی یه‌که‌می ڕۆژنامان سه‌باره‌ت به‌ شه‌ڕی عێراق له‌ لایه‌ن ڕۆژنامه‌نووسانی ئیمبێدد ڕا نووسراون.
ڕۆژنامه‌نووسانی ئیمبێدد زۆر له‌ سه‌رچاوه‌ فه‌رمییه‌کان نزیکترن.
ئه‌و لێکۆڵینه‌وانه‌ی تا ئێستا کراون به‌رده‌وام ده‌یسه‌لمێنن ئه‌و جۆره‌ ڕۆژنامه‌نووسانه‌ بۆ ئاماده‌ کردنی خه‌به‌ره‌کانیان پشت به‌ سه‌رچاوه‌ی فه‌رمی ده‌به‌ستن ، که‌ ده‌کرێ زانیاری هه‌ره‌ باشیان له‌ لا بێ یان نه‌بێ ، به‌ڵام ڕه‌نگه‌ بیانه‌وێ پێوه‌ندی خۆیان پته‌وتر که‌ن له‌ جیات ئه‌وه‌ی گوێ بده‌نه‌ خه‌به‌ری ڕووداوه‌که‌ خۆی.
به‌ڵام به‌ڕاستی ئاسته‌مه‌ به‌ وردی بگوترێ کاردانه‌وه‌ی گێڕانه‌وه‌کانی ڕۆژنامه‌نووسانی ئیمبێدد له‌ سه‌ر وه‌رگرانیان ( بینه‌ر و خوێنه‌ره‌وه‌ ) چییه‌ ؟ به‌ڵام به‌گشتی ده‌توانم بڵێم له‌ شه‌ڕێک دا
فاکتی زۆر هه‌ن سه‌باره‌ت به‌ ئه‌و ڕووداوانه‌ی ده‌قه‌ومن. ئێمه‌ راست دوای 11ی سێپتامبر ئه‌وه‌مان له‌ ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا دیت ، ئه‌ویش جۆششی مرخی خه‌ڵک بوو بۆ خه‌به‌ر. خه‌ڵک ده‌یانه‌ویست بزانن چ ڕوویداوه‌ و چ ڕووده‌دا ؟


پرس: باشه‌ ! له‌ ڕوانگه‌ی تۆوه‌ وه‌کوو ئه‌مریکاییه‌ک ، پێت وایه‌ کاردانه‌وه‌ی گێڕانه‌وه‌ی خه‌به‌ری شه‌ڕ له‌ مێدیای ئه‌مریکایی دا چ ته‌ئسیرێکی بووه‌ له‌ سه‌ر وه‌رگران ( بینه‌ر، بیسته‌ر و خوێنه‌ره‌وه‌ ) ؟





هیکرسن : زۆر کاردانه‌وه‌ی هه‌بووه‌ که‌ ده‌کرێ باسی بکه‌ین


پرس :تکایه‌ ،باسی چه‌ند نموونان بکه‌ !


هیکرسن: باسی دووکاردانه‌وان ده‌که‌م . یه‌که‌م ئه‌وه‌ی که‌ پێی ده‌ڵێن ڕۆژه‌ڤ دانان . ڕۆژه‌ڤ دانان ده‌ڵێ مێدیایه‌ک به‌ڕاستی سه‌رکه‌وتووه‌ که‌ پێمان بڵێ بیر له‌ چی بکه‌ینه‌وه‌. بۆ نموونه‌ ئه‌گه‌ر ئه‌من ده‌ست ده‌مه‌ ڕۆژنامه‌ی نیۆیۆرک تایمز وتارێکی سه‌باره‌ت به‌ به‌رنامه‌ی ئه‌تۆمی ئێران یان نووسراوه‌یه‌ک له‌مه‌ڕ وشداری دان له‌ سه‌ر هه‌ستانی لافاو بخوێنمه‌وه‌ ، دوایه‌ ئه‌گه‌ر له‌ من یان زۆربه‌ی ئه‌مریکاییه‌کان بپرسن که‌ چ باسێکتان بۆ گرینگه‌ هه‌مان شت باس
ده‌که‌ین که‌ خوێندوومانه‌ته‌وه‌. ئه‌وه‌ی خه‌ڵک له‌ لاپه‌ڕه‌ی یه‌که‌می ڕۆژنامه‌یه‌ک دا ده‌یبینن یان ئه‌وه‌ی له‌ به‌رنامه‌یه‌کی ده‌نگووباس دا گوێیان لێ ده‌بێ بۆیان گرینگه‌. ئێستا ڕۆژه‌ڤ دانان به‌ربڵاوتر بووه‌ ، واته‌ نه‌ک هه‌ر ئه‌وه‌ی که‌ مێدیای سه‌رکه‌وتوو پێمان بڵێ چۆن بیر بکه‌ینه‌وه‌ ، به‌ڵکوو ئه‌وه‌شمان پێ بڵێن که‌ بیر له‌ چ جۆره‌ خه‌سڵه‌تێک بکه‌ینه‌وه‌. بۆ وێنه‌ جان کێری له‌ به‌ربه‌ره‌کانی هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆککۆماری دا بۆچوونی خۆی له‌ سه‌ر شه‌ڕ گۆڕی .ئه‌و کاندیدای پۆستی سه‌رۆککۆماری بوو له‌ لایه‌ن پارتی دێمۆکرات و ڕقه‌به‌ری جۆرج بووش بوو له‌ هه‌ڵبژاردن دا. خه‌ڵک ئه‌وه‌ ده‌به‌ستنه‌وه‌ به‌ ڕۆژه‌ڤ دانان .لایه‌نێکی دیکه‌ ڕۆژه‌ڤ سازدانه‌.ئه‌و لایه‌نه‌ ده‌ ڕاستی دا پرسێکی جه‌نجاڵی یه‌. مێدیا ڕۆژه‌ڤمان له‌ به‌ر ده‌م داده‌نێ، گه‌لۆ سه‌رچاوه‌ی ئه‌و ڕۆژه‌ڤه‌ چییه‌ ؟ گه‌لۆ ڕۆژنامه‌ نووسان خۆیان گه‌ڵاڵه‌یان کردووه‌ ؟ یان له‌ سه‌رچاوه‌یه‌کی فه‌رمییه‌وه‌ که‌ له‌ پشت قسه‌کانیانه‌ وه‌ریان گرتووه‌ ؟ ئه‌وه‌ لایه‌نێکی کارتێکه‌ری مێدیایه‌ که‌ پێمان ده‌ڵێ بیر له‌ چی بکه‌ینه‌وه‌. فره‌یمینگ یان پێڤاژۆی کۆنترۆڵی بژارده‌ به‌ پێچه‌وانه‌یه‌ و پێی وایه‌ مێدیا کاتێک سه‌رکه‌وتووه‌ که‌ شتێک به‌ ته‌واوی بکاته‌ شیاوی گێڕانه‌وه‌، و چه‌ند ئه‌رکی له‌ به‌ر خۆی ڕۆناوه‌: گیروگرفته‌که‌ دیاری ده‌کا و پێمان ده‌ناسێنێ و پێمان ده‌ڵێ چۆنی یه‌کالا بکه‌ینه‌وه‌ و به‌و شێوه‌یه‌ دوو ڕوانگه‌ی ته‌واو جیاواز و دژی یه‌کتر ده‌ورووژێنێ. ئه‌وه‌ ده‌کرێ جه‌نجاڵی بێ ، چونکوو له‌ هێندێک که‌یسان دا خه‌ڵک له‌وانه‌یه‌ وای دابنێن که‌ ڕوانگه‌کان دژ نین ، به‌ڵام به‌ لایه‌نێک دا زیاتر ده‌شکێنه‌وه‌. بۆ نموونه‌ ده‌کرێ باسی کێشه‌ی گه‌رما بکه‌ین ، هێندێک خه‌ڵک ڕه‌نگه‌ بڵێن به‌ڵگه‌یه‌کی زۆر به‌ده‌سته‌وه‌یه‌ گه‌رمای جیهان به‌رده‌وام ده‌کا ، به‌ڵام له‌ هه‌ستی غه‌ریزی ڕۆژنامه‌نووس دا ڕه‌نگه‌ ئه‌وه‌ بابه‌تێکی جێی مشت و مڕ بێ و به‌ شێوه‌یه‌کی وای بنووسێ قسه‌ی لایه‌کی دیکه‌ بسه‌لمێنێ.
جا بۆیه‌ دوو ڕێگه‌ هه‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌ی مێدیا زۆر سه‌رکه‌وتوو بن بۆ ئه‌وه‌ی خوێنه‌ره‌وه‌ و بیسته‌ری خۆیان بخه‌نه‌ چوارچێوه‌یه‌که‌وه‌ که‌ وکوو وان بیر بکه‌نه‌وه‌ .


پرس : یانی، له‌ کۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌مریکایی دا مێدیا تا چ ڕاده‌یه‌ک ئه‌و ته‌ئسیره‌ی بووه‌ بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌وجۆره‌ی ده‌یه‌وێ خه‌ڵک خه‌به‌ر وه‌ربگرێ ؟


هیکرسن : له‌ سه‌ره‌تای لێکۆڵینه‌وه‌ سه‌باره‌ت به‌ ته‌ئسیری مێدیا ،
مۆدێلێک به‌کار ده‌هات که‌ پێی ده‌گوترێ ده‌رزی یه‌کاویه‌ک یان گوله‌ی جادوویی ، واته‌ ئه‌وه‌ی له‌ تێلێڤیزیۆن دا ده‌تدی ، یه‌کسه ر
ته‌ئسیری له‌ سه‌ر ده‌کردی، به‌ڵام به‌ ده‌م تێپه‌ڕینی زه‌مانه‌وه‌ بۆچوونێکی دیکه‌ پێگه‌یوه‌ و له‌ دنیای مێدیا دا خه‌ڵک گه‌یشتوونه‌ته‌ ئه‌و ئاکامه‌ که‌ ئه‌مه‌ پێویست ناکا وابێ. به‌ڵکوو زۆر هۆکاری جێی سه‌رنج هه‌ن ، زۆر هۆکاری پێوه‌ندیدار هه‌ن که‌ یارمه‌تی ده‌که‌ن
به‌ لێکدانه‌وه‌ی خه‌ڵک له‌ کاتی چاولێکردنی تێلێڤیزیۆن . له‌وانه یه‌
ئه‌وه‌ ئامۆژگارییه‌کانی ئه‌و پارتییه‌ سیاسییه‌ بێ که‌ مرۆ تێیدا ئه‌ندامه‌ که‌ یارمه‌تی بکا به‌ لێکدانه‌وه‌ و شیکردنه‌وه‌ی ئه‌وه‌ی مرۆ
له‌ مێدیاوه‌ ده‌یبیسێ ، یان ئه‌و شوێنه‌ی مرۆ لێی ده‌ژی ده‌کرێ هۆکارێک بێ بۆ چلۆنایه‌تی لێکدانه‌وه‌ی خه‌به‌رێکی مرۆ له‌ مێدیای ده‌بیسێ. جا بۆیه‌ ئاسته‌مه‌ به‌گشتی بگوترێ مێدیا چ کاردانه‌وه‌یه‌کی له‌ سه‌ر بیروڕای گشتی ئه‌مریکاهه‌یه‌. به‌ڵام ده‌توانم بڵێم به‌ ده‌م تێپه‌ڕینی زه‌مان ، ئه‌مریکاییه‌کان به‌ گشتی
ئه‌وه‌نده‌ی تێوه‌گلان له‌ عێراق درێژ بووه‌ته‌وه‌ ئه‌وه‌نده‌ش بۆیان زه‌حمه‌تتر بووه‌ بزانن چ ڕاده‌برێ. من پێم خۆش نییه‌ زاراوه‌ی
سوان و خه‌مساری به‌کار بهێنم ،به‌ڵام ده‌توانم بڵیم خه‌ڵک ماندوو بوون و ‌هێندێک له‌ ورده‌ڕیشاڵی بابه‌تی سه‌ره‌کی
شه‌ڕ له‌ بیرکراون . ڕووداوه‌کان زۆر جار وه‌کوو چیرۆک داده‌ندرێن تا ئه‌وه‌ی له‌ به‌ستێنێکی گشتی تری شه‌ڕ دا وه‌کوو بابه‌ت لێیان
بڕواندرێ


پرس: باشه‌ ، ئه‌گه‌ر ئێستا باسی مێدیای دیکه‌ بکه‌ین ، یانی بێجگه‌له‌ تێلێڤیزیۆن ، چاپه‌مه‌نی به‌ گشتی، وه‌کوو ڕۆژنامه‌ ، وه‌کوو ئه‌و ده‌ره‌تانی پێوه‌ندییانه‌ی له‌ ئینترنێت دا هه‌ن. ئه‌وانیش خه‌به‌ری شه‌ڕ ده‌گێڕنه‌وه‌ ، باسی شه‌ڕ ده‌که‌ن . به‌ بۆچوونی تۆ جیاوازی نێوان خه‌به‌ر بڵاو کردنه‌وه‌ له‌ تێلێڤیزیۆن و مێدیاکانی دیکه‌ دا چییه‌ ؟

هیکرسن : جیاوازی زۆرن ، جیاوازی زۆر گرینگ له‌ نێوان تێلێڤیزیۆن و چه‌شنه‌کانی دیکه‌ی مێدیا دا هه‌یه‌. هه‌م مێدیای نه‌ریتی و چاپی و هه‌م مێدیای دوولایه‌نه‌ی نوێ که‌ ئێستا له‌ گۆڕێ دایه‌.
جیاوازی هه‌ره‌ گه‌وره‌ ئه‌وه‌یه‌ که‌ تێلێڤیزیۆن بریتی یه‌ له‌ پاکه‌تی ڕووداوی پچووک و تا ڕاده‌یه‌کی زۆر کورت کراوه‌ته‌وه‌ و خراوه‌ته‌وه‌ سه‌ر یه‌ک. به‌ڵام له‌ مێدیای چاپی دا مرۆ ده‌ره‌تانی ئه‌وه‌ی هه‌یه‌ که‌ کاتێکی زیاتری هه‌بێ بۆ گێڕانه‌وه‌ی ورده‌ ڕیشاڵێ رووداوه‌کان که‌ تێیدا شته‌کان به‌ پێی بابه‌ت ده‌خرێنه‌ ناو چوارچێوه‌یه‌که‌وه‌.
بۆ ئه‌وه‌ی گشت مێژووی ڕووداوه‌کان شی بکرێنه‌وه‌ ، بۆ ئه‌وه‌ی بڵێین که‌ بۆ گه‌یشتووینه‌ته‌ ئه‌م دۆخه‌ی تێیداین و بۆچی ئه‌و ڕووداوه‌ تایبه‌تییه‌ قه‌وما له‌ به‌ستێنێکی به‌رفراوانتر دا. به‌ڵام تێلێڤیزیۆن رووداوه‌کان ده‌خاته‌ چوارچیوه‌یه‌کی گێڕانه‌وه‌. بۆ وێنه‌ وه‌ک ئه‌وه‌ی ئه‌مڕۆ شتێک ڕوویدابێ و ته‌واو بووبێ، بێ ئه‌وه‌ی بتوانێ پێمان بڵێ بۆ ؟ که‌یسی ڕۆژنامه‌ی نیۆیۆرک تایمز چاوڕاکێشه‌. له‌ سه‌ره‌تای شه‌ڕ تاوانبار ده‌کرا به‌وه‌ی که‌ بۆ لێکدانه‌وه‌کانی زۆر گوێ ده‌داته‌ سه‌رچاوه‌ فه‌رمییه‌کان.له‌ جه‌نگه‌ی شه‌ڕ و دواتر ڕایگه‌یاند نه‌ده‌بوو زۆر گوێ بداته‌ قسه‌ و ئامۆژگارییه‌کانی حکوومه‌ت. به‌ ئاسایی مرۆ ئه‌و جۆره‌ ڕه‌خنه‌ له‌ خۆگرتن و پاشگه‌زبوونه‌وانه‌ له‌ لایه‌ن ڕۆژنامه‌نووسان و کارگێڕانی تێلێڤیزیۆنه‌کانه‌وه‌ زۆر نابیسێ.
ئینترنێت هه‌تا دێ زیاتر ده‌ته‌نێته‌وه‌و گه‌لویستتر ده‌بێ. له‌ زۆربه‌ی ماڵان دا ئینترنێت هه‌یه‌. بۆ ناردنی ئیمه‌یل ، و هه‌روه‌ها ته‌ماشاکردنی ماڵپه‌ڕی خه‌به‌ران به‌کاری ده‌هێنن . له‌و دواییانه‌ دا پێم زانی که‌ له‌ ئه‌مریکا 12 میلیۆن که‌سی بلۆگنووس هه‌ن و ئه‌وه‌ی جێی سه‌رنج بێ ئه‌وه‌یه‌ که‌ 54% ئه‌وان له‌ خواره‌وه‌ی سی ساڵانن. ئه‌وه‌ش دیارده‌یه‌کی تازه‌یه‌. چونکوو ئێستا به‌رده‌نگه‌کانیش زۆر جیاوازن و لایه‌نی جوانی ئینترنێت ئه‌وه‌یه‌ که‌ جۆره‌یه‌ک پێوه‌ندی دوولایه‌نه‌ هان ده‌دا ، ده‌کرێ نامه‌ی پێدا بنێری ، ده‌ست بکه‌ی به‌ قسه‌ کردن له‌گه‌ڵ خه‌ڵک و وڵام وه‌ربگرییه‌وه‌.
شتێکی که‌ له‌ تێلێڤیزیۆن دا ده‌ست نادا. ده‌گوترێ له‌ ڕۆژنامه‌ دا فه‌زایه‌کی زیاتر هه‌یه‌ بۆ وڵام وه‌رگرتنه‌وه‌. ئێستا له‌ هه‌موو گۆڤارێکی ئه‌مریکا دا به‌شی ڕاده‌ربڕینی خۆێنه‌وه‌ران شتێکی ستاندارده‌. بۆیه‌ مرۆ هێندێک بۆی ده‌رده‌که‌وێ خۆێنه‌ره‌وان بۆچوونیان له‌ سه‌ر ئه‌وبابه‌تانه‌ی خوێندوویانه‌ته‌وه‌ چییه‌ ؟ به‌ڵام ئه‌و
ده‌ره‌تانه‌ له‌ تێلێڤیزیۆن دا نییه‌ . چونکوو تێلێڤیزیۆن به‌ کۆمه‌ڵ ڕووبه‌ڕووی بینه‌رانی دێ نه‌ک وه‌کوو تاک و ته‌را .


