Saturday, January 30, 2010

هێندێک نووسراوه‌ی دیکه‌ی نه‌مر لودویک (لویس)ئولسن فاسوم - 4





هێندێک نووسراوه‌ی دیکه‌ی نه‌مر لودویک (لویس)ئولسن فاسوم - 4


نامه‌یه‌کی نه‌مر ل.ئو.فاسوم سه‌باره‌ت به‌ وێنه‌یه‌کی مێژوویی
حه‌سه‌نی قازی


پێشتر ئه‌م وێنه‌یه‌مان له‌ ڕوانگه‌ دا بڵاو کردبووه‌ که‌ یای ئاگوستا گودهارت کاتی خۆی داویه‌ به‌ خانمی ئێسته‌ر فاسوم هوڵت Esther Fossum Lygre Holte، کچی نه‌مر فاسوم. به‌ پێداچوونه‌وه‌ی زیاتر به‌ ژماره‌کانی کوردستان میشنێری دا،به‌ خۆشییه‌وه‌ ده‌رکه‌وت‌ ئه‌م وێنه‌یه‌ له‌ ژماره‌ی 10ی، مانگی ژووییه‌ی 1913ی کوردستان میشنێری ش دا چاپ کراوه‌. نه‌مر ل.ۆ.فاسوم به‌ ورده‌ ڕیشاڵ باسی ئه‌م وێنه‌یه‌ ده‌کا و گشت ئه‌و که‌سانه‌ی تێیدان ده‌ناسێنێ و به‌ ته‌واوی ده‌رده‌که‌وێ ئه‌و که‌سه‌ی یه‌که‌م که‌ به‌ جلوبه‌رگی کوردییه‌وه له‌ سه‌ر سه‌کۆی چاوه‌ خانووی‌ لای ڕاسته‌وه‌ ڕاوه‌ستاوه‌، ڕووناکبیری که‌م ناسراوی کورد میرزا ڕه‌حمانی حاجی نه‌ورۆزه‌.

"کوردستان میشنێری، ژماره‌ی 10، خولی سێیه‌م، ژووییه‌ی 1913
ده‌نگو باسی پێگه‌ی میسیۆنه‌که‌مان
نامه‌کانی برامان فاسوم

سابڵاغ، کوردستان، ئێران
8ی مه‌ی 1913

برای خۆشه‌ویست ماکێنسن؛ ___

کاتێک دووساڵ له‌مه‌و به‌ر هاتمه‌ ئێره‌،هێندێک که‌ره‌سته‌ی زۆر که‌می وێنه‌ شوشتنه‌وه‌م هه‌بوو. له‌ به‌ر بارودۆخی که‌شوهه‌وا زۆر زوو هه‌موویان خراپ بوون. بۆ ئه‌وه‌ی بتوانم ئه‌و وێنانه‌ی هه‌ڵیان ده‌گرم بیان شۆمه‌وه‌ و ده‌ریان خه‌م به‌ ته‌واوی به‌ ناردنی که‌ره‌سته‌ له‌ ئه‌مریکاوه‌ به‌ستراومه‌ته‌وه‌. چه‌ندین جار له‌و باره‌یه‌وه‌ نامه‌م بۆ نووسیون و داوخوازه‌که‌م ته‌نانه‌ت له‌ کوردستان میشنێری ش دا بڵاو بووه‌ته‌وه‌، به‌ڵام به‌ داخه‌وه‌ تا ئێستا که‌س به‌ پیل ئه‌و داوخوازه‌ی منه‌وه‌ نه‌هاتووه‌ بۆ ئه‌وه‌ی که‌ره‌سته‌ی پێویستم به‌ ده‌ست بگه‌یێنێ تا بتوانم وێنه‌ هه‌ڵگرم. جا بۆیه‌ هیوادارم لێم ببووری ‌ هه‌تا ئێستا وێنه‌ی زیاترم بۆ نه‌ناردوون. ئه‌و دوربینی وێنه‌ هه‌ڵگرتنه‌ی هه‌مه‌ 4X 5 ه‌، بۆ چاپی زینک یان ئاڵقه‌ فیلم. هیچکام له‌وانه‌ له‌ ته‌ورێز ده‌ست ناکه‌ون.له‌وێ داوام له‌ ده‌وا فرۆشێکی ئه‌ڵمانی کرد ڕابسپێرێ له‌ ئه‌ڵمانه‌وه‌ ئه‌وانه‌ی بۆ بنێرن، دیاره‌ له‌ ئه‌ڵمانه‌وه‌ به‌ هه‌ڵه‌ ئه‌و شتانه‌یان نارد بوو و له‌ جتاتیان گڵۆڵه‌ فیلمیان ناردبوو. ئه‌من ناتوانم ئه‌وان به‌ کار بهێنم. من بۆخۆم ڕام ئه‌سپاردووه‌ته‌ شیکاگۆ له‌وێوه‌ ئاڵقه‌ فیلمم بۆ بنێرن . له‌ 13ی دیسامبری 1912 به‌ پۆست دا به‌ڕێیان کردووه، به‌ڵام هێشتا نه‌گه‌یشتوون و، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر بگه‌نه‌ ئێره‌ش ‌له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‌ 5 مانگ به‌ڕێوه‌ بوون زۆر وێده‌چێ سه‌ده‌مه‌یان پێ بگا و به‌کار نه‌یه‌ن.
له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی ‌ ده‌زانم ئێوه‌ زۆرتان پێخۆشه‌ وێنه‌تان به‌ ده‌ست بگا و بۆخۆم هیچم له‌ده‌ست نه‌ ده‌هات بۆ به‌رهه‌مهێنانی وێنه‌ گوتم چش باخه‌رجێکی زیادی بکه‌م و داوا بکه‌م له‌ ده‌سته‌یه‌کی دی که‌ به‌ هه‌ڵکه‌وت لێره‌ له‌ شاری بوون چه‌ند وێنه‌یه‌کمان هه‌ڵگرن.
هیوادارم‌ له‌و ڕوونکردنه‌وه‌‌ دوور و درێژ و نه‌پێویستم تێ بگه‌ی و بکرێ هه‌رچوارمانگه‌ی جارێک ئامراز و که‌ره‌سته‌ی وێنه‌ هه‌ڵگرتنمان بۆ بنێرن و له‌ دڵپه‌شێوی و خه‌رجی زیادیشمان که‌م بێته‌وه‌.
ئه‌م وێنه‌یه‌ وا له‌ گه‌ڵ ئه‌م نامه‌یه‌ بۆتان ده‌نێرم دیوی ده‌ره‌وه‌ی خانووبه‌ره‌ی میسیۆنه‌که‌مان نیشان ده‌دا. یه‌که‌م په‌نجه‌ره‌ی لای ڕاست ئی ئه‌و ژووره‌یه‌ که‌ ئێمه‌ هه‌موو لێمان بووه‌ به‌ عاده‌ت پێی بڵێین ژووری دامان. هه‌ر له‌و ژووره‌ دا بوو‌ ئێمانوێل دامان له‌ ساڵی 1907 به‌ ده‌ست کورده‌کان کووژرا. ئێستا ئێمه‌ وه‌ک دیوی وه‌رگرتن، دیوی میوانان و پۆلی ده‌رسی تایبه‌تی به‌کاری ده‌هێنین. یه‌که‌م که‌سی‌ له‌ لای ڕاست ڕاوه‌ستاوه‌ و تفه‌نگی به‌شانه‌وه‌یه‌ یه‌کێک له‌ چوار سه‌ربازه‌ کێشکچییه‌کانمانه‌. که‌سی دووهه‌م له‌ لای ڕاسته‌وه‌ مامۆستای کوردیمان و وه‌رگێڕی یارمه‌تیده‌ره‌. دوو که‌سه‌که‌ی دیکه‌ دوو پشکنێری فه‌ڕانسه‌یی کانگان، که‌ چه‌ندین ڕۆژ له‌ پێگه‌ی میسیۆنی ئێمه‌ میوان بوون له‌ ڕیگای سه‌فه‌ریان دا بۆ سه‌رده‌شت. یه‌که‌م ده‌رگای ‌ له‌ لای ڕاسته‌وه‌ ده‌بیندرێ به‌ڕووی داڵانێک دا ده‌کرێته‌وه‌، که‌ ده‌گاته‌ ژووری دامان به‌ لای ڕاسته‌وه‌ و له‌وێوه‌ پلیکانێک هه‌یه‌که‌ ده‌گاته‌ ژووری تایبه‌تی من له‌ نهۆمی سه‌ره‌وه‌. بڕوانه‌ ئه‌و ناقووسه چکۆڵه‌‌ بێ تاوانه‌ی‌ له‌ سه‌ر بانه‌که‌ی ژووری منه‌. ئه‌وه‌ ئه‌و شته‌یه‌ که‌ نزیکه‌ی ساڵونیوێک له‌مه‌وبه‌ر وه‌ختابوو به‌ قیمه‌تی گیانی من ته‌واو بێ [ مه‌به‌ستی فاسوم له‌ ورووژان و هێرشی فه‌قێیانه‌ بۆ سه‌ریان له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی زه‌نگی ناقووسیان لێداوه‌.ح.ق. )هه‌ر له‌و داڵانه‌وه‌ ‌، له‌ ده‌رگایه‌که‌وه‌ به‌ره‌و لای چه‌پ، مرۆ ده‌توانێ بچێته‌ نێو دۆعاخانه‌که‌مان، که‌ ئه‌ندازه‌ی 16x 28 ه‌. ئه‌و دووپه‌نجه‌ره‌یه‌ی دیارن ئی ئه‌و شوێنه‌ن. له‌و دیوه‌ دا هێندێک نیمکه‌ت، کورسی، میحرابێک و مه‌نبه‌رێکمان هه‌یه‌. پێشتر وێنه‌یه‌کی ئه‌و میحراب و مه‌نبه‌ره‌م بۆ ناردبوون و له‌ کوردستان میشنێری دا چاپ کراوه‌. یه‌که‌م پیاوی که‌ده‌ستی منداڵێکی پچکۆڵانه‌ی گرتووه‌ و له‌ پێش په‌نجه‌ره‌ی دۆعاخانه‌ ڕاوه‌ستاوه‌، خزمه‌تکاری ده‌رمانگه‌ پچووکه‌که‌مان و کوڕه‌ پچکۆڵانه‌که‌یه‌تی. له‌ ته‌نیشت وی خزمه‌تکاری گشتی ماڵه‌که‌مان ڕاوه‌ستاوه‌ له‌گه‌ڵ کچه‌ پچکۆڵانه‌که‌ی و له‌ ته‌نیشت ویش بانگه‌شه‌ده‌ری عیسایی وه‌فادار و مامۆستامان ڕاوه‌ستاوه‌ [ مه‌به‌ستی میرزا شه‌موییل ه‌، ح.ق]، به‌ ته‌نیشت ویشه‌وه‌ دیاره‌ ده‌مناسییه‌وه‌. به‌ دوای ئه‌وه‌ دا داره‌ سێوێکی پیر و ویشکهه‌ڵاتوو ده‌ببینی له‌ به‌ر په‌نجه‌ره‌ی دیوی نووستنی ئاغا و خانمی ئێدمان. دوو ژووره‌کانی نهۆمی سه‌ره‌وه‌، یه‌کیان له‌ سه‌ره‌وه‌ی ئه‌م دیوه‌ و ئه‌ویدییان له‌ سه‌ر داڵانه‌که‌،خوشکان شولنبێرگ و گودهارت تێیاندا ده‌ژین. ئه‌و یایه‌ی له‌ سه‌ر پلیکانان ڕاوه‌ستاوه‌ ئه‌و کاره‌که‌ره‌یه‌ به‌ کرێمان گرتووه‌ و مووسای به‌ باوه‌شه‌وه‌یه‌. مووسا کوڕه پچکۆڵه‌‌ بێ دایوبابه‌ موسوڵمانه‌که‌مانه‌. ئه‌من له‌ سه‌ر یای گودهارت هیچ ناڵێم ، ئه‌و به‌جلوبه‌رگی سپییه‌وه‌ له‌ ته‌نیشت پلیکانان ڕاوه‌ستاوه‌. ‌له‌ ماوه‌ی یه‌کساڵ ده‌ستبه‌سه‌ربوونی له‌ ڕووسییه‌ هه‌میشه‌ له‌ بیری ئێوه‌ و ئێمه‌ دا بووه‌ و پێکێشیم کرد ده‌بێ له‌م وێنه‌یه‌ دا بێ و به‌ ته‌نیشت وییشه‌وه‌ یای شولنبێرگ ڕاوه‌ستاوه‌. ڕه‌نگه‌ پرسیار بکه‌ن ئه‌ی کوا خانمی ئێدمان؟ ئه‌من بۆخۆشم پێم سه‌یر بوو کاتێک پێم زانی ئه‌و له‌م وێنه‌یه‌ دا نییه‌. که‌ پرسیارم کرد کوا له‌ کوێیه‌ زانیم نه‌خۆشه‌ و به‌ جێ و بان که‌وتووه‌. ده‌بێ ئه‌و جار لێی ببورین. هێندێک ئه‌ولاتر دوکتور ئێدمان و دوو منداڵه‌کانی ده‌بینن. ئه‌و دوو په‌نجه‌ره‌ی له‌ پشته‌وه‌ی ئه‌وانه‌ ڕووناکایه‌کی باش ده‌خاته‌ دیوی نانخواردنمان ، که‌به ‌لای چه‌پییه‌وه‌، ئاشپه‌زخانه‌ پچووک به‌ڵام زۆر پێویسته‌که‌مان هه‌ڵکه‌وتووه‌، هه‌میشه‌ نیوه‌ی په‌نجه‌ره‌که‌ ئاواڵه‌یه‌، بۆ ئه‌وه‌ی ئاشپه‌زه‌که‌مان هه‌وای تازه‌ی بۆ بێ. ئاخرین ده‌رگای که‌ دیاره‌ به‌ره‌و ئه‌نبار و شوێنی ئاوردوومان دا ده‌کرێته‌وه‌. لێره ‌دا گێڕانه‌وه‌ی زانیاری له‌ سه‌ر وێنه‌که‌ ته‌واو ده‌بێ. ده‌بێ ئه‌وه‌ی لێ زیاد که‌م که‌ پێشی خانووبه‌ره‌که‌ ڕووی له‌ باکووره‌، که‌ ئه‌وه‌ بۆ زستانان باش نییه‌، به‌ڵام بۆ هاوینان باشه‌.
ئێمه‌ ئه‌م خانووبه‌ره‌یه‌مان بۆ ماوه‌ی سێ ساڵان مانگێ به‌ 8 دۆڵار به‌ کرێ گرتووه‌. گرانه‌، و دیاره‌ زۆر له‌وه‌ش ته‌نگه‌به‌رتره‌ ئێمه‌ هه‌موومان، به‌ دۆعاخانه‌وه‌ له‌ ماڵێک دا جێگامان بێته‌وه‌؛ به‌ڵام ئێمه‌ شوکرانه‌ بژێری خوڵا و دۆستانمانین و هیوا دارین ئه‌وانیش بۆمان بپاڕێنه‌وه‌ که‌ بتوانین خۆمان خانووبه‌ره‌ دروست که‌ین و بگوێزینه‌وه‌ ڕووبه‌ری میسیۆنه‌که‌مان تا دووساڵ و چوارمانگی دیکه‌ که‌ ماوه‌ی کرێکه‌مان ته‌واو ده‌بێ. به‌ڵام بۆ ئه‌وه‌ی بتوانین ئه‌و کاره‌ ڕاپه‌ڕێنین ده‌بێ له‌ پایزی دادێ ڕا ده‌ست به‌ خانووبه‌ره‌ ساز کردن بکه‌ین.له‌م وڵاته‌ دا کاروبار زۆر به‌ سستی ده‌ڕوا. ئه‌من له‌و ڕۆژانه‌ دا داوام له‌ پیاوێک کرد چوار ده‌رگا بۆ ئه‌نواخانه‌که‌مان دروست بکا، کاتێک لێم پرسی که‌نگێ ته‌وایان ده‌کا؟ وڵامی دامه‌وه‌ هه‌وڵێکی تایبه‌تی ده‌دا بۆ ئه‌وه‌ی به‌ 20 ڕۆژ ته‌واویان کا.
دلسۆزتان،
ل.ئو. فاسوم


Thursday, January 28, 2010

به‌شی نۆهه‌می فیلمی به‌ڵگه‌یی میسیۆنی کوردستان




به‌شی نۆهه‌می فیلمی به‌ڵگه‌یی میسیۆنی کوردستان

به‌شی نۆهه‌می فیلمی به‌ڵگه‌یی میسیۆنی کوردستان سه‌باره‌ت به‌ کار و چالاکییه‌کانی "کۆمه‌ڵه‌ی لوتێری میسیۆنی ڕۆژهه‌ڵات" ئێستا ده‌کرێ له‌ ماڵپه‌ڕی تێلێڤیزیۆنی ئاموزشتی سکوڵا دا ته‌ماشا بکه‌ن . له‌و ئاڵقه‌یه‌ دا باسی ژیان و چالاکییه‌کانی یای ئاڵما فاسوم ده‌گێڕینه‌وه‌. ئاڵما فاسوم له‌ هاوینی ساڵی 1921 دا چووه‌ته‌ سابڵاغێ و وه‌ک نه‌خۆشه‌وان کاری کردووه‌. دوای‌ ئه‌وه‌ی که‌ له‌ مانگی ئۆکتۆبری ئه‌و ساڵه‌ ناچار بوون پێگه‌که‌یان بۆ ماوه‌یه‌ک به‌جێ بهێڵـن له‌ ته‌ورێز و ماوه‌ی چه‌ند مانگان له‌ کرماشان له‌ نه‌خۆشخانه‌ی کۆمه‌ڵه‌یه‌کی دیکه‌ی میسیۆنێری دا کاری کردووه‌.زۆر له‌ نامه‌کانی ئاڵما فاسوم له‌ بڵاوکراوه‌ی کۆمه‌ڵه‌که‌یان "کوردستان میشنێری " دا بڵاو کراونه‌ته‌وه‌ که‌ به‌ پێی یه‌کێکیان هۆ و مێژووی شه‌ڕێكی دوو عه‌شیره‌تی کوردمان له‌ ناوچه‌ی موکریان بۆ ڕوون ده‌بێته‌وه‌. ئاڵما فاسوم له‌ ساڵی 1924 دا گه‌ڕاوه‌ته‌وه‌ ئه‌مریکا و له‌وێوه‌ به‌رده‌وام بووه‌ له‌ سه‌ر ناردنی که‌لوپه‌ل و یارمه‌تی بۆ نه‌خۆشخانه‌که‌یان له‌ سابڵاغێ.

میسیۆنی کوردستان به‌شی نۆهه‌م
دوای چوونه‌ ماڵپه‌ڕی سکولا
On the street videos
Country:Iran
Language:Kurdish
KurdistanMission09
http://www.scola.org/scola/OnStreetVideos.aspx?OSVId=2987

Sunday, January 24, 2010

کامە شێوەزار لە هەرێمی کوردستاندا ببێتە زمانی ڕەسمیی کورد؟



کامە شێوەزار لە هەرێمی کوردستاندا ببێتە زمانی ڕەسمیی کورد؟

بەڕێز ناسری سینا ئامادەکار و پێشکێشکاری بەرنامەی زایەڵە ( ڕادیۆی نێونەتەوەیی سوێد- بەشی کوردی) ئەم وتو وێژەی خوارەوەی لە گەڵ مامۆستا ئەمیری حەسەنپوور، نەوزادی هرۆری و حەسەنی قازی سەبارەت بە پرسی بەکارهێنانی شێوەزارە کوردییەکان لە هەرێمی کوردستان دا ئەنجام داوە.
ڕادیۆی زایەڵە ئەو وتو وێژانەی لە ڕۆژانی ١٥ و ١٩ی ژانڤییەی ٢٠١٠ دا بڵاو کردووەتەوە. سپاس بۆ بەڕێز ناسری سینا کە ڕێگای داین دەقی وتو وێژەکان لە ڕوانگە دا بڵاو بکەینەوە.


ناسری سینا: لە نێوان ٢١- ٢٣ی مانگی دیسامبری ٢٠٠٩ ئەکادیمیای کوردی بە مەبەستی گەڵاڵە کردنی پێشنیارێک بۆ بە ڕسمی ڕاگەیاندنی زاراوەی سۆرانی لە لایەن دەسەڵاتی سیاسی هەرێمەوە،" کۆنفڕانسی زمانی ڕەسمیی هەرێمی کوردستان"ی لە هەولێر بەڕێوەبرد، بەڵام بە بێ هیچ ڕێکەوتنێک کۆتایی پێ هات. چونکە بەشداران لە سەر ئەوەی کام شێوەزار ببێتە زمانی ڕەسمی لە کوردستان دا ڕێک نەکەوتن. یەکێک لە بەشدارانی ئەم کۆنفڕانسە نەوزاد هرۆری سەرۆکی کتێبخانەی کوردی لە ستۆکهۆڵم بوو.

نەوزادی هرۆری: ژ سوێدێ ئەز بووم و کاک فەرهاد شاکەلی بوو، ژ فرانسایێ دوکتور هەلکەوت حەکیم بەشدار ببوو. یێ دی هەمی ژ کوردستانێ بوون، بەشدارێن دی. ژ بەهدینان ٨ کەس هاتبوون ژ پارێزگەها دهۆکێ، ژ پارێزگەها هەولێر و سولەیمانیێ ٩ کەس بوون. ئەندامێن ئەکادێمییێ بڕیارێ خوە دابوو کو ئەو بەشدارێ موناقەشەیێن ل سەر زمانێ فەرمی نابن. ئەو موناقەشە ب تەنێ ژ بۆ وان کەسانەکو هاتنە دەعوەت کرن، داخوا کرن. وان بەس سەرپەرشتی یێ وێ کۆنفڕانسی دکر د وان سێ ڕۆژان دا. د ڤێرێ دە هەلبەت ئەکادێمییێ پێشی نامەیەک بۆ بەشداران شاند بوو، تێدا دیار کر بوو کو دێ ئەڤ کۆنفڕانسا ل سەر زمانێ فەرمی بت.تێدا رەئیا خوە بە ڕێیا ئەندامێ ئەکادێمیێ دوکتور محەمەد مەعرووف فەتتاحی دیار کر بوو کو ئەکادێمی ل سەر ڤێ ڕەئیێیە سۆرانی ببە زمانێ فەرمی یێ هەرێما کوردستانێ. مەبەستا وان ژی ژ زمانێ فەرمی هەر چەند نەگەلەک زەلال بوو ژی، لێ وان هەر دگۆتن، مەبەستا مە ژێ ئەوە کۆ زمانێ دان و ستاندنێ ئیداری د ناڤ هەرێما کوردستانێ دا و د ناڤ هەرێما کوردستانێ ل گەل حکوومەتا عێراقێ. لێ دیسا ڕەئیێ دی ژی تێدا هەبوون، ڕەئیێ ئەکادێمیێ ب خوە، یێ ئەو زمان نە بەس زمانێ دان و ستاندنێ ئیداری لێ زمانێ پەروەردە یە ژی. ڕەئیەکی دن ژی هەبوو کو هەر دوو دیالێکتێن سەرەکی ببن زمانێن ڕەسمی و زمانێن فەرمی یێ کوردستانێ. ئەڤ ڕەئیێ ئەندامێن ئەکادێمیێ ب خوە ژی بوون. لێ د کۆنفڕانسێ دا هەلبەت موناقەشە گەلەک هاتن کرن ل سەر هەر دوو زاراڤەیان، ل سەر هەردوو دیالێکتان، سۆرانی و کورمانجی ژی. موناقەشە گەلەک ڤەکری بوون،چ تشتەکی ڤەشارتی ئەم بێژن تێدا نەبوو. هەر کەسێ ب دلێ خوە و ب ئارگومێنتێن خوە گۆتنێن خوە گۆتن و موناقەشە وسا ب رێوە چوو.
ئوو دوماهیێ دا کۆمیتەیەک هات چێکرن، ژ وان بەشداران، ٨ کەس بوون، سێ کورمانج بوون،پێنج سۆران بوون. ئەودی گۆتێنێن دوماهییێ یا کۆنفڕانسێ بنڤیسن، ڤێرێ دا هەڵبەت دوو ڕەئی هاتن نڤیساندن. ڕەییا یەکێ ئەڤ بوو کو هەر دوو دیالێکتێن سەرەکە، سۆرانی و کورمانجی ببن زمانێن فەرمی. ڕەئیا دوێ ئەو بوو کو سۆرانی ببت زمانێ فەرمی.

ناسری سینا: کاک حەسەنی قازی گۆیا ئەو نامەیەی کە ئێوە ناردبووتان بۆ کۆنفڕانسەکە ون بوو؟ و نامەیەکی دیکەش لە جیاتی بۆچوونەکانی دوکتور ئەمیری حەسەنپوور خوێندرایەوە. لێکدانەوەی خۆت چییە بۆ ئەمە؟

حەسەنی قازی: ئەوکۆنفڕانسە بڕیار وابوو لە مانگی ئۆکتۆبر دابێ، بەڵام ئیدی خرابووە ئەو وەختە. بەڵام ئەو دەمی کە دەعوەتنامەکەیان ناردبوو، ئەمن زۆرم پێ خۆش بوو یارمەتیدەر بم لەوبارەیەوە، هەرلە بەر ئەوەش دۆسییەکەم کردە زمانی ئینگلیسی و بۆ ژمارەیەک لە مامۆستایانم نارد بۆ ئەوەی بۆچوونەکانیان بتوانێ یارمەتیدەر بێ لە سەر ئەو مەسەلەیە. بەڵام بە هەرحاڵ ئەو نامەیە نەخوێندرابووەوە، ئەوەی کە زۆر جێگای سەرسوڕمان و سەرسووڕهێنەر بوو ئەو مەسەلەیە بوو کە لە پێوەندی لەگەڵ بۆچوونەکانی مامۆستا ئەمیری حەسەنپوور کرابوو، ئەگەر بە ڕاستیش چاپەمەنی دیقەتێکی زیاتری کردبا لە سەر مەسەلەکە، دەبوو ببێ بە سەرنووسی ڕۆژنامان دە وان ڕوژاندا، ئەویش ئەوە بوو کە ئاکادێمیا نامەی خۆی وەکوو نامەی مامۆستا ئەمیری حەسەنپوور خوێندبووەوە. ئەوە زۆر سەیرە!

ناسری سینا: بۆ وایان کردبوو، پێت وایە؟

حەسەنی قازی: بە بۆچوونی من وەک ئێوەش لە سەرەتا دا باستان کرد مەبەستیان ئەوە بووە هەرچۆنێک بێ شتێک گەڵاڵە بکەن و ئەوە بنێرن وەکوو پێشنیارێک بۆ دەسەڵاتی سیاسی و بەتایبەتیش لە بەر ئەوەی کە هەیئەتی بادینان لەو کۆبوونەوەیە دا بوون و ئەوان زۆر ڕێزیان هەیە بۆ بۆچوونەکانی مامۆستا ئەمیری حەسەنپوور وەکوو کەسێکی کە پسپۆڕە لەو بوارە دا، ئەمن پێم وایە ویستوویانە ئەوان بهەژێنن و بە نەوعێک سەروتەهی قەزییەکە وێک بێنن و نامەکەی خۆیان بنووسن. بەڵام ئەو کارە بووەتە هۆی ئەوە کە کۆنفڕانسەکە بە تەواوی بێ ئەنجام بووە.

ناسری سینا: کاک نەوزاد هرۆری

نەوزادی هرۆری: بەڵێ ئەو ڕۆژێ سێیا یا کۆنفڕانسێ دا، سێکرێتێرێ ئاکادێمییایێ گۆت نامەیا پڕۆفێسۆر حەسەنپووری هاتییە، ئەز دێ وی نامەیی بۆ وە بخوینم ودەست پێکر نامە خواند و ب ڕاستی من یەکسەر گوتێ: ببوورە ئەو نامە کو تە دخونی هەمان نامەیە یاکو ئەکادێمیێ بۆ مە بەشداران ڕێ کربوو. وی گوتی" نەخێر ئەو نامە نامەیا ئەمیر حەسەنپووری یە. پاشی د موداخەلەیێ دا فەرهاد شاکەلی ژی گوتێ: ئاخر ئەم دیتنێن ئەمیر حەسەنپووری دزانن چاوانن و ئەو نامەیێ کە وەخاندییە، بەڵکوو بە غەڵەتی، بە هەڵە، بە شاشی، ئەمیر حەسەنپووری لە شوینا نامەیا خوە بۆ وە ئی مەیل کرییە و نە نامەیا وی یا ڕاستە، بەڵکوو د وێ نامەیی دا هیچ هەڵوێستێن وی تێدا دیار نینە یاکوو ئەم زانن و هەر وەها عەینی فۆرمولا وێ نامەیی یە کو وە بۆ مە شاندبوون. هەلبەت برادەرێن ئاکادێمیێ پچەک عاجز بوون، وەک تو بێژی وە مە توهمەتبار دکن کو نامەیا شاش دخوینن، لێ ب ڕاستی ئەو نامەیا وییە، یاکو وی بۆ مەشاندبوو. ب هەر حاڵ، پاشی هنەک برادەرێن کو د کۆنفڕانسێ دە بوون شیان نامەیا ڕاستین یا ئەمیر حەسەنپووری پەیدا بکەن و ئەو نامە ل سەر هەموو بەشداران هات بەڵاڤ کرن، هەر وەها ل سەر ئەندامێن ئاکادێمییێ ژی، یەکو کو ئامادە بوون د کۆنفڕانسێ دا، پشتێ وێ ناما دروست یا حەسەنپووری نەهات خواندن، لێ هەر کەسی دزانی کو ئەو نامە کو هاتبو خوێندن ل ئالییێ ئەکادێمییەوە نە نامەیا ئەمیر حەسەنپووری بوو.

ناسری سینا: کاک ئەمیری حەسەنپوور

ئەمیری حەسەنپوور: ڕووداوەکە ئەوە بوو، ئەمن بە داخەوە نەمتوانی بچم لە کۆنفڕانسەکە دا بەشدار بم، بەڵام لە ١٤ی مانگی دێسامبر، من نزیک دە ڕۆژ بەر لەوەی کۆنفڕانسەکە پێک بێ، بۆچوونەکانی خۆم نووسی و ناردم بۆ دوکتور ئازاد، کە دوکتور ئازاد بە ئی مەیل لەگەڵ من پێوەندی هەبوو، جا بۆیە هەر بۆ دوکتور ئازادم نارد.

ناسری سینا : دوکتور ئازاد مەحموود

ئەمیری حەسەنپوور: بەڵێ

ناسری سینا: فەرموو



ئەمیری حەسەنپوور: دوایە بە دووی ویدا، دووسێ ڕۆژ دەبوو، دوکتور ئازاد تەلەفونی کرد بوو بۆ من، پرسیبووی، پەیامی دانا بوو. دەیویست بزانێ دەچم بۆ کۆنفڕانسەکە یان نا؟ منیش تەلەفونم لێکرد و پێم گوت ئەمن چەند ڕۆژ لەوە پێش بۆچوونەکانی خۆم بۆ تۆ نووسیوە، لە ئیمەیلەکەم دا نووسیومە کە بە داخەوە ناتوانم بێم. دوکتور ئازاد گوتی پێمان نەگەیشتووە، دوایە ئەمن لە سەر ڕا ئیمەیلێکم نارد کە نووسراوەکەی خۆم دیسان نارد، ئیتر بە دوای ویدا ئەمن ئاگام لە هیچ شتێک نەبوو تا کاتێک لە کۆنفڕانسەوە خەبەر هات کە لە کۆنفڕانس باسی نامەکەی منیان کردووە و نامەیان خوێندووەتەوە، بەڵام نامەکە نامەی من نەبووە. ئیتر بە کورتی باسەکە ئەوەبوو. وادیارە، ئاکادیمیا ئەو نامانەی بۆیان دەچێ زۆر چاوی لێ ناکەن، یا هەر وا ڕای دەگرن بۆ داهاتوو، بزانن لە داهاتوو دا چی لێبکەن. مومکینە لێرە دا هەڵەیەک بووبێ، من هینم نارد بێ، لە گەڵ بۆچوونەکانی خۆم نووسراوەکەی خۆم مەتنی بانگهێشتنی ئەوانیشم ناردبێتەوە، بەڵام ئەگەر شتێکی واش بووبێ دیسان باسەکە زۆر ڕوونە، ئەوانەی لە ئاکادێمیان دەزانن بۆچوونی من سەبارەت بەو کێشەیە ئەوەیە کە من زمانی کوردی وەک زمانێکی جووت ستاندارد دادەنێم و پێم وایە هەر دووک لەهجە دەبێ دەکار بێن، شتێک نییە شاردراوە بێ، زۆر باسم لە سەر کردووە لە ڕۆژنامەکانی کوردستان شتم نووسیوە سەبارەت بەو کێشەیە، بۆچوونەکانی من زۆر ئاشکرایە. زۆر سەیرە ئاکادێمیا کە دەبێ لەوشتانە شارەزا بێ چۆن بانگهێشتنی خۆیان دەخوێننەوە و نازانن ئەوە بانگهێشتنی خۆیانە و نامەی من نییە. ئەوە بەڕاستی جێی سەرسوڕمانە!

ناسر سینا: کاک نەوزاد هرۆری

نەوزادی هرۆری: نازانم بۆچی تەسەروفەک وسا هات کرن دەرحەقا نامەیە ئەمیر حەسەنپووری دا. بە دیتنا من وەختێ ئەکادێمییێ د بانگهێشتا یا ڤەخواندنا خوە دا دیاری کری کو دیالێکتا سۆرانی ببە زمانێ ڕەسمی یا هەرێما کوردستانێ، ب دیتنا من هەر ژ ڤێرێ خوە ئامادە کر بوو کو وی ڕەئیێ بینە پێش یانی، یان ڤێ ڕەئێێ زاڵ بکا یان ڤێ ڕەییێ پێترێ سەنگێ بدەیە ژ رەئیا دی کو نەخێر دڤێ هەر دوو دیالێکتێن سەرەکی د مەیدانێ دە هەبن. ب دیتنا من ئەکادێمییێ باش نەکر د وی مەسەلەیی دا، باشتر ئەو بوو کۆ بێلایەن بە و پشتی وێ بەشدارێن کۆنفڕانسێ ئەو بگەهن ئەنجامێکێ کا چ بوویە؟

ناسری سینا: ئەمیری حەسەنپوور و حەسەنی قازی لە نامەکانی خۆیاندا ڕایانگەیاند بوو کە زاڵکردنی شێوەزارێک بە سەر شێوەزارەکەی دیکە دا بە پێویست نازانن و ئەو کارەیان بە زیانی زمانی کوردی لێک دابووەوە. ئەمیری حەسەنپوور بۆ وێنە لە نامەکەی خۆیدا باسی ئەوەی کردووە کە لەهجەی کورمانجی هیچ شتێکی لە سۆرانی کەمتر نییە، هەر شتێکی بە سۆرانی بکوترێ و بنووسرێ، بە کورمانجیش دەکوترێ و دەنووسرێ. لە ڕوانگەی زانستی زمانەوە ( زمانناسی، کۆمەڵناسی زمان، زمانناسیی کۆمەڵایەتی ) ڕەسمیی کردنی سۆرانی بە بیانووی پێشکەوتوو بوون هەڵەیە. حەسەنپوور لە نامەکەی دا دەنووسێت" "ڕەسمیی کردنی سۆرانی پڕۆژەیەکی سیاسییە کە دەسەڵاتی زمانی بە شێوەیەکی نابەرامبەرانە دابەش دەکات. ئەو پڕۆژەیە دەسەڵات دەدات بە ئاخێوەرانی سۆرانی و دەسەڵات لە ئاخێوەرانی کورمانجی وەردەگرێ و لە مافی زمانی بێ بەشیان دەکات. ئەمە پڕۆژەیەکی سیاسییە لە بەر ئەوەی کە مافی زمانی و مافی مرۆڤی ئاخێوەرانی کورمانجی پێشێل دەکات." حەسەنپوور هەر وەها دەنووسێت:" پێویست نییە زمانی ڕەسمی یەک لەهجەی هەبێت، ئەگەر بێت و هەر دوو لەهجە ستانداردەکە ڕەسمی بکرێن دەتوانن ئەرکەکانیان دابەش بکەن. ئەمیری حەسەنپوور لە سەر ئەو بڕوایەیە کە" حکوومەتی ناوەندی بە گوێرەی دەستووری ئێستا مافی وەی نییە کە خۆی لە کێشەی لەهجەکان هەڵقورتێنێت، تەنیا گەلی کورد مافی وەی هەیە و دەبێ هەیبێ کە کێشەی لەهجەکان چارەسەر بکات. ئەگەر بڕیار ئەوە بێ کە ژیانی سیاسی و زمانی عێڕاق دێمۆکڕاتی بکرێ پێویست دەبێ حکوومەتی ئێستای عێڕاق ئەوە فێر بێ و بیسەلمێنێ کە مافی دەستێوەردان لەو کێشەیەی نییە. لە ڕابردوو دا حکوومەتی ئینتیداب و پاشایەتی و کۆمار، بە تایبەتی بەعس خۆیان لەو کێشەیە هەڵقورتاند بۆ ئەوەی مافی زمانی گەلی کورد پێشێل بکەن. حکوومەتی ناوەندی ئێستە دەبێ ئەو بیانوویە وەلا بنێ، لە باتی سەرکوتکردنی زمانی کوردی، هەنگاو هەڵگرێ بۆ گەشە پێکردن و برەو پێدانی زمانی کوردی.
پێم وایە ئەو ناکۆکییە، ناکۆکێکە لە بنچینە دا سیاسییە، مەسەلەی دەسەڵاتی ئەو کەسانەیە کە بەو لەهجانە ئاخافتن دەکەن، کێشەیەکە دەکرێ بە شێوەیەکی دێمۆکڕاسی و بە گیانێکی دێمۆکڕاتی و ئازادیخوازانە چارەسەر بکرێ، بەڵام بەداخەوە خەریکە فکری زۆر خراپ کە ئەمن پێی دەڵێم شۆڤێنیزمی سۆرانی لە بەعزە باس و نووسراوەیەکدا وردە وردە دێتە دەرێ کە بێ حورمەتی دەکەن بەو کەسانەی کە بە لەهجەی کورمانجی قسە دەکەن،پێیان وایە لەهجەی وان دواکەوتووە، لەهجەی وان ستاندارد نەبووە، پێیان وایە لەهجەی سۆرانی لەهجەیەکی پێشکەوتوو و تەنها لەهجەی باشە بۆ زمانی کوردی و پێشینەیەکی زۆرتری هەیە لە دەکار هێنان لە چاپەمەنی و لە ئامرازی ڕاگەیاندنی گشتی و شتی وا دا. ئەوە بە کورتی شۆڤێنیزمە بەو مەعنایەی کە خۆی پێ باشتر و گەورەتر و جوانتر و ڕاستتر و پاکتر و ڕەسەنترە، کورمانجی و لەهجەی کورمانجی پێ شتێکی دواکەوتووە، ئەوە ئەمن پێی دەڵێم شوڤێنیزمی سۆرانی. خۆ پاراستن لەوەی، بەربەرەکانی لە گەڵ ئەو شۆڤێنیزمە زۆر پێویستە.دەبێ بە گیانێکی ئازادیخوازانە و دێمۆکڕاسی ئەو کێشەیە چارەسەر بکرێ.

ناسری سینا: ئەمە بەشی یەکەمی ڕاپۆرتی زایەڵە بوو لە کۆنفڕانسی زمانی ڕەسمیی زمانی کوردی لە هەولێر کە ئاکامەکەی هەرچییەک بێ دەتوانێ بۆ داهاتووی کوردستان بە گشتی و باشووری کوردستان بە تایبەتی لە زۆر بوارەوە گرینگ و چارەنووسساز بێت. لە سەر ئەم بابەتە بەردەوام دەبین و ڕوانگەی دیکەش دێنینە گۆڕێ. لە بەرنامەکانی داهاتوو دا بۆ نموونە وردەکاری تێبینییەکانی نەوزاد هرۆری، حەسەنی قازی و ئەمیری حەسەنپوور دەبیسین. بەرپرسانی کۆنفڕانسەکە و ئەکادێمیای کورد یان ئەو گوێگرانەی بۆچوونێکی هاوشێوە یاخود جیاوازیان هەیە دەتوانن لە گەڵ ئێمە لە پێوەندی دابن و بۆچوونەکانیان لەمبارەیەوە بێننە گۆڕێ. تەلەفونی زایەڵە بۆ تۆمار کردنی بیرو ڕایەکانتان ئەمەیە: ستۆکهۆڵم ٣٩٤٧ ٧٨٤ - ٠٨ دووپاتی دەکەمەوە ستۆکهۆڵم ٣٩٤٧ ٧٨٤ – ٠٨

بەشی دووەم



ناسری سینا: هەر وەک لە بەرنامەی پێشووتری زایەڵەش باسمان کرد لە نێوان ٢١ – ٢٣ی مانگی دێسامبری ٢٠٠٩ ئەکادیمیای کوردی بە مەبەستی گەڵاڵە کردنی پێشنیارێک بۆ بە ڕەسمی ڕاگەیاندنی زاراوەی سۆرانی لەلایەن دەسەڵاتی سیاسی هەرێمەوە، کۆنفڕانسی زمانی ڕەسمیی کوردستانی لە هەولێر بەڕێوە برد، بەڵام بە بێ هیچ ڕێکەوتنێک کۆتایی پێ هات چونکە بەشداران لە سەر ئەوەی کە کام شێوەزار ببێتە زمانی ڕەسمی لە هەرێمی کوردستان دا ڕێک نەکەوتن. بەڕێوەبەرانی کۆنفڕانسەکە بۆ نموونە لە کاتی کۆنفڕانس ڕایانگەیاند کە نامەی حەسەنی قازی زمانەوان و یەكێ لە میوانکراوانیان لێ ون بووە. هەر وەها تێبینییەکانی پڕۆفێسۆر ئەمیری حەسەنپوور، یەکێ لە توێژەرە بەناوبانگەکانی زمانی کوردییان نەخوێندەوە، سەرەڕای ئەوەی کە خۆیان داوای بەشداربوونی ئەویشیان کرد بوو، بەجێگەی نامەی وی بانگێشتنی خۆیان بۆ میوانانی دەرەوە خوێندەوە و بە ناوی بۆچوونەکانی حەسەنپوور ناساندیان، کە ئەمە دەنگ و هەرا و ڕەخنەیەکی زۆری لێکەوتەوە. بەڵام ئاخۆ بۆچوونەکانی پرۆفێسۆر ئەمیری حەسەنپوور چی بوون کە ئەو هەموو کێشەیەی لێکەوتەوە؟

ئەمیری حەسەنپوور: بۆچوونەکە ئەوەیە، لە پێشدا پارەکە [ساڵی ٢٠٠٨] ئەو کێشەیە وەک باسی ستاندارد بوونی زمان دەکرا. مەبەستم ئەو ٥٣ کەسەیە کە نامەیەکیان نووسیبوو بۆ حکوومەتی هەرێم داوایان کردبوو کە لەهجەی سۆرانی بکرێتە لەهجەی ستانداردی زمانی کوردی. ئەو کاتە باسەکە، دووساڵ لەوە پێش زۆر باسی ڕەسمی کردن نەبوو.زۆرتر باسی ئەوەی بوو کە سۆرانی ببێتە لەهجەی ستاندارد.ئێستا ئاکادێمیا باسی ستاندارد بوون یان نەبوونی وەلا ناوە و باسی وەی دەکا دەڵێ ئێمە زمانێکی ڕەسمیمان دەوێ، زمانی حکوومەتی هەرێم. حکوومەتی هەرێم دەبێ لە گەڵ حکوومەتی بەغدا، یا حکوومەتی ناوەندی فێدڕاڵ نامە نووسینی چۆن بێ؟ پێوەندی چۆن بێ لە نووسین دا ؟ باسەکەیان هێناوەتە سەر ئەو کێشەیەی، کێشەی ڕەسمی کردن. جا ئەو کێشەیە هێشتا ناتوانێ مەسەلەی ستاندارد بوون تەواو بشارێتەوە، بەڵام من لە نووسینی بۆچوونەکانی خۆم دا ئەوەم گوت کە زمانی کوردی کە دوولەهجەی ستانداردی هەیە، دەبێ وەک زمانی ڕەسمیش دوو لەهجەی ستاندارد دەکار بێ، ناکرێ هەر لەهجەی سۆرانی دەکار بێ. بۆ وێنە دیارە حکوومەتی هەرێم دەبێ قانوونی خۆی هەبێ، دەبێ قانوونەکانی دەوڵەتی عێراق کە بۆ سەرانسەری دەوڵەتی عێڕاقە، ئەو قانوونانەی کە لە پارڵمانی عێڕاق دا دەنگی لە سەر دەدەن و پەسەندی دەکەن ئەوانە دەبێ هەم بە کوردی بنووسرێ، هەم بە عەڕەبی. هەروەها بەعزە بەڵگەیەکی ڕەسمی وەک پاسپۆرت یان وەک پارە. ئەوانەش دیارە دەبێ بە عەڕەبێ و بەکوردی بێ. جا ئەوە ئەو کێشەیە دێنێتە گۆڕێ کوردییەکەی دەبێ بە چ لەهجەیەک بێ بە کورمانجی بێ یا بەسۆرانی؟
من پێشنیارم کرد بوو کە ئەوە کێشەیەکی وا نییە کە نەکرێ چارەسەر بکرێ. چارەسەر کردنی ئەو کێشەیە ئەوەیە دەکرێ پاسپۆرت لاپەڕەیەکی بە کورمانجی بێ، لاپەڕەیەکی بە سۆرانی بێ. یا تەواوی پاسپۆرتەکە بە سۆرانی بێ، بەڵام هەرچی پارەیە بە کورمانجی بێ. ئەو دوو لەهجانە، لە گەڵ ئەوەشدا، لە کوردستانی عێڕاق دا بە تایبەتی جیاوازییەکانیان ئەوەندە نییە کە ئاخێوەرانی هەر کام لەو لەهجانە تێی نەگەن. لە زۆر وڵاتان کە فرە زمانین یا دوو زمانین ئەو جوورە بەڵگانە بە دوو زمان یان بە هەرچەند زمان دەنووسرێن. بۆ وێنە لە کانادا دوو زمانی ڕەسمی هەیە: فەڕانسە و ئینگلیسی. گشت بەڵگەیەکی دەوڵەتی لە قانوون ڕا بگرە هەتا پارە و پاسپۆرت ئەوە بە هەر دووک زمانانە. لە عێڕاقیش دەکرێ کێشەکە ئاوا چارەسەر بکرێ.

ناسری سینا: بەهەر حاڵ دوو ستانداردەکە هەبێت، ئایا پێویست ناکا کە یەکێ لەو دووستانداردە زمانییە ببێتە زمانی فەرمیش؟

ئەمیری حەسەنپوور: نا، ئاخر باسەکە ئەوەیە، ئەلئان کورمانجی و سۆرانی هەردووکیان نزیکەی سەدساڵە لە چاپەمەنی دا دەکار دەهێندرێن، هەردووکیان لە خوێندن ، لە خوێندن و نووسین دا دەکارهێندراون. کورمانجی تا ڕادەیەکی لە حکوومەتی ناوچەیی لە کوردستانی عێڕاق دا دەکار هێندراوە. لە هەرمەنستانی سۆڤییەتی جاران دەکار دەهێندرا. هەر دووکیان ئەو پێشینەیان هەیە. مەسەلە ئەوە نییە کە دەوڵەت بێ یەکێک لەوانە ستاندارد بکا.
ئەو دوولەهجانە هەر دووکیان هەر یەک بەشێوەی خۆی تا ڕادەیەکی زۆر دەکار هێندراون و ستاندارد کراون. ستاندارد بوونیش پڕۆسەیەکە خۆ قەت تەواو نابێ.لە داهاتووشدا دەکرێ زۆرتر ستاندارد بن. مەسەلە ئێستا ئەوە نییە، مەسەلە با بڵێین لە پێوەندی حکوومەتی دا، حکوومەتی هەرێم و دەوڵەتی عێڕاق و سەرانسەری عێڕاق حکوومەتی هەرێم کام لەهجە دەبێ لە کار بێنێ ؟ دیارە دەوڵەتی عێڕاق، ئەوانەی کە لە دەوڵەتی عێڕاق دان خۆ کوردییێ نازانن.حکوومەتی هەرێم لەگەڵ وانە نامە نووسین و شتی وایان بە عەڕەبی دەبێ، ئەگەر بە کوردیش بێ دیارە کاری تەرجومە دەبێ. بۆچی لە کانادا دەکرێ لە ئوستانی کۆبێک دا کە ٧ میلیۆن نفووسی هەیە. لەوێ تەنیا زمانی فەڕانسە ڕەسمییە، لە تەواوی ئوستانەکانی دیکەی کانادایە دا هەم فەڕانسە، هەم ئینگلیسی ڕەسمییە. ئاوا نییە، مەسەلەکە ئەڵبەتە کێشەیەکی سیاسییە لە گەڵ دەوڵەتی عێڕاق دا، مەسەلەیەکی دێمۆکڕاسییە، دەوڵەتی عێڕاق تا چ ڕادەیەک بەشێوەیەکی دێمۆکڕاتیکی لە گەڵ زمانی کوردی دەجووڵێتەوە. لێرە دا لێم ڕوونە ئەو حکوومەتەی کە ئێستا لە عێڕاق لە ئارا دایە، جیاوازییەکی وای لەگەڵ حکوومەتی سەدام نییە.من پێم وایە دەستی بڕوا هیچ مافێک بۆ زمانی کوردی دانانێ و پێی لێنانێ. بەڵام ئێستا باسەکەم ئەوەیە دەڵێم ئێستا کە حکوومەتی عێڕاق لە بەغدایەش حکوومەتی پێ ناکرێ، مەجبوورە کە زمانی کوردی وەک زمامێکی ڕەسمی عێڕاقێ دابندرێ، کێشەکە ئەوە نییە کە دەوڵەتی عێڕاق دەڵێ چی؟ دەوڵەتی عێڕاق نابێ مافی ئەوەی هەبێ بە کوردان بڵێ ئێوە چ لەهجەیەک لە کار بێنن. ئەسڵەن ئەوە لە مافی دەوڵەتی عێڕاق دا نییە. دەوڵەتی عێڕاق چووزانێ زمانی کوردی چییە کە بە گەلی کورد بڵێ ئێوە ئەو لەهجەیەی دەکار بێنن، ئەویدی دەکار مەهێنن. ئەوە کوردان دەبێ خۆیان لە سەری ساغ بنەوە. ساغبوونەوەشی ئەوەیە، من دەڵێم زمانی دوو لەهجەیی هەر کوردی وا نییە. نۆڕوێژی وایە، ئاڵبانی وایە، هەرمەنی وایە. زمانی تریش هەیە. هەر لەوناوچانەی کە لە کوردستان زۆر دوور نین هەرمەنی و ئالبانی هەر دووکیان دوو لەهجەی ستانداردیان هەیە. کوردی بۆ ناتوانێ ئەوەی هەبێ.دەزانی چۆنە ئەوانەی کە سۆرانیچێتی دەکەن مۆدێلەکەیان ئەوەیە پێیان وایە زمانی تورکی لە تورکییەی یەک لەهجەی ستانداردی هەیە، عەڕەبی یەک لەهجەی ستانداردی هەیە، وا نییە عەڕەبی چەندلەهجەی ستانداردی هەیە. ستانداردی بەغدایەی هەیە، قاهیڕەی هەیە، مەراکێشی هەیە، لوبنانی هەیە، دیمیشقی هەیە. فارسی ٣ لەهجەی ستانداردی هەیە: دەری هەیە و تاجێکی هەیە و فارسی ئێرانەی هەیە. جا مەبەستی من ئەوەیە، مۆدێلی ئەوانە ئەوەیە کە دەڵێن زمان هەریەک لەهجەی ستانداردی هەیە، کوردیش دەبێ یەک لەهجەی ستانداردی هەبێ. ئەوە لە پڕاتیک دا، لە تەجرەبەی گەلانی دنیا دا شتێکی وا نییە، زمانی دوو لەهجەیی و چەند لەهجەیی هەیە: هەر وەک کوتم ئاڵبانی، نوروێژی، هەرمەنی، بەڵام سۆرانچێتییەکان مەبەستێکی سیاسییان هەیە، دەیانەوێ لەهجەی سۆرانی بە سەر زۆربەی گەلی کورد دا دابسەپێنن، ئەوە پڕۆژەیەکی سیاسییە، پڕۆژەیەکی زمانی نییە.

ناسری سینا: کاک نەوزاد هرۆری ئێوەش وەک پسپۆڕێکی زمان و سەرۆکی کتێبخانەی کوردی لە ستۆکهۆڵم لەم کۆبوونەوەیە دا بەشدار بوون. ئێوە چۆن سەیری کێشەی بابەتەکە دەکەن واتە کام زاراوە لە هەرێمی کوردستان دا دەبێ ببێتە زمانی ستانداردی کورد و بۆچی ؟



نەوزادی هرۆری : ب دیتنا من وەزع و واقیعا یەکوو هەیی دبێژە دڤێ هەر دوو دیالێکتێن سەرەکی دەڤێ نهۆ، سۆرانی و کورمانجی مل ب مل د مەیدانێ دە هەبن و زمانێ فەرمی بن، ژ بەر کو تشتەکی گرینگ هەیە د وا مەسەلا دا، ئەوە کو ڕەزامەندییا خەڵکێ یانی ئەو لە سەر چ ڕازینە. تشت ب سەپاندن و فەرزکرن و قانوون کرن ب تەنێ دەرباز نابن، نهۆ خەڵک ڕازییە کو هەر دوو شێوە، هەر دوو دیالێکت هەبن، نە کورمانج قەبوول دکەن کو ب تەنێ سۆرانی هەبە، سۆران ژی نەشێن وێ دیتنا خوە، هەڵبەت ئەز ب گشتی دبێژم یەعنی، د ناڤ سۆرانا ژی دا هەنە کو دیتنێن جودا هەنە، د ناڤ کورمانجا ژی دا هەنە کو دیتنێ وسا نینن، لێ ب گشتی ئەم بێژن، سۆران ژی نەشێن دیالێکتا خوە د سەر هەمی دیالێکتێن دی دە بسەپێنین و بێژن دڤێت نەڤێت ئەڤ زمانێ فەرمی بە. هەڵبەت ئارگومێنتێ کو دەر دەکەت ئەو بوو باشە ئەم کورد چاڤا دوو دیالێکتان دوو زاراڤەیان د زمانێ فەرمی دا بکار بینن. بێ شک ئەوە نە گرفتاری و نە موشکیلەیەک گەلەک مەزنە، مرۆ چێ دبێت چارەسەر بکەت کو هەر دوو ژی ل مەیدانێ هەبن، هەردوو ژی پێش بکەڤن. ژ بەر کو نهۆ بۆ مە فرسەتەک هاتیە کە ئەم ڕێ بدەن زمانێ خوەیێن کوردی گەش ببە ب سەربەستی و ب ئازادی پێشکەتنا خوە نیشان بدەت. د بەرێ دا دوژمنا ندهێلا ئەم ل کوردستانێ، ئەم ب تەمامی زمانێ خوە بکار بینن و ڕێ بدەنێ کو پێش بکەڤت. نهۆ ئەم ئەو فرسەت هەیە، د دەستێن مە دایە ئەم بکەن.

ناسری سینا: پێتان وایە سەر ئاخر ئەوە زمانزانان و زمانوانانن کە دەبێ چارەی ئەو گرفتە بکەن یان ئەوەی کە سیاسەتە کە بڕیاری کۆتایی دەستێنێت؟

نەوزادی هرۆری: هەڵبەت موشتەرەکە، هەر دوو ژی کن. نهۆ یێکۆ ئەکادێمییێ داخاز کر بوو و بەشدار ببوون، یەک دوو نەبن، یێ دن هەمی زمانناس بوون و ئەکادێمی بوون د زانکۆیێن کوردستانێ دا کار دکن و تەڵەبەیێت وان هەنە. بێ شک ئەو بەشدار یان ئەو چینا ئەکادێمیکا ڕۆڵی وان ژی گەلەکە د مەسەلا بڕیاردانا دا،د مەسەلا بڕیاردانا زمانی دا.ژ تەجروبەیێ دنیایێ، ڕاستە گەلەک جارا نە زمانناس و نە ئەکادێمی بوون یێکۆ بڕیاڕا ستاندارد کرن و ڕەسمی کرنا دیالێکتێکی دایە، لێ من نەڤێت ئەز چ جارا بەراوەردییە د ناڤبەرا حاڵێ کوردا و یێ جیهانێ دا بکەم، من دڤێت ئەز ڕەوشا کوردا جودا بەرێ خوە بدەمێ وەک کۆ هەیی ئەز بەرێ خوە بدەمێ. ب دیتنا من هەم ئەکادێمی، هەم سیاسەتوان د وێ پرسێ دا دشێن ڕۆلەکی موشتەرەک ببینن، نە ب تەنێ ئەکادێمی بڕیارێ بدن یان سیاسەتوان ب تەنێ ب سەرێ خوە بڕیارێ بدن.

ناسری سینا: کاک حەسەنی قازی ئێوەش یەكی لە میوانکراوان بوون کە نامەکەتان لە کۆنفڕانسەکەدا نەخوێندرایەوە،چون گۆیا ون بووبوو، کورتەی بۆچوونەکانی ئێوە چ بوو لە نامەکە دا ؟

حەسەنی قازی: بەڕێز سینا دەزانی ئەمن پێم وایە مەسەلەی پێوەندی و مەسەلەی زمانی ئیداری و ئەوانە ئەوە فەرعی بۆچوونە نیسبەت بە مەسەلەی فرەڕەنگی، فرە زمانی لە کوردستان دا. ئەوەی کە ئاکتوێلە لە کوردستانی عێڕاق، لە هەرێمی کوردستان ئەوەیە کە لە سیستمی پەروەردە دا، بە تایبەتی لە ناوچەی بادینان، لە هەرێمی بادینان کە ئێستا لە مەدرەسەکان بە هەر حاڵ کورمانجی دەخوێندرێ، ئەوە سووڕەتێکی قەبووڵی پێبدرێ لە لایەن وەزارەتی پەروەردەوە. ئەوە ئەساسی مەسەلەیە. وەکی دیکە وەک جەنابیشت ئاگاداری لەو چەند ساڵەی دواییدا کار و باری حکوومەت و ئیداری لە باشووری کوردستانێ بەڕێوەبووە، وابزانم مەسەلەی زمان قەت کێشەیەکی ئاوا نەبووە بەو شێوەیە، یانی لایەنێکی کردەیی، لایەنێکی عەمەلی مەسەلەکە هەیە. یانی ئەگەر تەفاهوم هەبێ، ئەگەر ڕێزی دوولایەنە هەبێ، ئەو شتانە بە شێوەی پڕاکتیک جێ بە جێ دەکرێن، بەڵام لە ئەگەری ڕەسمی ڕاگەیاندنی شێوەزارێک دا ، ئەوە مەعناکەی بە شێوەیەکی ئۆتۆماتیک دەپەراوێز خستنی شێوەزارێکی دیکەیە و مەسەلەی زمانیش شتێکی وایە کە قەت بە مەسەلەی زۆرایەتی و کەمێتی هەڵناسەنگێندرێ. هەر لە وڵاتی نزیکی ئێوە لە فەنلاند، شەش لە سەدی خەڵکەکە زمانی سەرەکەیان سوێدی یە، بەڵام لە قانوون دا بەرانبەرن لە گەڵ نەودوچوار لە سەدەکەی دیکە.

ناسری سینا: مامۆستائەمیر لەوناوە دا هێندێک ڕاپۆرت باسی ئەوە دەکەن کە زۆرکەس لەوانەی کە بە دیالێکتی کورمانجی قسەیان کردووە، حەزیان لێ بووە کە ناوی بادینی لەو دیالێکتە بنێن و گوتوویانە ئەمە کورمانجی نییە، بەڵکوو بادینی یە.