پرس: به‌ڵام ئێستا هێندێک له‌ ڕۆژنامان ده‌ره‌تانی ئینترنێت به‌ کار ده‌هێنن و هێندێک له‌ خه‌به‌ره‌کانیان به‌ڕێگه‌ی دیمه‌نی تێلێڤیزیۆنی له‌ ئینترنێت دا بڵاو ده‌که‌نه‌وه‌ . ئه‌وه‌ چۆن لێک ده‌درێته‌وه‌ ؟


هیکرسن : ده‌توانم چه‌ند نموونه‌ باس بکه‌م. بۆ وێنه‌ سی ئێن ئێن له‌تۆڕی ئینترنێت دا ڕاپێوی هه‌یه‌ ، له‌ تێلێڤیزیۆنه‌وه‌ ڕاده‌گه‌یێنێ و به‌ بینه‌ران ده‌ڵێ ئه‌گه‌ر سه‌ردانی ماڵپه‌ری سی ئێن ئێن بکه‌ن ده‌توانن ئاکامی پێکهاته‌ی ڕه‌گه‌زی بزانن ، که‌ له‌وانه‌یه‌ ده‌ ده‌قیقه‌ دواتر ئاکامی ئه‌و ڕاپێوییه‌ له‌ تێلێڤیزیۆنه‌وه‌ ڕابگه‌یێندرێ. هه‌ر وه‌ها له‌ هێندێک له‌ تێلێڤیزیۆنه‌ 24 سه‌عاته‌کان دا ئه‌و ئی – مه‌یلانه‌ی بینه‌ران ناردوویانه‌ بۆ بینه‌ران ده‌خوێننه‌وه‌ و به‌ڕاستی لێره‌ دا مرۆ جێگۆركێی ئامرازه‌کانی ڕاگه‌یاندن ده‌بینێ . به‌وشێوه‌ێه‌ش ڕای خه‌ڵک له‌ مێدیا دا ڕه‌نگ ده‌داته‌وه‌.


پرس :باشه‌ !ئێستا ده‌مه‌وێ لێت بپرسم بیروڕای گشتی له‌ ئه‌مریکا ئه‌و خه‌به‌رانه‌ی وا له‌ ده‌ره‌وه‌ ڕا واته‌ له‌ سه‌رچاوه‌ی غه‌یری ئه‌مریکاییه‌وه‌ بێن چۆن وه‌رده‌گرن ؟


هیکرسن :ئه‌گه‌ر ڕاستت بوێ ئه‌مریکاییه‌کان ئاگایه‌کی ئه‌وتۆیان له‌ چاپه‌مه‌نی بێگانه‌ نییه‌. 4 وێستگه‌ی تێلێڤیزیۆنی سه‌رتاسه‌ری هه‌نه‌ و خه‌ڵک زیاتر ته‌ماشای ئه‌و کاناڵانه‌ ده‌که‌ن. بۆیه‌ بینه‌ران ده‌ره‌تانی سه‌رپشک بوونیان زۆر نییه‌. و ئه‌وه‌ چه‌ند هۆی هه‌یه‌. هۆی یه‌که‌م مه‌سه‌له‌ی ناسنامه‌ی نه‌ته‌وه‌یی و شایی به‌خۆبوون و نیشتمانپه‌روه‌ری یه‌. له‌ ناو خه‌ڵک دا باوه‌ڕێکی زۆری کۆمه‌ڵایه‌تی به‌ مێدیای ئه‌مریکایی هه‌یه‌. هه‌روه‌ها وڵاتی ئێمه‌ خاوه‌نی مێژوویه‌کی گه‌وره‌یه‌ سه‌باره‌ت به‌ ئازادیی چاپه‌مه‌نی. بۆیه‌ پێم وایه‌ ئه‌وه‌ کاردانه‌وه‌یه‌کی زۆری له‌ سه‌ر خه‌ڵک هه‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌ی ده‌نگووباسی ئه‌و ئامرازانه‌یان پێ راست بێ و وای دابنێن ئازادانه‌
ئاماده‌ کراون ، له‌ مه‌ڕ چاپه‌مه‌نی شوێنی دیکه‌ به‌ شک و گومانن چونکوو وای داده‌نێن ناتوانن به‌ ئازادی کار بکه‌ن و هه‌ر وه‌ها له‌ به‌ر ئه‌گه‌ری ئه‌وه‌ی به‌ شوێن ئامانجی ئه‌تۆ دابن که‌ دژی ئه‌مریکایی بێ.


پرس :ده‌کرێ بڵێین هه‌موو ڕه‌خنه‌یه‌ک له‌ ده‌سته‌ڵاتداریی ئه‌مریکا
له‌ چاپه‌مه‌نی دا قه‌بووڵ ده‌کرێ ؟

هیکرسن : پێم وایه‌ ئه‌وه‌ به‌ چه‌شنی ئامرازی ڕاگه‌یاندنه‌وه‌ به‌ستراوه‌ته‌وه‌. له‌ مه‌ڕ تێلێڤیزیۆن ، ڕه‌نگه‌ خه‌ڵک بڵێن نا ،سانسۆری زۆری تێدا ده‌کرێ به‌و کرده‌وانه‌ی بیندراون زۆر له‌ حکوومه‌ت نزیکه‌ وباسی هه‌موو شت ناکا ! من پێم وایه‌ ئینترنێت ده‌ره‌تانی زۆر به‌ربڵاوتری له‌ به‌ر ده‌ست خه‌ڵک ناوه‌ و تێلێڤیزیۆنی ساتێلاتیش هه‌ر وه‌ها . بۆ ئه‌وه‌ی خه‌ڵک بۆخۆیان به‌ دووی شتان دا بگه‌ڕێن . به‌ڵام لێره‌ دا پرسیار ئه‌وه‌یه‌ گه‌لۆ ئه‌مریکاییه‌کان کات ‌ته‌رخان ده‌که‌ن بۆ ئه‌وه‌ی بچن به‌ شوێن سه‌رچاوه‌کانی به‌دیلی مێدیایی دا بگه‌ڕێن یان هه‌ر خوویان گرتووه‌ به‌ بیستنی قسه‌ی ‌دامه‌زراوه‌ سه‌ره‌کییه‌کان و‌من پێم وانییه‌ له‌وێدا ره‌خنه‌یه‌کی زۆریان گوێ لێبێ.

پرس: ده‌کرێ باسی ئه‌و سنووره‌ی بکه‌ی که‌ مرۆ ناتوانی لێی ده‌رباز بێ ؟

‌هیکرسن : به‌ڵێ ! لێبڕاوانه‌ ده‌توانم بڵێم بابه‌تی ئاوای که‌ له‌ مه‌ڕ لایه‌نی چالاکی نیزامی ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا بێ له‌ ده‌ره‌وه‌ی وڵات.
بۆ نموونه‌ نیگه‌رانی له‌وه‌ی که‌ دیمه‌نی خه‌سار و کووژراوه‌کان له‌ عێراق نیشان بدرێن. ئه‌وه‌ بڤه‌یه‌کی گه‌وره‌ بوو . بۆ کاناڵه‌ تێلێڤیزیۆنییه‌کان خراپ ده‌بێ به‌ نێگاتیڤ باسی ئه‌رته‌شی ئه‌مریکا بکه‌ن چونکوو له‌وانه‌یه‌ خه‌ڵک ئه‌وه‌ به‌ کرده‌وه‌یه‌کی نانیشتمانپه‌روه‌رانه‌ دابنێن و ئه‌وه‌ مه‌ترسییه‌کی گه‌وره‌ و بوارێکی سیاسی ناسکه‌. ته‌نانه‌ت ئه‌وکه‌سانه‌ش که‌ له‌ ئه‌مریکا له‌ دژی شه‌ڕ بوون کاتێک له‌ مێدیایه‌ک دا ڕه‌خنه‌ ده‌که‌ن و قسه‌ی خۆیان ده‌که‌ن له‌ هه‌مان کاتیشدا ده‌ڵێن ئێمه‌ پشتیوانی له‌ سه‌ربازه‌کانمان ده‌که‌ین. نیگه‌رانی و دڵه‌ڕاوکه‌یه‌کی ئه‌وتۆ هه‌میشه‌ له‌ گۆڕێ دایه‌. هه‌ر وه‌ها حکوومه‌ت داوای له‌ وێستگه‌ خه‌به‌رییه‌کان کردووه‌ هێندێک له‌ په‌یامه‌کانی ئوسامه‌ بین لاده‌ن بڵاو نه‌که‌نه‌وه‌، چونکوو له‌وه‌ نیگه‌رانن بڵاوکردنه‌وه‌ی ئه‌و جۆره‌ په‌یامانه‌ ده‌کرێ ڕێکلام و بانگه‌شه‌یه‌ک بێ بۆ جمووجووڵی لایه‌نگرانی لێروله‌وێ . ئه‌وانه‌ دوو بابه‌تن که‌ سانسۆر ده‌کرێن !


پرس :یای هیکرسن به‌ پێی ئاکامی ئه‌و پێوه‌رانه‌ی که‌ بیروڕای گشتی ئه‌مریکا هه‌ڵ ده‌سه‌نگێنن ، وا وێده‌چێ پشتیوانی خه‌ڵکی ئه‌مریکا له‌ تێوه‌گلانی ده‌وڵه‌تی ئه‌و وڵاته‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ی سنووره‌کانی خۆی با بڵێین له‌ عێراق و ئه‌فغانستان که‌م بووه‌ته‌وه‌. هه‌ر وه‌ها پشتیوانی له‌ سه‌رۆک بووشیش.
به‌ بۆچوونی تۆ ته‌ئسیری مێدیا له‌ سه‌ربارودۆخێکی ئاوا چه‌نده‌یه‌ ؟

هیکرسن: ئاستی پشتیوانی کردن له‌ سه‌رۆک بووش که‌م بووه‌ته‌وه‌، له‌ چاو کاتی ده‌ستپێکردنی شه‌ڕ. دوای کاره‌ساتی 11ی سێپتامبر ده‌ره‌جه‌ی پشتیوانی لێکردنی له‌ ئاستی هه‌ره‌ به‌رز دابوو. خه‌ڵک پشتیوانییان لێ ده‌کرد و کرده‌وه‌کانی ویان به‌دڵ بوو. به‌ پیاوی ئه‌هلی عه‌مه‌ل یان داده‌نا. به‌ڵام حاڵی حازر ، به‌ پێی ئه‌و هه‌ژماره‌ تازانه‌ی من دیتوومن ده‌ره‌جه‌ی پشتیوانی لێکرانی 36% ه‌ له‌ نێو ئه‌مریکاییه‌کان دا ، و ئه‌وه‌ به‌ هیچ جۆر بۆ ئه‌و باش نییه‌. ئه‌وه‌ چه‌ندین سه‌به‌بی هه‌یه‌. یه‌کیان ئه‌وه‌یه‌ که‌ خه‌ڵک له‌ شه‌ڕ ماندوو بوون ، و به‌ زیاد بوونی ژماره‌ی کووژراو و خه‌ساران زۆر په‌سن . هه‌روه‌ها له‌ ستراتێژی ده‌رکه‌وتن له‌ عیراقیش نیگه‌رانن. واته‌ ستراتێژی درێژخایه‌نی دوای ئه‌و وه‌زعه‌ی ئێستا. وه‌ک ده‌زانین پاره‌که‌ لافاوی کاترینا هه‌ستا و نیوو ئۆرلینی خاپوور کرد . هێشتا خه‌ریکی ئاوه‌دان کردنه‌وه‌ی ئه‌وێن. مه‌به‌ستم نیوو ئۆرلینه‌ له‌ لویزیانا. له‌وێ ده‌بێ کارێکی زۆر زیاتر بکرێ. ڕه‌خنه‌یه‌کی زۆر له‌ بووش و گشت حکوومه‌ته‌که‌ی گیراوه‌ بۆ چلۆنایه‌تی پێوه‌ چارانیان به‌و کاره‌ساته‌. ئه‌و ڕاستیه‌ش که‌ تا ئێستا ئوسامه‌ بین لاده‌ن مان نه‌دۆزیوه‌ته‌وه‌ هێشتا له‌ زه‌ینی خه‌ڵک دایه‌.
ئه‌گه‌ر بین لاده‌ن ئامانجی سه‌ره‌کی بوو له‌ شه‌ڕی گۆیا دژی تێڕۆر دا بۆچی تا ئێستا نه‌دۆزراوه‌ته‌وه‌ و ئه‌وه‌ دله‌ڕاوکێ ی زیاتری له‌ ناو خه‌ڵک دا ورووژاندووه‌. ئه‌وه‌ ڕاسته‌ که‌ مێدیا له‌ سه‌ر چلۆنایه‌تی بۆچوونی بیروڕای گشتی ده‌ور ده‌گێڕێ ، هه‌ر وه‌ک پێشترباسم کرد له‌ مه‌ڕ ڕۆژه‌ڤ دانان له‌ مێدیاوه‌ . مێدیا زۆر باشه‌ له‌ وه‌یدا پێمان بڵێ بیر له‌ چی بکه‌ینه‌وه‌ ؟ جا ئه‌گه‌ر خه‌به‌ری سه‌ره‌کی ڕۆژ ی مێدیا لافاوی کاترینا بێ ، یان شه‌ڕی عێراق بێ یان گه‌ڕان بێ به‌ دووی ئوسامه‌ بین لاده‌ن دا ، له‌ ڕوانگه‌ی خه‌ڵکه‌وه‌ ئه‌مانه‌ ده‌بێ به‌ شێوه‌یه‌ک له‌ کاروکرده‌وه‌ی پرێزیدێنت دا ڕه‌نگ بداته‌وه‌. کێ چووزانێ چ ده‌قه‌ومێ !
که‌وابوو ده‌کرێ بڵێم ئاستی پشتیوانی بووش له‌ ناو خه‌ڵک هه‌ڵده‌کشێ وداده‌کشێ و ئێستا به‌ گردبڕی به‌ره‌و که‌م بوونه‌وه‌یه‌ و ئه‌وه‌ش تا ڕاده‌یه‌ک ده‌وری مێدیای تێدایه‌. به‌ڵام وانییه‌
که‌ ئه‌مه‌ حاڵه‌تێکی نه‌گۆڕ و هه‌میشه‌یی بێ !


پرس: پێت واهه‌یه‌ گۆڕانی ئیداره‌ی ئێستا ته‌ئسیرێکی ئاوای هه‌بێ له‌ سه‌ر بوونی ئه‌رته‌شی ئه‌مریکا له‌ ده‌ره‌وه‌ی سنووره‌کان خۆی؟

هیکرسن : له‌ حاڵی حازر دا ئه‌وه‌ به‌ ڕاستی زۆر ئاسته‌مه‌ به‌ لێبڕاوانه‌ بگوترێ. له‌و دواییانه‌ دا شتێکی سه‌رنج ڕاکێش ڕوویدا .
جۆزێف لیڤرمه‌ن که‌ له‌ هه‌ڵبژاردنی ساڵی 2000 دا کاندیدای جێگری سه‌رۆککۆمار بوو له‌ گه‌ڵ ئاڵ گۆڕ وه‌کوو پاڵوراوێکی پارتی دێمۆکرات ، دیسان له‌ کاندیکت وه‌ک دێمۆکرات خۆی پاڵاوت . ئه‌و
که‌سێکه‌ زۆر به‌ ڕاشکاوی له‌ گه‌ڵ شه‌ڕی عێراق بوو و له سه‌ری ده‌کرده‌وه‌. زۆرێک له‌ دێمۆکراتان ئێستا به‌و شێوه‌یه‌ی پشتیوانییان له‌ شه‌ڕ ده‌کرد وا نه‌ماون . به‌ڵام سه‌ناتۆر لیڤرمه‌ن سه‌ناتۆڕێکی له‌ مێژینه‌ی دێمۆکراتان بوو و ئه‌و کورسییه‌ی له‌ مێژه‌وه‌ هه‌یبوو له‌ ده‌ستی دا و له‌ هه‌ڵبژاردن دا دۆڕاندی ، هۆی شکانه‌که‌شی له‌ به‌رهه‌ڵوێستی بوو سه‌باره‌ت به‌ شه‌ڕ. جا بۆیه‌ هێندێکان ئه‌م نموونه‌یه‌ وه‌کوو تاقیکردنه‌وه‌یه‌ک ده‌بینن، ئه‌گه‌رچی مه‌سه‌له‌که‌ هه‌ر له‌وێ ته‌واو نابێ، چونکوو سه‌ناتۆر لیڤرمه‌ن بڕیاری داوه‌ ئه‌مجاره‌ وه‌کوو کاندیدایه‌کی سه‌ربه‌خۆ خۆی بپاڵێوێ.شوێنی وی ته‌نێ ئه‌یاله‌تێکی پچووکه‌ ، به‌ڵام ئاسته‌مه‌ بگوترێ چون ده‌بێ ؟ زۆر له‌خه‌ڵک هه‌ستیان ئه‌وه‌یه‌ ده‌ڵێن ئێمه‌ له‌وێ ، له‌ عێراق زۆر شتمان به‌خت کردووه‌. ئێستا هه‌ر وا ئه‌وێ به‌ جێ بهێڵین ئه‌وه‌ بۆ خۆی شکانێکه‌ !