ئەمیری حەسەنپوور: بەڵێ ئەو کێشەی نێولێنان، کێشەیەکە کە زۆر کێشەیەکی گرینگ نییە بە ڕاستی. با ئەوان بە لەهجەی خۆیان بلێن بادینی. من کە ئێستا دەڵێم سۆرانی، زۆر کەس قەبووڵی ناکەن، پێیانوایە ئەوە نێوێکی ‌غەڵەتە چونکە دەڵێن سۆران ناوی ناوچەیەکە کە چەند لەهجەی تێدایە، ئەوە مەسەلەیەک نییە، لە هەموو زمانێکی دنیایێ دا ئاوایە. ئێستا وشەی "ساندویچ" ناوی کەسێک بووە، کابرایەک بووە کە نێوی ساندویچ بووە، دوایە نێوی ساندویچ بوو بە بابۆڵەیەک کە ئەو کابرایە لە گەڵ خۆی دەیبرد، قوماری دەکرد دەیەویست شتێکی هەبێ بیخوا. ئێستا لە زۆربەی زمانانی دنیا دا "ساندویچ" وەک ناوی کەسێک دەکار ناهێندرێ، تەنانەت لە ئینگلیسیش دا زۆر کەم وەک ناوی کەس دەکار دەهێندرێ. مەسەلەی سۆرانی و بادینی و ئەوەش وایە. ئاسۆرییەکان کێشەی زۆر لەوە ئاڵۆزتریشیان هەیە: ئەوەی کە بەخۆیان بڵێن کەلدانی یان ئاسۆڕی هێشتا لە سەری ساغ نەبوونەوە. جا مەبەستم ئەوەیە ئەوە کێشەیەکی زۆر گرینگ نییە لەو باسە دا، مەسەلەی ئەلفوبێش بەڕاستی، ئەلفوبێیەکە مەسەلەیەکی وا نییە. ئێستا لە چوارچیوەی وڵاتێکی کە وەک عێڕاق دەناسرێ، ئەلفوبێیەکی کە دەکار دەهێندرێ دەستووری عێڕاق دەیەوێ دەکار بهێندرێ ئەلفوبێی عەڕەبییە کە زمانی کوردی ئەو ئەلفوبێیەی گۆڕیوە و بۆ زمانەکەی خۆی جوورێکی دیکەی دەکار دەهێنێ و بووەتە ئەلفوبێیەکی کوردی. ئەو ئەلفوبێیەی عەڕەبی – فارسی کە بۆ کوردیش دەکار دەهێندرێ ئەلفوبێیەکی کوردییە بە هیچ جۆرێکی خراپتر نییە لە ئەلفوبێی لاتینی. زمانێک دەکرێ بە هەموو ئەلفوبێیەکی بنووسرێ. زمانی کوردی بە ئەلفوبێی سریانی نووسراوە، بە ئەلفوبێی هەرمەنی نووسراوە، بە ئەلفوبێی عەڕەبی، بە ئەلفوبێی لاتینی، بە ئەلفوبێی ڕووسیش نووسراوە. بەڵام زمانەکە هەر یەک زمانە.

ناسری سینا: کاک حەسەن بەڕاستی من حەز دەکەم بۆ گوێگران ڕوون بکرێتەوە کە سوودی دوو ستاندارد بوونی زمانی کوردی لە کوردستانی باشوورچییە، لە هەرێمی کوردستان دا چییە؟

حەسەنی قازی: ئەمن باسی سوود یان زەرەرەکەی ناکەم. وەکوو ڕاستییەک هەیە. بو وێنە ئێستا لە دەوەری بادینان دوو ڕۆژنامەی ڕۆژانە هەیە، کە بە زمانی کورمانجی یان کوردیی سەروو دەردەچن،ئەوە یەک، دووەمەیش ئەوەیە کە لە مەدرەسەکان، لە ئاستی سەرەتاییدا بە کورمانجی دەخوێندرێ داوا ئەوەیە کە ئەوە زیاتر پەرە پێبدرێ و سێهەمیش ئەوەیە کە لە هەموو دەزگاکانی ڕاگەیاندن و چاپەمەنی لە باشووری کوردستاندا ، بە تایبەتی لە تێلێڤیزیۆن و ڕادیۆ دا، خەبەر و ئەو جۆرە بابەتانە بەهەردووک شێوەزارەکان بڵاو دەکرێنەوە. ڕادیۆی نێونەتەوەیی سوێد بۆ خۆی بە هەر دووک شێوەزارەکان بەرنامەی کوردی هەیە. یانی ئەوە وەکوو ڕاستی ژیانە لە هەموو جێگایەکی کە لە شێوەزارە کوردییەکانی کوردی وەکوو ئامرازێکی ڕاگەیاندن و پێوەندی کەلک وەردەگیرێ ئەو ڕاستییە لە بەرچاو گیراوە.

ناسری سینا: ئینجا ئەگەر ببێتە یەک ستاندارد ئەمە چ زیانێکی تێدا دەبینی ؟

حەسەنی قازی: زیانێکی ئەوەیە، کەیەکێکیان دەپەراوێزی ئەویدیکەیان دەکەوێ ئیدی.ئەوە زۆر ئاشکرایە. بۆ وێنە لە وڵاتێکی گەورەی، زەبەلاحی وەکوو دەوڵەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بە پێی قانوونی ئەساسی ئەمریکا لەوێ هێشتا زمانی ڕەسمی مەوجوودییەتی نییە. لە هێندێک لە ئەیالەتان هەیە، بە ڵام لە قانوونی ئەساسی دا زمانی ئینگلیسی زمانی ڕەسمی نییە، چونکە لە سەرەتاوە کە مەسەلەی پێوەچاران بە زمان هاتووەتە گۆڕێ لەو باوەڕە دابوون ئەگەر ئینگلیسی وەکوو زمانی ڕەسمی ڕابگەیێندرێ، ئەو دەمی خەڵکی ئێسپانیایی زمان دە پەراوێز داوێن. ئێستا حەڕەکەتێک دەستی پێکردووە لە ساڵی ١٩٨٦ وە، بزووتنەوەیەک دامەزراوە بە نێوی " ئینگلیش فرست"، یانی داوای ئەوە دەکەن لە هەموو بوارەکان دا دەبێ ئینگلیسی ببێتە ڕەسمی. لەکاتێک دا ئەوانە لە کۆمەڵگەی ئەمریکا دا ئەقلییەتێکی سەدوپەنجاهەزار کەسین و بۆچوونەکانیشیان ئێستا بەلەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە ژمارەی زمانانی غەیری بوومی لەوێ زیاتر بووە، لە ڕاستییدا ئەو بزووتنەوەیە تێندێنسێکی ڕەگەزپەرستانەی تێ دەخوێندرێتەوە. ئێستا وەختی ئەوە نییە کە کورد بڵێ: کورمانجی فرست یان سۆرانی فڕست.

ناسری سینا: کاک نەوزاد هرۆری

نەوزاد هرۆری: ئەگەر ئەم بێژن بڵا سیاسەتوان بڕیارێ بدەن و ئەم بەحسا پەرلەمان و دەنگ دان و تشتێ وسا بکەن.وی دەمی بێ شک دێ نەحەقی ل زاراڤەیەکی ئان دیالێکتەکی ببێ ژ بەر کو ئەگەر ب دەنگ دانێ بن، هەمی جارا دەنگ دان نە نیشانا...

ناسری سینا: زانستی بوونە

نەوزادی هرۆری: بەلێ، بەلێ، ئەو ڕێکا سیاسەتوانایە.ڵی ژ ناحییەکا دن ژی هەکە ئەم بەرێ خوە بدەنێ لیکۆلین و تشتێ کو هاتییە کرنێ ل سەر مەسەلەیا زمانان و دیالێکتان و ڕەسمی بوون و فەرمی بوون و ستاندارد و شتێ وسا دڤێ سیاسەتوان گوهێ خوە بدنە وان لێکۆلینا ژی، دبێ حایا وان ل وان تشتا و کاری ئاکادێمیا هەبە.

ناسری سینا: مامۆستا ئەگەر ئیزن بدەی هێندێ پرسیار هەن لەو ناوە دا، ڕەنگە پرسیارەکان هێندێک خۆمانەتر بن، لە دەرەوەی کۆنفڕاسەکە بن. بەس باس و خواسی زمانەوانی، ئی زمانناسی کوردی بێت. یەکیان ئەوەیە کە سۆرانی دیالێکتی سۆرانی دەتوانێ ببێتە زمانی سەرەکی کوردی لە هەرێمی کوردستان دا، لە بەر ئەوەی بە دەیان ساڵە پەروەردە کراوە، کتێب و گۆوارێکی زۆری پێ نووسراوە، لە ئاستی جۆراجۆری مەکتەب و پەروەردە دا کاری لە سەر کراوە، وشەی بۆ داڕشتراوە، ئینجا زۆر دەوڵەمەند و زەنگین و بە هێز کراوە لە چاو دیالێکتی کورمانجی، کە وابێ با ئەم دیالێکتە ببێتە زمانێکی سەرەکی بە جێگەی دیالێکتێکی زەعیفتر، کەم تواناتر. دیتنی جەنابت چییە؟

نەوزاد هرۆری: هەڵبەت مرۆ نە دژی وێیە کو سۆرانی ژی ببت زمانی ڕەسمی یان فەرمی ئەگەر ڕەزامەندییا کورمانجا ژی هەمییا وەرگرت. بێشک ئەگەر کورمانج بێژن بلا، یانی ڕەزامەندییا هەموو کەسێکی بێت ئەو دروستە، لێ ئەم بێژین ئارگومێنتێن کو یانی سۆرانی ژ بەر کو پێشکەتی ترە، ژ بەر کو فەرهەنگێ وێ هەنە، ژ بەر کو تەرم بۆ چێ بوونە، ژ بەر کو دە مەسەلا پەروەردە دا هاتیە بەکارئینان و ئەم وێ بکەین سەرەکی و یێ ستاندارد، پشتێ وێ ئەم بەرێ خوە نەدەن کورمانجییە، وی دەمی دا بێژین خەتێکی ل سەر کورمانجی ڕاتینین و ئەم نایێلین ئەو ژی پێش بکەوە،تەڤی کو ئەو ژی دەولەمەندە ل گەلەک ئالییانڤە، دەولەمەندییا خوە هەیە، زمانێ نڤیسینێ یە، زمانێ خواندنێ یە، د بەرێ ژی دا کورمانجی زمانێ خواندن و نڤیسینێ بوو ئەگەر ئەم هزرا هێندێ بکەن چەند مەڵا و فەقێ و ئەوێدی ژ مەدرەسەیێن دینی دەرکەتنە کو عەقیدە و تشتێ وسا ب کوردی، ب کورمانجی خواندییە، بێ شک ئەو ژی زمانێ خواندن و نڤیسینێ بوویە. وی دەمی دا ئەز باوەر دەکم ئەم بەشەک گەلەک گرینگ یێ کولتوور و ئەدەبییاتا خوەیا کوردی ئەم ژ دەست دەدەن و ئەز باوەر ناکەم حەوجێ وە بکە کو ئەم وە بکەن، ژبەر کو نهۆ هێشتا مە کەیانێ دەوڵەتەکا کوردی نینە یا سەرانسەری. مە کوردستانەکا مەزن نینە وەکی دەولەت و کورمانجی نە بەس ل هەرێما کوردستانێ ل عێراقێ تەنی هەیە، کورمانجی لە تورکییە، ل سوورییە حەتتا ل ئیرانێ ژی هەیە.

ناسری سینا: هەڵبەت دیارە لێرە دا قسەکە بەس هەرێمی کوردستان دەگرێتەوە نەک پارچەکانی تری کوردستان. ئیزن بدە پرسیارەکە بە شێوەیەکی دیکەش بێنمە گۆڕێ. لەو بەڵگە هێنانەوانەی کە لە کۆنفڕانسەکە دا باس کراون بۆ پێویستی سەردەستی دیالێکتی سۆرانی وەک زمانی فەرمی لە هەرێمی کوردستان دا باس لەوە کراوە کە با دیالێکتەکانی دیکەش مافی ئەوەیان هەبێ کە پێیان بنووسرێ، بڵاو بکرێنەوە، پەروەردە بکرێن، بە هێز بکرێن، بەڵام دیسانیش دیالێکتێک سەردەست بێت.

نەوزادی هرۆری: هەڵبەت وەختێ ئەم بێژین دیالێکتێکی، هەرکام دیالێکت بێت، ئەم بکەین دیالێکتا سەرەکی وی دەمی دا ئەم وی دیالێکتێ دە هەمی وارێن ژیانێ دا بکار تینین، ئەو تێ وێ مەعنایێ کو ئەو دیالێکتێن دی د هەمی وارێن ژیانێ دا نەیەن ب کارئینان و ئەو نەتیجەیا وی مەسەلەیە. ئەم دیالێکتێکی ب کار دێنن یا سەرەکی، دڤێت ئەم دیالێکتێن دی د هەمی وارا دا ب کارنەینن.دبێ هێندەک واران ب کار نەینین ژ بۆ کو ئەم ڕێ بدەین دیالێکتێ سەرەکی کو د وان وارا دا ب کار بێت. بلا ئەو ژی پێش بکەڤن هەتاکو دەمەکی پاشی مە دەسەڵاتەکا یا قوەتتر و هێزتر یان ژی پشتی وێ زمانەکا موشتەرەک د ناڤبەرا کورمانج و سۆرانا دە دەرکەڤێت ب ڕێیا سروشتی نە ب ڕێیەکا چێ کری و دەسکرد.

ناسری سینا: مامۆستا بەڵگە هێنانەوەیەکی تر بە دژی ئەم قسانە ئەوەیە کە هەبوونی دوو دیالێکت وەکوو دوو ستانداردی زمانی کوردی دەبێتە هۆی پارچە بوونێکی تری کوردەکان!

نەوزاد هرۆری: بێ شک ئەو مەسئەلە گەلەک جاران هات بەحسکرن و حەتتا نوکە ژی تێت بەحسکرن. ب دیتنا من پارچە کرنا کوردستانێ نە ژ بەر زمانێ کوردی بوویە، نەکو زمانێ کوردی وە کرییە کو کوردستان پارچە پارچە ببت. ئەم زانین پارچە بوونا کوردستانێ چاڤا هات گۆڕێ و چاڤا پەیدا بوو، هەر وەها ئەم بێژن شۆڕشێن کوردی کو سەر هلدایە ئەم بێژن نە ژ بۆ خۆرت کرانا زمانی یان ژی زەعیف کرنا زمانی یان دیالێکتێکێ هاتە پێش. هەڵبەت زمان گەلەک گرینگە بۆمە، لێ ئەو نە سەبەبێ سەرەکییە، نە ئالاڤێ سەرەکییە کو مە کوردان بگەهینە یەک یان ژی مە کوردا ژێک جودا بکە.وەختێ هەرکەسەک مەسەلەن کورمانجەک هەست کر کۆ ئەو کوردە بێ شک زمانێ وێ ژی کوردییە یانی، هەر زازایەکی کو هەست کر کوردە، زمانێ وێ ژی کوردییە.

ناسری سینا: مامۆستا ئەمیر پرسێکی دواییشم هەیە ئەویش ئەوەیە کە ئایا ئاکامی ئەو کۆنفڕانسە یان کۆنفڕانسەکانی داهاتوو دەبێ سیاسەتوانان دیاری بکەن یان ئەو کەسانەی کە زمانزانن و با بڵێین زۆرتر لە ڕوانگەی کولتوورییەوە سەیری دەکەن ؟

ئەمیری حەسەنپوور: ئەمن پێم وایە ئەو دووکێشانە تێکەڵاون، کێشەی سیاسی و زمانی. بەڵام ئەوانەی لە کاری سیاسەت دان،ئەرکی حکوومەتیان بەدەستەوەیە ئەوانە زۆربەیان پسپۆڕی زمان و زمانەوانی نین، دەبێ ئەو کارە هەر دووک لا بیکەن. لە نهایەت دا هەر شتێکی لە سەری ساغ ببنەوە نابێ دژی ئەو زانستییە بێ کە ئێستا زانستییەکانی زمان بە تایبەتی لینگویستیکس و زمانناسین و سۆشیۆلینگویستیکس ( زمانناسیی کۆمەڵایەتی) و ئەوانە زانستیی زۆر گرینگن ئەوانەی لە کاری حکوومەتی دان، دەبێ گوێ ڕابگرن بۆ ئەو کەسانەی کە شارەزای ئەو زانستییانەن. ئەو دوانە نابێ لێک جوێ بکرێنەوە.

ناسری سینا: کاک حەسەن لە سەر ئەو بۆچوونە دەتوانی چ وڵامێک بدەیتەوە. کورد نەتەوەیەکە، پێویستە کە خاوەنی کیانێکی زمانیش بێت، بابڵێین دیالێکت و بن زمانەکان وەکوو یەک سەیر بکرێن، بەڵام زمانێکی فەرمی کوردیش هەبێت. یەک زمانی فەرمی !

حەسەنی قازی: ئەمن پێم وانییە زمان هۆکارێکە کە بتوانێ هەموو کوردی لە دەور کۆ بێتەوە. فەرقێکی بنچینەیی هەیە لە نێوان یەکەتی نەتەوەیی و یەکەتی زمانی.ئەگەر زمانی کوردی تەنێ لە چوارچێوەی جوغرافیای دەوڵەت نەتەوەیەک دا بووبا. ئەوە دەبوو ئەو زەمانی کە زمان یەکێک لە هۆکارەکانی سازکردنی دەوڵەت نەتەوە بوو، ئەو مۆدێلەی لە فەڕانسە هەبوو ئیدی ئەو شتە ئێستا بەو شێوەیە لە هیچ جێگای دنیا نەماوە. کەوابوو کورد بۆخۆی دەبێ پێشقەدەم بێ و بە پێی هەلومەرج و ئەو پێشکەوتنانەی کە لە باری کۆمەڵایەتی و بە تایبەتی لە بواری ڕاگەیاندن دا لە دنیا دا دروست بووە بتوانێ لە کاتێکدا لە دەرەوەی خۆی داوای ئازادی دەکا بە دژی ئەو چەوسانەوانەی کە بەدژی کورد بەکار هاتووە، لەناوخۆشی دا دەبێ فرەوانترین دەرەجەی سینگ فرەوانی، قەبووڵکردنی ئەوەی کە وەکوو تۆ نییە، ئەوەی کە لە جینسی تۆ نییە، ئەوەی کە خەڵکی دەوەری تۆ نییە قەبووڵ بکا، کەوابوو ئەمن هەبوونی زمانێکی ستاندارد کە بڵێین بۆ هەموو کورد بێ بەشتێکی دوور دەزانم، عەیری عەمەلییە و یارمەتیش ناکا بە پێشکەوتنی ئەو موناقەشانەی کە لە کوردستان هەیە. ئەوەی کە هەیە ئێستا بە بۆچوونی من پەروەردەیە، یانی پەروەردە ئەساسییە. ئەگەر کۆمەڵانی خەڵکی کورد، منداڵانی کورد، ئێستا کە باسی هەرێمی کوردستانی عێڕاق دەکەین بتوانن بەشێوەیەکی ئاوا لە زەرفییەت و تواناکانی خۆیان کەلک وەربگرن لە بواری پەروەردە دا و سیاسەتمەداران و دارێژەرانی سیاسەتی پەروەردە ئەو زەمینەیان بۆ پێک بێنن ئەوە ئەساسی مەسەلەکەیە، نەک ئەوەی کە بەسۆرانی قسە دەکەن یان کورمانجی.

Friday, January 22, 2010

پیرۆز بێ ٢ی ڕێبەندان


پیرۆز بێ دووی ڕێبەندان، ڕۆژی ڕاگەیاندنی کۆماری کوردستان لە مەهاباد
ڕاگەیاندنی ئەو کۆمارە یەک لە ڕەمزە سەرەکییەکانی ناسێنەی سیاسی نەتەوەی کوردە

تێبینی: ئەم وێنەیە بۆ یەکەمین جار بە بۆنەی ٦٤مین ساڵوەگەری ڕاگەیاندنی دەوڵەتی جمهووری کوردستان بڵاو دەکرێتەوە
رێزی پێشەوە: پێشەوا قازی محەمەد، سەدیقی حەیدەری، حاجی عەبدوڵای تەهازادە
ڕێزی دووهەم: هەژار ، هێمن

Thursday, January 21, 2010

چاوپێکەوتنێکی سانسورکراو





چاوپێکەوتنێکی سانسور کراو

بە دوای باس و لێدوان سەبارەت بە کۆنفڕانسی بێ ئەنجامی ئەکادیمیای کوردی لە هەولێر، ڕۆژنامە نووس عەلی سەدیق بە ڕێگای تۆڕی کۆمەڵایەتی فەیس بووک پێوەندی پێوەکردم و داوای چاوپێکەوتنێکی کرد سەبارەت بە مەسەلەی زمانی فەرمی و پێی ڕاگەیاندم ئەو چاوپێکەوتنە لە ڕۆژنامەی ئاسۆ دا بڵاو دەکاتەوە. بەڕێزیان پرسیارەکانی بۆ ناردم و ئەمنیش لە ماوەیەکی کورت دا وڵامەکانم ئامادە کرد .ئەمن سەردێڕی " ئەکادیمیای کوردی دەبێ بە ڕەسمی داوای لێبوردن لە دوکتور ئەمیر حەسەنپوور بکا" م بۆ وڵامەکان دانابوو. دوایە سەبارەت بە ئەوەی داخودا چاوپێکەوتنەکە کەنگێ بڵاو دەبێتەوە؟ و سەر دێڕی باسەکە وەک خۆی بڵاو دەبێتەوە یان نا؟ کاک عەلی سدیق لە پەیامێک دا کە لە ١٢ی ژانڤییە دا بۆی ناردبووم ئاگاداری کردم: " ... هەر ناوەرۆکێک ئێوە بینووسن ئازادن و ئێمە وەک خۆی بڵاوی دەکەینەوە. بەڵام بۆ سەردێڕی بابەتەکە من ناتوانم بەڵێن بدەم.... بەڵام تۆ دەتوانی لە ناوەرۆکی نووسینەکان ئەوە بنووسیت و ئێمە لای نادەین
ڕۆژنامەی ئاسۆ لە ژمارەی ١١٤١ ی خۆی، لە ڕۆژی چوارشەممە ٢٠/١/٢٠١٠ دا ئەو چاوپێکەوتنەی بە سانسۆرکراوی، بەڵادانی گشت ئەو بۆچوونانەی لەو چاوپێکەوتنەدا لەمەڕ کۆنفڕانسی ئەکادیمیای کورد باس کراون بڵاو کردووەتەوە و تەنانەت لە لاپەڕەی یەکەمیش دا لە زمان منەوە ڕستەیەکی کردووەتە مانشێت "ڕێکخستننی زمان سوودی باشی دەبێت " و لەو بەشانەی چاوپێکەوتنەش دا کە بڵاوی کردووەتەوە بۆ نموونە وشەی لە زاران خۆشی نۆروێژی لێکردووم بە نەرویج
بەپێی ئەوەی بەڕێز عەلی سدیق پێی ڕاگەیاندووم، ئەو خۆی لەو دەستێوەردان و سانسۆر کردنە بە بێ بەری دەزانێ. بەڵام سەرنجی سەرنووسەری ئاسۆ بۆ ئەو ڕاستییە ڕادەكێشم کە کارێکی ئاوا بە پێچەوانەی نەریتی ڕۆژنامەگەری ئازادە وناکرێ بە بێ ئاگاداری کەسێکی کە چاوپێکەوتنی لە گەڵ کراوە، بەشێکی زۆر لە قسەکانی سانسۆر بکرێ. لە سەر دەمی عەولەمە دا کاری ئەوتۆ ناشاردرێتەوە. لەخوارەوە چاوپێکەوتنی سانسۆرکراو و بە دووی دا دەقی ئەسڵی چاوپێکەوتنەکەبخوێننەوە
حەسەنی قازی
٢١/١/٢٠١٠
تێبینی: بەشە سانسورکراوەکانی ئەم چاوپێکەوتنە بە ڕەنگی سوور دیاری کراون


ڕۆژنامەی ئاسۆ، ژمارەی ١١٤١، چوارشەمە ٢٠/١/٢٠١٠ لاپەڕەی ٨



ئه‌کادیمیای کوردی ده‌بێ به‌ ڕسمی داوای لێبوردن له‌ دوکتور ئه‌میر حه‌سه‌نپوور بکا

١- سەرەتا دەمەوێ لەو پرسیارەوە دەست پێبکەم، ئایا زمانی فەرمی بۆ کورد چەندە پێویستە لە ئێستا دا؟

زۆر سپاس بۆ ئەم دەرفەتە. بەر لە هەموو باشتر وایە سنووری باسەکە دیاری بکەین داخودا پێویستە لە کوردستانی عێراق شێوەزارێک بکرێتە زمانی ڕەسمی یان نا؟ ئەگەر حەولی وڵامدانەوەی ئەو پرسیارە بدرێتەوە کێشەیەی لەوبوارە دا هەیە چاکتر دێتە ڕوو و ڕێگا چارەسەریشی هاسانتر دەبێتەوە. ئێستا هەر دووک شێوەزاری کوردیی نێوەڕاست (سۆرانی) و کوردیی سەروو ( بادینیی کورمانجی) بە بەربڵاوی لە هەرێمی کوردستانی عێراق دەکار دەکرێن. لە ژیانی ڕۆژانە دا خەڵک لە ناوچەی خۆیاندا بە بەربڵاوی قسەیان پێ دەکەن، لە بواری ڕاگەیاندنی گشتی دا بەکار دەهێندرێن و ئەوە بۆ چەند ساڵێک دەچێ کورمانجی لە هێندێک لە ناوچە کورمانجی - ئاخێڤە کان لە سیستمی پەروەردە دا جێی کراوەتەوە، ئەگەرچی ئەو ئەمری واقیعە هێشتا بە تەواوی ڕۆ نەنیشتووە. بەلەبەر چاو گرتنی ئەو تابڵۆیە بە ڕەسمی ڕاگەیاندنی شێوەزارێک و دەپەراوێز خستنی شێوەزار یان شێوەزارەکانی دیکە نە لە ڕوانگەی مەنتیقی ژیانی سەردەم، نە لە ڕووی پرێنسیپەکانی زمانناسی کۆمەڵایەتی و نە لە ڕووی مافی مرۆڤ و مافی زمان دەکرێ پاساو بدرێ. وڵاتێکی گەورەی وەک دەوڵەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا هەتا ئێستاش زمانی ڕەسمی نییە. ڕەنگە ئەوە جێی پرسیار بێ ئەوە بۆ وایە، لە بناوانە وای بۆچوون ئەگەر لە قانوونی بنچینەیی دا ئینگلیسیی ئەمریکایی وەکوو تاقە زمانی ڕەسمی ڕابگەیندرێ، ئەوە دەبێتە هۆی ڕەسمییەت پێدانی باڵادەستی ئاخێوانی زمانی ئینگلیسی بە سەر ئێسپانیایە زمانەکاندا و، لەو دەمییەوە، سەرەڕای حەولی کەمایەتییەکی دەمارگرژی ئینگلیسی ئاخێڤ نەیانتوانیوە ئەو نابەرابەرییە بە سەر سیاسەتداڕێژان دا بسەپێنن. ژمارەی دانیشتووانی دەوڵەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە ساڵی ٢٠١٠ دا دەگاتە ٣١٠ میلیۆن، بە پێی هەژماری ڕەسمی ١٧ میلیۆن لە دانێشتووانی ئەمریکا ئینگلیسی نازانن و ١٨ میلیۆن کەسیش لە ماڵێ دا بە زمانی ئینگلیسی قسە ناکەن، دەوڵەتی فێدێڕال ساڵانە بیلیۆن و نیوێک دۆڵارلە بواری پێوەچاران بە زمانەوە سەرف دەکا، هێندێک لەوپارەیە بە مەبەستی ئەوەیە ئینگلیسی جێی زمانە کەمایەتییەکان بگرێتەوە و ئەویدیکەشی بۆ پەرەپێدانی خوێندنی زمانی بێگانەیە بۆ ئەوەی ڕقەبەری لە بازاری ئازاد ی جیهانی پەرەی پێبدرێ.سەبارەت بە کێشەی زمانی دوو بەرە لە ئاست یەک سەنگەریان لێداوە: یەکیان "یەکێتی ئازادییە مەدەنییەکانی ئەمریکایە "American Civil Liberties Union " ئەویتریشیان دەستەیەکی دەمارگرژ و ڕەگەزپەرستی کەمایەتییە بە ناوی "یەکەم ئینگلیسی" English First کە لە ساڵی ١٩٨٦ دامەزراوە و سێ ئامانجی سەرەکی هەیە: ١- کردنی ئینگلیسیی ئەمریکایی بە زمانی یەکەم. ٢- دانی دەرفەت بە هەموو منداڵێک بۆ ئەوەی فێری زمانی ئینگلیسی ببێ.٣- نەهێشتن و هەڵوەشاندنەوەی سیاسەتەکانی پاراستنی فرە زمانی کە خەرجێکی زۆری تێدەچێ. جا هەر لە سەر ئەو خاڵەی سێیەمە کە تێکۆشەرانی ئازادییەمەدنییەکان لە ئەمریکا بە گژ ئەو دەمارگرژە ڕەگەزپەرستانەدا دێنەوە و خەسڵەتی ڕاستەقینەی لایەنگرانی ئینگلیش فێرست وەڕوو دەخەن و بەخۆشییەوە تائێستا توانیویانە پێش بەوە بگرن ئینگلیسیی ئەمریکایی بکرێتە زمانی ڕەسمی و ئەوە ببێتە هۆی قووڵبوونەوەی نابەرابەری زیاتری زمانی
دیارە ئەوەش ئاشکرایە کە زمانی ئینگلیسیی ئەمریکایی لە بواری کردەیی دا باڵا دەستە، بەڵام هەر ئەوەی کە لە قانوون دا وەک زمانی ڕەسمی ڕانەگەیاندراوە، زەمینەی دەپەراوێز خستنی زمانی ئێسپانیایی و زمانەکانی دیکە کەمتر دەکاتەوە
ئەگەر لە هەرێمی کوردستانی عێراق بڕوانین ئەو ڕەوتە تەبیعییەی کە هەتا ئێستا لە بواری زمانی دا بەڕێوەچووە لە ڕوانگەی ئیداری یەوە چ کێشەیەکی ئەوتۆی نەناوەتەوە، ئێستا لە باری قانوونییەوە زمانی کوردی یەکێک لە زمانەکانی دەوڵەتە، ئەو دەستکەوتە دەبێ قووڵتر بکرێتەوە و له‌ سه‌رتاسه‌ری عێڕاق دا پەرەی پێبدرێ. لە هەرێمی کوردستان، ڕەچاو کردنی مافی یەکسان بۆ هەموو شێوەزارە کوردییەکان دەتوانێ لە پتەو کردنی ئاستی زمانی کوردی لە هەموو عێراق دا کاردانەوەی زۆر باشی هەبێ


٢- پێتان وایە پێشتر زمانی کوردی ستانده‌ردایز بکرێت باشترە کە خۆشی لە خۆیدا دەبێتە زمانی فەرمی، یان بە بڕیارێکی سیاسی زمانی فەرمی دیاری بکرێت و کێشەی بە ستاندارد بوونیش لەو لاوە بمێنێتەوە؟ ئایا کاریگەری ئەم دووحاڵەتە لە هەر دۆخێکدا چۆن دەبێت؟

ئێستا زمانی کوردی دوو ستانداردی هەیە. شێوەزارەکانی دیکەش هەم لە هەرێمی کوردستان و هەم لە دەرەوەی هەرێم لە بواری نووسین دا کەم تا زۆر لە گەشە کردن دان. مەسەلەی زمانیش وەکوو هەموو بوارێکی دیکەی کۆمەڵایەتی بە سیاسەتەوە گرێ دراوە. ئەوەی دەبێ لە هەرێم دا تەرکیزی سەرەکی لە سەر بکرێ سیاسەتی خوێندن و پەروەردەیە. لەسیستمێکی پەروەردەی پێشکەوتوو دا بەڕەسمی ناسینی کورمانجی لە هەموو ئەو شوێنانەی هەرێم کە کورمانجی ئاخێوان زۆربەی دانیشتوان پێک دەهێنن هەم توانایی و زەرفییەتی پەروەردەی منداڵان پێش دەخا و هەمیش کاردانەوەیەکی پۆزیتیڤی بەرچاوی دەبێ بۆ تەبایی کۆمەڵایەتی کە واچاوەڕوان دەکرێ دەستەڵاتی سیاسی لەو پێناوە دا کار بکا. کە وابوو باشتر وایە مەسەلەی ستاندارد و ناستاندارد، ڕەسمی و ناڕەسمی، یەک گرتوو و نایەکگرتوو بەلاوە بندرێ و حەوڵ بدرێ بۆ داڕشتتنی سیستمێکی پەروەردە کە داوخواز و پێداویستی هەموو دانیشتووان وەدی بهێنێ