پرس :ئاستی ئاگاداری خه‌ڵک چه‌نده‌یه‌ ؟ یانی گه‌لۆ بیروڕای گشتی ئه‌مریکا سه‌باره‌ت به‌ووڵاتانه‌ی که‌ ئه‌مریکای تێوه‌گلاوه‌ وه‌کوو عێراق ، یان ئه‌فغانستان ده‌زانێ ؟بۆ وێنه‌ سه‌باره‌ت به‌ پێکهاته‌ی نه‌ته‌وه‌یی ئه‌و جێگایانه‌ ئاستی ئاگاداری و زانیاری خه‌ڵک چه‌نده‌یه‌ ؟

هیکرسن : زۆر له‌ ئه‌مریکاییه‌کان به‌ شێوه‌یه‌کی ئه‌وتۆ که‌ جێی باوه‌ر نییه‌ سه‌باره‌ت به‌ سیاسه‌ت زۆر که‌م ده‌زانن و ئه‌مه‌ له‌ سه‌ر عێراقیش هه‌ر ئاوایه‌. زۆر سه‌رنجڕاکێشه‌ ماوه‌یه‌کی کورت به‌ر له‌ ده‌ستپێکردنی شه‌ڕ یه‌ک له‌ هۆیه‌کانی که‌ پرێزیدێنت بووش له‌ ناو
بیروڕای گشتی ئه‌مریکا دا پاساوی پێویست بوونی شه‌ڕی ده‌دا وه‌زعی کوردان بوو. له‌ چاپه‌مه‌نی دا سه‌رنجێکی یه‌کجار زۆر ده‌درایه‌ سه‌ر کوردان وه‌کوو سه‌به‌بێک بۆ ده‌ستتێوه‌ردان له‌ عێراق – له‌ به‌ر ئه‌و جووڵانه‌وه‌یه‌ی له‌باری مێژوییه‌وه‌ له‌ گه‌ڵیان کراوه‌ له‌ ژێر ده‌سته‌ڵاتی سه‌دام حوسێن دا .ئه‌من پێم وایه‌ بیروڕای گشتی ئه‌مریکا زه‌حمه‌ته‌ شتێکی ئه‌وتۆ بزانێ سه‌باره‌ت به‌ ژیانی مه‌ده‌نی له‌ عێراق. ده‌کرێ چه‌ندین هۆکار بۆ ئه‌مه‌ هه‌بێ . یه‌کیان به‌گشتی ئاستی بێئاگایی و نه‌زانینی خه‌ڵکه‌ سه‌باره‌ت به‌ ئیسلام و سونی و شیعه‌. تێنه‌گه‌یشتن له‌وه‌ زۆر به‌چاکی. و هه‌ر وه‌ها له‌ به‌ر نووسینه‌کانی ڕۆژنامه‌نووسانی ئیمبێدد.ئه‌وان زۆر که‌م په‌رژاون له‌ سه‌ر ژیانی خه‌ڵکی مه‌ده‌نی بنووسن و بار و دۆخی ئه‌وان خراوه‌ته‌ به‌ر سێبه‌ری ده‌نگووباسی نیزامی.
ئێستا له‌ چاپه‌مه‌نی ئه‌مریکا دا باسێکی گه‌وره‌ ده‌ستی پێکردووه‌ بۆ وڵامدانه‌وه‌ی ئه‌و پرسیاره‌ گه‌لۆ عێراق که‌وتووه‌ته‌ حاڵه‌تی شه‌ڕی ناوخۆیی یان نا ؟ هێندێک له‌وان به‌و ئاکامه‌ گه‌یشتوون وای به‌ ناو بکه‌ن. به‌ شێوه‌ی مامناونجی ئه‌مریکاییه‌کان له‌ سه‌ر عێراق زۆر که‌م ده‌زانن و له‌ ڕوانگه‌ی فه‌خری شه‌خسییه‌وه‌ لێی ده‌ڕوانن و پێیان خۆشه‌ سه‌ربازه‌کان بێنه‌وه‌ ماڵێ.
ئه‌من له‌ سیاتێل له‌ واشنگتن ده‌ژیم ، له‌وێ زۆر پێگه‌ی هێزی ده‌ریایی هه‌یه‌ ، هه‌ر وه‌ها پێگه‌یه‌کی گه‌وره‌ی ئه‌ڕته‌ش . له‌و ناوچه‌یه‌ی ئه‌من لێی ده‌ژیم خه‌ڵک زۆر پشتیوانی له‌ سه‌ربازان و
له‌ شه‌ڕ ده‌که‌ن .


پرس: هۆی ئه‌وپشتیوانی لێکردنه‌ چییه‌ ؟ نه‌ریتێکه‌ ؟


هیکرسن : پێم وایه‌ ئه‌وه‌ له‌ به‌ر جۆره‌یه‌ک شانازی به‌ خۆ کردنه‌.
چه‌ندین هۆ هه‌نه‌ ، یه‌ک ویستی گشتی یارمه‌تیدان به‌خه‌ڵک و یه‌کی دیکه‌یان باشتر کردنی چلۆنایه‌تی ژیانی خه‌ڵکی دیکه‌.
زۆرێک له‌ سه‌ربازان له‌و باوه‌ره‌ دان ئه‌وان بۆ ڕزگار کردنی عێراق
چوونه‌ته‌ وێنده‌رێ و هه‌تا ئه‌وه‌ پێک نه‌هێنن ناگه‌ڕێنه‌وه‌ ماڵێ. هه‌ر وه‌ها هۆیه‌کی دیکه‌ رێزلێنان له‌ نێوونێوبانگی وڵات و ڕێزلێنان له‌ سه‌رۆک بووشه‌ . خه‌ڵک ده‌ڵێن شانمان وه‌به‌ر داوه‌ ، پێمان خۆشه‌ به‌ جێیه‌ک بگا !


پرس: وابزانم ئه‌تۆ هێندێک شتت نووسیوه‌ سه‌باره‌ت به‌ ڕووداوه‌کانی زیندانی ئه‌بوو غه‌ریب . ده‌کرێ باس بکه‌ی ئه‌و ڕووداوه‌ له‌ چاپه‌مه‌نی ئه‌مریکا دا چۆنی ڕه‌نگ دایه‌وه‌ ؟
سه‌باره‌ت به‌و جووڵانه‌وه‌یه‌ی له‌ گه‌ڵ زیندانییه‌ عێراقییه‌کان کرابوو ؟

هیکرسن : ڕووداوی ئه‌بوو غه‌ریب هه‌تا بڵێی ڕووداوێکی دڵتاوێن بوو. خه‌ڵکی ئه‌مریکاش وه‌ک خه‌ڵکی رۆژهه‌ڵاتی نێوه‌ڕاست پێی هه‌ژان. لێبڕاوانه‌ هه‌ستی بێزاری له‌ ئه‌مریکاییه‌کانی ورووژاند.
ئه‌وه‌ جۆره‌ قه‌یرانییه‌کی ناسنامه‌یی بوو بۆ ئه‌مریکاییه‌کان به‌وه‌ی که‌ تاوانبار بکرێن به‌ ئه‌شکه‌نجه‌گه‌ر ، له‌ کاتێکدا خۆیان به‌ ڕزگارکه‌ر داده‌نێن. کرده‌وه‌یه‌کی ئاوا نامرۆیانه‌ به‌ قوولی ده‌رداوی بوو.
به‌پێی ئه‌و لێکۆڵینه‌وه‌ی من کردم له‌ سه‌ره‌تاوه‌ ڕاست دوای ئه‌وه‌ی ئه‌و که‌تنه‌ ئاشکرا بوو خه‌ڵک پێیان خۆش نه‌بوو به‌ ئه‌شکه‌نجه‌ی دابنێن . ئه‌من زیاتر له‌ 700 مه‌قاله‌ی نیۆیۆرک تایمزم
شی کرده‌وه‌ له‌و کاته‌وه‌ که‌ خه‌به‌ری ڕووداوه‌که‌ ئاشکرا بوو تائه‌و کاته‌ی که‌ دادئه‌ستێنی گشتی ئێمه‌ ئالبێرتۆ گۆنزالێس به‌ ڕاشکاوی پێی لێنا که‌ ئه‌و که‌تنه‌ قه‌وماوه‌.
ناوی وی سه‌باره‌ت به‌ که‌تنی ئه‌بوو غه‌ریب ، ئه‌شکه‌نجه‌ی ئه‌بوو غه‌ریب ، یان هه‌ر ناوێکی دیکه‌ی لێ بنێین زۆر له‌ سه‌ر زارانه‌.
چونکوو ‌هێندێک شتی سه‌باره‌ت به‌ لێکدانه‌وه‌ی په‌یماننامه‌ی
ژێنێڤ بڵاو کردووه‌ته‌وه‌ و ئیدیعای کرد به‌نده‌کانی په‌یماننامه‌ی ژێنێڤ ئه‌و که‌تنه‌ ناگرێته‌وه‌.
ئه‌وه‌ ڕۆژنامه‌نووسان بوون ئه‌و ڕووداوه‌یان به‌ که‌تن و سکاندال دانا
و ئه‌وان بوون به‌ ئه‌شکه‌نجه‌یان نێوزه‌د کرد. به‌ڵام له‌ هه‌مان کات دا وا نیشان ده‌درا ئه‌وه‌ کرده‌وه‌یه‌کی نه‌ویستوو و به‌ هه‌ڵکه‌وت بووه‌ و
چه‌ند که‌سی گه‌نیو له‌ ناو ئه‌رته‌ش دا ئه‌و خراپه‌یان کردووه‌ که‌ به‌ هیچ جۆر نوێنه‌رایه‌تی باقی سه‌ربازان ناکه‌ن و چ فڕیان به‌ سه‌ر
به‌هاکانی ئه‌مریکاوه‌ نییه‌ !





پرس: له‌ ساڵی 2003 وه‌ تاکوو ئێستا ڕه‌نگه‌ زۆر کتێب سه‌باره‌ت به‌ تێوه‌گلانی ئه‌مریکا له‌ عێراق بڵاو بووبێته‌وه‌ . ده‌کرێ هێندێک
باسی ئه‌و جۆره‌ کتێبانه‌ بکه‌ی !

هیکرسن : کتێبێک هه‌یه‌ به‌ ناوی " ئه‌ساسینس گه‌یت " که‌ هه‌واڵنووسێکی نیۆیۆرکر نووسیویه‌ ، هه‌تا بڵێی کتێبێکی باشه‌.
باسی ئه‌و هۆیانه‌ ده‌کا که‌ گه‌یشته‌ شه‌ڕی عێراقێ .
جاسکا لینچ یش کتێبێکی بڵاو کردووه‌ته‌وه‌ . ئه‌و ژنه‌ ئه‌مریکاییه‌کی
یه‌خسیری شه‌ر بوو له‌ به‌رایی شه‌ڕ دا و مێدیا سه‌رنجێکی زۆری دایه‌ سه‌ر چاره‌نووسی. هه‌ر وه‌ها پۆل برێمر که‌ ماوه‌یه‌ک حاکمی
عیراق بوو کتێبێکی نووسیوه‌. چه‌ند بیره‌وه‌ریش بڵاو بوونه‌ته‌وه‌ ناوی نووسه‌رکانیم وه‌بیر نایه‌ !


پرس: ده‌بێ خه‌ڵک زۆریان بخوێننه‌وه‌ !!

هیکرسن : به‌ڵێ ده‌یانخوێننه‌وه‌ ! پێم وایه‌ له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی که‌ ئه‌رته‌شی ئه‌مریکا هێشتا له‌وێیه‌ و شه‌ڕ درێژه‌ی هه‌یه‌. خه‌ڵک ده‌یانه‌وێ بزانن چ ده‌قه‌ومێ و ده‌یانه‌وێ شتێکی لێ هه‌ڵبکڕێنن .
چونکوو مێدیا ، و به‌ تایبه‌تی تێلێڤیزیۆن هه‌ر وه‌ک باسمان له‌ سه‌ر کرد باسی ئه‌وه‌مان بۆ ده‌که‌ن ئه‌مرؤ چ قه‌وماوه‌ ؟ دوێنێ چ ڕوویداوه‌؟ بۆیه‌ ده‌کرێ به‌ هاسانی پاشخانی تێوه‌گلان و ئه‌وه‌ی که‌
چۆن گه‌یشتووینه‌ته‌ دۆخی ئێستا له‌ بیر بکرێ . بۆیه‌ پێم وایه‌ ئه‌و کتێبانه‌ی باسم کردن ده‌کرێ وڵامی هێندێک پرسیاران بده‌نه‌وه‌
به‌ شێوه‌یه‌کی ئه‌وتۆی که‌ مێدیا ناتوانێ ئه‌و وڵامانه‌ بداته‌وه‌ .


پرس: گه‌لۆ مرۆ ده‌کرێ بڵێ شه‌ڕ ده‌توانێ ببێته‌ هۆی به‌رزبوونه‌وه‌ی ئاستی تێگه‌یشتن و زیاد بوونی ئاگاداری ؟
له‌ نموونه‌ی عێراق دا !


هیکرسن :

به‌ڵێ ! ئه‌من به‌ گردبڕی پێم وایه‌ ئه‌وه‌ وایه‌. به‌ لێبڕاوی . چونکوو
ئێستا زۆرزۆر زیاتر له‌ سه‌ر عێراق ده‌نووسرێ تا به‌ر له‌ قه‌ومانی شه‌ڕ. له‌ ڕۆژنامه‌ و گۆڤاره‌کان و له‌ تێلێڤیزیۆنیش دا به‌شی تایبه‌تی له‌و باره‌یه‌وه‌ هه‌ن. ئێستا له‌ چاو ڕابردوو زانیاری خه‌ڵک له‌ سه‌ر جوگرافیای ڕۆژهه‌ڵاتی نێوه‌ڕاستیش هه‌ڵکشاوه‌. ئه‌من ئاماده‌م گرێو بکه‌م و بڵێم پێشتر هیچ شتێکی وایان له‌ سه‌ر گرووپه‌ ئێتنیکییه‌کان و جۆراوجۆری مه‌زه‌بی له‌ ناو عێراق دا نه‌ده‌زانی و ئێستا ده‌زانن. بۆیه‌ ده‌زانن چونکوو ئیدی عێراق بۆیان جێیه‌کی دووره‌ده‌ست نییه‌ . چونکوو زۆر خه‌ڵک ، خه‌ڵکی ئه‌وتۆ ده‌ناسن که‌ له‌ عێراقن ، یان له‌وێ سه‌ربازن یان پێوه‌ندییان به‌ ئه‌رته‌شه‌وه‌ هه‌یه‌. خه‌ڵکێکی ئێستا له‌ ئه‌مریکا ده‌ژین هه‌موویان ڕایه‌ک ، بۆچوونێکیان له‌ سه‌ر شه‌ڕی عێراق هه‌یه‌ و هه‌موویان هێندێک
شتی له‌ سه‌ر ده‌زانن .


پرس: ئێستا با هێندێک باسی نامه‌ی ماستره‌که‌ت بکه‌ین وا بزانم ناوی " ناسنامه‌ به‌ ڕێگه‌ی ساتێلایت " ه‌ . ده‌کرێ هێندێک
له‌ سه‌ر ئه‌و لێکۆڵینه‌وه‌یه‌بدوێی که‌ له‌ سه‌ر مێدیای کوردی کردووته‌ ؟

هیکرسن : له‌ ساڵی 2003 تێلێڤیزیۆنی مێدیا سه‌رنجی منی زۆر ڕاكێشا. به‌ تایبه‌تی ئه‌وه‌ی ده‌مه‌ویست بۆم ڕوون بێته‌وه‌ ئه‌وه‌ بوو ناسنامه‌یه‌ک چۆن هه‌ڵده‌نرێ و ساز ده‌کرێ ؟ که‌یسی کورده‌کان زۆر چاوڕاکێشه‌ چونکوو ئه‌وان له‌ ناو چه‌ندین ده‌وڵه‌ت – نه‌ته‌وه‌ دا بڵاون و ئه‌وه‌ به‌ گردبڕی ده‌یانکا به‌ نموونه‌یه‌کی تاقانه‌. گه‌وره‌ترین حه‌شیمه‌تی ئێتنیکی جیهان به‌ بێ هه‌بوونی ده‌وڵه‌تی خۆیان . بۆیه‌ ئه‌وه‌ زه‌مینه‌ی پرسیاری زۆر گرینگی بۆ من ڕه‌خساند. گه‌لۆ مرۆ ئه‌و ناسنامه‌یه‌ چۆن ساز ده‌کا ؟بۆیه‌ لێکۆڵینه‌وه‌که‌م له‌ بواری به‌رهه‌مهێنانی به‌رنامه‌ له‌ تێلێڤیزیۆنی مێدیا ده‌ست پێکرد. له‌ تێلێڤیزیۆنی مێدیا گۆتووبێژم له‌ گه‌ڵ خه‌ڵک ساز دا بۆ ئه‌وه‌ی بزانم ئامانجیان به‌ ڕێگه‌ی به‌رنامه‌کانی تێلێڤیزیۆن دا چییه‌ ؟
زۆربه‌ی به‌رنامه‌کان خه‌سڵه‌تی په‌روه‌رده‌ییان هه‌بوو و هه‌روه‌ها
یارمه‌تیدان به‌ هه‌ستی ناسنامه‌یی و ڕاهێزاندنی .
کاناڵه‌که‌ ئه‌و ئه‌رکه‌ی به‌ زۆر ڕیگه‌ دا ڕاده‌په‌ڕاند ، به‌ نیشاندانی دیمه‌ن ، وه‌کوو دیمه‌نی کوردستان، یان به‌کارهێنانی زمانی جیاواز به‌ڵام له‌ ڕێبازی ناسین و ناساندنی کوردستان دا. گۆڕانی جوگرافیا و به‌ده‌سته‌وه‌گرتنی خاوه‌ندارێتی. گشت ئه‌وانه‌ به‌ ڕاستی کاری تاقانه‌ بوون.


پرس: ئه‌و ئاکامانه‌ی له‌و لێکۆڵینه‌وه‌یه‌ دا پێیان گه‌یشتی چ بوون ؟


هیکرسن : ئه‌و ئاکامانه‌ی پێیان گه‌یشتم ئه‌وه‌بوو که‌ تێلێڤیزیۆنی
مێدیا سه‌رچاوه‌یه‌کی به‌ نرخ بوو بۆ کوردان.چونکوو ده‌ره‌تانی پێده‌دان گوێیان له‌ زمانی کوردی بێ، تاقانه‌ بوونی له‌ به‌ر ئه‌وه‌ بوو چونکوو نه‌ک هه‌ر ڕۆژ‌هه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستی ده‌گرته‌وه‌ ،به‌ڵکوو ڕووی قسه‌ی له‌و خه‌ڵکه‌ش بوو که‌ له‌ هه‌نده‌ران ده‌ژین و ژماره‌یه‌کی زۆرن. بۆیه‌ ئه‌رکێکی گه‌وره‌ی په‌روه‌رده‌یی هه‌بوو. له‌وه‌ش زیاتر،
هه‌ستی هیبوونی له‌ خه‌ڵک دا ساز ده‌دا ، که‌ ده‌کرا به‌ شه‌خسه‌
ئه‌و به‌سترانه‌وه‌یان نه‌بایه‌ . مرۆ ده‌کرێ بڵێ ئه‌وه‌ هه‌ستی خه‌یاڵی هیبوون یان هاوپێوه‌ندی بوو.




قازی: باشه‌! بائێستا بێینه‌ سه‌ر لێکۆڵینه‌وه‌ی ئێستاتان. ئه‌و
لێکۆڵینه‌وه‌ی بۆ کاری پی ئێچ دی ده‌یکه‌ن بۆ زانکۆ ، یان وه‌کی دی له‌ سه‌ر چ پرۆژه‌یه‌ک کار ده‌که‌ن ؟

هیکرسن :
ئه‌من خه‌ریکی ئاماده‌ کردنی تێزه‌که‌م و ئازموونی گشتی خۆمم.
بۆ ئه‌و تێزه‌ی به‌ ده‌ستمه‌وه‌یه‌ ده‌مه‌وێ هێندێک له‌و بابه‌تانه‌ش
که‌ له‌ نامه‌ی ماستره‌که‌م دا کارم له‌ سه‌ر کردوون بخه‌مه‌ سه‌ری.
ده‌مه‌وێ بزانم دیاسپۆرا و ئه‌و گرووپانه‌ی سنوور له‌تی کردوون و
سنووربه‌زێنن ، وه‌کوو کورده‌کان ؛ مێدیای نوێ چۆن به‌ کار ده‌هێنن بۆ ئه‌وه‌ی ناسنامه‌یه‌ک وه‌ده‌ست بهێنن ؟ و هه‌روه‌ها ئه‌و لایه‌نه‌ی
که‌ به‌کارهێنانی مێدیا له‌ کرده‌وه‌ دا به‌ چ شێوه‌یه‌ک ڕه‌نگ ده‌داته‌وه‌؟ له‌ جێدا ، چالاکی و جمووجووڵ له‌ بواری مه‌ده‌نی و سیاسی دا. ده‌مه‌وێ له‌وه‌ بکۆڵمه‌وه‌ بزانم ئه‌وه‌ چۆن کار ده‌کا
هه‌م له‌و شوێنه‌ی ئێستا لێی ده‌ژین جا چ له‌ ئورووپا بێ یان له‌ ئه‌مریکا و هه‌روه‌ها له‌ وڵاته‌کانیشیاندا. زانینی ئه‌وه‌ی که‌ چۆن له‌ ژیانی ڕۆژانه‌ دا به‌شداری ده‌که‌ن به‌ بێ ئه‌وه‌ی خۆیان له‌ باری فیزیکییه‌وه‌ له‌و شوێنه‌ بن .


پرس: ده‌ره‌جه‌ی دوکتوراکه‌ت که‌نگێ ته‌واو ده‌که‌ی ؟

هیکرسن : هیوادارم له‌ ژوه‌نی 2008 دا ته‌واوی که‌م. نزیکه‌ی ساڵونیوێکی دیکه‌. زۆرم کار هه‌یه‌ بیکه‌م.


پرس: کارێکی زۆر ده‌بێ بکه‌ی ! ده‌بێ لێکۆڵینه‌وه‌ی مه‌یدانیش
بکه‌ی یان نا ؟


هیکرسن : ئه‌و کاره‌ی ده‌بێ بۆ ئه‌و تێزه‌ی بکه‌م لێکۆڵینه‌وه‌ له‌ چه‌ندین که‌یسه‌. بۆ ئه‌وه‌ی بزانم خه‌ڵکی جۆربه‌جۆر مێدیا چۆن به‌ کار ده‌هێنن ؟ له‌ سه‌ر پێوه‌ندی دوولایه‌نه‌ش واته‌ ئینترئه‌کتیڤ یش
کارده‌که‌م بۆ ئه‌وه‌ی بزانم مێدیا چۆن خۆی له‌ گه‌ڵ بینه‌ر و وه‌رگران
ده‌گونجێنێ. له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی لێکۆڵینه‌وه‌ سه‌باره‌ت به‌ بینه‌ر و وه‌رگران
کارێکی ئاسته‌مه‌ و حه‌وجێی به‌ کاری مه‌یدانی هه‌یه‌، به‌ تایبه‌تی
له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی زۆرێک له‌ مێدیای پچووکی به‌دیل که‌ من پێم خۆشه‌ کاریان له‌ سه‌ر بکه‌م ده‌ره‌تانیان به‌رته‌نگه‌ و سه‌رچاوه‌یان که‌مه‌ و کاتیان نییه‌ بۆ توێژینه‌وه‌ و پێوانی به‌ربڵاو له‌ مه‌ڕ بینه‌ر و وه‌رگران ،
ده‌کرێ نموونه‌یه‌کی سه‌رتاسه‌ری به‌ کار بهێنم و ئه‌و زانیارییانه‌ی پێویستیم پێیانه‌ لێی هه‌لێنجێنم.
له‌ گه‌ڵ بینه‌ر و وه‌رگران چاوپێکه‌وتن ده‌که‌م بۆ ئه‌وه‌ی بزانم له‌ ژیانی ڕۆژانه‌یان دا مێدیا چون به‌ کار ده‌هێنن ؟ دیاره‌ چه‌قی کاره‌که‌م له‌ سه‌ر کۆمه‌ڵگه‌ی سه‌رنجڕاکێش ده‌بێ .


پرس:با دێسان بگه‌ڕێینه‌وه‌ ئه‌مریکا . له‌وێ بێجگه‌له‌ مێدیا به‌ زمانی ئینگلیزی ، به‌ زمانی سپانیایی یان ئه‌وه‌ی به‌ ئینگلیسی
پێی ده‌ڵێن کامیونیتی مێدیا وه‌زعی چۆنه‌ ؟ واته‌ مێدیایه‌کی که‌ سه‌ر به‌ کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی تایبه‌تی بێ ؟

هیکرسن : بازاڕێکی گه‌وره‌یان هه‌یه‌ ، به‌ڵام ده‌بێ بڵێم ئه‌وه‌ بازاڕێکی هه‌رێمی و لۆکاله‌. ئه‌گه‌رچی پێکهاته‌ی نفووسی
ئه‌مریکا وه‌ک چێشتی مجێور وایه‌ ، که‌ خه‌ڵکی هه‌موو وڵاتانی
هاتووه‌تێ و له‌وێ تێکه‌ڵاوی یه‌کتر بوونه‌ ، به‌ڵام له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا
کۆمه‌ڵی جوێ جوێش هه‌ن که‌ وه‌کوو گرووپ له‌ باڵ یه‌کدیدا ده‌ژین و له‌ چاو خه‌ڵکی دیکه‌ دا به‌دیاره‌وه‌ن. بۆ وێنه‌ ئه‌من له‌ سیاتێل ده‌ژیم که‌ ئه‌وێ حه‌شیمه‌تێکی گه‌وره‌ی ئاسیایی هه‌یه‌ ، بۆیه‌ له‌وێ زۆر مێدیای ئاسیایی هه‌ن. هه‌روه‌ها سپانیایی زمانه‌کانیش
گرووپێکی زۆر گه‌وره‌ن، و به‌ پێی دوایین سه‌رژمێری ژماره‌یان هه‌ر
له‌ زیادبوونه‌. شتێکی سه‌رنجڕاکێش له‌ مه‌ڕ ئه‌وان ئه‌وه‌یه‌ که‌ له‌ سه‌ره‌تاوه‌ له‌ شاره‌کانی باشووری ڕۆژئاوا ژیاون به‌ڵام ئێستا زیاتر له‌ نێوه‌ڕاستی ڕۆژئاوا ده‌ژین و ته‌نانه‌ت له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی واشنگتن که‌ منی لێ ده‌ژیم ئه‌و کۆمه‌ڵگه‌یانه‌ هه‌ن و ئه‌وانیش مێدیای ناوچه‌یی زۆر زیندوو و به‌جۆشیان هه‌یه‌.
مێدیای چاپکراو و ڤیدێئۆی مووزیک له‌ نێویان دا بره‌وی زۆره‌. خه‌ریکی فۆرمدان به‌ ناسنامه‌ی خۆیان و پێوه‌ندی به‌یه‌که‌وه‌ کردنن.
و ئه‌و پێوه‌ندییانه‌ شیوه‌ی زۆر نافه‌رمیان هه‌یه‌ ، ته‌نانه‌ت خه‌ڵک له‌ ناوخۆیاندا ده‌ست به‌ ده‌ست کاسێتی مووزیک ئاڵوگۆڕ ده‌که‌ن .

پرس: ئه‌ی سه‌باره‌ت به‌ خه‌ڵکی ڕه‌سه‌نی ئه‌مریکا. ئه‌و زمانانه‌ی
له‌ ناو ئه‌واندا به‌ کار ده‌هێندرێن ؟ وه‌زعی خه‌ڵکی ماکی ئه‌مریکا چۆنه‌ ؟

هیکرسن : ئه‌وه‌ سه‌یره‌ ، وه‌کی ئه‌وه‌یه‌ که‌ هه‌میشه‌ بووه‌. ئه‌وان هێشتا خه‌بات ده‌که‌ن بۆ ئه‌وه‌ی به‌ فه‌رمی ددانیان پێدا بهێندرێ.
ئه‌و زانکۆیه‌ی منی لێم له‌و بواره‌ دا کاری زۆر سه‌رنجڕاکێش ده‌کا.
بابه‌تێکی هه‌یه‌ به‌ ناوی " ده‌نگه‌ خۆ جییه‌کان " ئه‌ویش بریتییه‌
له‌وه‌ی که‌ بانگه‌وازی خه‌ڵکی خۆجێی ده‌کا بۆ ئه‌وه‌ی له‌ بواری فیلمسازی دا په‌روه‌رده‌یان بکا . فێریان ده‌کا فیلمی دۆکۆمێنتی سه‌باره‌ت به‌ ناسنامه‌ی خۆیان ساز که‌ن.
ئه‌وان هه‌ڵکه‌وتێکی جێی سه‌رنجیان هه‌یه‌. زۆربه‌ی کۆمه‌ڵگه‌ ڕه‌سه‌نه‌ خۆجێیه‌کان له‌ شوێنی ئاوا دا ده‌ژین که‌ ڕێزێرڤه‌یشن ی
پێده‌ڵێن . حکوومه‌ت ئه‌و جۆره‌ شوێنانه‌ی بۆ دروست کردن که‌ له‌وێ ئازادییان هه‌بێ ، ئه‌وان ناچار نین به‌ ڕاده‌ی خه‌ڵکی دیکه‌
ماڵیات بده‌ن.به‌ڵام هه‌موویان له‌و شوێنانه‌ دا ناژین . ئه‌و
شوێنانه‌ له‌ باری ئابووری یه‌وه‌ لاواز و که‌سادن. هێشتا هه‌ست به‌ بێ ده‌سته‌ڵاتی ده‌که‌ن. مێدیای پچووکی ناوچه‌ییان هه‌یه‌ . جێی سه‌رنجه‌ که‌ هێندێک له‌ خێڵه‌ خۆجێییه‌کان ئێستا له‌ده‌وری یه‌کتر کۆ بوونه‌ته‌وه‌ له‌ پێناو دۆزێکی هاوبه‌ش دا. وه‌ک ڕابردوو تاکرۆیی
ناکه‌ن. له‌ هێندێک له‌و ڕێزێرڤه‌یشنانه‌ دا کازینۆ هه‌ن. خه‌ڵکی خۆجێی مێدیاکانیان به‌کار ده‌هێنن بۆ ڕاکێشانی سه‌رنجی خه‌ڵک به‌ره‌و ئه‌و کازینۆیانه‌ و له‌و باره‌یه‌وه‌ کاری به‌که‌لکیان کردووه‌.


پرس: ئه‌ی بڵاوکراوه‌ به‌ زمانه‌ خۆجێییه‌کان ؟

هیکرسن : وا بزانم زۆربه‌یان به‌ زمانی ئینگلیزینه‌ . چونکوو به‌ داخه‌وه‌ زۆربه‌ی زمانه‌ خۆجێیه‌کان نه‌ماون و کوێر بوونه‌ته‌وه‌. چونکوو
به فه‌رمی پێیان نه‌خوێندراوه‌ ، تا وه‌رگر و به‌کارهێنه‌ریان هه‌بێ که‌
بکرێ بژین و بمێننه‌وه‌.


پرس: به‌ بۆچوونی تۆ مێدیا هه‌موو شتێک ده‌گۆڕێ ، یان ته‌نێ
یه‌كێک له‌ فاکتۆره‌کانی گۆڕانه‌ ؟


هیکرسن : له‌ ناو کوردان دا ؟


قازی : نا ! به‌ گشتی .

هیکرسن : ئه‌وه‌ زه‌حمه‌ته‌ بگوترێ . چونکوو بوونی مێدیای نوێ زۆر شتی گۆڕیوه‌. ئێستا ده‌کرێ مرۆ بێ ئه‌وه‌ی ستودیۆیه‌کی به‌ بریقه‌ و ترووسکی هه‌بێ ، په‌یامی خۆی ڕابگه‌یێنێ . منداڵێکی چارده‌ ساڵه‌ ده‌کرێ له‌ ژووره‌که‌ی خۆی ڕا به‌ کامپیوتێره‌که‌ی قسه‌ی دلێ خۆی بکا. هه‌تا دێ مێدیا زیاتر و زیاتر به‌ش به‌ش ده‌بێ . زاراوه‌یه‌ک هه‌یه‌ " نارۆ که‌ستینگ " ی پێ ده‌ڵێن . خه‌ڵک ده‌توانن سه‌رنج له‌ سه‌ر هێندێک که‌سی تایبه‌تی کۆ بکه‌نه‌وه‌. له‌ ڕوانگه‌ی ڕێکلامه‌وه‌ ئه‌وه‌ هه‌تا بڵێی باشه‌ ! مرۆ ده‌کرێ مێدیا به‌ شێوه‌یه‌کی ئه‌وتۆ به‌کار بهێنێ که‌ سه‌رنجی ئه‌و گرووپه‌ تایبه‌تییه‌ی که‌ مه‌به‌ستێتی به‌ره‌و لای په‌یامه‌که‌ی ڕاکێشێ . بۆ وێنه‌ له‌ ئه‌مریکا له‌ بڵاوکردنه‌وه‌ی ده‌نگووباسی سه‌رتاسه‌ریی ناوخۆیی دا. ئه‌و که‌سانه‌ی که‌ ته‌ماشای ئه‌و به‌رنامه‌یه‌ ده‌که‌ن به‌ شێوه‌یه‌کی مامناونجی له‌ ته‌مه‌نی 40 – 50 ساڵان دان ، جا بۆیه‌ له‌ ناواخنی ئه‌و به‌رنامه‌یه‌ دا ڕێکلامێکی زۆر بۆ ده‌رمان ده‌بینی.
قسه‌ کردن سه‌باره‌ت به‌ شتێکی وه‌کوو ناسنامه‌ی نه‌ته‌وه‌یی زۆر
زه‌حمه‌تتره‌. چونکووناسنامه‌ی نه‌ته‌وه‌یی به‌ شێوه‌ی جیاواز له‌
لایه‌ن هه‌رکام له مێدیاکان ڕا ساز ده‌درێ. ده‌کرێ له‌ دابێ دا حه‌ول دان بۆ رێکخستنی خه‌ڵک له‌ لایه‌ن مێدیاوه‌ زه‌حمه‌تتر بێ ،
ئه‌گه‌رچی بیروڕای زۆریشیان تێدایه‌. بۆیه‌ ئه‌وه‌ جۆره‌یه‌ک شێروخه‌ته‌. فیفتی فیفتی یه‌ .

پرس: دوایین پرسیار ! ئه‌تۆ وه‌کوو که‌سێکی پسپۆڕ له‌ بواری مێدیا دا ، ئامۆژگاری و پێشنیارت بۆ مێدیای کوردی و به‌ تایبه‌تی مێدیای ده‌نگ و ڕه‌نگ یانی تێلێڤیزیۆن چییه‌ ؟

هیکرسن: به‌ پێشوه‌چوونی مێدیای کوردی زۆر شادم و ته‌واو
کاری لێکردووم. به‌ تایبه‌تی له‌ ماوه‌ی 3 ساڵی رابردوو دا. ئێستا
پشک زۆر بوون و ته‌نانه‌ت چالاکی هێندێک له‌ مێدیاکان له‌ سه‌ر بوارێکی تایبه‌تی چه‌قی به‌ستووه‌. بۆ وێنه‌ ئێستا تێلێڤیزیۆنێکی کوردی هه‌یه‌ که‌ هه‌ر مووزیک بڵاو ده‌کاته‌وه‌. یان هێندێک ده‌زگای
تێلێڤیزیۆنی که‌ له‌وانه‌یه‌ ڕووی قسه‌یان هه‌ر له‌ هه‌رێمێکی کوردستان بێ. ئه‌وه‌ سه‌رنج ڕاکێشه‌ ، چونکوو له‌وانه‌یه‌ هێندێک خه‌ڵک ته‌نێ چاو له‌ به‌رنامه‌ی هه‌رێمێک بکه‌ن که‌ خۆیان خه‌ڵکی ئه‌وێن ، ئه‌مه‌ ڕه‌نگه‌ فۆرم دان به‌ ناسنامه‌ی کوردی زه‌حمه‌تتر بکا و ئه‌رکێکی قورستری بوێ. جا بۆیه‌ مێدیای کوردی ده‌بێ له‌ خۆیان بپرسن ئه‌و ئه‌رکه‌ چۆن ڕاپه‌ڕێنن ؟ گه‌لۆ باوه‌کوو کێبه‌رکێش ده‌توانن به‌یه‌که‌وه‌ پڕۆژه‌یه‌کی به‌کۆمه‌ڵ به‌ره‌وپێش به‌رن ؟ ئه‌من پێم وایه‌ ئه‌گه‌ر مرۆ بییه‌وێ ئه‌وه‌ ده‌کرێ .
وابزانم ئه‌رکێکی گه‌وره‌ که‌ مێدیای کوردی ده‌بێ ڕایپه‌ڕێنێ هه‌بوونی هه‌واڵده‌ر له‌ هه‌موو کوردستانه‌ که‌ بکرێ به‌ شێوه‌ی به‌رده‌وام له‌ پێڤاژۆی به‌رهه‌مهێنان دا یه‌کانگیر بکرێ . ڕه‌نگه‌ ئێستا زۆر کۆسپ و ته‌گه‌ره‌ له‌ به‌رده‌م ڕاپه‌ڕاندنی ئه‌و ئه‌رکه‌دا هه‌بێ ، به‌ڵام من له‌و باره‌یه‌وه‌ به‌ هومێد و گه‌شبینم.


حه‌سه‌نی قازی: زۆر سپاس یای ئاندریا هیکرسن بۆ ئاگادار کردنی خوێنه‌وه‌رانی ئه‌م هاوپرسه‌کییه‌ له‌ بۆچوونه‌کانت.

هیکرسن : ئه‌منیش سپاست ده‌که‌م و داوای سه‌رکه‌وتنی زیاترت بۆ ده‌که‌م له‌ کاره‌کانت دا.

Wednesday, February 21, 2007

هاوپرسه‌کی یه‌کی دیکه‌ له‌ گه‌ڵ دوکتور سکووتناب کانگاس سه‌باره‌ت به‌ دووزمانه‌کی






An Interview with Dr. Tove Skutnabb-Kangas on
Bilingualism, Linguistic Genocide and Linguistic Human Rights



هاوپرسه‌کییه‌ک له‌ گه‌ڵ دوکتور تووڤێ سکووتناب-کانگاس سه‌باره‌ت به‌ دووزمانه‌کی ، ژینۆ سیدی زمانی و مافی مرۆیی زمان

ئه‌و چاوپێکه‌وتنه‌ بۆ تێلێڤیزیۆنی ڕۆژ کراوه‌ و له‌ مانگی ئووتی ساڵی 2005 دا چه‌ند جار
دا بڵاو کراوه‌ته‌وه‌.