٣-بەڕای ئێوە هۆکاری چییە لە ئێستا دا ئەکادیمیای کوردی خەمی زمانی فەرمی دەخوات و کۆنفڕانسی بۆ دەبەستێت؟ ئەگەر بە کورتی تیشکێک بخەنە سەر دوا کۆنفڕانسی ئەکادیمیا

لە کۆتاییەکانی مانگی ئووت (ئاب)ی ٢٠٠٩ ئەمن بانگهێشتنی ئەکادیمیام بۆ بەشداری لە "کۆنفڕانسێک بۆ زمانی فەرمی لە هەرێمی کوردستان" لە گەڵ دۆسییەک سەبارەت بە دانو ستاندەکانی کە ئەکادیمیا لە مەڕ زمان لە ماوەی ساڵی ڕابردوو دا کردبووی بەدەست گەیشت. لە بەشێک لەو نامەی بانگهێشتنە دا هاتبوو: تکایە لە کورتەیەکدا ( ملخص/ کورتەیەک) بیروبۆچوونی خۆت لە سەر ناوەرۆکی دۆسییەی نێردراوی زمانی فەرمی لە هەرێمی کوردستاندا، تا ١٥/9/ 2009 بنێره‌ بۆمان. پابه‌ندبوونتان به‌ ته‌وه‌ره‌ی ئه‌م کۆنفڕانسه‌ که‌ زمانی فه‌رمییه‌ له‌ هه‌رێمی کوردستاندا،هۆکارێکی گه‌وره‌ ده‌بێت بۆ گه‌یشتن به‌ ئه‌نجامێکی دیار له‌م کۆنفڕانسه‌ دا" لە‌ بانگهێشتنامه‌ ڕا ده‌رده‌که‌وت که‌ کۆنفڕانس به‌ر له‌ به‌سترانی دیاری کردووه‌ که‌‌ ده‌بێ له‌ سه‌ر "زمانی فه‌رمی" بگا به‌ "ئه‌نجامێکی دیار" و له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی دیاری نه‌کرابوو داخودا ئه‌و که‌سه‌ی لێی گێڕدراوه‌ته‌وه‌ هه‌ر وه‌ک گوێگرێک له‌و کۆنفڕانسه‌ دا به‌شداری ده‌کا یان ده‌کرێ له‌و باره‌یه‌وه‌ باسێکیش پێشکێش بکا، ئه‌من له‌گه‌ڵ سپاس بۆ ئه‌و بانگهێشتنه‌ پێم ڕاگه‌یاندن ناتوانم به‌شداری بکه‌م، به‌ڵام هه‌ر وه‌ک ئه‌کادیمیا داوای کرد بوو به‌ کورتی بۆچوونی خۆم نووسی و ته‌نانه‌ت بۆ ئه‌وه‌ی ‌ یارمه‌تییه‌کی زیاتر بکه‌م به‌ دیتنه‌وه‌ی چاره‌سه‌ری له‌و بواره‌ دا، هه‌موو ئه‌و دۆسییه‌یه‌ی که‌ ئه‌کادیمیا بۆی ناردبووم وه‌رمگێڕا سه‌ر زمای ئینگلیسی و بۆ چه‌ندین زمانناسی ناسراوی نێونه‌ته‌وه‌ییم نارد بۆ ئه‌وه‌ی بۆچوونه‌کانی ئه‌وانیش ببیسترێ و به‌ پێی ئیمکان که‌لکی لێ وه‌رگیرێ.
من بۆچوونه‌کانی خۆم له‌م سێ خاڵانه‌ی خواره‌وه‌ دا ئاوا کورت کردبووه‌وه‌: ئه‌گه‌ر بێتوو له‌ هه‌رێمی کوردستان دا شێوه‌زارێک بکرێ به‌ زمانی "ڕه‌سمی" ئه‌وکاره‌ له‌ چه‌ند ڕووه‌وه‌ به‌ زیانی زمانی کوردی و ئاخێوانی ته‌واو ده‌بێ

١- هه‌ڵکه‌وتی زمانی کوردی وه‌کوو یه‌ک له‌ زمانه‌ ڕسمییه‌کانی ده‌وڵه‌تی عێراق بنکۆڵ ده‌کا. ئه‌و لایه‌نانه‌ی ‌ چاویان به‌ هه‌بوونی پله‌یه‌کی ئه‌وتۆ بۆ زمانی کوردی هه‌ڵ نایه‌، له‌ ئه‌گه‌ری ڕه‌سمییه‌ت دان به‌ شێوه‌زارێک له‌ هه‌رێمی کوردستان دا پرسی فره‌ له‌هجه‌یی و فره‌ چه‌شنی زمانی کوردی [ وه‌ک هه‌ر زمانێکی دیکه‌] گه‌وره‌ ده‌که‌نه‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی پێش به‌ سه‌قامگیر بوونی ئه‌و مافه‌ ڕه‌وایه‌ی گه‌لی کورد که‌ له‌ قانوونی بنچینه‌یی عێڕاق دا گونجێندراوه‌ بگرن و به‌ره‌یه‌کی نوێ به‌ دژی ئه‌و ده‌ستکه‌وته‌ گه‌وره‌یه‌ی گه‌لی کورد بکه‌نه‌وه‌. کورد به‌ ده‌ستی خۆی نابێ ئه‌و هه‌له‌ بۆ لایه‌نه‌کانی ده‌ره‌وه‌ی خۆی بڕه‌خسێنێ

٢- جه‌ختکردنه‌وه‌ له‌ سه‌ر هه‌ر شێوه‌زارێک له‌ بن هه‌ر ناوێک و به‌ پشت به‌ستن به‌ هه‌ر تێۆرییه‌کی زمانی و پاشخانی مێژوویی شێوه‌زاره‌کانی کوردی ده‌بێته‌ هۆی دابڕانی ئاخێوانی کوردی له‌ یه‌کدی له‌ جوگرافیای هه‌رێمی کوردستان دا و دووبه‌ره‌کی و چه‌ند به‌ره‌کی سازکردنێکی ئه‌وتۆ نه‌ک هه‌ر کارێکی ناڕه‌وایه‌ به‌ڵکوو به‌ پێچه‌وانه‌ی عه‌قڵی سه‌لیمیشه‌ و له‌ به‌رژه‌وه‌ندی شارومه‌ندانی هه‌رێمی کوردستان دا نییه‌.

٣- باوه‌ڕی من "ئه‌کادیمیای کوردی" بۆ ئه‌وه‌ی کاری سیاسه‌تداڕێژان و بڕیار به‌ده‌ستان هاسان کا ده‌بێ پێشنیاره‌کانی به‌ پێی بارودۆخی هه‌نووکه‌یی بێ له‌ کوردستانی عێڕاق دا. ئێستا ئه‌وه‌ بۆ چه‌ند ساڵێک ده‌چێ‌ له‌ ناوچه‌ی بادینان هه‌موو چین و توێژه‌ کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کان داوا ده‌که‌ن کاربه‌ده‌ستانی په‌روه‌رده‌ی کوردستان به‌ ڕه‌سمی ڕیگا بده‌ن‌ به‌به‌کارهاتنی شێوه‌زاری کرمانجی سەروو وه‌کوو ئامرازی خوێندن له‌و ده‌ڤه‌ره‌ دا . هیچ داوخوازییه‌ک له‌و داوایه‌ ڕه‌واتر نییه‌، که‌ وابوو له‌ جیاتی ( کۆنفڕانسی زمانی ڕه‌سمیی هه‌رێمی کوردستان) پێشنیار ده‌که‌م " کۆنفڕانسی چلۆنایه‌تی په‌روه‌رده‌ و خوێندنی شێوه‌زاره‌کان له‌ هه‌رێمی کوردستان" ببه‌سترێ و له‌ سه‌ر بنه‌مای ته‌جره‌به‌ و ده‌ستکه‌وتی ولاتانی هاوشوبار له‌و بواره‌ دا باشترین ڕیگه‌ بۆ به‌ڕێوه‌چوونی سیاسه‌تێکی زمانی هه‌مووگره‌وه‌ له‌ په‌روه‌رده‌ و خوێندن دا وه‌به‌ر بگیرێ.

جگە لەو بۆچوونەی خۆم من بیروڕای سێ شارەزای بواری زمانیشم لەگەڵ نامەکەی خۆم لە ١٢ سێپتامبری ٢٠٠٩ بۆ ئەکادیمیانارد. دوایە دیارە کۆنفڕانسەکە لە مانگی ئۆکتۆبر دا نەکرا بوو و لە ٢٢ی مانگی دێسامبر بەڕێگای چاپەمەنی دا خوێندمەوە کە کۆنفڕانسێکی ٣ ڕۆژانە ئەوە بەڕێوەیە. دیارە بیستم گۆیا ئەکادیمیا نامەکەی منی "بزر" کردووە بۆیە لە کۆنفڕانسەکە دا نەخوێندراوەتەوە. من هیچ بە تەما نەبووم ئەو نامەیە بڵاو بکەمەوە، بەڵام لەبەر دوو هۆ بڕیارم دا بۆ ئاگاداری بیروڕای گشتی بڵاوی بکەمەوە. یەکیان بۆ ئەوەی لە داهاتوو دا ئەگەر ئەکادیمیا بانگەوازی لە کەسێک کرد، هەر نەبێ ڕێزی کارەکەی خۆی بگرێ و دووەم لە بەر ئەو ڕووداوە سەرسووڕهێنەره‌ی کە لە ڕۆژی سێیەمی کۆنفڕانس دا سەبارەت بە مامۆستا ئەمیری حەسەنپوور کرابوو.ئیدی ئەوە بە پێی بەڵگەی ئەتۆ کە هیچ حاشای لێ ناکرێ تەواو ڕوون بووەتەوە کە ڕێکخەرانی کۆنفڕانس ئەو نامەیەی خۆیان ( کۆنفڕانسی زمانی ڕەسمیی هەرێمی کوردستان) کە بۆ بانگکراوانیان ناردبوو، وەک نامەی دوکتور ئەمیری حەسەنپوور خوێندبووە کە نێوەرۆکەکەی بە تەواوی بە پێچەوانە بۆچوونەکانی مامۆستا ئەمیری حەسەنپوورە لەوبارەیەوە. تەنانەت بەپێی ئەوەی لە چاپەمەنی دا هاتووە (بڕوانە ڕۆژنامەی ئەڤڕۆ ڕۆژی 2-1-2001) دوای ئەوەش کە چەند کەس لە ئامادەبووان سرنجی بەڕێوەبەری کۆبوونەوەیان ڕاکێشابوو و یەک لە ئامادەبووان توانیبووی کۆپی ئەسڵی نامەی دوکتور حەسەنپوور وەدەست بهێنێ و لەنێو ئامادە بووان دا بڵاوی بکاتەوە، دیسان پێکێشیان کردووە کە ئەوان نامەی حەسەنپووریان بە ئیمەیل بەدەست گەیشتووە. ڕێزدار شەفیق قەزاز لە چاوپێکەوتنێک دا لە گەڵ ئاکا نیوز (٢٥ی دێسامبر) دەڵێ: " ئەمیر حەسەن پوور نامەکەی بۆ ئیمەیلی ئەکادیمیا ناردووە و ئێمەش خوێندمانەوە،کاتێ بەشدارانیش گومانیان لا دروست بوو من خۆم ئاگەدارم کردنەوە کە پێوەندیی پێوەبکەن، بەڵام ئێستە نامەیەکی تری ناردووە تەواو بە پێچەوانەی ئەو نامەیە کە بۆ ئێمەی ناردبوو، بۆیە پێویستە ئەو ڕوون کردنەوە بدات لەوبارەیەوە". ئەو قسانەی بەڕێز دوکتور قەزاز دوو ڕۆژ دوای کۆتایی کۆنفڕانسەکە بڵاو کراونەتەوە. لە گەڵ ئەوەشدا لە نێو هۆڵی کۆنفڕانسەکە بە تەواوی ڕوون کراوەتەوە کە ئەو نامەیەی بەناوی حەسەنپوورەوە خوێندوویانەتەوە دەقاودەق هەر ئەو نامەیەی ئامادەکارانی کۆنفڕانس بووە کە بۆ بەشدارانی کۆنفڕانسیان ناردووە، دیسانیش پێکێشی لە سەر ئەو زەلەیە دەکەن. بەڕاستی ئەوە سەرسووڕهێنەرە. لە هەر جێیەکی دیکەی دنیا لە کۆنفڕانسێکی "ئاکادێمی" دا شتێکی وا ڕوویدابا، بێ ئەملاو ئەولا دەبوو بە سەرنووسی ڕۆژنامان و پێهاتی تایبەتی لێدەکەوتەوە، بەڵام بەداخەوە ئەوە جگە لە ڕێپۆرتاژەکەی ئاکا نیوز ( ئەویش بە چڵ و نیوە چڵی) و ڕۆژنامەی ئەڤڕۆ نەبێ لە هیچ کوێ دا دەنگی نەداوە. یەک لە ئامادەبووانی کۆنفڕانس لە باسەکەی خۆی دا لە inter group mobility دوابوو واته‌ هه‌ڵسوورانی ناوکۆیی گرووپی هاوبه‌رژه‌وه‌ند، ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ پێوه‌ند بده‌ین به‌ وه‌ده‌ستهێنانی ئه‌سڵی نامه‌ی حه‌سه‌نپوور، ڕاستی ئه‌و به‌گه‌ڕ که‌وتنه‌مان له‌ دنیای ئینترنێت دا به‌جوانی بۆ ده‌رده‌که‌وێ.یانی ئه‌تۆ پێکێشی ده‌که‌ی له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ی به‌ناوی ئاکادێمیکێک که‌ له‌ بواری کوردناسییه‌وه‌ ئیعتیباری جیهانی هه‌یه شتێک پێشکێش کەی‌، به‌ڵام ئه‌و مۆبیلییتیه‌ی ئینترنێت زه‌مینه‌ی خۆش کردووه‌، ڕیسه‌که‌ت لێ ده‌کاته‌وه‌ خوری.
ئه‌من له‌ جێی دیکه‌ش کوتوومه‌ ته‌نیا کارێک که‌ ده‌توانێ ئیعتیباری ئاکادێمی بکڕێته‌وه‌، داوخوازی ئاشکراو بێ پێچ و په‌نای لێبوردنه‌ له‌ لایه‌ن ڕێکخه‌ران و سه‌رۆکی ئه‌کادیمیا له‌ مامۆستا ئه‌میری حه‌سه‌نپوور. من ئه‌و داوا لانی که‌مه‌م دیسان به‌ به‌ره‌که‌تی ده‌رفه‌تی تێکنێکی له‌ تۆڕی کۆمه‌ڵایه‌تی فه‌یس بووک دا له‌ لاپه‌ڕه‌ی دوکتور به‌رهه‌م سالح یش دا به‌دیواره‌که‌یه‌وه‌ نووساندووه‌ و هیوادارم لێی ئاگادار بووبێ

٤- بۆچی ئه‌کادیمیای کوردی که‌ به‌ ناوی کورده‌وه‌ دروست بووه‌، کۆنفڕانس بۆ زمانی ڕه‌سمی له‌ هه‌رێمی کوردستان ده‌به‌ستێ و پارچه‌کانی دیکه‌ی کوردستان پشتگوێ ده‌خات، له‌ کاتێکدا خۆی به‌ ئه‌کادیمیای کورد هه‌موو ده‌زانێت و هیچ کاتێکیش به‌ وردی کاری له‌ نێو زمانی کوردیدا نه‌کردووه‌؟

به‌ڕاستی ئه‌وه‌ کاری من نییه‌ که‌ بڵێم "ئه‌کادیمیای کوردی" پارچه‌کانی دیکه‌ی کوردستانی پشتگوێ خستووه‌. پێشم وا نییه‌ ئه‌و ئه‌کادیمیایه‌ چ ئه‌ندامی ڕه‌سمی پارچه‌کانی دیکه‌ی کوردستانی تێدا بێ، یان ڕیساله‌تی ئه‌وه‌ی خستبێتە سەر ئەستۆی خۆی ڕێوشوێن بۆ پارچه‌کانی دیکه‌ی کوردستان دیاری بکا

٥-تێبینی ئه‌وه‌ ده‌کرێت ئه‌کادیمیای کوردی به‌ بڕیاری سیاسی کار بکات و هێنده‌ گوێ به‌ بیرو بۆچوونی زمانه‌وانان نه‌دات، ئایا ئێوه‌ش وه‌ک شاره‌زایه‌کی بواری زمان که‌ دوور و نزیک له‌ کاره‌کانی ئه‌کادیمیا ئاگادارن ئه‌و تێبینییه‌تان لا دروست بووه‌

ئاشکرایه‌ که‌ ئه‌و ئه‌کادیمیایه‌ به‌ بڕیاری سیاسی دامه‌زراوه‌ و ئه‌وه‌ش شتێکی ته‌بیعی یه‌. ئه‌وه‌ی چه‌نده‌ گوێ له‌ بۆچوونی خاوه‌نڕایان ده‌گرێ، ئه‌گه‌ر ئه‌و کۆنفڕانسه‌ بێ ئه‌نجامه‌ی مانگی پێشوو بکه‌ینه‌ پێوه‌ر وا ده‌رده‌که‌وێ هه‌ڵسووڕێنه‌رانی سه‌ره‌کی ئه‌و ئه‌کادیمیایه‌‌ لایه‌کی وا له‌بۆچوون و ئیحتیجاجی ئه‌و خاوه‌نڕایانه‌ی که‌ وه‌ک ئه‌وان بیر نا‌که‌نه‌وه‌ ناکه‌نه‌وه‌ . به‌ڵام ئه‌وه‌شمان له‌ بیر بێ که‌ بڕیار دانی چاره‌نووس ساز دیسان ده‌مێنێته‌وه‌ بۆ ده‌سته‌ڵاتی سیاسی و ئه‌گه‌ر ئه‌کادیمیایه‌ک به‌ په‌له‌ په‌ڵ پێشنیازێک به‌رز بکاته‌وه‌ بۆ ده‌سته‌ڵاتی سیاسی له‌وانه‌یه‌ ئه‌ویش تووشی زه‌له‌کا.ئه‌من له‌ بۆچوونی چه‌ندێک له‌و مامۆستایانه‌ی که له‌و ئه‌کادیمیا دا کار ده‌که‌ن ئاگادارم و ده‌زانم ئه‌وان لە بەپێی پێوەرەی زانستی باوه‌ڕی پته‌ویان به‌وه‌یه‌ که‌ کوردی زمانێکی جووتستاندارده‌ و ئه‌و پڕۆسه‌یه‌ زۆر له‌ مێژه‌ ده‌ستی پێکردووه‌

6- ٦-کێشه‌ی کورد و زمانی کورد، نه‌ک ته‌نیا زمانی ستاندارد و زمانی ڕه‌سمی ده‌وڵه‌ته‌، به‌ڵکوو ئه‌و کێشه‌یه‌ له‌وه‌ گه‌وره‌تره‌ که‌ ته‌نیا له‌ یه‌ک ئاستدا سه‌یر بکرێت، بۆ وێنه‌ مه‌سه‌له‌ی ڕێنووس، شێوازی وتن، داڕشتن، میدیا، پڕۆگرامی خوێندن، نووسراوه‌ی ڕه‌سمی حکوومه‌ت له‌ ناوچه‌یه‌که‌وه‌ بۆ ناوچه‌یه‌کی دیکه‌، یان ئینترنێت که‌ ده‌بینین زازاکی له‌ وێب سایتی تورکی زمانێکی سه‌ربه‌خۆیه‌، ڕۆشه‌نبیرانیش هێنده‌ی خه‌ریکی لاف لێدانی ناوچه‌گه‌ری و مه‌سه‌له‌سیاسییه‌کانن، هێنده‌ له‌ خه‌می زمان نین بۆ ئه‌مانه‌ چی بکرێت باشه‌؟
دیاره‌ ئه‌و پرسیاره‌ له‌ ڕاستیدا کۆمه‌ڵه‌ پرسیارێکن و ‌له‌ چوارچێوه‌ی هاوپرسه‌کییه‌کی ئاوا دا ناکرێ وڵامی هه‌موویان بدرێته‌وه‌. یه‌کێک له‌ بواره‌کانی که‌ نابێ دڵه‌ ڕاوکه‌یه‌کی زۆری له‌ سه‌ر هه‌بێ مه‌سه‌له‌ی ڕاپه‌ڕاندنی کارو باری ئیداری و نووسراوه‌ی ڕه‌سمی حکوومه‌ته‌، ئه‌گه‌ر پێوه‌ندی نێوان هه‌ولێر و پارێزگای دهۆک به‌ شێوه‌زاری کورمانجی بێ ئه‌وه‌ هیچ گیروگرفت و خه‌رجی زیادی بۆ داو ده‌زگا حکوومییه‌کان ساز ناکا. بۆ مه‌سه‌له‌ی نووسین له‌ سه‌ر دراو و پاسپۆرتیش ئه‌وه‌ ده‌کرێ به‌ پێی ته‌وافوق جێ به‌ جێ بکرێ. ئه‌گه‌ر ئێمه‌ ئه‌و ستاتوسی زمانی دوه‌ڵه‌تی و سه‌رانسه‌رییه‌ی که‌ بۆ زمانی کوردی له‌ عێڕاق دا هه‌مانه‌ بپارێزین و له‌ سه‌ربارودۆخی ئێستای شێوه‌زاره‌ کوردییه‌کان ڕاوه‌سته‌ بکه‌ین، به‌ر له‌ هه‌موو شت ده‌بێ مه‌سه‌له‌ی به‌کارهاتنی کورمانجی له‌ خوێندن و بواره‌کانی دیکه‌ی ژیان دا به‌ ڕاستی و به‌دڵی کراوه‌ جێگیر بکرێ. ‌ ئه‌گه‌ر هه‌ر پێکێشی بکرێ له‌ سه‌ر ڕه‌سمییه‌ت دان به‌ شێوه‌زارێک بۆ زمانی ئیداری و به‌ڕێوه‌به‌ری باشتر وایه‌ ئه‌و مافه‌ هه‌ر به‌ کوردیی نێوه‌ڕاست (سۆرانی) نه‌درێ به‌ڵکوو بۆ کوردیی سه‌روو (کورمانجی) ش ڕه‌چاو بکرێ. به‌ڵام ئه‌من له‌ بناوانه‌وه‌ پێم وایه‌ ئه‌وه‌ هیچ ناگۆڕێ و کێشه‌ی زمانی ئاڵۆزتر ده‌کا. ئیدی ئێمه‌ له‌ قۆناغی ئه‌وه‌ی ستاندارد چییه‌ و چ نییه‌ تێپه‌ڕبووین. کێشه‌که‌مان کێشه‌ی پێوه‌چاران به‌ دوو له‌هجه‌ی زمانێکه‌ که‌ سیاسه‌تێکی کراوه‌ و دێمۆکراتی په‌روه‌رده‌ به‌ هاسانی ده‌توانێ له‌گه‌ڵیان بجووڵێته‌وه‌ و گه‌شه‌یان پێبدا، هه‌ر وه‌ک وڵاتی نۆروێژ که‌ له‌وێ ئه‌م کێشه‌یه‌ به‌ سه‌رکه‌وتوویی یه‌کلا کراوه‌ته‌وه
بۆ ئه‌وه‌ی هه‌موو کورد زمانێک له‌ ته‌بایی دا بژی و زمان نه‌بێته‌ دابڕی خه‌ڵک له‌ سه‌ر بنه‌مای شێوه‌ی قسه‌کردن یان به‌کارهێنانی شێوه‌زاره‌که‌یان له‌ نووسین و په‌روه‌رده‌ دا، ئەوەی گرینگ بێ ئه‌وه‌یه‌ منی سۆرانی ئاخێو چه‌نده‌ حه‌ز له‌ شێوه‌زاری موکریی سۆرانی ده‌که‌م هه‌ر ئه‌وه‌نده‌ش زاراوه‌ی که‌لوڕی خانه‌قی و بۆتی بادینانم پێ خۆش بێ و بە یەکسانی ڕێزیان لێ بگرم

Wednesday, January 20, 2010

باسی کێشەی زمانی ڕەسمی لە هەرێمی کوردستان لە بەرنامەیەکی تایبەتی نەورۆز تێڤی دا



باسی کێشەی زمانی ڕەسمی لە هەرێمی کوردستان لە بەرنامەیەکی تایبەتی نەورۆز تێڤی دا

حەسەنی قازی
چوارشەمۆ ٢٠ی ژانڤییەی ٢٠١٠

ئێوارەی سێشەمۆ ١٩ی ژانڤییە، بەڕێز سیاوەشی گۆدەرزی لە نەورۆز تیڤی دا بەرنامەیەکی تایبەتی سەبارەت بە زمانی ڕەسمی لە هەرێمی کوردستان پێشکێش کرد.
لەو بەرنامەیە دا بەڕێز نەوزادی هرۆری زمانناس و بەرپرسی کتێبخانەی کوردی لە ستۆکهۆڵم و بەڕێز هەندرێنی ئەحمەد نووسەر و شاعیر میوانی ستودیۆ بوون و بەتەلەفوونیش مامۆستا ئەمیری حەسەنپوور و کاک کاوەی ئەمین نووسەر و مامۆستای زمانی دایکی لە سوێد بەشدار بوون. بە پێی ڕاگەیاندنی پێشکێشکار و ئامادەکاری بەرنامە بڕیار بوو دووکەسیش لە کوردستانی عێڕاقەوە بە تەلەفون لەو بەرنامەیە دا بەشدار بن، بەڵام وەک ئەو ڕایگەیاند لە بەر کێشەی تێکنیکی ئەو پێوەندییە تەلەفونییانە گرێ نەدران و ئەوان نەیانتوانی لەو بەرنامەیە دا بەشداری بکەن.
پێشکێشکاری بەرنامە لەسەرەتاوە ڕایگەیاند میوانانی بەرنامە لە دوو ڕوانگەی جیاوازەوە بۆ ئەو پرسە دەچن و لە درێژایی بەرنامە دا، بەڕێز نەوزادی هرۆری کە یەک لە ئامادە بووانی کونفڕانسی بێ ئەنجامی ئەو دواییانەی "ئەکادیمیای کوردی" لە هەولێرێ بوو، خرابووە هەڵوێستێکی بەرگرییەوە و ئەوەش لەنگەری ڕوونکردنەوەی بابەتەکەی لە ئاستێکی یەکسان دا تێک دەدا. ئەوەی جێی خۆشحاڵی بوو بەڕێز هەندرێنی ئەحمەد بە پێچەوانەی بۆچوونەکانی خۆی لە سەرەتای هاوێنی ٢٠٠٨، هەر لە دەستپێکی بەرنامە دا لە گەڵ ئەوەش کە پێویستی ڕاگەیاندن و بوونی زمانی "فەڕمی" لە کوردستانی عێڕاق دەپاراست، لە هەمان کاتیشدا جەختی لە سەر ئەو خاڵە گرینگە دەکردەوە کە نابێ شێوەزارەکانی دیکە پشت گوێ بخرێن و دەبێ لە هەموو ڕوویەکەوە زەمینە و دەرفەتی پێشوەچوون و بە خۆداهاتنیان بۆ بڕەخسێ، بەڕێز هەندرێن هەبوونی زمانی "فەڕمی" لە سەراوەردی کوردستانی عێراق دا دەبەستەوە بە تەبەلوری "ئیرادەی نەتەوەیی" و بە ڕاشکاوی ڕایگەیاند کە پێویستییەکی ئەوتۆ پێوەندی بە "مافی مرۆ" وە نییە، وەک لایەنگرانی فرەچەشنی زمانی بۆ پاساودانی تێڕوانینەکانیان دەیهێننە گوڕێ. تەنانەت کاتێک مامۆستا ئەمیری حەسەنپوور بە زمانێکی سادە و ئاشکرا ڕایگەیاند کە لە چوار چێوەی دەوڵەتێک دا "نەتەوە" دەتوانێ نەک یەک زمان بەڵکوو چوار زمانی ڕەسمیشی هەبێ، بەڕێز هەندرێن ئەو بۆچوونەی بە " ساختە" نێوزەد کرد و ڕایگەیاند ئێمە باسی دوو شێوەزاری زمانێک دەکەین کە کامەیان ببێتە ڕەسمی نەک زمانانی جیاواز. وا بزانم بە لێوردبوونەوەیەکی کەم ئەو ئیحتیجاجەی بەڕێز هەندرینی ئەحمەد هەڵدەوەشێتەوە، چونکە کاتێک باسی سویس وەک دەوڵەت نەتەوە دەکرێ، لە وێدا ئیرادەی "فەڕمی" نەتەوە بە چوار زمان خۆی دەردەخا. بە زمانێکی سادەتر شارومەندانی سویس، ئەگەر بە ئەڵمانی، فەڕانسەیی، ئیتالیایی و ڕۆمانشیش قسە بکەن، بەر لە هەموو ناسێنەیەکی دیکە وەک "سویس"ی تەعبیر لە ناسێنەی خۆیان دەکەن. هیچ سویسییەک نییە بڵێ ئەمن ئەڵمانی، ئیتالیایی یان فەڕانسەییم،سەرباقی ئەوەش کە ئەو جۆری زمانییەی لە قسەکردنی ڕۆژانە، لە پێوەندی ئیداریی و لە میدیا دا بەکار دەهێندرێ هەر هەمان ستانداردی ئەڵمانیی ئەڵمانی، فەڕانسەیی فەڕانسە و ئیتالیاییی ئیتالیا نییە.
ئاکامی مەنتیقی بۆچوونی بەڕێز هەندرێن لە بە یەکدانانی "یەکێتی نەتەوەیی" و "یەکێتی زمانی" بە بێ بە هێند گرتنی "مافی مرۆ" دەگاتە سەرکوت کردن و زمان کوژی. چونکە ئەگەر هاتوو ئاخێوانی کورمانجی سەروو لە بەهدینان قانیع نەبوون بە پێی ئیرادەی ئازادانەی خۆیان دەست لە زمانەکەیان هەڵگرن، ئەودەمی بۆ تەبەلوری "ئیرادەی نەتەوەیی" دەبێ شێوەزارەکەیان سەرکوت بکرێ و "زمانیان بە بڕین چێ". ئەوەش بە تەواوی ناکۆکە لە گەڵ ئەو دەربڕینەی سەرەتای بەرنامە کە بەڕێز هەندرێنی ئەحمەد ڕایگەیاند: "نابێ شێوەزارەکانی دیکە پشت گوێ بخرێن و دەبێ زەمینە و دەرفەتی پێشوەچوونیان بۆ بڕەخسێ". ئەگەر بەڕێز هەندرێنی ئەحمەد وەک شاعێرێک بە هەستی ناسکانەوە پیی وابێ "کۆدی هاوبەشی نەتەوە" هەودای "بەیەکەوەگرێدانی نەتەوە" دەکرێ بە بێ لا کردنەوە لە "مافی مرۆ" لە پلانی نەتەوەسازی نویباو دا وەدی بێ،ئیدی وای بە حاڵی نەتەوەیەک کە بییەوێ بە سەرکوتکردنی پارچەیەک لە خۆی هەر ئەوە لە گەڵ خۆی بکا، کە "ئەوانیدی" لە گەڵیان کردووە و ئێستاش دەیکەن.
لێرە دا با ڕەخنەیەکیش ئاڕاستەی بەڕێز نەوزادی هرۆری بکەم کە لە سەرتاسەری بەرنامە دا خۆی خستبووە پۆزیسیۆنی بەرگرییەوە.نووسەرێکی قەڵەم بە بڕشتی کوردستانی عێڕاق، لەو دواییانە دا مەسەلەی زۆربە و کەمایەتی، برا گەورەیی و برا چکۆڵەیی زۆر جوان شی کردووەتەوە و دەنووسێ: " بڕوای پته‌وی‌ ئێمه‌ش ئه‌وسا‌و ئێستاش ئه‌وه‌یه‌ كورد برابچوكی‌ هیچ گه‌لێك نیه‌‌و هیچ شتێكی‌ له‌ هیچ نه‌ته‌وه‌یه‌كی‌ تر كه‌متر نیه‌. هه‌ر جۆره‌ برایه‌تی‌ و هاوكاریه‌كیش باسی‌ برا گه‌وره‌یی و بچوكی‌ تیا كرا، برایه‌تی‌ نیه‌‌و كوێله‌یه‌تی‌ و سوكایه‌تی‌ پێكردنه‌. له‌نێوان گه‌لانی‌ دنیادا گه‌ورە و بچوكی‌ نیه‌، به‌ڵكو یه‌كسانی‌ و هاوشانی‌ و رێزگرتنی‌ به‌رامبه‌ر و به‌رژوه‌ندی‌ هاوبه‌ش هه‌یه‌. مرۆڤ ئاژه‌ڵ نیه‌ ‌و به‌ لۆژیكی‌ دارستان ناژی‌ كه‌ تیای دا ئه‌وه‌ی‌ گه‌وره‌ و به‌هێز بێت، مافی‌ زیاتر و گه‌وره‌تری‌ هه‌بێت. گه‌لان هه‌مو ئه‌بێت له‌پێگه‌یه‌كی‌ یه‌كسان‌و چونیه‌ك و رێزی‌ هاوبه‌شه‌وه، مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ یه‌ك بكه‌ن، نه‌ك به‌ پێی گه‌وره‌ی‌ و بچوكی‌" دیارە ئەو بۆچوونە لە نێو خۆی کوردیش دا هەر دەبێ پەیڕەو بکرێ، یانی هیچ پاساوێک بۆ ئەوە نییە کە خەڵکی بادینان خۆیان لە خەڵکی مەهاباد و سلێمانی بە پچووکتر یان گەورەتر بزانن.
لەو بەرنامەیە دا بەڕێز نەوزادی هرۆری دەبوو وەک زمانناسێک بە پاڵپشتی زانستیی زمانناسی زۆر زیاتر لەوەی بڵێ کە هێنایە گۆڕێ. ڕەنگە چارەسەری "کێشە"ی زمان لە هەرێمی کوردستان، بە ئاڵوگۆڕی بنچینەیی لە سیستمی پەورەردە و ڕێز گرتن لە ئیرادەی خەڵکی دەوەری بەهدینان بۆ خوێندن بە زمانی خۆیان وەدی بێ.
ماوەتەوە دەستخۆشانە بکەم لە بەڕێز سیاوەشی گۆدەرزی ئامادە کار و پێشکێشکاری ئەو بەرنامەیە لە تێلێڤیزیۆنی مانگیلەی نەورۆز دا. هێوادارم لە دەرفەتی دیکەش دا درێژە بە ساز کردنی بەرنامەی ئاوا سەرکەوتوو بدا.