حه‌سه‌نی قازی : ڕێزدار دوکتور تووڤێ سکووتناب – کانگاس جارێکی دیکه‌ به‌ خێر بێنه‌وه‌ بۆ به‌رنامه‌ی ڕوانگه‌. ئێوه‌ له‌ دنیا دا پسپۆڕێکی سه‌ره‌کی بواری دووزمانه‌کی ن . ده‌کرێ ئه‌م بابه‌ته‌ هێندێک زیاتر شی بکه‌نه‌وه‌ ؟

تووڤێ سکووتناب- کانگاس : ده‌مه‌وێ به‌ سپاس کردن له‌ تووه‌ ده‌ست پێبکه‌م که‌ جارێکی دیکه‌ بانگت کردوومه‌ته‌وه‌ بۆ به‌شداری له‌م به‌رنامه‌یه‌ دا. ده‌مه‌وێ سه‌باره‌ت به‌ قازانجی هه‌ره‌ زۆری دوو زمانه‌ بوون هێندێک بدوێم. بۆ نموونه‌ ئه‌گه‌ر منداڵێکی کورد له‌ ئاستێکی به‌رز دا دوو زمانه‌ بێ واته‌ : کوردی باش بزانێ ، ترکی باش بزانێ ، یان کوردی و فارسی ، یان هه‌ر شتێکی دیکه‌ ، یان ئه‌گه‌ر منداڵێکی فه‌نلاندی ، فه‌نلاندی و سوێدی بزانێ ، با بزانین که‌لک و فایده‌کانی چییه‌ ؟ ئه‌گه‌ر ئێمه‌ گرووپێک له‌ به‌ر چاو بگرین که‌ تا ئاستێکی به‌رز دوو زمانه‌ن و گرووپێک که‌ ته‌ک زمانه‌ن واته‌ گرووپێکی که‌ هه‌ر زمانێک ده‌زانن و تاقیکردنه‌وه‌یه‌کی زۆریان له‌ سه‌ر بکه‌ین دووزمانییه‌کان وه‌کوو گرووپ له‌ ته‌کزمانه‌کان باشتر وڵامی تاقیکردنه‌وه‌کان ده‌ده‌نه‌وه‌. له‌ زۆرێک له‌و تاقیکردنه‌وانه‌ی دا که‌ لایه‌نی به‌هۆشی ده‌پێون ، ده‌رده‌که‌وێ ئێمه‌ی که‌ زۆر زمانان ده‌زانین زۆر ژیرترین له‌ ته‌ک زمانه‌کان وه‌کوو گرووپ. دوو زمانییه‌کان له‌ بواری خولقێنه‌ر بوونه‌وه‌ زۆر باشترن ، ئه‌وان زۆر ئافرێنه‌رترن و ئه‌وه‌ شتێک بوو که‌ ڕۆبێرت فیلیپسۆن [ له‌ به‌رنامه‌که‌ی تۆ دا ] له‌ مه‌ڕ نۆکیا و فه‌نلاند باسی کرد.
دوو زمان زانه‌کان زۆر ئافرێنه‌رترن له ته‌ک زمانان . له‌ به‌ر یه‌ک ڕانان و به‌راو‌رد کردن شتی وات پیشان ده‌دا که‌ له‌ وانه‌یه‌ وه‌کی دی نه‌یبینی. دوو زمانزانه‌کان له‌ تاقیکردنه‌وه‌ی بیر کردنه‌وه‌ی جۆر به‌ جۆر دا باشتر ده‌رده‌چن. ئه‌ویش ئاوایه‌ که‌ ئه‌توو هه‌ر ئاوا ڕاسته‌وڕاست بیر ناکه‌یه‌وه‌ ، به‌ڵکوو شتی جیاواز ده‌بینی، کاتێک که‌ ته‌ماشای هه‌مان شت ده‌که‌ی. نه‌رمی لێتێگه‌یشتن که‌ هه‌مان مانای هه‌یه‌ . واته‌ ئه‌توو له‌ ڕوانگه‌ی جۆر به‌ جۆره‌وه‌ ته‌ماشای شته‌کان ده‌که‌ی و له‌ ڕوانگه‌ی خه‌ڵکی دیکه‌شه‌وه‌ ده‌توانی له‌ شته‌کان بڕوانی.
ئه‌وانه‌ گشتیان ئه‌و بوارانه‌ن که‌ دووزمانییه‌کان تێیاندا باشترن له‌ ته‌ک زمانییه‌کان.
دووزمانزانان له‌ ته‌ک زمانان باشتر فێری زمانی دیکه‌ش ده‌بن . ئه‌وانه‌ هه‌موویان هه‌تا بڵێی باشن، جا بۆیه‌ مرۆ ده‌کرێ بپرسێ بۆچی وڵاتان و خوێندنگه‌یان منداڵان ناگه‌یێننه‌ ئاستی به‌رزی دوو زمانزانی ؟ ئه‌گه‌ر وایان کردبا ، ئه‌گه‌ر بۆ وێنه‌ ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا بڕیاری دابا که‌ هه‌موو منداڵان بگه‌یێنێته‌ ئاستی به‌رزی دوو زمانزانی ، ده‌ره‌جه‌ی ژیری له‌ وڵاته‌که‌ دا ده‌چووه‌ سه‌رێ ، هه‌مان جۆر له‌ ترکییه‌. شتێکی گرینگ له‌ مه‌ڕ دوو زمانه‌کی ئه‌وه‌یه‌ که‌ باشه‌ ، باشه‌ ، باشه‌ !! و هه‌موو که‌س ده‌بێ لانی هه‌ره‌که‌می دوو زمان بزانێ! پرسیاری ئه‌وه‌ دێته‌ گۆڕێ بۆچی ده‌وڵه‌تان ئه‌مه‌ نابینن ؟ بۆ چی ئه‌وان ئه‌و مافه‌ مرۆییه‌ زمانییانه‌ ناده‌ن که‌ ده‌ره‌تانی ئه‌وه‌ ده‌دا به‌ هه‌موو منداڵێک که‌ ببێ به‌ دوو زمانزان له‌ ئاستی به‌رز دا یان فره‌ زمانزان له‌ خوێندنگه‌ دا ؟

قازی : ناوی یه‌ک له‌ کتێبه‌کانی ئێوه‌ " ژێنۆسیدی زمانی له‌ په‌روه‌رده‌ دا " یه‌. ده‌کرێ بڵێن زمانان چۆن ده‌بڕدرێن ! و ناهێڵدرێن ؟

سکووتناب – کانگاس : ئه‌من له‌ پێشدا پێم خۆشه‌ بڵێم دوو ڕێگه‌ هه‌یه‌ بۆ ڕوانین له‌ وه‌ی که‌ زمانان چۆن بزر ده‌بن! هێندێک که‌س له‌وانه‌یه‌ پێیان وابێ زمانان له‌ خۆوه‌ نامێنن و ده‌مرن و ڕه‌نگه‌ هه‌ر وه‌ک گوڵ بیر له‌ زمانان بکه‌نه‌وه‌. گوڵ ده‌پشکوێن ، ده‌گه‌شێنه‌وه‌ و دوایه‌ به‌ شێوه‌یه‌کی خۆڕسکی ده‌مرن . پێیان وایه‌ زمانانیش هه‌ر ئاوان. ماوه‌یه‌کی دیاریی ژیانیان هه‌یه‌ و دوایه‌ ده‌ژاکێن و ده‌مرن . لایه‌نێکی دیکه‌ له‌ بزربوونی زمانان ، به‌ نێوکردنی به‌ ژێنۆسیدی زمانی یه‌، کوشتنه‌ ، شتێکی که‌ ئه‌من پێم وایه‌ ده‌کرێ ! زمان هه‌ر له‌ به‌ر ئه‌وه‌ نامرێ که‌ ئاخیوه‌ری بڵێ بۆ من زۆر به‌ که‌لکتره‌ که‌ هۆو زمانه‌ گه‌وره‌تره‌ فێر بم و زمانی خۆم به‌ ته‌واوی له‌ بیر به‌رمه‌وه‌. هێندێک خه‌ڵک له‌و باوه‌ڕه‌دان که‌ ئاوا ده‌بێ ، به‌ڵام ئه‌من ئیدیعا ده‌که‌م زۆرێک له‌ زمانان له‌ به‌ر ژینۆسیدی زمانی نامێنن و داده‌مرکێن. بکوژێکی زمانی هه‌یه‌ که‌ ده‌یانکوژێ. با بزانین بکوژێکی زمانی چییه‌ ؟ فێر بوونی زمانه‌ گه‌وره‌کان له‌ سه‌ر حیسابی زمانه‌ زگماکییه‌کان زمانه‌ گه‌وره‌تره‌کان ده‌کا به‌ زمانکوژ و بۆ وێنه‌ ده‌کرێ بڵێم زمانی ترکی له‌ هه‌مبه‌ر زمانی کوردی له‌ زۆر ڕووه‌وه‌ وه‌کوو زمانکوژێک جووڵاوه‌ته‌وه‌. ئه‌گه‌ر ئه‌توو بچی بۆ کۆلوو یان قۆنیا ، ئه‌سته‌مبووڵ یان ئانکارا که‌ تێیاندا ژماره‌یه‌کی زۆری کورد ده‌ژین که‌ خۆیان خۆ به‌ کورد ده‌زانن به‌ڵام چیتر به‌ کوردی قسه‌ ناکه‌ن. له‌و ڕوانگه‌یه‌وه‌ ترکی وه‌کوو زمانکوژێک جووڵاوه‌ته‌وه‌، ئه‌وه‌ی ڕووی داوه‌ بریتی یه‌ تواندنه‌وه‌ی زمانی و ژێنۆسیدی زمانی . با بزانین ژێنۆسیدی زمانی چییه‌ ؟ کاتێک مرۆ باسی ژێنۆسید ده‌بیستن ده‌ڵێن ئه‌وه‌ زاراوه‌یه‌کی زۆر توند و گرانه‌ .ژێنۆسید به‌و مانایه‌یه‌ که‌ ئه‌توو له‌ باری فیزیکی یه‌وه‌ خه‌ڵک ده‌کووژی. هه‌ڵبه‌ت ڕاسته‌ ئه‌وه‌ ژینۆسیده‌ ، به‌ڵام ئه‌گه‌ر ئێمه‌ بمانه‌وێ ژێنۆسیدی زمانی پێناسه‌ بکه‌ین ده‌بێ بگه‌ڕێینه‌وه‌ سه‌ر په‌یماننامه‌ی کۆنی کۆڕی نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کان سه‌باره‌ت به‌ ژێنۆسید که‌ له‌ ساڵی 1948 دا له‌ لایه‌ن ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی وا ئه‌ندامی کۆڕی نه‌ته‌وه‌ یه‌کگرتووه‌کان بوون په‌سند کراوه‌. چونکوو ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ ئه‌وده‌می گوتیان ئه‌وه‌ی به‌ سه‌ر جووله‌که‌کان ، ڕۆمه‌کان (قه‌ره‌چییه‌کان) هات
له‌ که‌مپه‌کانی کاری به‌ تۆبزی دا ، نابێ ڕێگه‌ بدرێ جارێکی دیکه‌ دووپاته‌ ببێته‌وه‌.
هه‌ر بۆیه‌ بوو ده‌وڵه‌تانی ئه‌ندام په‌یماننامه‌ی له‌ مه‌ڕ ژێنۆسیدیان په‌ژراند. ئه‌گه‌ر مرۆ ته‌ماشای ئه‌و په‌یماننامه‌یه‌ بکا بۆ ئه‌وه‌ی بزانێ ژێنۆسید چون پێناسه‌ کراوه‌ ، پێنج پێناسه‌ ده‌بینێ که‌ سیانیان سه‌باره‌ت به‌ کوشتنی فیزیکی خه‌ڵکه‌ و ئاشکرایه‌ ئه‌وه‌ شتێکه‌ له‌ ترکییه‌ش له‌ هه‌مبه‌ر کوردان ڕوو ده‌دا، به‌ڵام دوو له‌و پێناسانه‌ی ژێنۆسید به‌ وردی له‌ گه‌ڵ ناوه‌رۆکی ئه‌و په‌روه‌رده‌یه‌ی ده‌گونجێ که‌ له‌ ئاست زۆرێک له‌ منداڵانی که‌مایه‌تییه‌کان به‌ڕێوه‌ ده‌چێ ، له‌ ئاست زۆرێک له‌ منداڵانی خه‌ڵکی ڕه‌سه‌ن و خۆجێیی. پێناسه‌کان ئاوان :ماده‌ی 3/ئی ده‌ڵێ : ژێنۆسید بریتییه‌ له‌وه‌ی گرووپێک له‌ منداڵان به‌ زۆره‌ملی بگوێزرێنه‌وه‌ بۆ ناو گرووپێکی دیکه‌ ، ئه‌وه‌ ژێنۆسیده‌ و ماده‌ی 2 / بێ ده‌ڵێ : ژێنۆسید بریتییه‌ له‌ زه‌ره‌ر پێگه‌یاندنی جیدی فیزیکی یان ده‌روونی به‌ ئه‌ندامانی گرووپه‌که‌ .
با بڕوانین بزانین سیستمی په‌روه‌رده‌ چ ده‌کا له‌ گه‌ڵ منداڵانی سه‌ر به‌ که‌مایه‌تی که‌ به‌ ڕێگه‌ی زمانێکی زاڵ ڕا ده‌رسیان پێ ده‌گوترێ که‌ زۆر جار زمانی زۆربه‌یه‌. بۆ وێنه‌ کاتێک منداڵانی کورد به‌ ڕێگه‌ی زمانی ترکی یه‌وه‌ پێیان ده‌خوێندرێ . هه‌تا بڵێی له‌ دنیا دا وێنه‌مان زۆره‌ بۆ ئه‌وه‌ی نیشان بدا که‌ چ ده‌قه‌ومێ . بۆ وێنه‌ با باسی لێکۆڵینه‌وه‌ی پیرۆ یانۆلفس له‌ سوێد بکه‌م له‌ ستۆکهۆڵم. ئه‌و له‌وێ له‌ بارودۆخی ئه‌و منداڵه‌ فه‌نلاندییانه‌ی کۆڵیوه‌ته‌وه‌ که‌ به‌ ڕێگه‌ی زمانی سوێدی دا پێیان خوێندراوه‌ . دوای تێپه‌ڕینی 15 ساڵ چووه‌ته‌وه‌ لایان ، بۆی ده‌رکه‌وتووه‌ ئیدی هیچکام له‌وان چیتر به‌ فه‌نلاندی له‌ گه‌ڵ منداڵه‌کانی خۆیان قسه‌ ناکه‌ن. ئه‌وه‌ مانای ئه‌وه‌یه‌ له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌و دایکووباوکانه‌ خۆیان هه‌ر به‌ ڕێگه‌ی زمانی سوێدییه‌وه‌ خوێندوویانه‌ و چ پۆلێک نه‌بووه‌ که‌ به‌ فه‌نلاندی تێیدا بخوێنن ، منداڵه‌کانیان به‌ زۆره‌ ملی ڕاگوێزراون بۆ ناو گرووپی سوێدی له‌ باری زمانی یه‌وه‌.
به‌ پێی پێناسه‌ی کۆڕی نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کان ئه‌وه‌ ژێنۆسیده‌ .
ئێمه‌ ده‌کرێ ته‌ماشای لێکۆڵینه‌وه‌ی ئێدوارد ویلیامز له‌ مالاوی و زامبیا له‌ ئه‌فریکا بکه‌ین.
له‌ زامبیا زیادتر له‌ 1500 شاگرد له‌ هه‌موو ماوه‌ی خوێندن دا ، به‌ ڕێگه‌ی زمانی ئینگلیزی دا ، زمانێکی زاڵ، پێیان خوێندراوه‌. له‌ مالاوی جۆرێکی دیکه‌ بووه‌ ، له‌ پێشدا ، له‌ چوار ساڵه‌ی سه‌ره‌تایی خوێندن دا منداڵان به‌ ڕێگه‌ی زمانی زگماکی پێیان خوێندراوه‌ و وه‌کوو بابه‌تێک ئینگلیزیشتان خوێندووه‌ و دوای ئه‌و چوار ساڵه‌ په‌روه‌رده‌ به‌ ڕێگه‌ی زمانی ئینگلیزی دا بووه‌. ئه‌و خوێندکارانه‌ی مالاوییای که‌ ته‌نێ له‌ پۆلی پێنجه‌م ڕا پێ خوێندنیان به‌ ئینگلیزی بووه‌ ئاکامی خوێندنیان زۆر باشتر بووه‌ له‌ خوێندکارانی زامبیایی ته‌نانه‌ت له‌ زمانی ئینگلیزیش دا ، له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا که‌ ئه‌وانیتر هه‌موو شتێکیان به‌ ئینگلیزی بووه‌ .
ئێدوارد ویلیامز هه‌ر وه‌ها ده‌ڵێ هه‌بوونی ئینگلیزی وه‌کوو ئامرازی په‌روه‌رده‌، زمانێکی بێگانه‌ وه‌کوو ئامرازی په‌روه‌رده‌ به‌ کار هێنان ، هۆشی منداڵه‌کانی له‌ به‌ست خستبوو، له‌ جیاتی ئه‌وه‌ی یارمه‌تییان پێ بکا، له‌ باری ده‌روونییه‌وه‌ سه‌ده‌مه‌ی پێ ده‌گه‌یاندن. ئێمه‌ زۆر لێکۆڵینه‌وه‌مان له‌ زۆر شوێنی جیهانه‌وه‌ له‌ به‌ر ده‌ست دایه‌ ؛ له‌ ئوسترالیا، کانادا ، ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا ، نۆروێژ ، فه‌نلاند ، ته‌نانه‌ت سامه‌کان کاتێک په‌روه‌رده‌یان به‌ زمانی خۆیان نه‌بوو، گشتیان ده‌یسه‌لمێنن ئه‌و منداڵانه‌ی که‌ سه‌ر به‌ که‌مایه‌تی خوار پله‌ن ، که‌ ڕێگه‌یان پێنادرێ له‌ خوێندنگه‌ دا به‌ زمانی خۆیان قسه‌ بکه‌ن ، که‌ به‌ ڕێگه‌ی زمانی خۆیانه‌وه‌ پێیان ناخوێندرێ ، له‌ باری ده‌روونییه‌وه‌ به‌ جیدی سه‌ده‌مه‌یان پێ ده‌گه‌یێندرێ .
ئه‌وه‌ش ژینۆسیدی زمانی یه‌ .

قازی :ئێوه‌ که‌نگێ بۆ یه‌که‌م جار باسی زمانی کوردیتان بیست و هه‌ستتان به‌ دۆخی
له‌ ژێر مه‌ترسی بوونی دا کرد ؟

سکووتناب – کانگاس : وا بزانم یه‌که‌م پێوه‌ندی راسته‌ قینه‌ی من له‌ گه‌ڵ کاروباری له‌ مه‌ڕ کوردان کاتێک بوو که‌ " مه‌م و زین " م خوێنده‌وه‌ که‌ له‌ لایه‌ن یووهان بارگۆ وه‌ له‌ سه‌ره‌تای ساڵانی 1970 کاندا وه‌رگێڕدراوه‌ته‌ سه‌ر زمانی سوێدی ، نزیکه‌ی 35 ساڵ له‌ مه‌وبه‌ر. پاشان دوای ئه‌وه‌ی ماڵم گوێسته‌وه‌ بۆ دانمارک ، له‌ گه‌ڵ زۆر کورد و هاوکارانی دیکه‌ی سه‌ر به‌ گرووپه‌ که‌مایه‌تییه‌کان ده‌ستم به‌ کار کرد . له‌ گه‌ڵ مه‌حموود ئه‌رده‌م شتێکم نووسی سه‌باره‌ت به‌ کوردان له‌ مه‌ڕ بێ مافیان له‌ په‌روه‌رده‌ دا . پێم وایه‌ ئه‌وه‌ له‌ ساڵی 1981 دا بوو. له‌و ده‌مییه‌وه‌ ژماره‌یه‌کی زۆر هاوکار و دۆستی کوردم په‌یدا کردووه‌.
چه‌ند مانگ له‌مه‌وبه‌ر بۆ یه‌که‌م جار چوومه‌ کوردستان ، به‌ داخه‌وه‌ پێشتر نه‌مده‌توانی بچم.ئێستا ناسیاوه‌ کورده‌کانم پێم ده‌ڵێن ئه‌گه‌ر ئه‌و قسانه‌ی من کردوومن ، ئه‌وان له‌ کوردستان کردبایان ، ئێستا له‌ به‌ندیخانه‌ دا ده‌بوون. ئاشکرایه‌ هه‌بوونی دۆست و هاوکاری کورد کارێکی زۆری له‌ سه‌ر من کردووه‌ . ئه‌من هه‌م به‌ داخه‌وه‌م و هه‌م بێزارم له‌ وه‌ی که‌ به‌ سه‌ر کوردان هاتووه‌ و دێ !

قازی : ئێوه‌ له‌ نووسینه‌کانتان دا ،له‌ زۆر جێگه‌دا کاتێک باسی ئه‌و زمانانه‌ی ده‌که‌ن وا له‌ مه‌ترسی له‌ ناوچوون دان ، هێما به‌ زمانی کوردی ده‌که‌ن ! بۆچی ؟

سکووتناب – کانگاس : مرۆ ده‌شکرێ بڵێ زمانی وای که‌ خه‌ڵکێکی زۆر قسه‌ی پێده‌که‌ن؛ وه‌کوو کوردی به‌ هیچ جۆر له‌ مه‌ترسی دا نین ، به‌ڵام ئه‌مه‌ ڕاست نییه‌. له‌ زۆر وڵاتان خه‌ڵک ده‌ڵێن به‌ درێژایی ته‌مه‌نی سێ وه‌جان ، خوێندنگه‌ ده‌توانێ به‌ ڕێگه‌ی ده‌رس دادان به‌ زمانی بێگانه‌ ، زمانێک بکووژێ. زمانێکی که‌ به‌ هه‌زاران ساڵ ، به‌ سه‌دان ساڵ ماوه‌ و زمانێکی زیندوو بووه‌، ئه‌گه‌ر خوێندنگه‌ به‌ زمانی خۆیان نه‌بێ و ئه‌گه‌ر هه‌موو ئه‌و منداڵانه‌ی به‌و زمانه‌ قسه‌ ده‌که‌ن بچنه‌ مه‌دره‌سه‌، ئه‌و ده‌می خوێندنگه‌ ده‌توانێ له‌ ماوه‌ی ژیانی سێ وه‌جان دا زمانه‌که‌ به‌ ته‌واوی بکووژێ. ئاشکرایه‌ ئه‌مه‌ هه‌تا بڵێی هه‌ڕه‌شه‌یه‌کی جیدی یه‌، هه‌تا بڵێی به‌ مه‌ترسی یه‌ بۆ منداڵانی کورد. ئه‌گه‌ر ئه‌وان له‌ مه‌دره‌سه‌ دا به‌ زمانی خۆیان نه‌خوێنن و زمانه‌که‌یان هیچ پله‌ و پایه‌یه‌کی نه‌بێ و نه‌کرێ دایکووباوکان به‌و زمانه‌ له‌ گه‌ڵ منداڵه‌کانی خۆیان قسه‌ بکه‌ن ، یان زۆر که‌م به‌و زمانه‌ له‌ گه‌ڵیان بدوێن – له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی ده‌زانن که‌ له‌ بواری ڕووناکبیری دا له‌ مه‌دره‌سه‌ هه‌موو شت به‌ ڕێگه‌ی زمانی زاڵه‌وه‌ به‌ڕێوه‌ ده‌چێ – که‌وابێ ده‌کرێ ئه‌وان به‌ درێژایی ته‌مه‌نی سێ وه‌جان له‌باری زمانییه‌وه‌ به‌ ته‌واوی بتوێنه‌وه‌. ده‌کرێ ئایرله‌ندییه‌کان وه‌ک نموونه‌ له‌ به‌رچاو بگرین . زۆربه‌ی ئایرله‌ندییه‌کان که‌ ده‌ڵێن ئه‌من ئایرله‌ندیمه‌ ، ئاشکرایه‌ که‌ ناسنامه‌یه‌کی ئایرله‌ندی یان هه‌یه‌، به‌ڵام ئه‌وان چبڕ به‌ زمانی ئایرله‌ندی قسه‌ ناکه‌ن. زمانی ئایرله‌ندی ته‌نێ سه‌مبۆلێکه‌ وه‌کوو جلوبه‌رگێکی که‌شخه‌ی که‌ونارا با بڵێین وه‌ک ئه‌و جلوبه‌رگه‌ی مرۆ له‌ ڕێوڕه‌سمی پیرۆزبایی نه‌ورۆز دا ده‌به‌ری ده‌کا. به‌ڵام وه‌کی دی زمانی ئایرله‌ندی له‌ ژیانی ئاسایی ڕۆژانه‌یان دا نه‌ماوه‌ و دامرکاوه‌. ئه‌وه‌ مه‌ترسی و ریسکێکه‌ بۆ کوردانیش ، بۆیه‌ هه‌موو کوردێک ده‌بێ به‌ قووڵی له‌و مه‌ترسییه‌ ئاگادار بێ .

قازی: ئێوه‌ له‌و دواییانه‌ دا چووبوونه‌ باکووری کوردستان بۆ به‌شداری له‌ کۆنفرانسێک که‌ له‌ لایه‌ن پێنی نێونه‌ته‌وه‌یی ڕا ڕێک خرا بوو . سه‌فه‌ره‌که‌تان چۆن بوو ؟

سکووتناب – کانگاس : ئه‌من ده‌بێ بڵێم که‌ زۆر په‌رۆش بووم ، چونکوو هێشتاش ترکییه‌ ده‌وڵه‌تێکی به‌ ته‌واوی پۆلیسییه‌ و تێرۆریزمی ده‌وڵه‌تی له‌ هه‌مبه‌ر کوردان ده‌کار ده‌کرێ و ته‌نانه‌ت ده‌رحه‌ق به‌ که‌ مایه‌تییه‌کانی دیکه‌ش . له‌ هه‌مان کاتدا ئه‌من هه‌ستم به‌ هیوایه‌کی زور و وره‌ و تواناییه‌کی زۆریش کرد. ئه‌و وره‌ و تواناییه‌ی خه‌ڵک زۆری کار لێکردم.
بۆ وێنه‌ دیتنی زیاتر له‌ میلیۆنێک خه‌ڵک له‌ پیرۆزبایی نه‌ورۆز له‌ ئامه‌دێ.
ئه‌وه‌ هه‌تا بڵێی مه‌زن و دڵخۆشکه‌ر بوو، شتێکی که‌ مرۆ ئاسته‌مه‌ بڕوا بکا ده‌یبینێ. من هه‌ر وه‌ها توانیم زۆر شت ببینم که‌ سه‌باره‌ت به‌ وان شتم خوێندبووه‌وه‌. ئه‌وانه‌م به‌ زیندوویی بینی، بۆ وێنه‌ کاتێک به‌ ماشێن له‌ ئامه‌ده‌وه‌ چووین بۆ حه‌سکێف ، دیمه‌نی ئه‌و گوندانه‌م دی که‌ تێک درابوون ، به‌ درێژایی سه‌فه‌ره‌که‌ کوڵی گریانم له‌ ئه‌وکێ دابوو، زۆر دڵتاوێن بوو؛ به‌ تایبه‌تی بۆ که‌سێکی وه‌ک من که‌له‌ وڵاتێکه‌وه‌ هاتبووم که‌ تێیدا دارستان و جه‌نگه‌ڵ شوێنی هێمن و پارێزراون. دیمه‌نێکی ته‌خت و قاقڕ ده‌هاته‌ به‌رچاو که‌ جێ نه‌بوو خۆی تێدا وه‌شێری. به‌ ته‌واوی دڵتاوێن بوو ، هیچ هه‌ستت به‌ ژیان نه‌ده‌کرد. بۆیه‌ خوێندنه‌وه‌ سه‌باره‌ت به‌و 3000 گوندانه‌ی که‌ تێک و مه‌کان دراون ، به‌ زیندوویی له‌ به‌ر چاوم بوون. دوو ساڵ له‌وه‌ پێش ئه‌من مامۆستای چاوه‌دێری تێزی دوکتورای خانمێک بووم به‌ ناوی کریستینا کۆیڤونێن که‌ ناوی تێزه‌که‌ی " کوردستان و شه‌ڕی به‌رته‌سکه‌ " .
یه‌ک له‌وشتانه‌ی ئه‌و تێزه‌ باسی ده‌کا کێشه‌ی ته‌ندروستی یه‌ و ده‌ڵێ باری له‌شساخی له‌ کوردستانی ترکییه‌ له‌ زۆربه‌ی وڵاتانی ئه‌فریکایی خراپتره‌. ئێمه‌ش به‌ به‌ده‌نی خومان ئه‌و بارودۆخه‌مان ته‌جروبه‌ کرد. پارازیتمان هات ده‌ له‌شه‌وه‌ به‌ خواردنه‌وه‌ی ئاو له‌وێ. جۆره‌یه‌ک میکرۆب که‌ ده‌بێ ساڵه‌های ساڵ بێ له‌ ڕیشه‌ ده‌رهاوێژرابێ و چیتر له‌ به‌شی ترکی ترکییه‌ دا نه‌ماوه‌. من له‌و سه‌فه‌ره‌م دا هه‌م په‌رۆش بووم و هه‌م هیوام به‌ دی کرد.

قازی : مامۆستا ، ئێوه‌ له‌و بابه‌ته‌ی له‌و کۆنفرانسه‌ی پێن دا پێشکێشتان کردووه‌ شتێکی زۆر جێی سرنج باس ده‌که‌ن. ئێمه‌ ده‌زانین بارێکی ئاسایی بۆ پێشکه‌وتنی زمانی کوردی نییه‌، ئێوه‌ له‌وێ گوتووتانه‌ ده‌کرێ هه‌ر نه‌بێ به‌ ڕێگه‌ی زمانی کوردییه‌وه‌ ، منداڵی کورد فێری زمانی ترکی بکرێ !! ئه‌وه‌ چۆن ڕێک ده‌خرێ . له‌ پراتیک دا ئه‌وان به‌ ترکی فێری ترکی کراون، زمانی خۆیان له‌ بیر کراوه‌ .