Monday, January 18, 2010

چاک تێنەگەیشتنی بۆچوونەکانی لایەنگرانی یەکسانیی زمانی


چاک تێنه‌گه‌یشتنی بۆچوونه‌کانی لایه‌نگرانی یه‌کسانیی زمانی
حه‌سه‌نی قازی

١٨ی ژانڤییەی ٢٠١٠

بەڕێز کورش عەبدی، ماستری وەرگێرانناسی، لە ماڵپەڕی گرووپی ڕۆژنامەنووسانی بێ سنووری کوردستان دا* بە زمانێکی جوان و بە دوور له‌ بێ ڕێزی به‌ هیچ لایه‌نێک، حەولی داوە بۆچوونەکانی خۆی سەبارەت بە "کێشەی شێوەزاری ڕەسمی لە کوردستان" بهێنێتە گۆڕێ. دیارە سەبارەت بە بۆچوونەکانی مامۆستا ئەمیری حەسەنپوور و زۆر کەسی دیکەی کە بەدوور لە شەڕەچەقە و کاردانەوەی بانەکی دەیانەوێ ئەو بابەتە شی بکەنەوە، هێندێک ناڕوونی لەم نووسینەی بەڕێز عەبدی دا هەیە که‌ له‌م نووسینه‌ دا تێده‌کۆشم به‌ کورتی تێشکیان باوێژمێ.
بەڕێز عەبدی دەنووسێ: "ڕوانگەی یەکەم بەچاوێکی پەتی زمانەوانی لە مەسەلەکە دەڕوانێت و لایەنگرانی ئەو بۆچوونە سوورن لە سەر ئەوەی کە دووشێوەزاری ڕەسمی لە باشوور هەبێت" ئەوەی ڕاستی بێ لێرە دا ناڕوونییەک هەیە. تا ئەوجێیەی من تێیدەگەم لایەنگرانی ئەو ڕوانگە یه‌ نەک بە پێوانەی ڕووتی زمانەوانی، بەڵکوو بە پێی پرێنسیپەکانی لایەنی کۆمەڵایەتی زمان و مافی مرۆیی زمان ئەو راستییەیان داگرتووەتەوە کە ڕەسمی کردنی شێوەزارێک بە هەر شێوەیەک لە شێوان بێ مانای ناڕەسمی کردنی شێوەزار یان شێوەزارەکانی دیکەیە و باڵانسی هێز بەلای لایەنێک دا دەشکێنێتەوە، بەڵام لە هەلومەرجی ڕەسمی نەبوونی شێوەزارێک دا دەرفەتی ئەرکەکانی شێوەزارەکان لە سەر بنەمای ڕێک کەوتن و تەوافوق بە کراوەیی دەمێنێتەوە و دوای لێکۆڵینەوەی بابەتیانە دەکرێ بە پێی پێشنیازی سەردەمیانە و بە بێ دابڕاندنی شارومەندان بەپێی زۆر و کەمی یان ئه‌وه‌ی که‌ چ شێوەزارێک بە کار دەهێنن پڕیار بدرێ. مەسەلەی ڕاگه‌یاندنی دووشێوەزاری ڕەسمی یان زیاتر ئەو کاتە دێته‌ گۆڕێ کە یەکێک لە شێوەزارەکان بە پێی بڕیاری سیاسی ئەو ئەرکەی پێ بسپێردرێ.
ئه‌رکی بنەڕەتی لێرەدا جێخستنی ڕوانگەی دێمۆکراتی زمانییە. ئەگەر ئەو بۆچوونە یەکسانیخوازە بەرە بەرە ببێ بەڕاستی ژیان، ئەو دەمی چلۆنایەتی پێوەچاران بەهەرکام لە شێوەزارەکان لە کەشوهەوایەکی کراوە دا دەکرێ یەکڵا بکرێتەوە. بەڕێز عەبدی پێی وایە، چەند هۆگری مافی یەکسانیی زمانی بە دەربڕینی بۆچوونەکانیان ئەوەندە بەدەستەڵاتن بتوانن کێشەیەکی نەبوو بنێنەوە و شێوەزارێک لە شێوەزارەکانی تر بکەن بە "ئەژدیهای هەفتسەر" لە کاتێک دا بوونی شێوەزارەکان، بوونی جیاوازییەکانی لەهجەیی و زمانی بەبێ دەستێوەردان و قسە لە سەر کردنی هۆگرانی یەکسانیی زمانی ڕاستی ژیانن. ئەوەی ئەوان وەک ئەرکێکی پیشەیی و ئینسانی ده‌یکه‌ن حەول دانە بۆ پەژراندن و پێوەچارانی دێمۆكڕاتیکی ئه‌و جیاوازیانە نە زیاتر و نەکەمتر.
مەسەلەیەکی دیکە لە ڕەخنەکەی بەڕێز عەبدی دا تێکەڵکردنی ئەرکی لێکۆلەرەوەی زمان و دەسەڵاتی سیاسی و بڕیارگرە. زمانناس بۆی نییە بە پێوانەی مەسڵه‌حەت و بەرژەوەندی دەسەڵاتی سیاسی بۆچوونەکانی دەرببڕێ، بەڵکوو ئەوەی بۆ چارەسەری کێشەیەک- لێرە دا چلۆنایەتی پێوەچاران بە شێوەزارە کوردییەکان لە کوردستانی عێڕاق- دەیهێنێتە گۆڕێ دەکرێ دەسەڵاتی سیاسی بە هێندی بگرێ یان نەیگرێ. دەوری ئەو دوانە نابێ تێکەڵ بکرێ.
خراپ لێکدانەوەی بۆچوونێکی دیکەی لایەنگرانی یەکسانی شێوەزارەکوردییەکان و ڕاستینەی جووتستانداردیی کوردی، بەڕێز عەبدی گەیاندووەتە ئەوەی بنووسێ: "لایەنگرانی [واقعی] فرەزاراوەیی هەر بە چاوی کوردستانی گەورەوە سەیری مەسەلەکە دەکەن و بارودۆخی ئێستای باشووری کوردستان ڕەچاو ناکەن". دیارە ئەوە حوکمێکە نازانم چۆنی پاساو دەدا. هەڵبەت ئاشکرا و ڕوونه‌ ئەو هەموو مشتومڕەی کە بەدوای نامەی ١-٥٣ دا ساز بوو و هه‌نووکه‌ش بەردەوامە لە سەر بارو دۆخی ئێستای باشووری کوردستانە، چونکە لەوێ دەسەڵاتی سیاسی هان دەدرێ بێ مافی زمانی پەیڕەو بکا، ئه‌و ڕوانگه‌یه‌ی لایه‌نگرانی یه‌کسانی شێوه‌ کوردییه‌کان هێناویانه‌ته‌ گۆڕێ بۆ پێوه‌چاران به‌ بارودۆخی زمانییه‌ له‌ کوردستانی عێراق، نه‌ک بۆ هه‌موو کوردستان به‌گشتی. ئەوەش شتێکی خۆ لێنەبوێرە لە سایەی شۆڕشی تێکنۆلۆژی,گه‌شه‌ گردنی ئامرازی پێوه‌ندی و چڕوپڕبوونه‌ی جووڵه‌ی ناو گرووپی هه‌تا دێ پێوه‌ندی زمانان به‌یه‌که‌وه‌زیاتر ده‌بێ و وه‌ک به‌ڕێز عه‌بدی ش له‌ نووسراوه‌که‌یدا به‌ دروستی هێمای پێکردووه‌: "شتێکی دیکە کە پێویستە لە نێو پەرانتێز دا بیڵێم ئەوەیە کە دەبێت دەسەڵاتی ھەرێم بە ھیچ شێوەیەک ڕێگە نەدات بادینان لە دیاربەکر داببڕێت و شێوەزاری کورمانجی کەلێنی تێ بکەوێت، یان خانەقین و مەندەلی لە کرمانشان و ئیلام داببڕێن. جیاکردنەوەی کوردەکانی چوارپارچە و بەیەک‌نەزانینی شێوەزار و فەرھەنگیان یەکێک لەو ئارمانجانەیە کە دەسەڵاتی داگیرکەر دەیەوێت بیسەپێنیت".
به‌ڕێز عه‌بدی له‌ درێژه‌ی بابه‌ته‌که‌ی دا ده‌نووسێ: " ھەروەھا ڕەنگە ئەم دەستەیە ئەو ڕاستیەشیان زۆر لە بیر نەبێت کە لە باشووری کوردستان تەنیا بە سۆرانی و کورمانجی قسە ناکرێت، بەڵکو ھەورامی و کەلھوڕیش ھەن و مافی ئاخێوەرانی ئەوانیشە کە بە زاراوەی خۆیان بنووسن، و ڕۆژنامە و گۆڤار و رادیۆ و تیڤی‌یان ھەبێت."
نازانم به‌ پێی چ به‌ڵگه‌یه‌ک به‌ڕێز عه‌بدی حوکمی ئاوا ده‌دا؟ ئه‌وانه‌ی نووسینه‌کانی تێکۆشه‌رانی ڕێبازی یه‌کسانیی زمانیان خوێندبێته‌وه‌ ده‌زانن بۆچوونیان سه‌باره‌ت به‌ شێوه‌زاره‌کان و ڕێزیان له‌ ئاست ئه‌وان وه‌ک یه‌ک وایه‌. بۆ ئاگاداری به‌ڕێز عه‌بدی ڕه‌نگه‌ ئاماژه‌ به‌و خاڵه‌ له‌ جێی خۆی دا بێ؛ زۆر زمانناسی بێگانه‌ و ته‌نانه‌ت هێندێک که‌سیش که‌ ته‌نێ به‌پێی "پێوانه‌ی ڕووتی ڕێزمانی" باسیان له‌ شێوه‌زاره‌ کوردییه‌کان کردووه‌،به‌ پاڵپشتی لێکۆڵینه‌وه‌ی مه‌یدانی زمانناسی کۆچکردوویی بریتانیایی " مه‌کێنزی" حه‌ولیان داوه‌، هه‌ورامی (گۆرانی) له‌ شێوه‌ کوردییه‌کانی دیکه‌ داببڕن. له‌و ساڵانه‌ی دواییدا ته‌نیا نووسراوه‌یه‌کی که‌ به‌ پێی پرێنسیپه‌کانی زانستی زمانناسیی کۆمه‌ڵایه‌تی حوکمی مه‌کێنزی وه‌دوایه‌ دابێته‌وه‌ و ده‌کرێ وه‌ک سه‌رچاوه‌یه‌کی زانستی پشتی پێ ببه‌سترێ نووسینێکی مامۆستا ئه‌میری حه‌سه‌نپووره‌ به‌ ناوی" ناسێنه‌ی ئاخێوانی هه‌ورامی: کاردانه‌وه‌ له‌ ئاست تیۆری و ئیدێئۆلۆژی فیلۆلۆژیی به‌راوردکارانه‌" که‌ له‌ ساڵی ١٩٩٨ وه‌ک سه‌ره‌تای کتێبی "که‌شکۆڵی شێعری گۆرانیی کوردی" چاپ کراوه‌ که‌ به‌ڕێز ئه‌نوه‌ری سوڵتانی ئیدیتی کردووه‌. باشه‌ ڕوانگه‌یه‌کی ئاوا چۆن ده‌کرێ مافی ئاخێوانی هه‌ورامی و که‌ڵوڕی له‌ بیر بکا؟ داخودا ده‌کرێ شتێکی ئاوا هه‌ر به‌ بیریش دا بێ؟
له‌ کۆتایی نووسینه‌که‌ی دا کاک کورشی عه‌بدی ئاماژه‌ی به‌ مه‌سه‌له‌ی ئه‌لفوبێتکه‌ کردووه‌ و لایه‌نگرانه به‌لای ده‌زگای ڕێنووسی کوردی له‌ سه‌ر بنه‌مای لاتینی دا شکاندووه‌ته‌وه‌. له‌ کاتێکدا ئه‌و ڕێنووسه‌ کوردیانه‌ی‌ ئێستا ڕاستینه‌ی ژیانن و وه‌لانانی هیچیان خزمه‌ت به‌ گه‌شه‌ کردنی خوێنده‌واری و پێشکه‌وتنی ڕووناکبیری نه‌ له‌کوردستانی عێراق و نه‌ له‌ هیچ شوێنێکی دیکه‌ ده‌کا. پێم خۆشه‌ ئه‌وه‌ وه‌بیر به‌ڕزیان بهێنمه‌وه‌:ئه‌و دوو ستاندارده‌ ڕێنووسه‌ی که‌ ئێستا هه‌ن هه‌م ڕێنووسی ئالوگۆڕکراوی عه‌ڕه‌بی – فارسی و هه‌م ئه‌و ڕێنووسه‌ی له‌ سه‌ر بنه‌مای سیستمی ئه‌لفوبێتکه‌ی لاتینی ڕه‌حمه‌تی جه‌لاده‌ت به‌درخان دایهێنا، تا ڕاده‌یه‌کی زۆر ده‌توانن ئه‌رکی ده‌ربڕینی ده‌نگ بگێڕن. له‌و باره‌یه‌وه‌ هه‌ر دووک ڕێنووسه‌که‌ کێشه‌یان له‌ عه‌ڕه‌بی، فارسی و ئینگلیسی که‌متره‌. ئه‌و هه‌را و زه‌نایه‌ی هێندێک که‌س له‌و باره‌یه‌وه‌ ناویانه‌ته‌وه‌ و خه‌تیان کردووه‌ به‌ شتێکی پیرۆز هیچ پێوه‌ندی و فڕی به‌ زانستی زمانناسییه‌وه‌ نییه‌. له‌ قانوونی بنچینه‌یی ئه‌و وڵاتانه‌ی دا که‌ به‌شێک له‌ کۆمه‌ڵگه‌ی زمانی کوردییان تێکه‌وتووه‌، له‌ سێ وڵاتیان خه‌تی عه‌ڕه‌بی و له‌ وڵاتێکی دیکه‌ دا خه‌تی لاتینی به‌ ڕه‌سمی ناسراوه‌. له‌ ڕووی پراتیکی، به‌تایبه‌تی له‌ سیستمی ئینترنێت و بواری تێکنۆلۆژی دا، خه‌تی لاتینی هه‌م به‌شێوه‌یه‌کی به‌ربڵاوتر و هه‌م له‌ ڕووی تێکنیکییه‌وه‌ هاسانتر کاری پێده‌کرێ. به‌ڵام له‌ ڕوانگه‌ی زمانناسییه‌وه‌ ئه‌و خه‌تانه‌ هیچیان له‌ ئه‌ویدیکه‌ نه‌ باشترن و نه‌ خراپترن. دیاره‌ ئه‌گه‌ر هه‌لی ئاسایی ئه‌وه‌ هه‌بوایه‌ شێوه‌زاره‌ کوردییه‌کان هه‌موویان به‌ ڕێنووسێک نووسرابان، مه‌سه‌له‌ی له‌ یه‌کتری گه‌یشتن زۆر هاسانتر ده‌بووه‌وه‌، به‌ڵام له‌ هه‌لومه‌رجی ئێستا دا که‌ ده‌ره‌تانی تێکنیکی بۆ ئالوگۆڕ کردنی خه‌ته‌کان به‌ یه‌کتری زۆر هاسانه‌، ئه‌گه‌ر نووسه‌رێک بییه‌وێ په‌یامی خۆی بگه‌یێنێته‌ خوێنه‌ره‌وه‌ و وه‌رگری به‌ربڵاوتر، ده‌کرێ هاوکات هه‌ر دووک خه‌ت به‌ کار بهێنێ. ئێستا که‌ له‌ کوردستانی عێراق سیستمی په‌روه‌رده‌ به‌ کوردییه‌، ده‌کرێ هه‌ر وه‌ک چۆن قوتابییان فێری زمانی ئینگلیسی ده‌کرێن، ماده‌یه‌کیش بۆ فێر کردنی نووسین به‌ خه‌تی لاتینی له‌ سه‌ر بنه‌مای ستانداردی هاوار ته‌رخان بکرێ و ڕه‌نگه‌ به‌ هه‌موارکردنێکی که‌می ئه‌و ستاندارده‌ بکرێ وه‌چه‌یه‌کی که‌ به‌ ته‌واوی له‌ هه‌ر دووک خه‌ت ڕابێ په‌روه‌رده‌ بکرێ.
دیاره‌ ئه‌وه‌ له‌وانه‌یه‌ جارێ له‌ ترکییه،‌ واته‌ فێر بوونی خه‌تی کوردیی ئاڵوگۆڕکراوی عه‌ڕه‌بی – فارسی و له‌ ئێران و سوورییه،‌ خه‌تی لاتینیی کوردی به‌ شێوه‌ی ڕه‌سمی ده‌ست نه‌دا، به‌ڵام له‌ نه‌بوونی ئه‌وه‌شدا ده‌زانین که‌ کورده‌کانی سوورییه‌ بۆ‌ نووسینی کوردی رێنووسی ستانداردی به‌درخان به‌کار ده‌هێنن و به‌شێکی زۆریش له‌و کوردانه‌ی که‌ هه‌تا به‌کارهێنانی کامپیوتر قه‌تیان ئه‌و شێوه‌زاره‌ی پێی ده‌نووسن به‌ خه‌تی لاتینی نه‌نووسیبێ، دوای ماوه‌یه‌کی که‌م زۆر به‌ هاسانی ده‌توانن شێوه‌زاره‌که‌یان به‌ خه‌تی لاتینیش بنووسن. له‌ حاڵی حازر دا هه‌بوونی ئه‌و دووخه‌ته‌ ڕاستی ژیانن و بۆ ئه‌وه‌ی ژیان هاسانتر بڕوا بریا هه‌موو که‌س حه‌ولی ئه‌وه‌ی دابا هه‌ر دووکیان فێر بێ.
ماوه‌ته‌وه‌ بڵێم، ئه‌من ده‌ستخۆشانه‌ له‌ کاک کورش ده‌که‌م بۆ ئه‌وه‌ی ‌یارمه‌تی کردووه‌ به‌ لێدوان له‌و بابه‌ته‌ گرینگه‌ و هیوادارم به‌ سینگێکی کراوه‌ به‌ سه‌ر هێندێک له‌و حوکمانه‌ دا بچێته‌وه‌ که‌ له‌ سه‌ر بۆچوونی لایه‌نگرانی یه‌کسانیی زمانی داویه‌تی.

*کێشه‌ی شێوه‌زاری ڕه‌سمی له‌ کوردستان، له‌یه‌ک تێنه‌گه‌یشتنی لایه‌نه‌کان، کوورش عه‌بدی، ماستری وه‌رگێڕانناسی، ماڵپه‌ڕی گرووپی ڕۆژنامه‌نووسانی بێ سنووری کوردستان، چوارشه‌ممه‌ ١٣ی ژانڤییه‌ی ٢٠١٠

Saturday, January 16, 2010

کورمانج لە کۆنفڕانسی زمانی ڕەسمی دا سەرکەوتن



کورمانج لە کۆنفڕانسی زمانی ڕەسمی دا سەرکەوتن

لە بن ئەم سەردێڕەی سەرەوە دا ڕۆنامەنووس ئەمین عەبدولقادر لە ژمارەی دوایی گۆواری "ڤەژەن"، کە لە شاری دهۆک چاپ و بڵاو دەکرێتەوە بابەتێکی درێژی سەبارەت بە کۆنفڕانسی بێ ئەنجامی "زمانی ڕەسمیی بۆ هەرێمی کوردستان" بە پێی دوان و هاوپرسەکی لە گەڵ هێندێک لەو کەسانەی لەو کۆنفڕانسە دا ئامادە بوون،بڵاو کردووەتەوە. جێی سرنجە، بەڕێز ئەمین عەبدولقادر لەو نووسراوە دوورو درێژە دا هیچ باسی ئەو دەستبادانە گەورەیەی نەکردووە کە ئامادەکارانی کۆنفڕانس خەریک بوون دەرحەق بە بۆچوونی مامۆستا ئەمیری حەسەنپوور بیکەن ، بەڵام لەبەر وشیاری بەشێک لە ئامادە بووانی ئەو کۆنفڕانسە ڕیسەکە بووەوە خوری. لە خوارەوە دەستچنێک لە نووسراوەکەی ئەمین عەبدولقادر بە کوردیی سۆرانی بخوێننەوە.
حەسەنی قازی