سکووتناب- کانگاس :ئه‌وه‌ به‌شێکه‌ له‌ پرسیارێکی گه‌وره‌ که‌ چۆن ده‌کرێ منداڵان بگه‌یێندرێنه‌ ئاستێکی به‌رز له‌ دوو زمانه‌ بوون و چون ده‌کرێ مه‌دره‌سه‌ ئه‌وه‌ ڕێک خا ؟
مه‌دره‌سه‌ ده‌بێ چ بکا؟ من و زۆر که‌سی دیکه‌ له‌ زۆر نموونانمان کۆڵیوه‌ته‌وه‌. چاومان له‌و خوێندنگه‌یانه‌ کردووه‌ که‌ منداڵان تێیاندا سه‌رکه‌وتوو نه‌بوون. هیچ زمانێک به‌ باشی فێر نه‌بوون و ده‌ستکه‌وتی خوێندنیان زۆر له‌ خواره‌وه‌ بووه‌ به‌ به‌راورد له‌ گه‌ڵ خوێندنگه‌ی دیکه‌ و وه‌کی دی. ئێمه‌ له‌و مه‌دره‌سانه‌شمان ڕوانیوه‌ که‌ سه‌رکه‌وتنیان تێدا به‌ ده‌ست هاتووه‌. مه‌دره‌سه‌ی ئه‌وتۆی که‌ منداڵان تێیاندا به‌ ته‌واوی بوون به‌ دووزمانه‌، ده‌ستکه‌وتیان هه‌بووه‌ و له‌ ئاستی به‌رزتر دا درێژه‌یان به‌ خوێندن داوه‌ ، و بوون به‌ هه‌ڵگری ناسنامه‌یه‌کی پته‌وی دووزمانه‌کی و دوو کولتووری.
به‌ چاولێکردن له‌و دوو نموونه‌ی مه‌دره‌سان ده‌توانین ئاکامێکی زۆریان لێ ده‌رخه‌ین و بیانکه‌ینه‌ پرێنسیپی کار. ئه‌و پرێنسیپانه‌ ده‌ڵێن ئه‌گه‌ر مرۆ بییه‌وێ شاگرد له‌ مه‌دره‌سه‌ دا سه‌رکه‌وێ ده‌بێ ئه‌م کارانه‌ بکا و یه‌ک له‌و پرێنسیپه‌ زۆرانه‌ بۆ وێنه‌ ئه‌وه‌یه‌ که‌ وانه‌بێژان (مامۆستایان) ده‌بێ خۆیان دوو زمانه‌ بن. بۆ وێنه‌ مرۆ ئه‌گه‌ر مامۆستایه‌کی ته‌ک زمانه‌ی ترک له‌ به‌رچاو بگرێ که‌ ده‌رس به‌ منداڵێکی کورد ده‌ڵێ که‌ وای دانێین بیه‌وێ ببێته‌ دووزمانه‌ له‌ ترکی و کوردی دا، مامۆستایه‌کی ئه‌وتۆ به‌ پێی پێوانه‌که‌مان لێوه‌شاوه‌ نییه‌ بۆ ده‌رس پێگوتنه‌وه‌ به‌و منداڵه‌. هه‌موو مامۆستایان ده‌بێ دوو زمانزان بن. ئه‌گه‌ر مرۆ بییه‌وێ منداڵێکی کورد ، ترکی باش فێر بێ ، ئاشکرایه‌ له‌ دۆخێکی ئه‌وتۆ دا مامۆستاکه‌ ده‌بێ بتوانێ ئه‌وشتانه‌ی که‌ له‌ ترکی و کوردی دا وه‌ک یه‌کن یان ئه‌و شتانه‌ی له‌ یه‌ک جیاوازن بۆ ئه‌و منداڵه‌ شی کاته‌وه‌. بۆ ئه‌وه‌ی منداڵه‌که‌ بۆ خۆی بتوانێ به‌راورد بکا و بزانێ که‌ چۆن ده‌کرێ چه‌مکێک له‌ زمانێکه‌وه‌ بگوێزێته‌وه‌ بۆ زمانێکی دیکه‌. و چ جۆره‌ زانیارییه‌کی دیکه‌ی له‌ سه‌ر زمانه‌که‌ی دیکه‌ هه‌یه‌ و جیاوازی چییه‌ ؟ به‌ڵام ئه‌گه‌ر مرۆ ته‌نێ به‌ ڕێگه‌ی زمانی ترکی یه‌وه‌ منداڵه‌که‌ فێری زمانی ترکی کا، ئه‌توو مامۆستایه‌کی ترکی ، ته‌ک زمانه‌ت له‌ به‌رچاوه‌ که‌ به‌ ترکی ، ترکی فێری منداڵێکی کورد ده‌کا. مامۆستایه‌کی ئاوا ناتوانێ کارێکی ئه‌وتۆ بکا که‌ مامۆستایه‌کی باش ده‌یکا واته‌ به‌راورد کردن . ئه‌وه‌ به‌راورد کردن له‌ نێوان دوو زمانان دایه‌ که‌ هۆشی منداڵه‌که‌ به‌ره‌وپێش ده‌با و هێزی ئافراندنی تێدا زیاد ده‌کا، به‌ چاولێکردنی شتان له‌ ره‌هه‌ند و لایه‌نی جۆربه‌جۆره‌وه‌.
هه‌ر به‌ ئه‌وه‌نده‌ش ته‌واو نابێ. کاتێک ده‌وڵه‌تان و خوێندنگه‌یان و پشکێنه‌ری خۆێندنگه‌یان ، به‌ڕێوه‌به‌ر و فێرکاران ده‌یانه‌وێ کاره‌کانیان ڕێک خه‌ن ، زۆر جار عه‌قڵی سه‌لیم به‌ کار ده‌هێنن، و زۆر جار و له‌ سه‌ر زۆر شت عه‌قڵی سه‌لیم به‌ کارهێنان زۆر باشه‌. به‌ڵام په‌روه‌رده‌ی دوو زمانه‌ شتێکی ئاڵۆزه‌ ، تا ڕاده‌یه‌ک له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی هێندێک له‌و پرێنسیپانه‌ی ئه‌من هێمام پێکردن به‌ پێچه‌وانه‌ی عه‌قڵی سه‌لیمن ، به‌راوه‌ژووی حه‌دس و گومانن . گومان پێمان ده‌ڵێ ئه‌وه‌ بکه‌ . ئه‌گه‌ر بته‌وێ که‌سێک زمانێک چاک فێر بێ ئه‌و که‌سه‌ ، ئه‌و منداڵه‌ تا ئه‌و جێگه‌یه‌ی ده‌کرێ ده‌بێ بکه‌وێته‌ به‌ر لێشاوی ئه‌و زمانه‌. منداڵه‌که‌ هه‌تا زووه‌ ده‌بێ ده‌ست بکا به‌ فێر بوونی ئه‌و زمانه‌،ئه‌وه‌ ته‌واو عه‌قڵی سه‌لیم ده‌رده‌خا. له‌ بواری حه‌دس و گومانه‌وه‌ ئێمه‌ ده‌ڵێین باشه‌ بامنداڵه‌که‌ تا ئه‌و جێیه‌ی ده‌کرێ ئه‌و کاره‌ بکا، وه‌ک ئه‌وه‌ی ئه‌گه‌ر بته‌وێ منداڵێک فێری مه‌له‌ که‌ی ده‌ ئاوی داوێژی ، ئه‌گه‌ر بته‌وێ فێری دووچه‌رخه‌ ئاژۆتنی بکه‌ی ، دووچه‌رخه‌یه‌کی ده‌ده‌یه‌ی و ده‌بێ ئه‌و ئه‌وه‌نده‌ی ده‌توانێ خۆی ڕابهێنێ.
به‌ڵام ئه‌مه‌ له‌ دۆخی دووزمانه‌ بوون‌ دا وا نییه‌ .له‌ دوو زمانه‌ بوون دا هه‌م هه‌ڵه‌ و سه‌فسه‌ته‌ی ده‌ستپێکردنی زوو و هه‌م هه‌ڵه‌ و سه‌فسه‌ته‌ی لانی زۆری پێوه‌ خه‌ریک کردن وتێوه‌گلاندنمان له‌ به‌ر ده‌م دایه‌ .
ئه‌وه‌ باش نییه‌ که‌ به‌ ڕێگه‌ی زمانی ترکی ڕا زۆر زوو ده‌ست به‌ په‌روه‌رده‌ی منداڵێکی کورد بکرێ. بۆ منداڵه‌که‌ باش نییه‌ که‌ بکه‌وێته‌ به‌ر کارتێکه‌ری زۆری زمانی ترکی ، ئه‌گه‌ر ئه‌مه‌ له‌ سه‌ر حیسابی باش فێربوونی کوردی و له‌ سه‌ر حیسابی فێربوونی منداڵه‌که‌ به‌ ڕێگه‌ی زمانی کوردی دا بکرێ.
بۆ سه‌لماندنی ئه‌مه‌ من به‌ کورتی باسی دوو لێکۆڵینه‌وانت بۆ ده‌که‌م. له‌ ڕاستیدا لێکۆڵینه‌وه‌ی هه‌ره‌ گه‌وره‌ن له‌ دنیا دا سه‌باره‌ت به‌ چلۆنایه‌تی دوو زمانزانی.
هه‌ر دووکی ئه‌و لێکۆڵینه‌وانه‌ له‌ ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا کراون. له‌ هیچ جێیه‌کی دیکه‌ ده‌ره‌تانی لێکۆڵینه‌وه‌ی ئاوا گه‌وره‌ نییه‌. یه‌کیان کاری ده‌یڤید ڕامیرێز ه‌ . ئه‌و له‌ 3 گرووپی سپانیایی ئاخێوه‌ری کۆڵیوه‌ته‌وه‌. یه‌ک له‌و گرووپانه‌ به‌ ته‌واوی به‌ ڕێگه‌ی زمانی ئینگلیزی یه‌وه‌ پێیان خوێندراوه‌ . هه‌ر له‌ سه‌ره‌تاوه‌ ، واته‌ له‌ منداڵییه‌وه‌ ده‌ستیان به‌ خوێندنی ئینگلیزی کردووه‌ و له‌ ژێر کارتێکه‌ری هه‌ره‌ زۆری زمانی ئینگلیزی دا بوون.
ده‌سته‌ی دووه‌م ، دووساڵی یه‌که‌می خوێندنیان به‌ ڕێگه‌ی زمانی سپانیایی دابووه‌ و دواتر هه‌موو شتیان به‌ ئینگلیزی خوێندووه‌، که‌ ئه‌وانیش زوویان ده‌ست پێکردووه‌ و له‌ ژێر کارتێکه‌ری هه‌ر زۆری ئینگلیزی دابوون. ده‌سته‌ی سێهه‌م له‌ نێوان 4 تا 6 ساڵ په‌روه‌رده‌ی سه‌ره‌تاییان به‌ سپانیایی بووه‌ به‌ر له‌وه‌ی به‌ رێگه‌ی زمانی ئینگلیزی دا پێیان بخوێندرێ.
هه‌ڵبه‌ت بۆچوونی عه‌قڵی سه‌لیم پێمان ده‌ڵێ ئه‌و ده‌سته‌یه‌ی هه‌ر له‌ سه‌ره‌تاوه‌ به‌ ڕێگه‌ی زمانی ئینگلیزی ڕا پێیان خوێندراوه‌ له‌ ئینگلیزی دا ده‌ستکه‌وتی هه‌ره‌ باشیان هه‌بووه‌ و ده‌ستکه‌وتیان له‌ خوێندن دا هه‌ره‌ زۆر بووه‌ و له‌ بابه‌تی ماتێماتیک دا و وه‌کی دی.
به‌ڵام ئه‌وه‌ به‌ هیچ جۆر وا نییه‌ .ئه‌وانه‌ له‌ هه‌ر دوو گرووپه‌که‌ی دیکه‌ خراپتر بوون. ئه‌وانه‌ی هه‌م له‌ زمانی ئینگلیزی و هه‌م له‌ ماتێماتیک و هه‌م له‌ ده‌ستکه‌وتی خوێندن دا به‌ گشتی له‌ هه‌موان باشتر بوون ، ئه‌و ده‌سته‌یه‌ بوون که‌ دره‌نگتر ده‌ستیان کردووه‌ به‌ خوێندن به‌ ڕێگه‌ی زمانی ئینگلیزی دا، چونکوو ئه‌وان به‌ ڕێگه‌ی زمانی زگماکی خۆیان شتی زۆر سه‌باره‌ت به‌ جیهان فێر ببوون ، له‌ تێکنیکی چلۆنایه‌تی خوێندنه‌وه‌ ڕاهاتبوون که‌ دواتر هاسانتره‌ بگوێزرێته‌وه‌ بۆ فێربوونی زمانێکی دیکه‌ ، ئه‌وانه‌ش به‌ زمانێک که‌ ده‌یانزانی واته‌ سپانیایی. که‌ وابوو ده‌ستپێکردنی زوو و لانی زۆری تێوه‌گلاندن هه‌ڵه‌یه‌. عه‌قڵی سه‌لیم له‌و بواره‌ دا که‌لکی نییه‌ . لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی دیکه‌ که‌ زۆر زۆر گه‌وره‌یه‌ له‌ چلۆنایه‌تی 200000
منداڵی کۆڵیوه‌ته‌وه‌ ، که‌ ئه‌وانیش هه‌ر سپانیایی ئاخێوه‌ر بوون و ئه‌وه‌ش له‌ ئه‌مریکا کراوه‌.
ئه‌ویش نیشان ده‌دا ئه‌و منداڵانه‌ی له‌ خوێندن دا ده‌ستکه‌وتی هه‌ره‌ باشیان هه‌بووه‌ ، ئه‌و
منداڵانه‌ی بوون که‌ له‌ په‌روه‌رده‌ دا که‌وتوونه‌ته‌ به‌ر لانی زۆری خه‌ریکبوون به‌ زمانی زگماکی خۆیانه‌وه‌. هه‌تا ساڵانێکی درێژتر به‌ زمانی خۆیان پێیان خوێندرابێ ، ئه‌وه‌نده‌ش نه‌ک هه‌ر له‌ زمانی ئینگلیزی دا ، به‌ڵکوو له‌ هه‌موو بابه‌ته‌کانی دیکه‌ی خوێندن له‌ مه‌دره‌سه‌ دا باشتر بوون. ئه‌وه‌ی که‌ ئه‌و لێکۆڵه‌ره‌وانه‌ ده‌ڵێن ئه‌وه‌یه‌: " هه‌تا زیاتر و درێژتر به‌ زمانی زگماکی خوێندرابێ ، ئه‌وه‌نده‌ش تێگه‌یشتن و فێربوونی ئینگلیزی و ده‌ستکه‌وته‌کانی مه‌دره‌سه‌ زیاتر بووه‌".
توێژه‌رانی هه‌ر دوو لێکۆڵینه‌وه‌که‌ هه‌ر وه‌ها ده‌ڵێن : " درێژایی په‌روه‌رده‌ به‌ زمانی زگماکی بۆ منداڵه‌کان له‌ هه‌موو هۆکاره‌کانی دیکه‌ی پێشکه‌وتن له‌ خوێندن دا ، گرینگتر بووه‌ ، به‌ بێ له‌ به‌ر چاوگرتنی ئه‌وه‌ی که‌ مامۆستاکان چاک ڕاهێندرابێتن یان نا، یان ئه‌وه‌ی مه‌دره‌سه‌ دراوی زۆر بووبێ یان که‌م ، به‌ بێ له‌ به‌رچاوگرتنی ئاستی خوێنده‌واری دایکووباوکان. هۆکاری هه‌ره‌ گرینگ ئه‌وه‌ بووه‌ که‌ منداڵه‌کان چ ماوه‌یه‌ک ده‌ره‌تانی په‌روه‌رده‌یان به‌ زمانی زگماکی خۆیان هه‌بووه‌ ، و ئاکامی هه‌ره‌ خراپ ئی گشت ئه‌و پۆلانه‌ بووه‌ که‌ سیستمی خوێندن به‌ ڕێگه‌ی زمانی زاڵ را به‌ڕیوه‌ چووه‌ ، و به‌ زمانی زگماکی هیچ نه‌بووه‌ یان ته‌نێ وه‌کوو بابه‌تێک به‌ ده‌رس دادراوه‌ .

قازی :مامۆستا ده‌کرێ هێندێک به‌ گشتی باسی زمان و مافی مرۆ بکه‌ن و پێوه‌ندی ئه‌و
دوو چه‌مکه‌ ! ڕه‌نگه‌ باستان کردبێ ، به‌ڵام زیاتری شی بکه‌نه‌وه‌ .

سکووتناب – کانگاس : ئه‌مه‌ پرسێکی زۆر ساده‌یه‌ . هه‌موو منداڵێک و له‌وانه‌ هه‌ڵبه‌ت منداڵانی کورد ده‌بێ خاوه‌نی مافه‌ سه‌ره‌تاییه‌ ئاساییه‌کانی مرۆیی زمان بن. ئه‌و که‌سانه‌ی که‌ سه‌ر به‌ گرووپی زاڵن ، سه‌ر به‌ گرووپی زۆربه‌ن ، ئه‌و مافانه‌ بۆ خۆیان به‌ ئاسایی ده‌زانن. واته‌ مافی قسه‌ کردن به‌ زمانی خۆیی له‌ سه‌ر شه‌قامان و له‌ هه‌موو هه‌لومه‌رجێک دا ، له‌ پێوه‌ندی له‌ گه‌ڵ ده‌سته‌ڵاتداران دا و ده‌ره‌تانی خوێندن به‌ زمانی خۆیی، هه‌بوونی میدیا به‌ زمانی خۆیی و وه‌کی دی، به‌ بێ ئه‌وه‌ی بیری لێ بکه‌نه‌وه‌ که‌ ئه‌و مافانه‌ مافی سه‌ره‌تایی مرۆیی زمانن و هه‌موو که‌س ده‌بێ بیبێ. کورده‌کان ده‌بێ مافی سه‌ره‌تایی مرۆیی زمانیان هه‌بێ ! نوخته‌ ! هه‌ر ئه‌وه‌نده‌ .

قازی : مه‌به‌ستم به‌ گشتی پێوه‌ندی نێوان زمان و مافی مرۆ له‌ ڕوانگه‌ی تێئۆرییه‌وه‌ بوو!

سکووتناب – کانگاس :له‌ زۆر نموونان دا که‌مایه‌تییه‌کان و خه‌ڵکی ڕه‌سه‌نی خۆجێیی و زۆر جار نه‌ته‌وه‌ پچووکه‌کان مافیان نییه‌ و ئاشکرایه‌ ئه‌مه‌ له‌ به‌ر به‌رژه‌وه‌ندی ده‌وڵه‌ته‌. ئه‌من قسه‌یه‌کی پرۆفسۆر رۆدۆڵفۆ ستاڤنهاگن به‌ شاهید ده‌گرم – ئه‌و چاوه‌ دێری تایبه‌تی کۆڕی نه‌ته‌وه‌ یه‌کگرتووه‌کانه‌ له‌ مه‌ڕ مافی خه‌ڵکی ڕه‌سه‌نی خۆجێیی- ئه‌و ده‌ڵێ : له‌ بار و دۆخی هه‌نووکه‌یی دا به‌رژه‌وه‌ندی ده‌وڵه‌تان زۆر له‌ مافی مرۆ گرینگترن. دیاره‌ ئه‌وه‌ هه‌ر ته‌نێ مافی مرۆیی زمان ناگرێته‌وه‌ ، به‌ڵکوو زۆر مافی دیکه‌ش وه‌به‌ر ده‌گرێ. بۆ وێنه‌ ئه‌گه‌ر ئێمه‌ ته‌ماشای سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌یی ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا بکه‌ین له‌ ساڵی 1948 دا که‌ ئه‌و ده‌می له‌ سه‌ر دامه‌زراندنی رێکخراوه‌یه‌ک ده‌دوان که‌ ئێستا به‌ ڕێکخراوی جیهانیی بازرگانی به‌ نێوبانگه‌ ، و قسه‌ی هێندێکان به‌ شاهید بێنینه‌وه‌، ئه‌و ده‌می که‌ سه‌باره‌ت به‌ بانکی جیهانی و سندووقی جیهانی دراو گوتووبێژیان ده‌کرد ، جۆرج کێنان که‌ گوتووبێژکاری سه‌ره‌کی بوو گوتی: دانیشتوانی ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا 6% حه‌شیمه‌تی جیهانن و خاوه‌نی 50% سه‌روه‌تی دنیان. ئه‌رکی سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریکا ده‌بێ به‌ جۆرێک بێ که‌ ئه‌و بارودۆخه‌ درێژه‌ بکێشێ. واته‌ بارودۆخی به‌تاڵایی نێوان رێژه‌ی دانیشتوانی و قه‌درایی خاوه‌ندارێتی موڵک و سامانی.
و بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و بارودۆخه‌ نابه‌رابه‌ره‌ به‌رده‌وام بێ ئه‌و گوتی ، ئه‌وان واته‌ ئه‌مریکا ده‌بێ دێمۆکراسی ، مافی مرۆ و ئاستی ژیانی خه‌ڵک له‌ جیهان دا له‌ بیر خۆی به‌رێته‌وه‌. ئه‌وه‌ شتێکه‌ که‌ ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا کردوویه‌تی. ئه‌وه‌ شتێکه‌ که‌ زۆرێک له‌ ده‌وڵه‌تان به‌ داخه‌وه‌ هێشتا ده‌یکه‌ن. ئه‌وان گوێ ناده‌نه‌ مافی مرۆ، دێمۆکراسی یان ئاستی ژیانی خه‌ڵک. ئه‌وان پێیان وایه‌ به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌وان شتێکی دیکه‌یه‌ و ئاماده‌ن هه‌موو شت بکه‌ن ، له‌وانه‌ به‌ کارهێنانی تێرۆریزمی ده‌وڵه‌تی و نکووڵی کردن له‌ مافی مرۆ له‌ وانه‌ مافی مرۆیی زمان ، بۆ ئه‌وه‌ی به‌و ئامانجه‌ بگه‌ن.
مافی مرۆیی زمان شتێکه‌ که‌ ده‌وڵه‌تان به‌ هه‌ڵه‌ پێیان وایه‌ ئه‌گه‌ر هاتوو بۆ گرووپێکیان سه‌لماند ، بۆ وێنه‌ بۆ کوردان له‌ ترکییه‌ ، ئه‌وه‌ ده‌گاته‌ ئه‌وه‌ی که‌ گرووپه‌که‌ له‌ پێشدا داوخوازی زیاتری کولتووری و زمانی بکا ، دوایه‌ جۆره‌یه‌ک ئۆتۆنۆمی بوێ ، مافی ئابووری و مافی سیاسی زیاتر و دوا جار بییه‌‌وێ سه‌ربه‌خۆیی ته‌واوی هه‌بێ. واته‌ ئه‌وان پێیان وایه‌ سه‌لماندنی مافی مرۆیی زمان ده‌گاته‌ هه‌ڵوه‌شان و له‌ به‌ر یه‌ک دابڕانی ده‌وڵه‌ت.
ڕه‌نگه‌ له‌ هێندێک نموونه‌ دا بگاته‌ ئه‌وه‌، به‌ڵام له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی گه‌ل خاوه‌نی مافی دیاریکردنی چاره‌نووسی خۆیه‌تی ، ده‌وڵه‌تان نابێ مافی ئه‌وه‌یان هه‌بێ نکوولێ لێ بکه‌ن . له‌ زۆر نموونه‌ی دیکه‌ دا وه‌کوو نموونه‌ی فه‌نلاند که‌ هاوسه‌رم له‌ به‌رنامه‌ی پێشووی تۆ دا باسی کرد سه‌لماندنی مافی مرۆیی زمان و کولتووری ، بۆ گرووپێک ده‌گاته‌ هارمۆنییه‌کی زیاتر، ده‌گاته‌ هاوپێوه‌ندی و وه‌فاداری له‌ ئاست ده‌وڵه‌ت . ئاکامی هه‌ڵوه‌شان و له‌ یه‌ک دابڕان نابێ. بۆیه‌ مافی مرۆیی زمان چاره‌سه‌رییه‌که‌ بۆ زۆرێک له‌ کێشه‌ و گیروگرفتان، یان ده‌کرێ چاره‌سه‌رییه‌ک بێ بۆ زۆر گێره‌ و كێشان. سه‌لماندنی مافی مرۆیی زمان کێشه‌ و هه‌را نانێته‌وه‌.