لەمەر ئەو کۆنفڕانسە ، موئەیید تەییب ئەندامی کارای ئەکادیمیای کوردی دەڵێ :" ئەوە زیاتر لە دووساڵە سەرۆکی ئەکادیمیا دوکتور شەفیق قەزاز لە گەڵ چەند کەسی دیکە کە ئەندامی کارای ئەکادیمیان بە هەموو هێزی خۆیان حەول دەدەن زاراوەی سۆرانی بکەنە تاقە زمانی ستانداردی کوردی بۆ هەریمی کوردستانێ.بە گوتنێکی دیکە کورمانجی وەک زمانی خوێندن و نووسینی ڕەسمی و کاروباری دیکە قەدەغە بکرێ. ئەمنیش بە بەردەوامی لە دژی ئەو هەڵوێستە بووم و مشتومڕی زۆر توندمان لە نێو دا بووە. هێندێک لە ئەندامانی کارای ئەکادیمیایێ لە سەر ئەوبابەتە بێدەنگیان لێ ڕاکردووە، هێندێکیان لە گەڵ بۆچوونی من بوون و هێندێکیشیان لە گەڵ بۆچوونی سەرۆکی ئەکادیمیا بوون". سەبارەت بە چلۆنایەتی پەیدا بوونی فکری بەسترانی کۆنفڕانسێکی ئاوا موئەیید تەییب دەڵێ:
" دوای دانوستاندنێکی درێژ،سەرۆکی ئەکادیمیا پێشنیازی کرد ئێمە ئەو مەسەلەیە بخەینە دەنگ دان لە دانیشتنەکەماندا. دیارە ئەو پێشنیازەی سەرۆکی ئەکادیمیا لە بەر باوەڕی وی بە دێمۆکڕاسی نییە، بەڵکوو لە بەر ئەوە بوو دەیزانی زۆربەی بۆچوونەکان لە گەڵ بۆچوونی ئەون. ئەمن دژایەتی پێشنیازێکی ئەوتۆم کرد و ڕامگەیاند مافی خەڵک نابێ بخڕیتە دەنگ دان. دوایە ئەوان زانیان بەو شێوەیە چیان پێ ناکرێ و ناتوانن ئەو مەسەلەیە لە نێو ئەندامانی ئەکادیمیا دا چارەسەر بکەن و دوکتور شەفیق قەزاز پێشنیازی بەسترانی ئەو کۆنفڕانسەی هێنا گۆڕێ و لەوە دڵنیا بوو لەو کۆنفڕانسە دا بۆچوونەکەی سەر دەگرێ. بەڵام دەستەی نوێنەرایەتی ئێمە کە لەدهۆکەوە چوون و لەو کۆنفڕانسە دا بەشدار بوون زانستیانە پشتگیرییان لە کورمانجی کرد و تەنانەت هێندێک ئاواڵی سۆرانیش کە لەو کۆنفڕانسە دا بەشدار بوون ڕایانگەیاند کورمانج زانستیان لە پشتە و تەعەسوب و دەمارگرژیش لە لای بەرانبەری وانە. بەڕاستیش ئەوە جوانترین وەسف بوو بۆ ئەو کۆنفڕانسە. ئەوجارەش لە شەری نێوان زانست و دەمارگرژی دا، زانست سەرکەوت."
لە وڵامی ئەو پرسیارە دا ئەگەر هاتبا و کۆنفرانس بە گوێڕەی دڵی سەرۆکی ئەکادیمیا هەڵسووڕابا، چ شوێنێکی لە سەر هەڵکەوتی کورمانجی دەکرد؟ مامۆستا بێهرووز شوجاعی دەڵێ:
" ئەو سەردەمەی کە شێوەزارێک یان لەهجەیەک وەک زمانی ڕەسمی بە سەر شێوەزار یان لەهجەی دیکە دا دەسەپێندرا، ناوەند بە هێز بوون و هێزی جووڵە و وەگەڕکەوتن لە نێو گرووپی زمانی دا لاواز بوو. بۆیە دەسەڵاتی ناوەندی بە ئاسانی دەتوانی شێوەزارێک بە سەر یەکی دیکە دا بسەپێنێ و بە پاڵپشتی داو دەزگای حکوومەتی و سیستمی خوێندن و پەروەردە ئەو شێوەزارە یان لەهجەیە ستاندارد دەکرا. بەڵام لە سەردەمی ئێمە دا، ناوەند بەگشتی لاوازە و لەبەر ئامرازی پێوەندی و لە سایەی مۆدێرنێتە توانایی و جووڵەی ناو گرووپی گەلێک بەهێزترە. چونکە ناسێنە (زاناو) لەم سەرەبەندە دا کە ئێمەی پێدا تێدەپەڕین ئەوەندەی دیکە بە هێزتر بووە و بۆیە ڕەهەندی زمان، کە بەشێکە لە ناسێنەی ئێتنیکی، لە چاو ڕابردوو لە ئاستێکی بەرزتر دایە و بووە بە ناسێنەی تاک و گرووپان. هەر بۆیەش ئەگەر شێوەزارێک (لەهجەیەکی زمانی) بە سەر شێوەزارەکانی دیکە دا بسەپێندرێ ئاکامی دەبێتە ساز بوونی پێواژۆیەکی دیالێکتیک کە دەکەوێتە دژایەتی لە گەڵ پڕۆسەی نەتەوەسازی کوردی. واتە لە ئەنجامی داسەپاندنی لەهجەیەک (با بڵێین سۆرانی) بە سەر لەهجەیەکی دیکە دا، ئەو گرووپەی کە شێوەزارەکەی سۆرانی نییە خۆی دەپەراوێز دا دەبینێ. چونکە ئەگەر تۆ هاتی و شێوەزارێکت کردە ڕەسمی مانای ئەوەیە کە تۆ مەشڕووعییەت و ڕەوا بوونێکت داوە بەو شێوەزارە. پرێستیژ و پلەوپایەت بەرز کردووەتەوە، ئەو ڕەوایەتی ، پڕێستیژ وبەهاو نرخ پێدانە لە هاوسەنگییەکی نایەکسان دا بەرز کراوەتەوە. واتە، ئەگەر نرخ و بەهای شێوەزارێک بەرز بکەیەوە، نرخ و بەهای ئەویدیکەیان نزمتر دەبێ، ئەگەر یەکیان مەشڕووع و ڕەوا بێ، ئەویدیکەیان مەشڕووعییەتی لە کیس دەدا.بۆیە ئەو ئاخێوەرانەی شێوەزارەکەیان لە مەشرووعییەت کەوتووە، هەست دەکەن لە کۆمەڵیش دا خراونەتە پەراوێزەوە، لەبەرئەوەی کە مافی زمانیان پێشێل کراوە.
ئەو گرووپە بۆ دامەزراندنی هەبوونی خۆی و بۆ وەدست هێنانی مافی زمانی خۆی – کە بەشیکی جیانەکراوە یە لە مافی مرۆڤی وی- هەڵوێستێکی دژبەرانە ڕەچاو دەکا و لە بەرامبەر سیاسەتێکی ئاوا دا ڕادەپەڕێ، چونکە دەپەراوێز کەوتن خۆڕاگری و دەستکردنەوەی بەدوو دا دێ. لە لایەکی دیکەوە سیاسەتێکی زمانی دەسەڵات کە لە سەر بنەمای تاک شێوەیی، تاکزمانی و تاک کولتووری داڕێژرابێ، هەر ئەو جۆرە سیاسەتەیە کە شێوەزارێک بە سەر شێوەزارێکی دیکە دا دادەسەپێنێ. لە بەرانبەر خۆڕاگری و دەستکردنەوەی ئەو گرووپەی دەپەراوێز کەوتووە دەسەڵاتی ناوەندی – بە گوێرەی چەمکی ناوەندێتی خۆی – سیاسەتی چەوساوندنەوە و سەرکوت بەڕێوە دەبا. دواجار چەوساندنەوەی زمانی تەنانەت شێوەی چەوساندنەوەی فیزیکیش بە خۆیەوە دەگرێ و ئەو گرووپەی خراوەتە پەراوێزەوە بە تەواوی لە دەسەڵاتی سیاسی نامۆ دەکا. کاتێک ئەو گرووپەی خراوەتە پەراوێزەوە بەدەستی دەسەڵاتی سیاسی نامۆ کرا، چەوسێندرایەوە، ئەو دەمی ئێمە دەگەینە قۆناخی کۆتایی ئەو دیالێکتیکە، کە دەکرێ وەک جودابوونەوە بە نێوی بکەین. واتە ئەو ڕوانگەیەی دەڵێ بە وەپێشخستن و وەخۆ کردنی تاقە ستانداردێکی زمانی کوردی ئێمە دەتوانین نەتەوەی کورد ساز دەین، لە نێو خۆی دا ناکۆک و دژلەهەڤە و بە پێچەوانەی ئیدیعایەکەی کارێکی ئەوتۆ دەبێتە هۆی هەڵوەشاندنی پڕۆسەی نەتەوە سازی کوردی. هەر بۆیە دیسکۆرسی زمانی یەکگرتووی کوردی، گەلی کورد پارچەپارچە دەکا و دەبێتە بەرهەڵست لە سەر ڕێبازی پڕۆسەی نەتەوە سازی کورد."
دوکتور عەبدولوەهاب خالید، یەكێکی دیکە لە ئامادەبوانی کۆنفڕانسی زمانی دەڵی:
" هێندێک دیاردە و کێشەی ئینسانی هەن کە ناخرێنە چوارچێوەیەکی تەنگ و داخراوەوە، واتە تەنێ بە پێی تیورییەک شی ناکرێنەوە یان تەنێ بە ڕێگای دەکار کردنی چەمکێکی تایبەتی شی ناکرێنەوە و پۆلێن بەندی ناکرێن. هەڵبەت زمانیش یەکێک لەودیاردە کۆمەڵایەتی و مرۆڤیانەیە کە لەگەڵ پەیدابوونی کۆمەڵە مڕۆڤییەکان سەری هەڵێناوە و زمان و کۆمەڵ وەکوو دوو ڕووی سکەیەک وان، هەر کام لەو ڕوویانە بەها و نرخی لە ڕوویەکەی دیکەی وەردەگرێ و بێ نرخ بوونی ڕوویەکیان واتە بێ نرخ بوونی ڕوویەکەی دی.
کە وابوو زمان مافێکی کولتوورییە و بە بیرکردنەوەی مڕۆڤ وهەڵسوکەوتی ئینسانەکان لەگەڵ یەکدی گرێ دراوە و نابێ ئەو مافە لە خەڵکی بستێندرێ . جا ژمارەی ئەو خەڵکە هەر چەندی دەبێ بڵا ببێ، زیاد بێ یا کەم. واتە کار کردن و بەکارهێنانی لەهجەیەک یان زمانێک لە ژێر پەردە و بە نێوی دێمۆکڕاسی بە دەنگدان چارەسەر ناکرێ، لە بەر ئەوەیکە زمان مافێکی خۆڕسکی مرۆڤییە و بەشێکە لە کولتووری هەموو مرۆڤایەتی، ئەوە لە لایەک، لە لایەکی دیکەشەوە زمان داناسەپێندرێ، چونکە داسەپاندن بۆ خۆی چەمکێکی دیکتاتۆرییە و لە دنیای سەردەم دا قەبووڵ ناکرێ."
لەوڵامی ئەم پرسیارە دا ئەگەر دەنگدان لە سەر هەڵبژاردنی زمان کارێکی عادڵانە بووبا، لە [ کوردستانی عێڕاقێ] ڕێژەی سۆرانی ئاخێڤان چەندە؟ مامۆستا عەبدولوەهاب دەڵێ: " دەگوترێ کە کورمانجی نێوەڕاست (سۆرانی) زمانی زۆربەی دانیشتووانی باشووری کوردستانە. بەڵام بە پێی ئەو ئامارەی لە لایەن " نێوەندی جێهانی لێکۆڵینەوەی تەبشیری " لە ساڵی 2000 دا بڵاو بووەتەوە، ئێمە دەبینین کە ڕێژەی کوردان لە عێراقی فێدێڕال دا % 21.5 ە. بانەڵێین ئەوە ڕێژەیەکی دروستە، بەڵام لەوانەیە لە ڕاستی نزیک بێ و ئامارێکی بێلایەنە و هیچ نەبێ زیاترە لەو ڕێژەی % 17. کە ئێستا لە عێڕاقی فێدێڕال دا بۆ کوردان داندراوە، بە پێی ئەو ئامارە، ڕێژەی بەکارهێنانی کورمانجی سەروو (کورمانجی) % 6,5 و ڕێژەی بەکارهێنانی کورمانجی نێوەڕاست ( سۆرانی) % 8.5 و ڕێژەی بەکارهێنانی لەهجەکانی دیکەی زمانی کوردیش % 6.5 ە. کە وابوو % 13 لە دانیشتووانی کورد لە باشووری کوردستان بە لەهجەی نێوەڕاست (سۆرانی) قسە ناکەن، بۆیە هەموو بیانوویەک بۆ داسەپاندنی کورمانجی نێوەڕاست لە نێو دەچێ،چونکە ڕێژەی زۆربە لە باشوور بە کورمانجی نێوەڕاست قسە ناکەن. هەر وەها لە ڕووی ڕووبەریشەوە، دەوەری کورمانجی ئاخێڤ30 % و ئه‌و ده‌وه‌رانه‌ی که‌ به‌کورمانجی نێوه‌ڕاست ( سۆرانی ئاخێڤ) ن % 40 لە خاکی کوردستانێ (باشووری کوردستان) پێک دەهێنن و ئەو دەوەرانەش کە بە لەهجەکانی دیکە قسە دەکەن % 30 خاكی کوردستان دادەپۆشن. کەوابوو لە % 60 خاکی کوردستاندا خەڵکی ئاوا دەژین کە بە کورمانجی نێوەڕاست (سۆرانی) قسە ناکەن. ئەمن داوا دەکەم خوێنەرەوەی بەڕێزی گۆوارەکەتان بۆ ئاگاداری تەواو لە سەر ئەو ڕێژانە بڕواننە نامەی ماستری ( ئەتڵەسی زمانی) کە عەبدولمەناف ڕەمەزانی ئامادەی کردووە".
لە کۆتایی دا ئێمە پرسیارمان لە مامۆستا نەوزادی هرۆری کرد، داخودا فێر بوونی کورمانجی ( کورمانجی سەروو) زەحمەت و محاڵە، هەر وەک هێندێک لە سۆرانی ئاخێڤان دەڵێن: وڵامی وی بە کورتی ئاوا بوو:
" بە پێی زانستی زمان، زمانی زەحمەت و زمانی هاسان نییە، بەڵگەی ئەو قسەیەش ئەوەیە کە منداڵان دەتوانن فێری هەموو قانوونەکانی زمانی مرۆڤی ببن و دەتوانن بەو زمانە دانوستاندن لە گەڵ دەوروبەریان بکەن. ئەوانەی بە تۆ دەڵێن زمانەکەت زەحمەتە خۆیان دەکەنە تەوەرە و پێوەر و ڕوانگەیان، ڕوانگەیەکی بابەتیانە نییە"

سەرچاوە : کولتوورنامە
www.kulturname.com

Friday, January 15, 2010

ژبو خواندنا زاراڤێ‌ كرمانجی پتر ژ 500 قوتابیان خوه‌نیشاندانه‌كێ‌ ساز دكه‌ن


ژبو خواندنا زاراڤێ‌ كرمانجی پتر ژ 500 قوتابیان خوه‌نیشاندانه‌كێ‌ ساز دكه‌ن

به‌هدین نهێلی
ل سپێده‌هیا رۆژا 13/1/2010 ل باژێرێ‌ ئامێدیێ‌ بۆ مه‌ره‌ما خواندنا زاراڤێ‌ كرمانجی ل قۆناغێن خواندنێ‌ پتر ژ 500 قوتابیێن ڤێ‌ ده‌ڤه‌رێ‌ خوه‌پیشاندانه‌كا ئاشتیانه‌ بۆ به‌رامبه‌ر ده‌ڤه‌ردارێ ڤێ‌ ده‌ڤه‌رێ‌ سازكر و ل دووڤ دا یاداشتنامه‌یه‌كا نه‌رازیبونێ‌ ل سه‌ر سه‌پادنا زاراڤێ‌ سۆرانی ئاراسته‌ی قایمقامییا قه‌زا ئامێدیێ‌ هاته‌ كرن
ژ لایێ‌ خوڤه‌ ئیسماعیل محه‌مه‌د قایمقامێ‌ قه‌زا ئامێدیێ‌ سوز دا خۆنیشانده‌ران كو دێ‌ ڤێ‌ داخازا وان پێشكێشی جهێن بلند كه‌ت , شریف فه‌تاح به‌رپرسێ‌ لقا ئامێدیێ‌ یا ئێكه‌تیا قوتابیێن كوردستانێ‌ بو روژنامه‌یا وار دا دیاركرن كو ئه‌ڤ خۆ‌پیشاندانه‌ ژبۆ مه‌ره‌ما خواندنا زاراڤێ‌ كرمانجی یه‌ ل ده‌ڤه‌را وان چونكی ل دوور هه‌موو وان ڤه‌كولینێن هه‌تا نها هاتینه‌ كرن ئه‌گه‌رێ‌ سه‌ره‌كی یێ‌ نزمبوونا ئاستێ‌ خواندنێ‌ ل ڤێ‌ ده‌ڤه‌ری خواندنا زاراڤێ‌ سۆرانی بوویه‌, هه‌ر دیسان ناڤبری دیار كر كو مه‌ره‌م ژ ڤێ‌ خوه‌نیشاندانێ‌ نه‌ دژایه‌تیكرنا زاراڤی سۆرانی یه‌ به‌لكو ئه‌ڤه‌ مافه‌كێ‌ ره‌وایێ‌ قوتابیێن مه‌یه‌ كو ئه‌ڤرۆ ئه‌و ژی بكارن ب زمانێ‌ خوه‌ یێ‌ دایكێ‌ بخونن و
بنڤیسن, هه‌ردیسان ئه‌ڤه‌ وه‌كی پشته‌ڤانیه‌كێ‌ یه‌ بو وان هه‌ولێن دهێنه‌ دان ژبۆ ستانداركرنا زمانێ‌ كوردی ل هه‌رێما كوردستان
ژێدەر: ڕۆژناما وار

Thursday, January 14, 2010

سایتی سبەی : لە خۆپێشاندانێکدا خوێندکار و قوتابیانی دەوەری ئامێدی داخوازی زمانی کورمانجی دەکەن




ماڵپەڕی "سبەی" لە وەشانی ئەمڕۆی خۆیدا ( پێنجشەمۆ ١٤ی ژانڤییەی ٢٠١٠) ئەم خەبەرەی خوارەوەی سەبارەت بە خۆپێشاندانی خوێندکاران لە ئامێدی بە کوردیی کورمانجی بڵاو کردووەتەوە:

پێنجشەمۆ، ١٤ی ژانڤییەی ٢٠١٠

لە خۆپیشاندانێکدا خوێندکار و قوتابیانی دەوەری ئامێدی داخوازی زمانی کورمانجی دەکەن

(سبەی):

دوێنێ ژمارەیەکی زۆر لە قوتابیان لە خۆپیشاندانێکدا چوونە بەر دەرگای قایمقامێتی قەزای ئامێدیێ و لە یاداشتنامەیەکدا داوخوازیان کرد لە قوتابخانەکانی دەوەری بادینان دا خوێندن بە شێوەزاری کورمانجی بێ.
سەبارەت بەو داوخوازە شەریف فەتتاح بەرپرسی لقی ئامێدی یەکێتی قوتابیانی کوردستان بە سبەی ڕاگەیاند لە خۆپێشاندانەکە دا زیاتر لە ٤٠٠ قوتابی پلەکانی سەرەتایی و ئامادەیی کە لە قوتابخانەکانی سەر بەقەزای ئامێدی یەوە هاتبوون بەشدار بوون و لە رێپێوانێک دا کە لە بەرامبەر لقی یەکێتی قوتابییانەوە دەستی پێکرد بەرەو بینای قایممقامێتی ئامێدێ وەرێ کەوتن، ئەوان چەندین لافیتەیان پێ بوو و چەندین دروشمیان دا کە تێیاندا هاتبوو زمانی کورمانجی واتە بادینی لە دەوەری بادینان لە نێو ئامادەبووانی قوتابخانان دا پەیڕەو بکرێ. دوایە لە نزیکەوە یاداشتنامەیەکیان پێشکێشی قائیمقام و بەڕێوەبەری قەزای ئامێدێ کرد کە تێیدا داوای سەرەکی بریتی بوو لە پەیرەو کردنی بەکارهێنانی کورمانجی لە قوتابخانەکانی دەوەری بادینان دا. قائیمقامیش بەڵێنی پێدان گازندە و داوخوازی ئەوان بگەیێنێتە دەسەڵاتی بەرزتر وەکوو ئەنجومەنی پارێزگای دهۆکێ. شەریف فەتتاح بە سبەی ڕاگەیاند هەرچەند ئێستا هەتا پۆلی حەوتی سەرەتایی زمانی کورمانجی بەکاردەهێندرێ و بەرەو ژوور دەچێ، بەڵام، هێشتاش بە هەزاران قوتابی دەکرێنە قوربانی زاراوەی سۆرانی، نێوبراو هەر وەها لە قسەکانی زیاد کرد دروشم و لافیتەی خۆپێشاندەرەکان بە دژی هیچ زاراوەیەک نەبوو بەڵکوو هەر زاراوەیەک لە جێی خۆی و لە نێو دانێشتووانی خۆی و کتێبی قوتابیان دا دەکرێ بەکار بهێندرێ. لە یاداشتنامەکە دا هەر وەها داوا کرابوو کۆنتڕۆڵێکی تایبەت لەسەر مامۆستای پۆلی دوازدەی ئامادەیی لە پارێزگای دهۆک بەڕێوە بچێ چونکە ئەو مامۆستایانەی سۆرانن لە زاراوەی بادینی تێناگەن و لە کاتی تاقیکردنەوە دا ئەگەر وڵامەکان دروستیش بن نومرەیان نادەنێ.
لە وڵامی ئەو پرسیارە دا داخودا هەر ڕێکخراوەکەی ئەوان ئەو خۆپیشاندانەی رێکخستبوو؟ بەرپرسی لقی ئامێدی یەکێتی قوتابیانی کوردستان گوتی: ئەوە داوخوازی هەموو قوتابیانە و جگە لە ئەندامانی ئێمە کە ئەو خوپیشاندانەمان بەڕێوە دەبرد ئەندامەکانی ڕێکخراوی خوێندکاران و گەشە پێدانی قوتابییەکانی کوردستان و قوتابیانی سەر بە بزووتنەوەی گۆڕان یش لە نێو خۆپیشاندانەکە دا بەشداربوون. ئێمە بۆیە ئەو خۆپیشاندانەمان کرد چونکەبە پێی بۆچوونی قوتابیان و ئەو بەدوا داچوونانەی ڕێکخراوەکەی ئێمە کردوویەتی، لە دەوەری بادینان خاڵی هەرە سەرەکی لاواز بوونی ئاستی خوێندن بەکارهێنانی سۆرانییە.

گۆڤەند ئامێدی

Wednesday, January 13, 2010

ژ ئالییێ زانستی ڤه‌ چ شێوه‌زار ژ یێن دی باشتر نینن و هه‌موو یه‌کسانن دڤێت دگه‌ل جوتستانداردێ هه‌می گه‌شێ بکه‌ن


سه‌باره‌ت به‌ "زمان" و پێوه‌چاران به‌ شێوه‌زاره‌ کوردییه‌کان ، له‌ سه‌ره‌تای مانگی نۆڤامبری2009 ڕۆژنامه‌ نووس ناسری مه‌نبه‌ری ئه‌م وتووێژه‌ی خواره‌وه‌ی له‌ گه‌ڵ کردم بۆ گۆواری "مه‌تین" که‌ له‌ شاری دهۆک بڵاو دبێته‌وه‌. گۆواری مه‌تین ده‌قی وتوێژه‌که‌ی له‌ ژماره‌ی 187، ژانڤییه‌ی 2010 به‌ کوردیی سۆرانی بڵاو کردووه‌ته‌وه‌، بۆ ئاگاداری هۆگرانی بابه‌تگه‌لی له‌مه‌ڕ زمان، پرسیار و وڵامه‌کان وێڕای سپاس له‌ به‌ڕێز مه‌نبه‌ری و گۆواری مه‌تین له‌ ڕوانگه‌ دا بڵاو ده‌که‌مه‌وه‌.
حه‌سه‌نی قازی

1- پێناسه‌ی ئێوه‌ بۆ زمانی ستانداردی کوردی چییه‌ ؟

- به‌ر له‌ هه‌موو شت ده‌بێ ئاماژه‌ی پێبکه‌م ‌ " ستاندارد " زاراوه‌یه‌که‌ له‌ بواری "زمانناسیی کۆمه‌ڵایه‌تی" Sociolinguistics دا و وه‌ک ده‌زانین له‌ گه‌نگه‌شه‌ و لێدوان سه‌باره‌ت به‌ شێوه‌زاره‌ کوردییه‌کان جار جار له‌ گه‌ڵ پێوانه‌کانی دی تاق و جووت کراوه‌ و ئه‌وه‌ش بووه‌ته‌ هۆی سه‌ره‌گێژه‌یه‌کی زۆر و له‌جیات ئه‌وه‌ی ڕێبازی پێوه‌چاران به‌ بارودۆخی شێوه‌زاره‌ کوردییه‌کان ڕوونتر کاته‌وه‌، باسه‌که‌ی ئاڵۆزتر کردووه‌.
زانایانی بواری زمانناسی و ‌ به‌تایبه‌تی "زمانناسیی کۆمه‌ڵایه‌تی" به‌ وردی و به‌ کورتی زمانی ستاندارد یان شێوه‌زاری ستاندارد ئاوا پێناسه‌ ده‌که‌ن "شێوه‌زارێک له‌ زمان که‌ پێوه‌ره‌کانی کۆ کرابنه‌وه‌‌، قامووس و ڕێزمانی پێ بڵاو کرابێته‌وه‌، له‌ شێوه‌ی له‌هجه‌ هه‌رێمییه‌کانی تێپه‌ڕاندبێ و له‌ هه‌موو بواره‌کانی پێوه‌ندیی گشتی دا (زمانی خوێندن، زمانی میدیا، زمانی زانستی و هتد دا) به‌کار بهێندرێ و وه‌ک زمانی فێرکردن به‌و بێگانانه‌ به‌کار بهێندرێ که‌ ده‌یانه‌وێ ئه‌و زمانه‌ فێر بن و هه‌ر وه‌ها هه‌بوونی پرێستیژێکی کۆمه‌ڵایه‌تی که‌ له‌ شێوه‌زاره‌کانی دیکه‌ی جوێ بکاته‌وه‌ و له‌ پێڤاژۆی ستانداردبوون دا له‌ قۆناخی ڕۆنیشتن stabilization ی تێپه‌ڕاندبێ و پێوه‌ره‌کانی بۆ کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی زمانی به‌ مه‌رجه‌ع دابندرێن." دیاره‌ ستاندارد هه‌ر له‌ مه‌ڕ "زمانی نووسین" ده‌کار ناکرێ، به‌ڵکوو ده‌توانێ بۆ زمانی قسه‌ پێکردن، بۆ سیستمی ده‌نگسازی و ڕێنووسیش له‌ زمانێکی به‌رباس دا به‌کاربهێندرێ. لایه‌نێکی دیکه‌ی جێی سه‌رنج ئه‌وه‌یه‌ که‌ زمانی ستاندارد یان شێوه‌زاری ستاندارد به‌ ڕاوێژ (accent) نه‌به‌ستراوه‌ته‌وه‌. واته‌ مامۆستایه‌کی ئینگلیسی له‌ پۆلێکی زانکۆ دا که‌ به‌ زمانی ستاندارد ده‌رس ده‌ڵێته‌وه‌ ده‌کرێ نێوه‌رۆکی ئه‌و بابه‌ته‌ به‌ له‌هجه‌یه‌ک شی کاته‌وه‌ که‌ له‌ گوێن "ستاندارد" نه‌بێ، واته‌ پێوه‌ندییه‌کی یه‌ک به‌ یه‌ک له‌ نێوان "ستاندارد" و "ڕاوێژ" له‌ گۆڕێ دا نییه‌.
زمانی ئینگلیسی که‌ یه‌کێک له‌ ستاندارد کراوترین زمانه‌کانی دنیایه‌،زمانێکی فره‌ نێوه‌ند (polycentric )ه، واته‌ ستانداردی جۆر به‌ جۆری هه‌یه،‌ وه‌ک ئینگلیسیی ئینگلیسی، ئینگلیسیی سکاتله‌ندی، ئینگلیسیی ئه‌مریکایی، ئینگلیسیی ئاوسترالیایی و ئی دیکه‌ش. لایه‌نێکی زۆر گرینگ که‌ زانایانی زمانناسیی کۆمه‌ڵایه‌تی جه‌ختی له‌ سه‌ر ده‌که‌نه‌وه‌ ئه‌وه‌یه‌ که‌ " زمانی ستاندارد" یان "شێوه‌زاری ستاندارد" له‌ ڕوانگه‌ی زمانناسییه‌وه‌ له‌ شێوه‌زارێک یان له‌هجه‌یه‌کی دیکه‌ی ئه‌و زمانه‌ به‌رزتر یان باشتر نین، ئه‌و به‌رزی و باشییه‌ یان له‌ به‌ر هۆی ده‌ره‌وه‌ی زمانی، واته‌ هه‌ڵکه‌وتی کۆمه‌ڵایه‌تییانه،‌ یان له‌ به‌ر ئه‌وه‌یه‌‌ که‌ ڕێسا و پێوه‌ره‌کانیان کۆکراونه‌ته‌وه‌ و ڕۆنیشتوون. ئێستا له‌ زۆر وڵاتی ئوڕووپایی ئه‌گه‌رچی زمانه‌ ستاندارده‌کان به‌ شێوه‌زاری جیاواز داده‌ندرێن، به‌ڵام ناکرێ به‌ ئاسایی سنوورێکی ڕوون و ئاشکرا له‌ نێوان ئه‌وان و شێوه‌زاره‌کانی دیکه‌ دا فه‌رقی پێبکرێ، چونکه‌ ستاندارده‌ هه‌رێمییه‌کانیش پێشکه‌توون و به‌ ده‌ره‌جه‌ی جۆر به‌ جۆر کارلێکه‌ریی له‌هجه‌ ناوچه‌ییه‌کانیان پێوه‌ دیاره‌.
ئه‌گه‌ر به‌پێی ئه‌و ناساندنه‌ گشتییانه‌ی سه‌ره‌وه‌ بۆی بچین ده‌توانین بڵێین ‌ شێوه‌زاره‌کوردییه‌کان که‌ هه‌موویان سه‌ر به‌ زنجیره‌یه‌کی زمانی (dialect continuum)ن پڕۆسه‌ی به‌ ستاندارد بوونیان له‌ وه‌تا پێ نووسران و بڵاو بوونه‌وه‌یان به‌چاپ کراوی له‌ کوردستان و ئه‌و وڵاتانه‌ی که‌ به‌شێکی کوردستانیان تێکه‌وتووه‌ و له‌ ده‌ره‌وه‌ی کوردستانیش ده‌ستی پێکردووه‌ و ڕه‌نگه‌ جیاوازی له‌ نێوان ئه‌و ستاندارده‌ کوردییانه‌ دا ده‌ره‌جه‌ی ڕۆنیشتنی " stabilisation" پێوه‌ره‌کان له‌ نێوانیان دا بێ. کوردی وه‌ک زۆر زمانی دیکه‌ زمانێکی فره‌ نێوه‌ند" polycentric" ه‌ و تێگه‌یشتن و په‌ژراندنی ئه‌و ڕاستییه‌ ده‌توانێ ئه‌و توانایی و حه‌ولانه‌ی له‌ بواری پێشخستنی به‌کارهێنانی شێوه‌زاره‌کاندا ده‌درێ ئه‌وه‌نده‌ی دیکه‌ش به‌ که‌لکتر بکا.
لێره‌ دا ئاماژه‌ به‌ خاڵێک له‌ جێی خۆیدایه‌، ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‌ که‌ هێندێک له‌ زمانه‌کانی دنیا له‌ ئاکامی پلان داڕشتنی زمانی دا ستاندارد کراون وه‌ک زمانی ئێندۆنێزی که‌ دوای سه‌ربه‌خۆیی له‌ هۆله‌ند شێوه‌زارێک که‌ شێوه‌زاری که‌مایه‌تی بووه‌ به‌پێی پلانی ده‌وڵه‌ت له‌ خۆێندن و په‌روه‌ردا پێش خراوه‌ و هێندێکیشان به‌ بێ ئه‌و ده‌ستێوه‌ردانه‌ و به‌ ڕێبازی خۆڕسکی دا پێش که‌وتوون،‌ وه‌ک ئێنگلیسی. پیاده‌ کردنی نموونه‌ی یه‌که‌م به‌ هیچ شێوه‌یه‌ک له‌ مه‌ڕ شێوه‌زاره‌کانی کوردی ناگونجێ، چونکه‌ به‌ بێ ده‌مکوت کردن و زمان بڕین به‌ره‌و پێش ناچێ و گورزی گران له‌ یه‌کگرتوویی کوردان ده‌دا و په‌ژراندنی نموونه‌ی دووه‌م گه‌شه‌ و نه‌شه‌ی شێوه‌زاره‌ کوردییه‌کان به‌ ڕێبازێکی ئاسایی دا زیاتر خۆش ده‌کا.

2- ئایا ئێوه‌ له‌و باوه‌ڕه‌ دان که‌ پێویسته‌ زمانێکی کوردیی یه‌کگرتوو دروست بکرێت ؟

_ زۆر جار باسی " زمانێکی یه‌کگرتوو‌"ی کوردی ده‌کرێ و هێشتاش ته‌می بیرێکی به‌ربڵاو، به‌ڵام بانه‌کی ئه‌وتۆ هه‌یه‌ و نه‌ڕه‌ویوه‌ته‌وه‌‌ که‌ کورد پێداویستی به‌ " زمانێکی یه‌کگرتوو" هه‌یه‌. ئه‌گه‌رچی ئه‌نگێزه‌ی بۆچوونێکی ئه‌وتۆ له‌وانه‌یه‌ له‌به‌ر دڵپاکی و له‌ پێناو یه‌کێتیی کوردان دابێ، به‌ڵام کۆ کردنه‌وه‌ی هێز و هزر له‌ سه‌ر ئه‌و بابه‌ته‌ کارێکی بێ که‌لکه‌ و هیچی لێ شین نابێ، چونکه‌ له‌ ڕوانگه‌ی زمانناسییه‌وه‌ شێوه‌زاره‌ کوردییه‌کان، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، هه‌موویان سه‌ر به‌ زنجیره‌یه‌کی زمانین له‌ ڕووی ڕێزمان، فۆنۆلۆژی و ته‌نانه‌ت هه‌نبانه‌ی ووشانیش، له‌ یه‌ک جیاوازن و ئه‌و حه‌ولانه‌ی به‌ شێوه‌ی میکانێکی دراون بۆ تێکه‌ڵ کردنیان هیچی لێ نه‌که‌وتووه‌ته‌وه و ناشکه‌وێته‌وه‌. به‌ کورتی "یه‌کگرتوویی نه‌ته‌وه‌یی" و " یه‌کگرتوویی زمانی" دوو چه‌مکی جیاوازن. بارودۆخی مێژوویی، جوگرافیایی، سیاسی و هۆکارگه‌لی دیکه‌ ئه‌و شێوه‌زارانه‌ی به‌ره‌و‌ ئه‌وه‌ بردووه‌‌ ستانداردی له‌ مه‌ڕ خۆیان لێ ساز بێ و ئه‌وه‌ ڕاستییه‌که‌‌ له‌ به‌ر چاومانه‌ و نکوڵی لێ ناکرێ، به‌ڵام ئه‌و جیاوازییانه‌ی‌ باسمان کردن ئه‌گه‌ر به‌ بۆچوونێکی ئینسانی و به‌ دوور له‌ ده‌مارگرژی لێیان بڕوانین و هه‌موو شێوه‌زاره‌کان به‌ هه‌ڵگر و گوێزه‌ره‌وه‌ی کولتورێکی فره‌ ڕه‌هه‌ند دابنێن که‌ گه‌شاندنه‌وه‌ و پاراستنی به‌‌ قازانجی هه‌موو ئه‌و کۆمه‌ڵگه‌ ئینسانییانه‌یه‌ که‌ خۆیان به‌ کورد داده‌نێن، ئه‌وده‌می نابنه‌‌ هۆکاری له‌ یه‌ک دوورکه‌وتنه‌وه‌ و لێره‌ دا جیاوازی زمانی " یه‌کگرتوویی نه‌ته‌وه‌یی" بنکۆڵ ناکا. به‌و پێیه‌ ئه‌من چه‌مکی "زمانی یه‌کگرتوو"م پێ نامۆیه‌ و له‌ هه‌ر سه‌رچاوه‌یه‌کی له‌ مه‌ڕ "زمانناسیی کۆمه‌ڵایه‌تی" به‌ دووی دا بگه‌ڕێی ڕه‌نگه‌ قه‌ت تووشی نه‌یه‌ی.

3- پێتان وایه‌ که‌ زمانی کوردی به‌ هه‌موو زاراواکانیه‌وه‌ قابلیه‌تی دروست بوونی بۆ زمانێکی یه‌کگرتوو هه‌یه‌؟

- شێوه‌زاره‌ کوردییه‌کان،هه‌موویان وه‌ک هه‌موو شێوه‌زار و زمانێکی دیکه‌ قابیلییه‌ت و توانایی پێشکه‌وتنیان هه‌یه‌، به‌ڵام وه‌ک له‌ و‌ڵامی پرسیاری پێشووش دا باسم کرد به‌ خیاڵ دا هاتن یان حه‌ولدان بۆ ئه‌وه‌ی به‌ تێکه‌ڵ کردن و لێکدانی ئه‌و شێوه‌زارانه‌، شێوه‌زارێکی "یه‌کگرتوو"یان لێ ساز بکرێ – دیاره‌ ڕه‌نگه‌ مه‌به‌ستی ئێوه‌ زمانی نووسین بێ – ئه‌وه‌ کارێکی نادروست و نابه‌جێیه‌ و ئه‌گه‌ر زمانێکی نووسینی ئاواش به‌ شێوه‌یه‌کی مێکانێکی پێش بخرێ و نووسین به‌و ستانداردانه‌ی وا ئێستا هه‌ن و ده‌ژین ڕابگیرێ- که‌ دیاره‌ ئه‌وه‌ کاری کران نییه‌ - دیسانیش زمانێکی ئاوا ده‌بێته‌ چێشتی مجێوری و ئه‌و تام و به‌رامه‌ی‌ له‌ گشت شێوه‌زاره‌‌کان دا هه‌ن له‌ نێو ده‌با و ناتوانێ چ ئه‌رکێکی ڕاسته‌قینه‌ ڕاپه‌ڕێنێ.

4-هۆکاره‌کانی دروست نه‌بوونی زمانی یه‌کگرتووی کوردی هه‌تا ئێستا له‌ چی دا ده‌بینن ؟

- وابزانم له‌ وڵامی پرسیارێکی سه‌ره‌وه‌تر دا به‌ کورتی ئاماژه‌م پێکرد‌ ڕه‌وتی به‌خۆداهاتن و گه‌شه‌ کردنی شێوه‌زاره‌کان جیاواز‌ بووه‌. به‌ر له‌ هه‌مووشت له‌وه‌تا زمانی کوردی پێی نووسراوه‌، ئه‌و پێڤاژۆیه‌ له‌ جوگرافیای جیاواز و له‌ هێندێک بڕگه‌ی مێژوویی له‌ هه‌لومه‌رجی نکوڵی لێکردنی لێبڕاوانه‌ دا پێش که‌وتووه‌. له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی شێوه‌زاره‌ کوردییه‌کان ئێستا له‌ چاو زمانه‌کانی ده‌وروبه‌ریان مێژوویه‌کی نووسراوی کورتتریان هه‌یه‌، له‌ ڕه‌وتی مێژوویی دا کوردی زیاتر له‌وه‌ی که‌ پێداویستییه‌ک بۆ ڕاپه‌ڕاندنی پێوه‌ندی له‌ بواری جیاواز دا بووبێ بووه‌‌ به‌ ڕه‌مزی ناسێنه‌یه‌کی نه‌ته‌وه‌یی که‌ نکوڵی لێکراوه‌. خوێنده‌وارانی کورد زۆربه‌ی نزیک به‌ ته‌واویان به‌ زمانێکی دیکه‌ خوێنده‌وارتر بوون له‌ کوردی و به‌و زمانانه‌یان نووسیوه‌، ئه‌وه‌ له‌ لایه‌ک و، ئه‌و ده‌مه‌ی که‌ وشیاری نه‌ته‌وه‌یی که‌وتووه‌ته‌ به‌ستێنی گه‌شانه‌وه‌ زمانی کوردی ئه‌رکێکی تازه‌تری په‌یدا کردووه‌. کۆمه‌ڵگه‌ی زمانی شێوه‌زاره‌کان له‌ هه‌موو به‌شه‌کانی کوردستان به‌ ته‌نیشت یه‌که‌وه‌ ژیاون و جگه‌ له‌ " زازاکی – دملکی " که‌ هه‌ر له‌ کوردستانی ترکییه‌ قسه‌ی پێده‌کرێ و ئێستا ژماره‌یه‌کی زۆر له‌ نووسه‌ران و ڕووناکبیران خه‌ریکن ڕێساکانی گرده‌وه‌کۆیی ده‌که‌ن، شێوه‌زاره‌کانی دی له‌ هه‌موو به‌شه‌کانی کوردستان و له‌ شوێنی کوردنشینی دیکه‌ دا هه‌ن و به‌پێی هه‌لومه‌رج ڕه‌وت و ڕێبازی جۆربه‌جۆریان وه‌به‌رگرتووه‌. له‌وانه‌ بوو ئه‌گه‌ر کورد له‌ جوگرافیایه‌کی تاقانه‌ دا ژیابا، تاقه‌ شێوه‌زارێکی ستانداردی هه‌بایه‌، به‌ڵام ڕاستی بوونی له‌ شوێنی جیاواز و جیاوازییه‌ ڕێزمانییه‌کان کارێکی وای کردووه‌ که‌ ئه‌و "یه‌کگرتوویییه‌" له‌ "فره‌گرتوویی" دا بێ.
له‌ سه‌ر مێژووی ستاندارده‌کانی کوردی له‌و لێکۆڵینه‌وانه‌ی دا که‌ تا ئێستا کراون، لێره‌ دا پێمخۆشه‌ کورته‌یه‌ک له‌وه‌ بگێڕمه‌وه‌ که‌ له‌ به‌رایی ساڵی 1991 مامۆستایان پرۆفێسۆر یارۆن ماتراس و پرۆفێسۆر گه‌تروود رێرشێمیوس باسیان لێوه‌ کردووه‌. دیاره‌ له‌و ده‌میه‌وه‌ تا ئێستا زۆر گۆڕانی گه‌وره‌ له‌و ستانداردانه‌ دا هاتوونه‌ته‌ گۆرێ و له‌ هه‌موو بارێکه‌وه‌ گه‌شه‌ و نه‌شه‌ی زیاتریان کردووه‌، به‌ڵام ئه‌و هێڵه‌ سه‌ره‌کییانه‌ی ئه‌وان له‌و باره‌یه‌وه‌ ده‌ستنیشیان کردووه‌ دیمه‌نێکی گشتیمان نیشان ده‌دا:
" له‌ ئاکامی کۆچ و کۆچباری دا، کوردی نه‌ک هه‌ر له‌ هه‌رێمی کوردستان که‌ له‌ نێوان ترکییه‌، سوورییه‌، عێراق ، ئێران و یه‌کێتی سۆڤیه‌ت دا دابه‌ش کراوه‌ قسه‌ی پێده‌کرێ، به‌ڵکوو زمانی نزیک نێوملیۆن موهاجیریشه‌ له‌ ئوڕووپای ڕۆژئاوا. پێڤاژۆی ستاندارد کردنی زمانی کوردی هێشتا زۆر ساوایه‌، ده‌ ڕاستیدا زۆربه‌ی کورده‌کان له‌ ئێران، سوورییه‌ و ترکییه‌ هێشتا به‌ زمانی بوومیی خویان نه‌خوێنده‌وارن. له‌و وڵاتانه‌ سیاسه‌تی ڕه‌سمی پێشی به‌ به‌ره‌وپێشچوونی شێوه‌زارێکی ئه‌ده‌بیی سه‌ربه‌خۆ گرتووه،‌ به‌ نکووڵی کردن له‌وه‌ی کورده‌کان به‌ زمانی خۆیان په‌روه‌رده‌ بکرێن و مافی بڵاوکردنه‌وه‌ی که‌ره‌سته‌ی چاپکراویان به‌ زمانی کوردی هه‌بێ. بۆیه‌ پڕۆژه‌ی زمانی و ئه‌ده‌بی ته‌نێ به‌ چالاکیی نهێنی بزووتنه‌وه‌ به‌رهه‌ڵستکاره‌کان سنووردار بووه‌. له‌ یه‌کێتیی سۆڤیه‌ت و عێڕاق زمانی کوردی، به‌لانی که‌مه‌وه‌ بۆ چه‌ند ساڵان پله‌ی زمانێکی که‌مایه‌تی هه‌بووه‌، و ستاندارد کردنی زمانه‌که‌ به‌ ڕه‌سمی پشتیوانی لێکراوه‌. جیاوازیی زۆر و به‌رچاوی ئه‌و شێوه‌زارانه‌ی له‌ باشوور و باکووری کوردستان قسه‌یان پێده‌کرێ و گوشاری کولتووریی هه‌رکام له‌ داو ده‌زگا ده‌وڵه‌تییه‌کان له‌ سه‌ر زمانی کوردی بووه‌ هۆی په‌یدابوونی پرۆسه‌ی جیاوازی ستاندارد کردن. بۆیه‌ ئێمه‌ ده‌کرێ سێ شێوه‌زاری ئه‌ده‌بیی کوردیی جیاواز له‌ یه‌کتری هه‌ڵاوێرین.

a . شیوه‌زاری سلێمانی
ستانداردێکی چاک دامه‌زراوی ئه‌ده‌بییه‌. ئه‌و شێوه‌زاره‌ له‌ سه‌ر بنه‌مای له‌هجه‌ی سۆرانیی به‌شه‌ باشوورییه‌کانی کوردستان له‌ عێراق و ئێران داندراوه‌،به‌و جۆره‌ی که‌ له‌ شاری سلێمانی قسه‌ی پێده‌کرێ. یه‌که‌م چالاکیی ئه‌ده‌بی به‌و له‌هجه‌یه‌ ئه‌و شێعرانه‌ وه‌به‌ر ده‌گرێ که‌ له‌ سه‌ده‌ی 19یه‌مدا بڵاو بوونه‌وه، له‌ کاتێکدا یه‌که‌م ڕۆژنامه‌ و چاپه‌مه‌نی به‌و شێوه‌زاره‌ له‌ کۆتایی ئه‌و سه‌ده‌یه‌ دا ده‌رکه‌وتن. ئیداره‌ی بریتانیا پشتی ستاندارد کردنی زمانی گرت و دنه‌ی دا و له‌ نێو ئه‌و ئیداره‌یه‌ دا حاکمی بریتانیایی و لێکۆڵه‌ره‌وه‌ E.B. Soane که‌سی هه‌ره‌ به‌رچاویان بوو ،وله‌‌ به‌ر گوشاری بریتانیایییه‌کان له‌ ساڵی 1931 دا سۆرانی وه‌کوو دوویه‌م زمانی ڕه‌سمی له‌ عێراق ناسرا. ئه‌و شێوه‌زاره‌ به‌ ئه‌لفوبێتکه‌یه‌کی ئاڵوگۆڕکراوی عه‌ڕه‌بی – فارسی ده‌نووسرێ و، ڤاوێله‌کان له‌ سیستمێکی ڕێنووسیی فۆنێمیک دا جێیان کراوه‌ته‌وه‌.سۆرانی زمانی خوێندنگه‌ کوردییه‌کان، ئه‌ده‌بییاتێکی هه‌موو لایه‌نه‌، مێدیا و ته‌نانه‌ت زانکۆکانیش بوو له‌ هێندێک له‌ به‌شه‌کانی عێراق دا.

b. کوردیی ستاندارد له‌ یه‌کێتیی سۆڤیه‌ت

ئه‌و ستاندارده‌ له‌ سه‌ر بنه‌مای له‌هجه‌ی کرمانجیی باکووری داندراوه،‌ به‌و شێوه‌یه‌ی له‌ به‌شه‌ باشوورییه‌کانی کۆماری هه‌رمه‌نستان قسه‌ی پێده‌کرێ، له‌ ده‌وروبه‌ری شاری یێریوان. بۆ نووسینی کوردی له‌ یه‌کێتیی سۆڤیه‌ت ئه‌لفوبێی سیریلیک به‌ کار ده‌هێندرێ که‌‌ له‌ ساڵانی 1940کانه‌وه‌ داهاتووه‌. ئه‌لفوبێی کوردیی سۆڤیه‌ت به‌ یارمه‌تیی کۆمه‌ڵێک له‌و زمانناسانه‌ی که‌ له‌ ئه‌نیستیتووی لێکۆڵینه‌وه‌کانی ئێرانیی لێنینگراد کاریان ده‌کرد گه‌ڵاڵه‌ کرا، و ئه‌و داهێنانه‌ له‌ سه‌ر بنه‌مای لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی چڕ وپڕ بوو سه‌باره‌ت به‌ که‌ره‌سته‌ی له‌هجه‌که‌، بۆیه‌ حه‌ولیان داوه‌ ده‌نگه‌کان له‌ ڕێنووس دا به‌ ووردی ده‌ربکه‌ون و هه‌ر ده‌نگه‌ی نیشانه‌ی له‌ مه‌ڕ خۆی هه‌بێ. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا به‌کار هێنانی ئه‌و ڕێنووسه‌ تا ڕاده‌یه‌کی زۆر هه‌ر به‌ زمانناس و ڕووناکبیران به‌رته‌نگه‌ له‌ نێو به‌ ته‌خمین 100.000 کورد له‌ یه‌کێتیی سۆڤیه‌ت دا.

C. شێوه‌زاری به‌درخان

ئه‌و ستاندارده‌ی نووسینه‌‌ که‌ به‌ شێوه‌زاری "هاو‌ار"یش ناسراوه‌ یه‌که‌مجار میر جه‌لاده‌ت به‌درخان له‌ وه‌رزنامه‌ی "هاوار"، که‌ له‌ نێوان ساڵانی 1932 و 1943 له‌ دیمیشق و به‌یڕووت بڵاو ده‌بووه‌وه‌ دایهێنا. ئه‌و شێوه‌زاره‌ له‌ سه‌ر بنه‌مای ئه‌و له‌هجه‌ کرمانجییه‌یه‌ که‌ له‌ ناوچه‌کانی جزیره‌ و حه‌کاری، له‌ سه‌ر سنووری ترکییه‌ - سوورییه‌ و ترکییه‌- عێراق قسه‌ی پێده‌کرێ. ئه‌و له‌هجه‌یه‌ نه‌ریتێکی دوورودرێژی هه‌یه‌ وه‌ک ئامرازی نووسین و ده‌گاته‌وه‌ داستانه‌ حه‌ماسییه‌کانی سه‌ده‌ی یازده‌هه‌م. سه‌رهه‌ڵهێنان و په‌یدا بوونی وه‌کوو ئامرازێکی ئه‌ده‌بیی مۆدێڕن ده‌کرێ تا ده‌رکه‌وتنی ڕۆژنامه‌ی "کوردستان" له‌ ساڵی 1898 شوێنی هه‌ڵبگیرێ. له‌ سه‌ره‌تاوه‌ ڕووناکبیرانی پاتراوی کورد له‌ قاهیره‌ و ئه‌سته‌نبووڵ به‌ به‌کارهێنانی تیپی عه‌ڕه‌بی "کوردستان" یان بڵاو ده‌کرده‌وه‌.
ئه‌لفوبێی مۆدێڕنی به‌درخان خه‌تی لاتین به‌کار ده‌هێنێ، به‌و شێوه‌یه‌ی که‌ له‌ ساڵی 1928 به‌ چاکسازیی زمانی ترکی له‌ ترکییه‌ بۆ نووسینی ترکی وه‌خۆ کرا. به‌درخان چه‌ند تیپێکی له‌و سیستمه‌ زیاد کرد. ئه‌و ئه‌لفوبێیه‌ به‌ ڕێگای ژماره‌یه‌ک ڕۆژنامه‌ و بڵاو کراوه‌ له‌ نێو کورده‌کانی ترکییه‌ و سوورییه‌ که‌ له‌ تاراوگه‌‌ ده‌رده‌چوون بڵاو کراوه‌، و دواتر له‌ لایه‌ن ڕێکخستنه‌ نهێنییه‌ کوردییه‌کانه‌وه‌ وه‌خۆ کرا که‌ به‌ گژ ئه‌و قه‌ده‌غه‌ ڕه‌سمییه‌ دا چوون که‌ له‌ سه‌ر بڵاوکراوه‌ و چاپه‌مه‌نی به‌ زمانی کوردی داندرابوو....
نه‌بوونی یه‌کێتی به‌رهه‌ڵستێکه‌ له‌ سه‌ر ڕێگه‌ی په‌یدابوونی خوێنده‌وارییه‌کی مۆدێڕنی کوردی، چونکه‌ ئه‌مه‌ به‌شێوه‌یه‌کی جیدی گۆڕینه‌وه‌ی ئه‌زموون و که‌ره‌سته‌ی ئه‌ده‌بی له‌ نێوان شێوه‌زاره‌ جیاوازه‌ ئه‌ده‌بییه‌کان به‌رته‌نگ ده‌کا. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، به‌ له‌به‌رچاوگرتنی هه‌لومه‌رجی په‌یدابوونیان له‌ وڵاتانی جۆر به‌جۆر دا، مرۆ ده‌بێ به‌ چاوی ڕێزه‌وه‌ له‌و حه‌ولانه‌ بڕوانێ که‌ پلانداڕێژانی زمان ده‌یده‌ن بۆ گونجاندنی هه‌ر کام له‌ شێوه‌زاره‌ ئه‌ده‌بییه‌کان له‌ گه‌ڵ ده‌وروبه‌ره‌ کۆمه‌ڵایه‌تی، سیاسی و زمانییه‌کانیان. خوێنده‌واریی کوردی بێ ئه‌وه‌ی خۆی لێ بپارێزدرێ پێوه‌ندی په‌یدا ده‌کاته‌وه‌ به‌ دوو زمانییه‌تی و دوو خوێنده‌وارێتی. زمانی کوردی قه‌ت یه‌که‌م زمانی ئه‌ده‌بی نه‌بووه‌.
جا بۆیه‌ هیچ کوردێکی تاقه‌ زمانه‌ نییه‌ که‌ ڕه‌وتی خوێندوار بوونی به‌ کوردی بووبێ. خوێنده‌واریی کوردی به‌ ڕێگای خوێنده‌واری له‌ زمانی ڕه‌سمیی ده‌وڵه‌تی دا وه‌ده‌ست دێ و شێوه‌زاره‌ ئه‌ده‌بییه‌کانیش به‌ پێی وڵاتانی سه‌رده‌ست جیاوازن، هه‌م له‌ ڕووی مێژوویییه‌وه‌ (هه‌ڵبژاردنی له‌هجه‌یه‌ک بۆ به‌کارهێنان وه‌کوو شێوه‌یه‌کی ستاندارد و هه‌ڵبژاردنی سیستمێکی نووسین) و هه‌میش له‌ ڕووی هاوزه‌مانییه‌وه‌ (به‌کارهێنانی وشه‌ی خوازراوه‌) شێوه‌زاری "هاوار" قه‌ت هیچ پشتیوانییه‌کی ده‌وڵه‌تی لێ نه‌کراوه‌. له‌ درێژخایه‌ن دا چالاکیی ئه‌ده‌بی له‌ هه‌نده‌ران له‌وانه‌یه‌ ببێته‌ هۆی په‌یدا بوونی نوخبه‌یه‌کی سیاسی کولتووری، که‌، ئه‌گه‌ر ده‌رفه‌تی بدرێتێ بۆ دامه‌زراندنی ئۆتۆنۆمییه‌کی کولتووری له‌ کوردستان، له‌ وانه‌یه‌ ئه‌و زمانه‌ ئه‌ده‌بییه‌ له‌ گه‌ڵ خۆی بباته‌وه‌ و ئه‌و جۆره‌ ئه‌نیستیتووانه‌ دامه‌زرێنێ که‌ پێویستن بۆ ڕێسادانان بۆ گیروگرفته‌کانی ڕێنووس و وشه‌ سازی.
Yaron Matras and Gertrud Reershemius 1991 دیاره‌ له‌وه‌تا پێشکێش کرانی ئه‌و لێکدانه‌وه‌یه‌ی سه‌ره‌وه‌ زۆر شت گۆڕاوه‌ و هه‌موو شێوه‌زاره‌ کوردییه‌کان به‌ره‌و پێشکه‌وتن و گه‌شه‌ کردن چوون.

5- ڕه‌وشی ئێستای زمانی کوردی چۆن ده‌بینن ئایا گۆڕانکارییه‌کی تێدا کراوه‌ یان نا؟

- پرسیاره‌که‌ به‌و شێوه‌یه‌ زۆر گشتییه‌، بۆ ئه‌وه‌ی دیمه‌نێکی ڕوونترمان بێته‌ به‌رچاو ده‌بێ بارودۆخی هه‌ر کام له‌و وڵاتانه‌ی ‌ کوردییان تێدا به‌ کار ده‌هێندرێ له‌به‌رچاو بگرین و به‌و شێوه‌یه‌ بتوانین گۆڕانکارییه‌کان هه‌ڵسه‌نگێنین.
له‌ کوردستانی عێڕاق له‌وه‌تا زمانی کوردی په‌یدا بووه‌ تا ئێستا ئێمه‌ گه‌وره‌ترین ده‌ستکه‌وتمان هه‌بووه‌، ئه‌ویش بوونی کوردی به‌ زمانێکی ڕه‌سمی و ده‌وڵه‌تییه‌ و له‌ ڕووی قانوونییه‌وه‌ یه‌كێک له‌ دوو زمانه‌ ڕه‌سمییه‌کانه‌ و له‌به‌ر ئه‌و ده‌سته‌به‌ره‌ قانوونییه‌ پێویسته‌ له‌ هه‌موو بوارێک دا کار بکرێ بۆ ده ‌گیان که‌وتنی ئه‌و ده‌ستکه‌وته‌. بۆ نموونه‌ له‌ به‌شه‌ عه‌ڕه‌بییه‌کانی عێراقیش دا ده‌بێ زمانی کوردی له‌ سیستمی په‌روه‌رده‌ دا به‌ ڕاستیش جێی بکرێته‌وه‌، هه‌ر وه‌ک چۆن ده‌بێ له‌ کوردستانی عێڕاقیش ئیهتیمام بدرێ به‌ زمانی عه‌ڕه‌بی. ئه‌وه‌ له‌ کاتێکدایه‌ که‌ هێشتا له‌ به‌شه‌کانی دیکه‌ی کوردستان زمانی کوردی پله‌ی قانوونی نییه‌. ڕاسته‌ ئیدی وه‌ک پێشوو نکوڵی له‌ زمانی کوردی ناکرێ، به‌ڵام تا ئه‌و کاته‌ی کوردی پله‌ی قانوونی نه‌بێ هه‌ر ده‌رفه‌تێکیشی بۆ بێته‌ گۆرێ ئه‌وه‌ ناتوانێ له‌ درێژخایه‌ن دا یارمه‌تی بکا به‌ ڕۆنیشتنی زمان له‌ بواری جۆر به‌جۆر دا.
له‌ قانوونی بنچینه‌یی ئێران دا بێ ئه‌وه‌ی باسی زمانی کوردی کرابێ، دوو ماده‌ هه‌یه‌ 15 و 19 که ‌له‌وه‌تا دامه‌زرانی کۆماری ئیسلامیی ئێران به‌ کرده‌وه‌ ڕه‌چاو نه‌کراون‌. بابزانین ئه‌وه‌ ماده‌ قانوونییانه‌ ده‌ڵێن چی:

"ماده‌ی 15
زمان و ڕێنووسی ڕه‌سمیی ئێران، زمانی هاوبه‌شی خه‌ڵکه‌که‌ی، فارسییه‌. به‌ڵگه‌ی ڕه‌سمی، نامه‌گۆڕینه‌وه‌، و ده‌قه‌کان، و هه‌ر وه‌ها ده‌قی کتێبی خوێندن ده‌بێ به‌و زمانه‌ و به‌و ڕێنووسه‌ بێ. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، به‌کارهێنانی زمانگه‌لی هه‌رێمی و قه‌بیله‌یی له‌ چاپه‌مه‌نی و ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گشتی، و هه‌ر وه‌ها بۆ ده‌رس دادانی ئه‌ده‌بییاتیان له‌ خوێندنگه‌یان دا، به‌ ته‌نیشت زمانی فارسییه‌وه‌ ڕێگایان پێده‌درێ."

"ماده‌ی 19
گشت خه‌ڵکی ئێران، سه‌ر به‌ هه‌ر گرووپێکی ئێتنیکی یان عه‌شیره‌تێک بن، خاوه‌نی مافگه‌لی یه‌کسانن؛ ڕه‌نگی پێست، ڕه‌گه‌ز، زمان و خه‌سڵه‌تی دیکه‌ی ئاوا، نابێته‌ هۆی هیچ جۆره‌ ئیمتیازێک"
به‌ پێی ماده‌ی 15ی سه‌ره‌وه‌ زمانی کوردی به‌ " زمانی هه‌رێمی" یان " زمانی قه‌بیله‌یی" یان هه‌ر دووکیان داندراوه‌، به‌ڵام سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش هێشتا له‌ سیستمی په‌روه‌رده‌ی هه‌رێمی دا جێی نه‌کراوه‌ته‌وه‌ و که‌ره‌سته‌ی خوێندن به‌ ڕه‌سمی ئاماده‌ نه‌کراوه‌. لایه‌نێکی چاوڕاکێش له‌و باره‌یه‌وه‌ ئه‌وه‌یه‌ که‌ هێندێک له‌و نووسه‌رانه‌ی له‌ هه‌لومه‌رجی قه‌ده‌غه‌ و نکوڵی له‌ زمانی کوردی دا به‌ کوردی شێعر و په‌خشانیان نووسیوه‌ جێ ده‌ستیان به‌ سه‌ر گه‌شه‌ و نه‌شه‌ی شێوه‌زاری کوردیی سۆرانی دا ئه‌وه‌نده‌ ئاشکرایه‌، که‌ هێندێکیان به‌ پێشه‌نگانی نووسینی ئه‌و شێوه‌زاره‌ داده‌ندرێن. یه‌که‌م ڕۆمانی چاپکراو به‌ کوردیی سۆرانی کوردێکی موکریانی نووسیویه‌. دیاره‌ تێکه‌ڵاوی و هاتوچوو و ژیانی به‌شێک له‌و پێشه‌نگانه‌ به‌ دوای هه‌ڵوه‌شانی ژێکاف و کۆماری کوردستان دا - که‌ ده‌ورێکی بڕیارده‌ریان هه‌بوو بۆ پاراستنی زمانی کوردی – له‌ عێڕاق و کوردستانی عێراق و نووسین و بڵاوکردنه‌وه‌ له‌وێ
هه‌لی گه‌شه‌ کردن و پێشکه‌وتن و شوێن دانان له سه‌ر‌ شێوازی نووسینی کوردی بۆ ڕه‌خساندن. ئێستاش هه‌بوونی ئه‌و ده‌رفه‌ته‌ی له‌ کوردستانی عێڕاق هه‌یه‌ له‌و باره‌یه‌وه‌ ده‌ور ده‌گێڕێ.
له‌ سۆڤیه‌تی پێشووش ئێستا له‌ هێندێک له‌ مه‌دره‌سه‌کانی هه‌رمه‌نستان و گورجستان به‌ زمانی کوردی ده‌رس ده‌گوترێته‌وه‌، ئه‌گه‌رچی ژماره‌ی ئه‌و مه‌دره‌سانه‌ زۆر نین و له‌و شوێنانه‌ی شاگردی کورد زۆرن به‌ کوردی ده‌رس داده‌درێن. ئه‌وه‌ به‌ ته‌واوی ڕوون نییه‌ داخودا ڕێنووسی لاتینی جێی ڕێنووسی سیریلیکی گرتووه‌ته‌وه‌ که‌ له‌ سه‌رده‌می سۆڤیه‌ت دا بۆ نووسینی کوردی ده‌کار ده‌کرا. له‌ هه‌رمه‌نستان ئێستاش ڕۆژنامه‌ی "ڕێیا ته‌زه" ده‌رده‌چێ، ئه‌گه‌رچی گیروگرفتی ماڵی هه‌یه‌. له‌ دوای هه‌ڵوه‌شانی یه‌کێتێی سۆڤیه‌ت ڕۆژنامه‌یه‌کی دیکه‌ش به‌ نێوی " ده‌نگێ ئێزدییا" بڵاو کرایه‌وه‌، به‌ڵام ئێستا چی دیکه‌ ده‌رناچێ. به‌ پێی هێندێک ڕاپۆرتان ئێستا نزیکه‌ی پێنجسه‌د هه‌زار کوردی ئێتنیکی له‌ کۆماری ئازه‌ربایجان ده‌ژین که‌ له‌ نێو کوردی ده‌ره‌وه‌ی کوردستان دا له‌ هه‌موو ده‌سته‌یه‌ک زیاتر که‌وتوونه‌ته‌ به‌ر سیاسه‌تی تواندنه‌وه‌. له‌و ساڵانه‌ی دوایی دا ترووسکه‌ی ژیاندنه‌وه‌ی ژیانی کولتووریی کوردی ده‌نێویاندا به‌ دی ده‌کرێ. له‌وێ هێندێک ڕۆژنامه‌ش هه‌ن و به‌ کوردیش کتێب بڵاو ده‌بنه‌وه‌، هه‌ر وه‌ها ڕێکخراوی نوێی کولتوریش دامه‌زراون‌. له‌ گورجستان هێندێک ڕۆژنامه‌ی دووزمانه‌ی کوردی – ڕووسی هه‌بوون، به‌ڵام ئێستا ڕه‌نگه‌ له‌ به‌ر گیروگرفتی ئابووری ڕاگیرابن. داو و ده‌زگا و کۆمه‌ڵه‌ کوردییه‌کان له‌ وڵاتانی پێشووی سۆڤیه‌ت هیچ یارمه‌تی ده‌وڵه‌تی وه‌رناگرن و چه‌رخی کاریان به‌ پشتیوانیی چه‌ند کوردی ‌ لایه‌نگری کولتووری کوردی ‌ ده‌گه‌ڕێ. له‌ ڕادیۆی ده‌وڵه‌تیی ڕووسییه‌ له‌ مه‌سکه‌وه‌وه‌ ڕۆژانه‌ سه‌عاتێک به‌رنامه‌ به‌ کوردیی کرمانجی و.... بڵاو ده‌کرێته‌وه‌.
له‌ گورجستان، له‌ شاری تفلیس به‌ زمانی کوردی به‌رنامه‌یه‌کی ڕادیۆیی هه‌یه‌ به‌ نێوی " ڕۆنکایی" ، به‌ڵام ژماره‌ی کورده‌کان له‌وێ زۆر که‌م بووه‌ته‌وه‌. له‌ هه‌رمه‌نستان ئێستا دوو به‌رنامه‌ی ڕادیۆیی هه‌یه‌: " کوردی" و "ئێزیدی".
له‌وێ هێندێک کۆڕ و کۆمه‌ڵی سیاسی هه‌ن که‌ ده‌یانه‌وێ به‌ دابڕاندنی کورده‌کان و پێشخستنی لایه‌نی به‌سترانه‌وه‌ی مه‌زه‌بی به‌شێک له‌ کورده‌کان له‌ درێژخایه‌ن دا ئیدیعا بکه‌ن‌ له‌ وڵاته‌که‌ دا هیچ مه‌سه‌له‌ی کورد نییه‌ و ئه‌وه‌ی هه‌نه‌ "ئێزیدی" ن. [ئه‌من زۆر سپاسی یای دوکتور خانا عومه‌رخاڵی مامۆستای زانکۆی گوێتینگن له‌ ئه‌ڵمان ده‌که‌م بۆ به‌شێک له‌و زانیارییانه ی‌ سه‌باره‌ت به‌ کوردانی سۆڤیه‌تی پێشوو پێی دام، به‌ڕێزیان له‌ نامه‌یه‌ک دا به‌ ڕێکه‌وتی27ی ئۆکتۆبری 2009 وڵامی پرسیاره‌کانی دامه‌وه‌].