قازی: باسی وڵاتی فه‌نلاندت کرد . پێت وایه‌ له‌وێ یه‌کسانی نێوان زمانی فه‌نلاندی و زمانی سوێدی له‌ هه‌موو ڕوویه‌که‌وه‌ جێ به‌ جێ ده‌کرێ و له‌ به‌رچاو ده‌گیرێ ؟

سکووتناب – کانگاس : له‌ زۆر ڕووه‌وه‌ له‌ به‌رچاوده‌گیرێ و جێ به‌ جێ ده‌کرێ. هه‌ڵبه‌ت ئاشکرایه‌ له‌وانه‌یه‌ له‌ هێندێک هه‌لومه‌رج و نموونه‌ی پچووک دا ته‌واو یه‌کسان نه‌بن. بۆ نموونه‌ زۆر زه‌حمه‌ته‌ ئه‌گه‌ر خه‌ڵکێکی که‌م هه‌بن . ئه‌گه‌ر که‌متر له‌ 8 منداڵی فه‌نلاندی ئاخێوه‌ر هه‌بن له‌ کۆمه‌ڵگه‌یه‌ک دا که‌ وه‌کی دیکه‌ سوێدی زمانه‌ ؛ شارداری ئه‌رکی سه‌ر شانی نییه‌ که‌ مه‌دره‌سه‌یه‌کی تایبه‌تی بۆ ئه‌و منداڵانه‌ دابنێ. به‌ڵام شارداری ئه‌رکی سه‌رشانێتی ئه‌وان بنێرێته‌ مه‌دره‌سه‌ی هه‌ره‌ نزیکی که‌ به‌ فه‌نلاندی ده‌رس ده‌ڵێته‌وه‌ له‌ شاردارییه‌کی دیکه‌.
به‌ پێچه‌وانه‌ش هه‌ر وایه‌. ئاشکرایه‌ که‌ بارودۆخی ئه‌وتۆ هه‌یه‌ که‌ ماف بۆ هه‌ر دوو گرووپه‌که‌ به‌ ته‌واوی ته‌واو پێک نایه‌، به‌ڵام کاروباره‌کان له‌ زۆر ڕووه‌وه‌ به‌ باشی هه‌ڵده‌سووڕێن. ئه‌وه‌ به‌و مانایه‌ نییه‌ که‌ فه‌نلاندییه‌کان له‌ خه‌ڵکی دیکه‌ باشترن، به‌شێکی له‌ به‌ر نه‌ریتی مێژوویی یه‌ ، چونکوو پێشتر فه‌نلاند له‌ لایه‌ن سوێده‌وه‌ به‌ کۆلۆنی کرابوو. زۆر له‌ سوێدی ئاخێوه‌ران سه‌ر به‌ ئێلیتی دانیشتووی فه‌نلاند بوون، به‌ڵام ئێستا سوێدی ئاخێوه‌ران وه‌کوو خه‌ڵکی ئاسایی فه‌نلاندی ئاخێوه‌رن. که‌م تا زۆر هیچ جیاوازییه‌ک نییه‌ له‌ بواری په‌روه‌رده‌ی فه‌رمی یان له‌ کار و پیشه‌ و ده‌سته‌ڵاتی سیاسی دا.هێشتا چه‌ند بنه‌ماڵه‌ی ئێلیت هه‌ن که‌ سوێدی ئاخێوه‌رن و هێندێک له‌ زۆربه‌ی بنه‌ماڵه‌ فه‌نلاندییه‌کان ده‌وڵه‌مه‌ندترن. به‌ڵام به‌ گشتی فه‌نلاندی ئاخێوه‌ر و سوێدی ئاخێوه‌ران هه‌نووکه‌ پێشینه‌ی وه‌کوویه‌کیان هه‌یه‌. ئێمه‌ دیومانه‌ و ده‌بینین که‌ کاره‌کان ئاوا باش هه‌ڵده‌سووڕێن .

قازی: مامۆستا تووڤێ ! ئێوه‌ له‌ گه‌ڵ خه‌ڵکی که‌ڕیش کارتان کردووه‌ . ده‌کرێ هێندێکیش له‌ مه‌ڕ زمانی هێمایی بدوێن !

سکووتناب- کانگاس : ده‌کرێ هێندێک سه‌باره‌ت به‌ به‌شی په‌روه‌رده‌ له‌م باره‌یه‌وه‌ قسه‌ بکه‌م. فیدراسیۆنی جیهانی که‌ڕان ئێستا نزیکه‌ی 30 ساڵه‌ باسی مافی مرۆیی زمان ده‌کا. که‌ڕان به‌ لێبڕاوی یه‌که‌م گرووپی که‌مایه‌تی بوون که‌ ده‌ستیان کرد به‌ داوخوازی مافی مرۆیی زمان. نیووزیلاند یه‌که‌م وڵاتی جیهانه‌ که‌ تێیدا زمانی هێمایی به‌ ته‌نیشت دوو زمانی دیکه‌وه‌ زمانی ڕه‌سمی یه‌. له‌ ئاستی زمانی ماوری و زمانی ئینگلیزی دا.
له‌ مه‌ر ئه‌و بابه‌ته‌ زۆر شت ده‌کرێ. له‌و بواره‌ش دا فه‌نلاند نموونه‌یه‌کی زۆر باشه‌. یووگاندا له‌ ئه‌فریکا یه‌که‌م وڵاته‌ له‌ جیهان که‌ له‌ قانوونه‌ بنچینه‌یییه‌که‌ی دا باسی زمانی هێمایی کراوه‌ که‌ خاوه‌نی مافه‌. فه‌نلاند وڵاتی دووه‌م بوو.
به‌ڵام فه‌نلاند ته‌نیا وڵاته‌ له‌ دنیا که‌ بۆ په‌روه‌رده‌ی مامۆستایان بۆ زمانی هێمایی هه‌تا بڵێی باشه‌. ده‌وره‌یه‌کی پێنج ساڵه‌ی ڕاهێنانی مامۆستایان هه‌یه‌ که‌ مرۆ ده‌توانێ ماستری تێدا وه‌ربگرێ. به‌ ڕێگه‌ی زمانی هێمایی دا منداڵانی که‌ڕ ده‌کرێ به‌ ته‌واوی هه‌موو بابه‌تێک بخوێنن. واته‌ منداڵی که‌ڕ به‌ ڕێگه‌ی زمانی هێمایی ڕا هه‌موو شتێک فێر ده‌بن. ئه‌وان وه‌کوو زمانی دووه‌م فێری فه‌نلاندی نووسراو و وه‌کوو زمانی سێهه‌م فێری ئینگلیزی نووسراو ده‌کرێن.
ئه‌و ده‌وره‌یه‌ی پێنج ساڵه‌ی ڕاهێنانی مامۆستایان بۆ خۆی به‌ ته‌واوی به‌ ڕێگه‌ی زمانی هێمایی یه‌وه‌ به‌ڕێوه‌ ده‌چێ. کاتێک ئه‌من ده‌چم و سێمینارێک ده‌ده‌م بۆ ئه‌و گه‌نجانه‌ی که‌ ده‌بن به‌ مامۆستای زمانی هێمایی – من خۆم زمانی فه‌نلاندیی هێمایی نازانم- به‌ فه‌نلاندی قسه‌ ده‌که‌م و هه‌موو ئه‌و شتانه‌ی ده‌یڵێم وه‌رده‌گێڕدرێته‌ سه‌ر زمانی فه‌نلاندیی هێمایی. خۆێندکاره‌کان زۆربه‌یان ، نه‌ک هه‌موویان که‌ڕن و هه‌رچییه‌کی فێریان ده‌کرێ به‌ ڕێگه‌ی زمانی هێمایی دایه‌. ئه‌وه‌ سه‌لماندنی مافی مرۆیی زمانییه‌ به‌ ته‌واوی ، بۆ که‌مایه‌تییه‌ک له‌ په‌روه‌رده‌ دا. ئه‌م کاره‌ هێشتا له‌ زۆرێک له‌وڵاتانی دنیا دا نه‌کراوه‌. به‌ڵام کاری بۆ ده‌کرێ. ئاشکرایه‌ له‌ کوردستانیش خه‌ڵکی که‌ڕ زۆرن. له‌ دنیا دا 70 میلیۆن خه‌ڵکی که‌ڕ هه‌ن ، به‌شێک له‌وان له‌ کوردستانن. ئه‌و کوردانه‌ی که‌ ده‌توانن ببیستن ده‌بێ بۆ مافی مرۆیی زمان بۆ هێماگران ، واته‌ خه‌ڵکی که‌ڕیش خه‌بات بکه‌ن .

قازی : ئێوه‌ وه‌کوو زانایه‌ک ئامۆژگاریتان چییه‌ بۆ لایه‌نی ترک و لایه‌نی کورد ،بۆ ئه‌وه‌ی بتوانن به‌یه‌که‌وه‌ بچارێن و بکرێ زمانی کوردی به‌ شێوه‌یه‌کی ئاسایی پێش بکه‌وێ ؟!

سکووتناب – کانگاس : ئه‌من له‌و باوه‌ڕه‌ دانیم که‌ ده‌بێ خه‌ڵک له‌ ده‌ره‌وه‌ ڕا ڕێنوێنی بکه‌ن. چونکوو ئێوه‌ی کورد و به‌ تایبه‌تی ئه‌و کوردانه‌ی وا له‌ کوردستان ده‌ژین ده‌زانن ئه‌وه‌ی هه‌ره‌ باش چییه‌ بیکه‌ن. ئێمه‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ ئه‌وه‌ی ده‌توانین بیکه‌ین بریتی یه‌ له‌ باسی ئه‌و ئه‌زموونانه‌ که‌ له‌ گه‌ڵ خه‌ڵکی دیکه‌ بوومانه‌. بۆ نمونه‌ من ده‌توانم بۆت باس بکه‌م له‌ ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کان ، له‌ کانادا ، له‌ هیندووستان ،له‌ فه‌نلاند، له‌ سوێد و جێی دیکه‌ له‌وباره‌یه‌وه‌ چ کراوه‌ و چ جۆره‌ چاره‌سه‌رییه‌ک هه‌ڵوسووڕاوه‌ و وه‌دی هاتووه‌ ، چ جۆره‌ چاره‌سه‌رییه‌ک ده‌کرێ هه‌ڵبسووڕێ ؟
چونکوو ته‌نیا که‌سێکی که‌ ده‌زانێ وه‌زع له‌ کوردستان چونه‌ که‌سێکه‌ که‌ بۆ خۆی له‌وێ ده‌ژی. کوردان ده‌بێ خۆیان ڕێگه‌ی چاره‌سه‌ری بدۆزنه‌وه‌. هیچ چاره‌سه‌رییه‌ک نییه‌ که‌ مرۆ بڵێ ئه‌مه‌ تاکه‌ چاره‌سه‌رییه‌ بۆ هه‌موو که‌س گونجاوه‌. ده‌ره‌تانی فره‌ چه‌شنه‌ و جۆر به‌ جۆر هه‌ن، هه‌ر کام له‌وانه‌ ده‌بێ بخرێنه‌ به‌ستێنێکه‌وه‌ و له‌ چوارچێوه‌یه‌کی تایبه‌تی دا بگونجێندرێن. ئه‌وه‌ی له‌ ئامه‌د هه‌ڵده‌سووڕێ که‌ ژماره‌یه‌کی هه‌ره‌ زۆری گه‌لی کوردی تێدا ده‌ژی و ده‌رفه‌تیان هه‌یه‌ به‌ کوردی قسه‌ بکه‌ن ، ته‌نانه‌ت له‌ هێندێک بۆنه‌ی ڕه‌سمی یان نیوه‌ ڕه‌سمی ، له‌ ماوه‌ی چه‌ند ساڵی ڕابردوو دا ، ئه‌و جۆره‌ ڕێگه‌ی چاره‌سه‌رییه‌ له‌ وانه‌یه‌ له‌ گوندێکی پچووک که‌ڵکی نه‌بێ، که‌ ڕه‌نگه‌ جگه‌ له‌ چه‌ند که‌س زیاتر نه‌توانن کوردی بخوێننه‌وه‌. بۆیه‌ ده‌بێ ڕێگه‌چاره‌سه‌ری جیاواز بۆ چوارچێوه‌ و به‌ستێنی جیاواز هه‌بێ. به‌ڵام ئه‌وه‌ی ئێمه‌ ده‌توانین بیکه‌ین ئه‌وه‌یه‌ که‌ له‌و پرێنسیپانه‌ ورد بینه‌وه‌ که‌ وێده‌چێ له‌ بارودۆخی تایبه‌تی دا هه‌ڵسووڕابن و ئاکامی باشیان لێ که‌وتبێته‌وه‌. ئه‌و پرێنسیپانه‌ن که‌ من حه‌ولم داوه‌ له‌م کتێبه‌ دا ( کتێبه‌که‌ نیشان ده‌دا ) له‌ گه‌ڵ خوێنه‌ره‌وانی به‌ش که‌م که‌ تۆ هێمات پێکرد. به‌ گشتی بڵێم ئه‌گه‌ر ئێمه‌ ڕێچکه‌ی ئه‌و پرێنسیپانه‌ی باسم کردن بگرین ، و ئه‌گه‌ر پێمان وابێ ئاستی به‌رزی فره‌ زمانه‌ بوون توانای ئافراندن به‌ره‌و ژوور ده‌با، هۆش
ڕاده‌هێزێنێ، ئه‌و ده‌می ئاشکرایه‌ ترکییه‌ حه‌وجێی به‌ خه‌ڵکی ئافرێنه‌ری ، فره‌ زمانزانی ، به هۆش له‌ دابێ دا هه‌یه‌. ئه‌گه‌ر پێمان وابێ هێزوتوانای ئافراندن پێویستی به‌ سه‌رمایه‌دانانه‌. ئه‌گه‌ر بیری ئافرێنه‌ر له‌ مه‌یدان دا بێ سه‌رمایه‌دانانێکی زۆر هه‌ڵده‌سووڕێ.و بیری ئافرێنه‌ر ده‌بێ بیری چه‌شناو چه‌شن و هه‌موو جۆره‌ بن. ئه‌گه‌ر مرۆ بییه‌وێ هه‌موو وڵاتی ترکییه‌ به‌ ڕاستی بکا به‌ وڵاتێکی ئافرێنه‌ر و به‌هۆش پێویست ناکا له‌ شه‌ش ساڵه‌ی سه‌ره‌تای خۆێندن دا به‌ ڕێگه‌ی زمانی ترکی ڕا به‌ منداڵانی کورد بخوێنێ.
هیچ منداڵێکی کورد له‌ ته‌مه‌نی پچووکایه‌تی خۆی دا حه‌وجێی به‌ترکی نییه‌ وه‌کوو زمانی پێ خوێندن، چونکوو هه‌موو منداڵانی کورد له‌ شه‌ش ساڵی هه‌وه‌ڵی خۆێندن دا ده‌بێ به‌ ڕێگه‌ی زمانی کوردی دا پێیان بخوێندرێ. منداڵانی هه‌رمه‌نی ده‌بێ به‌ ڕێگه‌ی زمانی هه‌رمه‌نی ڕا پێیان بخوێندرێ و وه‌کی دی. منداڵی ترکیش ده‌کرێ یه‌ک له‌و زمانه‌ که‌مایه‌تییانه‌ وه‌ک زمانی دووه‌م هه‌ڵبژێرێ. ئه‌گه‌ر هه‌موو منداڵانی کورد له‌ ترکییه‌ له‌ شه‌ش ساڵه‌ی یه‌که‌می خوێندن به‌ ڕێگه‌ی زمانی خۆیان دا پێیان بخوێندرێ ، دوای ئه‌و ماوه‌یه‌ ده‌کرێ ئه‌وان زیاتر و زیاتر به‌ ڕێگه‌ی زمانی ترکی دا بخوێنن و به‌م پێیه‌ ده‌گه‌نه‌ ئاستێکی به‌رز له‌ فره‌ زمانه‌ بوون و ده‌کرێ ده‌ست بکه‌ن به‌ فێر بوونی ئینگلیزی، ئاڵمانی، هه‌رمه‌نی وه‌کوو زمانی بێگانه‌ ، یان زمانی سێهه‌م و چواره‌م. ئه‌وه‌ ئاستی هۆش و ئافراندنی هه‌موو وڵات به‌ره‌وژوور ده‌با.
هه‌ڵبه‌ت ئه‌من ده‌زانم ئه‌وه‌ ناکه‌ن، به‌ڵام ئه‌گه‌ر ئێمه‌ به‌ ڕێچکه‌ی ئاکامی لێکۆڵینه‌وان دا بچین، ئه‌مه‌ سیناریۆیه‌کی ساغڵه‌م و ته‌واوه‌. مخابن ئاکامی لێکۆڵینه‌وان ده‌ورێکی زۆر که‌م ده‌گێرن له‌ بڕیاردانی سیاسه‌تمه‌داران دا سه‌باره‌ت به‌ په‌روه‌رده‌ و هه‌ست پێناکه‌ن که‌ نه‌بوونی مافی مرۆیی زمان کێشه‌ و هه‌را ده‌نێته‌وه‌. ئه‌وه‌ شتێکه‌ که‌ ئه‌وان ده‌یکه‌ن.

قازی :دوایین پرسیارم له‌ مه‌ڕ پێوه‌ندی نێوان تاک و زمانه‌ . بۆ نموونه‌ منداڵێکی کورد له‌وانه‌یه‌ کوردی نه‌زانێ و به‌ زمانێکی دیکه‌ گه‌وره‌ کرابێ .

سکووتناب- کانگاس : پێم وایه‌ زۆر له‌ کوردان ده‌توانن له‌ ئه‌زموونی خه‌ڵکی ڕه‌سه‌نی خۆجێیی شت فێر بن. که‌ زۆریان ئه‌و زمانه‌نازانن که‌ به‌ زمانی خۆیانی ده‌زانن و چی دی ناتوانن قسه‌ی پێ بکه‌ن. یان له‌ ئه‌زموونی خه‌ڵک له‌ هیندووستان. بۆ وێنه‌ له‌وێش زۆر نموونه‌ی هاوشێوه‌ هه‌ن. ئه‌وان هێشتا ده‌ڵێن هۆ و زمانه‌ هه‌ر زمانی زگماکی منه‌ ئه‌گه‌رچی ئه‌من قسه‌شی پێ ناکه‌م. ئه‌وه‌ بۆیه‌ زمانی زگماکی منه‌ چونکوو ئه‌من خۆمی پێوه‌ و تێدا ده‌ناسمه‌وه‌.
ئه‌گه‌ر ئه‌توو خۆت له‌ زمانێک دا وه‌کوو زمانی زگماکی خۆت بناسییه‌وه‌ ، ئه‌گه‌ر قسه‌شی پێ نه‌که‌ی ده‌بێ مافی مرۆیی زمانیت هه‌بێ که‌ به‌ باشی فێری ببی. ئه‌گه‌ر خۆتی تێدا نه‌ ناسیوه‌، هیچ که‌س نابێ به‌ زۆری وات لێ بکا که‌ فێری بی ئه‌گه‌ر خۆت نه‌ته‌وێ. ئه‌وه‌ ده‌بێ پشکی تاکان خۆیان بێ، که‌ خۆیان ده‌ چ زمانێک دا ده‌ناسنه‌وه‌. به‌ڵام ئه‌توو ده‌کرێ له‌ زمانێک دا خۆت بناسییه‌وه‌ که‌ نایزانی ، ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ که‌له‌پووری گه‌له‌که‌ت بێ و ئه‌گه‌ر بته‌وێ ده‌بێ مافی مرۆیی زمانیت بۆ فێربوونی بۆ بسه‌لمێندرێ.

قازی: زۆر سپاس ، به‌ ڕاستی زۆرمان که‌لک وه‌رگرت له‌ بۆچوونه‌کانتان.

سکووتناب – کانگا س : سپاس بۆ ئێوه‌ش و بۆ میوانداریتان