له‌ باکووری کوردستان و ترکییه‌، سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی هێندێک قه‌ده‌خه‌ له‌ سه‌ر به‌کارهێنانی زمانی کوردی لاچووه‌، به‌ڵام هێشتاش زمانی کوردی به‌ ڕه‌سمی ددانی پێدا نه‌هاتووه‌. بێ گۆمان ده‌رکه‌وتنی یه‌که‌م مانگیله‌ی کوردی له‌ ساڵی 1995 و له‌و چه‌ند ساڵه‌ی دواییدا ده‌رکه‌وتنی یه‌که‌م ڕۆژنامه‌ی ڕۆژانه‌ی کوردی سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی ‌له‌وه‌تا ده‌ستپێکردنی زۆر جار پێشی گیراوه‌ و داخراوه‌ ده‌وری زۆر گرینگیان بووه‌ له‌ گه‌شه‌ پێدانی شێوه‌زاری کرمانجیی کوردی دا.

6- ئه‌و مه‌ترسییانه‌ی له‌ پێش زمانی کوردین چین و چۆنیان هه‌ڵده‌سه‌نگێنن ؟

له‌و ساڵانه‌ی دواییدا بابه‌تێکی که‌ سه‌رنج و توانایی زۆر له‌ زمانناسانی به‌ خۆیه‌وه‌ خه‌ریک کردووه‌ ئه‌و هه‌ڕه‌شانه‌یه‌ که‌ له‌ سه‌ر زمانان هه‌یه‌ و زۆر لێکۆڵینه‌وه‌ ده‌کرێ بۆ ئه‌وه‌ی زمانانی ژێر مه‌ترسی دیاریی بکرێن و به‌ زانیاریی دان، ڕوونکردنه‌وه‌ی پێویست و وه‌گه‌ڕ خستنی بیروڕای گشتی و شوێن دانان له‌ سه‌ر سیاسه‌تی زمانی ده‌وڵه‌تان حه‌ول ده‌درێ ئه‌و مه‌ترسییانه‌ که‌م بکرێنه‌وه‌. زۆربه‌ی زمانناسان و مه‌ردمناسان له‌ ده‌ستدانی هه‌ر زمانێک به‌ خه‌سارێکی گه‌وره‌ی کولتووری داده‌نێن و له‌و باوه‌ڕه‌ دان ژیان و مردنی زینده‌وه‌ران و زمانان به‌ یه‌کتری به‌ستراوه‌ته‌وه‌.
‌له‌‌ نووسێنێکی ئه‌و دواییانه‌ی تام کۆل به‌ڕێوه‌به‌ری " Today Programme" له‌ ڕادیۆی بی بی سی که‌ له‌ مانگی ئۆکتۆبری ساڵی 2009 دا بڵاو کراوته‌وه‌ هاتووه‌: "ئێستا به‌ ته‌خمین 7000 زمان له‌ سه‌رتاسه‌ی دنیا قسه‌یان پێده‌کرێ، به‌ڵام وا چاوه‌ڕوان ده‌کرێ له‌ ساڵانی دادێ دا ئه‌و ژماره‌یه‌ له‌ ته‌نکه‌ی بدا. ئێمه‌ به‌ له‌ ده‌ست دانی زمانێک چ له‌ ده‌ست ده‌ده‌ین؟ له‌ ساڵی 1992 زمانناسێکی هه‌ڵکه‌وتووی ئه‌مریکایی دنیای ئاکادێمیکی هه‌ژاند کاتێک باسی پێشبینیی خۆی کرد که‌ تاساڵی 2100، %90 زمانه‌کانی دنیا نامێنن. ئه‌و پێشبینییه‌ به‌ پێی بۆچوونی زمانناسی هه‌ڵکه‌وتووی فه‌ڕانسه‌یی کلوود هاگێژ به‌ هیچ جۆر دنه‌ی دنیای نه‌داوه‌ پێش به‌و ره‌وته‌ بگرێ. ئه‌و ده‌ڵێ: زۆربه‌ی خه‌ڵک به ‌هیچ جۆر گوێیان به‌ مردنی زمانان نابزوێ، ئه‌گه‌ر ئێمه‌ سڵ له‌و پێشوه‌چوونه‌ی ئینگلیسی نه‌که‌ینه‌وه‌ له‌ وانه‌یه‌ دواجار زۆربه‌ی زمانه‌کانی دی بکوژێ". به‌ پێی بۆچوونی ئێتنۆلۆگ، که‌ ڕێکخراوه‌یه‌کی ئه‌مریکایی گرووپی عیسایی SIL International ه‌ و زانیاری له‌ سه‌ر زمانان له‌ پێگه‌یه‌کی کامپیوتێری جیهانی دا کۆ ده‌کاته‌وه‌، له‌ حاڵی حازر دا، 473 زمان به‌ زمانی ژێر مه‌ترسی داده‌ندرێن.
له‌ نێو ئه‌و زمانانه‌ دا ئێستا هه‌ر‌ دوو ئاخێوه‌ری زمانی لیپان ئاپاشێن که یه‌ک له‌ زمانه‌ ڕه‌سه‌نه‌کانی ئه‌مریکایه‌ ‌ هێشتا هه‌ر ماون، چوار ئاخێوه‌ری زمانی تۆتۆرۆ له‌ کۆلۆمبیا و تاقه‌ ئاخێوه‌رێکی زمانی بیکیا له‌ کامێروون. ئێدیتۆری ئێتنۆلۆگ پاول لێویس ده‌ڵێ: "زۆر دژواره‌ هه‌ژمارێکی ڕاست به‌ ده‌سته‌وه‌ بدرێ به‌ڵام ئیدی ئێستا ئێمه‌ گه‌یشتووینه‌ته‌ لووتکه‌، و له‌وێوه‌ هه‌تا دێ زیاتر ژماره‌ی که‌مبوونه‌وه‌ی زمانان ده‌بینین." له‌ کاتێکدا گلوبالیزاسیۆن دنیای وه‌به‌رگرتووه‌، ڕه‌نگه‌ شتێکی خۆزایی بێ که‌ کۆمه‌ڵگه‌ی پچووک و که‌لاکه‌وتوو له‌ قاوغی خۆیان بێنه‌ ده‌ره‌وه‌ و حه‌ولی پێوه‌ندیی دوولایه‌نه‌ له‌ گه‌ڵ دنیایه‌کی به‌ربڵاوتر دا بده‌ن. ژماره‌ی ئه‌و زمانانه‌ی نامێنن له‌وانه‌یه‌ خه‌سارێکی ناخۆش بێ، به‌ڵام چما ده‌بێ شه‌ڕی ئه‌و شه‌پۆلی نه‌هێشتنه‌ بکرێ؟
کلوود هاگێژ ده‌ڵێ: "ئه‌وه‌ی ئێمه‌ به‌ نه‌مانی زمانێک له‌ کیسی ده‌ده‌ین میرات و که‌له‌پوورێکی گه‌وره‌ی کولتوورییه‌، شێوه‌ی ده‌ربڕینی پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ خۆڕسک، له‌ گه‌ڵ دنیا، له‌ نێوان خۆیان له‌ چوارچێوه‌ی خێزان دا و له‌گه‌ڵ خزمه‌کانیان. ئه‌وه‌ هه‌ر وه‌ها شێوه‌یه‌که‌ بۆ ده‌ربڕینی ته‌بیعه‌تی خۆیان، ئه‌وینی خۆیان و ژیانی خۆیان. ئه‌وه‌ که‌له‌پوور و میراتێکی کۆمه‌ڵگه‌ ئینسانییه‌کانه‌، که‌ هه‌تا بڵێی به‌نرخه‌، چونکه‌ ئه‌و زمانانه‌ ده‌ربڕی ئه‌و شتانانه‌ن که‌ کۆمه‌ڵگه‌یه‌کانی ئێمه‌ له‌ دنیای مۆدێڕنی پیشه‌سازی دا ناتوانن ده‌ریان ببڕن."
بۆ زمانناسانی وه‌ک کلوود هاگێژ، زمان ته‌نێ بریتی‌ نییه‌ له‌ کۆکراوه‌یه‌ک له‌ وشه‌ و په‌یڤان، به‌ڵکوو زمانان بریتین له‌ ئۆرگانیزمێکی زیندوو که‌ هه‌ناسه‌ ده‌ده‌ن و ئه‌و پێوه‌ندی و تێکه‌ڵاوییانه‌ی که‌ به‌ کولتوور پێناسه‌ ده‌کرێن به‌ یه‌کتری ده‌به‌ستنه‌وه‌. کاتێک زمانێک ده‌کووژێته‌وه‌ و کپ ده‌بێ، ئه‌و کولتووره‌ش که‌ تێیدا ژیاوه‌ بزر ده‌بێ و نامێنێ، زۆر دژواره‌ ‌ نرخی زمان وه‌کوو ده‌سکردێکی کولتووری نکووڵی لێ بکرێ، به‌ڵام داخودا ئه‌وه‌ شتێکی واقعبینانه‌یه‌ داوا له‌ کۆمه‌ڵگه‌ پچووکتره‌کان بکرێ بۆ پاراستنی کولتووری خۆیان؟ زمانناسێک (پرۆفێسۆر سالیکۆکۆ موفوێنێ) له‌ زانکۆی شیکاگۆ گوتوویه‌ هه‌لومه‌رجی کۆمه‌ڵایه‌تی و ئابووری له‌ نێو هێندێک له‌ گرووپی ئاخێوه‌ری زمانێک دا "گه‌یشتووه‌ته‌ خاڵێکی ئه‌وتۆ که‌ گه‌ڕانه‌وه‌ی نییه‌"، ئه‌و ده‌ڵێ، به‌ به‌ره‌وپێشچوونی کولتووره‌کان، گرووپان زۆرجار به‌ شێوه‌یه‌کی خۆڕسکی زمانی خۆیان ده‌گۆڕن. داوای پاراستنی ئه‌و زمانانه‌ له‌ وان که‌ ئه‌وان چبڕ ئیدی نایانه‌وێ، زیاتر له‌ به‌رژه‌وه‌ندیی زمانناسان دایه‌ تا خودی کۆمه‌ڵگه‌کان." له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا پاول لێویس ئیدیتۆری ئێتنۆلۆگ ده‌ڵێ: باسه‌که‌ زۆر له‌وه‌ زیاتر ده‌هێنێ که ‌لێی بکۆلدرێته‌وه‌، ئه‌ویش له‌به‌ر پێوه‌ندیی ڕاسته‌وڕاستی نێوان زمان و ناسێنه‌، ئه‌گه‌ر خه‌ڵک ده‌ست بکه‌ن به‌ وه‌ی وا بیر بکه‌نه‌وه‌ ‌ زمانه‌که‌یان بێ نرخه‌، ئه‌وده‌می ناسێنه‌ی خۆشیان به‌ هیچ دانانێن. ئه‌وه‌ش ده‌گاته‌ چه‌ت و قۆرتی کۆمه‌ڵایه‌تی، خه‌مۆکی، خۆکوشتن و خووگرتن به‌ ماده‌ی هۆشبه‌ر. له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی دایک و باوکان ئیدی زمانی خۆیان ڕاناگوێزنه‌ منداڵه‌کانیان، پێوه‌ندیی نێوان منداڵه‌کان و داپیر و باپیریان ده‌پسێ و نرخه‌ نه‌ریتییه‌کان بزر ده‌بن.
لێویس پاوڵ ده‌ڵێ " ده‌رد و ژانێکی کۆمه‌ڵایه‌تی و کولتووری هه‌ر ده‌مێنێته‌وه‌، چونکه‌ خه‌ڵک له‌ چه‌ند وه‌چان دا هه‌ست به‌ له‌ ده‌ست دان و بزر بوونی شتێک ده‌که‌ن." ئه‌وه‌ی که‌ هیچکه‌س نکووڵی لێ ناکا ئه‌وه‌یه‌ که‌ نه‌مانی زمانان هه‌میشه‌ خه‌تای زمانه‌ جیهانییه‌کانی وه‌ک ئه‌وانه‌ی ئێمه‌ نییه‌. کلوود هاگێژ ده‌ڵێ: "ژماره‌یه‌کی له‌ زێده‌ی کۆمه‌ڵگه‌کان به‌ دڵی خۆیان ده‌ست له‌ زمانه‌کانیان هه‌ڵده‌گرن. زۆریان پێیان وایه‌ زمانه‌کانیان چ دادێیه‌کیان نییه‌ و منداڵه‌کانیان چ کاروپێشه‌یه‌کی باشیان ده‌ست ناکه‌وێ ئه‌گه‌ر فێری زمانه‌ عه‌شیره‌تییه‌کانیان کرێن."کلوود هاگێژ لێی زیاد ده‌کا: "ئێمه‌ چمان له‌ ده‌ست نایه‌ کاتێک ده‌ستهه‌ڵگرتن له‌ زمانێک به‌ پێی ئیراده‌ و ویستی خودی خه‌ڵکه‌که‌‌ ده‌کرێ."
ڕه‌نگه‌ هه‌مووشت بۆ ئه‌وانه‌ی ‌ ده‌یانه‌وێ زمانه‌ پچووکه‌کان بمێننه‌وه‌ و بیانپارێزن له‌ کیس نه‌چووبێ. هه‌ر وه‌ک ژیاندنه‌وه‌ی زمانی وێڵش له‌ بریتانیا و زمانی مائۆری له‌ نیوزیلاند ده‌یسه‌لمێنێ. کلوود هاگێژ ده‌ڵێ، "ده‌کرێ زمانێک له‌ سه‌ر لێواری گۆڕه‌وه‌ ببووژێندرێته‌وه‌. عیبری له‌ سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی 19هه‌مدا زمانێکی مردوو بوو. ته‌نێ وه‌ک زمانێکی نووسراوی زانایانه‌ هه‌بوو. به‌ڵام که‌س نه‌بوو به‌و زمانه‌ بڵێ :" خۆشم ده‌وێی! و "دا زه‌حمه‌ت نه‌بێ ئه‌و خوێدانه‌م بده‌یه‌"، ئه‌وانه‌ش ئه‌و پێوه‌رانه‌ن که‌ بۆ زمانناسی فه‌ڕانسه‌یی کلوود هاگێژ ژیانیان پێ ده‌بیندرێته‌وه‌، به‌ڵام له‌ به‌ر "ئیراده‌ی قایمی" جووله‌که‌ ئیسرائیلییه‌کان زمانه‌که‌ هێندرایه‌وه‌ ئاستی به‌کارهێنانی ڕۆژانه‌ و ئێستا جارێکی دیکه‌ بووه‌ته‌وه‌ به‌ زمانێکی زیندووی هه‌ناسه‌ده‌ر. ئه‌گه‌ر له‌ بریتانیا بڕوانین ، ڕووناکبیرانی کۆڕنیش، که‌ ژیاندنه‌وه‌ی عیبری دنه‌ی دان، له‌وه‌دا سه‌رکه‌وتن، له‌ سه‌ده‌ی بیسته‌م دا زمانی کۆڕنیش که‌ به‌ ڕواڵه‌ت مردبوو جاڕیکی دیکه‌ به‌ کار بهێننه‌وه‌. له‌ ساڵی 2002 حکوومه‌تی بریتانیا به‌ ڕه‌سمی وه‌ک زمانی که‌مایه‌تی ددانی به‌ زمانی کۆرنیش دا هێنا.
به‌ڵام بۆ زۆربه‌ی زمانه‌ ڕوو له‌ نه‌مانه‌کان که‌ له‌ په‌راوێزی کولتووری جیهانی دان و له‌ لایه‌ن ژماره‌یه‌کی که‌م له‌ زمانناسانی تێکۆشه‌ره‌وه‌ نه‌بێ پشتیوانییان لێ ناکرێ، وێده‌چێ نه‌توانن به‌رگه‌ی ئه‌و هه‌ڕه‌شه‌ و گوڕه‌شه‌یه‌ی بگرن که‌ له‌ سه‌ریانه‌.
پاول لێویس ئێدیتۆری ئێتنۆلۆگ ده‌ڵێ: " کۆمه‌ڵگه‌ی هه‌ره‌ پچووک، هه‌ره‌ لاواز و هه‌ره‌ که‌م سه‌رچاوه‌ حه‌ولده‌ده‌ن ئه‌و کێشه‌یه‌ وه‌ڕوو خه‌ن و سه‌رنجی به‌لادا ڕابکێشن، و کۆمه‌ڵگه‌ گه‌وره‌تره‌کانیش به‌ گشتی هه‌ر ئاگاشیان له‌و حه‌ولانه‌ نییه‌. ئێمه‌ دراوێکی زۆر خه‌رج ده‌که‌ین بۆ تازه‌کردنه‌وه‌ و پاراستنی خانووبه‌ره‌یه‌کی کۆن، له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی به‌شێکه‌ له‌ که‌له‌پووری ئێمه‌. ئه‌و زمان و کولتوورانه‌ش هه‌ر ئاوا به‌شێکن له‌ که‌له‌پووری ئێمه‌ و شیاوی ڕاگیران و پارێزگاری لێ کرانن."
به‌ خۆشییه‌وه‌ زمانی کوردی له‌و لیسته‌یه‌دا نییه‌ که‌ "ئێتنۆلۆگ" سه‌باره‌ت به‌ زمانانی ژێر مه‌ترسی بڵاوی کردووه‌ته‌وه‌، به‌ڵام ئه‌وه‌ مانای ئه‌وه‌ نییه‌ شێوه‌زاره‌ کوردییه‌کان هیچ هه‌ڕه‌شه‌یان له‌ سه‌ر نییه‌. مه‌ترسی گه‌وره‌ له‌ سه‌ر ڕێی هه‌ر زمان یان شێوه‌زارێکی زیندوو ئه‌وه‌یه‌ که ‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ی سیستمی په‌روه‌رده‌ دا بهێڵرێته‌وه‌ و پێی نه‌خوێندرێ؛ وه‌ک ده‌زانین نه‌ له‌ ئێران، نه‌ له‌ ترکییه‌ و نه‌ له‌ سوورییه‌ شێوه‌زاره‌ کوردییه‌کان له‌ سیستمی په‌روه‌رده‌ دا نین و وه‌چی ئێستا له‌به‌ر وشیاربوونه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌یی و ناسێنه‌خوازی ئه‌و شێوه‌زارانه‌یان پاراستووه‌، به‌ڵام پاراستنی ڕاسته‌قینه‌یان ئه‌و ده‌می ده‌سته‌به‌ر ده‌کرێ و وه‌دی دی که‌ له‌ سیستمی په‌وره‌ده‌ی گشتی دا جێیان بکرێته‌وه‌. ئه‌وه‌ سه‌یره‌ له‌ وڵاتێکی وه‌ک سوێد که‌ کولتوور و زمانی کوردی له‌ لایه‌ن ئه‌و کوردانه‌ی له‌وێ نیشته‌جێ بوون ڕاگوێزراوه‌ته‌ ئه‌وێ، هێشتا ده‌ره‌تانی خوێندن به‌ کوردی و چاپ و بڵاوکردنه‌وه‌ی ئازاد به‌ شێوه‌زاره‌ کوردییه‌کان له هێندێک جێی ‌ نێشتمانی کورده‌کان خۆیان زیاتره‌.
لایه‌نێکی دیکه‌ که‌ ده‌کرێ به‌ مه‌ترسی له‌ سه‌ر شێوه‌زاره‌ کوردییه‌کان دابندرێ، نه‌بانی و نامۆ بوونی به‌شێک له‌ کورده‌کان خۆیانه‌ له‌و زمانه‌. له‌ کاتێک دا که‌ داوای ئازادیی زمانی سه‌رتۆپی هه‌موو داوخوازییه‌کی کورده‌کانه‌، به‌ڵام له‌ به‌ر هۆکاری جیاواز و له‌وانه‌ سۆسیالێزه‌ بوون به‌ زمانه‌ سه‌رده‌سته‌کان به‌کارهێنانی کوردی له‌ هه‌موو بوارێک دا نه‌بووه‌ به‌ پرێنسیپێکی ڕۆنیشتوو. بۆ وێنه‌ له‌ کوردستانی عێڕاق که‌ زمانی کوردی له‌ هه‌موو جێیه‌ک زیاتر ده‌رفه‌تی هه‌یه‌‌، هێشتاش له‌ هێندێک بواری ڕه‌سمی دا سڵه‌ی لێ ده‌کرێ. بۆ وێنه‌ ده‌قێکی ڕه‌سمی به‌ "عه‌ڕه‌بی" ئاماده‌ ده‌کرێ و دوایه‌ ده‌کرێته‌ "کوردی"؛ له‌ کاتێکدا ئه‌وه‌ ده‌بێ به‌پێچه‌وانه‌ بێ و کورد خۆی ده‌بێ ئه‌و ڕێزه‌ له‌ زمانه‌که‌ی بگرێ که‌ به‌ خه‌باتی خۆی له‌ قانوونی بنچینه‌یی دا گونجاندوویه‌تی.

7- مه‌رجی دروستبوونی زمانێکی ستاندارد چییه‌ ؟

ئه‌من له‌و پرسیاره‌تان ئاوا تێده‌گه‌م مه‌به‌ست زمانێکی تاقانه‌ی نووسراو بێ که‌ هه‌موو کوردیی ئاخێوێک لێی بزانێ و پێی بنووسێ. ئه‌وه‌ بۆ ئه‌و شێوه‌زارانه‌ی که‌ له‌ نێو کوردان دا ده‌کار ده‌کردرێن ده‌ست نادا، ئێستا دوو ستانداردی کوردیی سه‌روو و کوردیی نێوه‌ڕاست، واته‌ کرمانجی و سۆرانی،به‌ هه‌موو قۆناخه‌کانی پێویست بۆ ستاندارد بوون (هه‌ڵبژاردنی نۆڕم، قاعیده‌ بۆ دانان و گرده‌وه‌کۆیی (codification) ، و ڕۆنیشتنی نۆڕم (stabilisation) )دا تێپه‌ڕیون و دیاره‌ جێبه‌جێکردن و پێڕۆیی کردن له‌ "شێوه‌زاری ستاندارد" له‌مه‌ڕ هه‌ردووک شێوه‌زاره‌کان تا ڕاده‌یه‌کی زۆر به‌ڕێوه‌ ده‌چێ. نابێ ئه‌وه‌ش له‌ بیر بکه‌ین‌ ئه‌و پێڤاژۆیه‌ شتێکی چه‌قبه‌ستوو و نه‌گۆڕ نییه‌ و ده‌کرێ بڵێین به‌ گه‌شه‌ کردنی زیاتری میدیای کوردی و زیاتر بوونی ئه‌رکه‌کانی زمان، زمانی ستانداردیش ده‌وڵه‌مه‌ندتر ده‌بێ. بۆ وێنه‌ ئێستا بۆ نووسینی کوردیی سه‌روو ڕێکه‌وتنێکی گشتی بۆ به‌کارهێنانی "ستانداردی هاوار" له‌ نێو ئه‌و که‌سانه‌ی دا که ‌به‌ کوردیی سه‌روو ده‌نووسن هه‌یه‌، ئه‌گه‌رچی بۆ ده‌ربڕینی هه‌موو ده‌نگه‌کان له‌ سیستمی ڕێنووس دا ده‌کرێ حه‌وجێ‌ به‌ په‌ره‌پێدانی "ستانداردی هاوار" هه‌بێ.
سه‌باره‌ت به‌ "زازاکی = دملکی" ش له‌ پازده‌ بیست ساڵی ڕابردوو دا حه‌ولێکی به‌رده‌وام بۆ هه‌ڵبژاردنی نۆڕم، قاعیده‌ بۆ دانان و ڕۆنیشتنی نۆرم دراوه‌، به‌ڵام له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی مێژووی چاپ و بڵاو کردنه‌وه‌ به‌ زازاکی له‌ کرمانجی و سۆرانی کورتتره‌ و له‌و شوێنانه‌ی به‌ زازاکی قسه‌ ده‌کرێ ئه‌و شێوه‌زاره‌ هیچ پله‌یه‌کی ڕه‌سمی نییه‌ و چاپه‌مه‌نی به‌و زمانه‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ی جوگرافیای ته‌بیعی خۆی گه‌شاوه‌ته‌وه؛‌ له‌وانه‌یه‌ هێشتا قۆناخی "ڕۆنیشتنی نۆڕمی" تێنه‌په‌ڕاندبێ. ئه‌گه‌ر ته‌ماشای چلۆنایه‌تیی هه‌ورامیش بکه‌ین و له‌ گه‌ڵ زازاکی به‌راوردی بکه‌ین ده‌توانین بڵێین ئه‌و شێوه‌زاره‌ هێشتا هه‌موو پله‌کانی ستانداردبوونی تێنه‌په‌ڕاندووه‌. لێره‌ دا نابێ کۆن بوون و له‌مێژینه‌ بوون بکه‌ینه‌ پێوه‌ر، مه‌به‌ستی من زمانی نووسینی په‌خشان، گرده‌وه‌کۆیی ڕێسا و قاعیده‌کان، هه‌ڵبژاردنی نۆڕم و په‌سند کردن و ڕۆنیشتنی نۆرمه‌ که‌ له‌ سایه‌ی پێشکه‌وتنی تێکنۆلۆژی و ویستی هه‌ورامی زمانان ئه‌و قۆناخانه‌ ده‌کرێ زۆر به‌ خێرایی تێپه‌ڕێندرێن.

8- هێندێک که‌س بیروڕایان وایه‌ که‌ دوو زاراوا‌ی هه‌ورامی و زازاکی زۆر له‌ زمانی کوردی جیاوازترن، واته‌ سه‌ربه‌خۆن له‌ زمانی کوردی، تێڕوانینی ئێوه‌ سه‌باره‌ت به‌م بابه‌ته‌ چییه‌؟

دیاره‌ ئه‌و پرسیاره‌ پێش داوه‌رییه‌کی تێ ده‌خوێندرێته‌وه‌، ئه‌ویش دانانی "هه‌ورامی" و " زازاکی" به‌ زاراوا و باس کردن له‌ "زمانی کوردی" که‌ دیار نییه‌ مه‌به‌ست له‌ کام شێوه‌زاره‌. هه‌رچه‌ند له‌ ڕووی ڕێزمانه‌وه‌ شێوه‌زاره‌کانی "هه‌ورامی"، "زازاکی"، "کرمانجی"، "سۆرانی" و "که‌لوڕی" له‌ یه‌کتریش جیاواز بن هه‌موویان گوێزه‌ره‌وه‌ و هه‌ڵگری به‌شێک له‌و کولتووره‌ فره‌ ڕه‌هه‌نده‌ن که‌ له‌ کۆمه‌ڵی کوردستان دا به‌ کولتووری کوردی ده‌ناسرێته‌وه‌. که‌ وابوو دابه‌ش کردنی ئه‌وان به‌ سه‌ر چه‌مکی "زمان" یان ' زاراوا' یان دروستتر " شێوه‌زار" هیچ له‌و ڕاستییه‌ ناگۆڕێ. له‌ ڕوانگه‌ی زمانناسیی کۆمه‌ڵایه‌تییه‌وه‌، ئه‌و کۆمه‌ڵگه‌ زمانییانه‌ هیچیان له ‌ئه‌وی دیکه‌یان نه ‌باشترن، نه‌ بانترن و نه‌ خۆشتر یان ناخۆشترن. ئه‌وه‌ زۆر گرینگه‌ له‌ به‌رچاو بگیرێ، ئه‌گه‌ر بۆچوونێکی یه‌کسان له‌و ڕووه‌وه‌ ببێته‌ پرێنسیپ، ئیدی ته‌می ترس و مه‌ترسی له‌ یه‌ک دوورکه‌وتنه‌وه‌ی ئاخێوه‌رانی ئه‌و "شێوه‌زارانه‌" له ‌یه‌کتری ده‌ڕه‌وێته‌وه‌ و شێوه‌زاره‌ کوردییه‌کانی فره‌ نێوه‌ند (polycentric) به‌ شێوه‌یه‌کی ته‌بیعی درێژه‌ به‌ کارلێکه‌ری له‌ سه‌ر یه‌کتر و ده‌وڵه‌مه‌ند کردنی یه‌کتری ده‌ده‌ن. پێش گرتن له‌وه‌ی که‌ به‌ " هه‌ورامی" بنووسرێ هیچ جیاوازی نییه‌ له‌ گه‌ڵ ئه‌و "زمانکوژی"یه‌ی که‌ بۆ وێنه‌ له‌ هه‌شتا و چه‌ند ساڵی ڕابردوو دا سیاسه‌تی ڕه‌سمی ده‌وڵه‌ت بووه‌ له ترکییه‌ له‌‌ ئاست "کرمانجی" و "زازاکی". چونکه‌ ئه‌گه‌ر زمانی نووسینی هه‌ورامی پێش نه‌که‌وێ و کوێر بێته‌وه‌ ئیدی وه‌چی دادێ له‌وانه‌یه‌ له‌ شێعری "مه‌وله‌وی تاوه‌گۆزی" نه‌گاو به‌وه‌ش که‌له‌پوورێک له‌ کیس ده‌چێ. هێندێک له‌ زمانناسان به‌ پێی پێوانه‌ی ڕووتی ڕێزمانی باسی ئه‌وه‌یان کردووه‌ که‌ "زازاکی" یان "هه‌ورامی" جیان له‌ کرمانجی و سۆرانی، به‌ڵام به‌ لێخوردبوونه‌وه‌یه‌کی ناپسپۆڕانه‌ش ده‌رده‌که‌وێ ئه‌و شێوه‌زارانه‌ سه‌ر به‌ زنجیره‌یه‌کی زمانین. بۆ وێنه‌ ئه‌گه‌رچی "زازاکی" و "هه‌ورامی" له‌ ڕووی جوگرافیایییه‌وه‌ که‌وشه‌ن و چۆلی به‌ر درێژ و چیای سه‌رکه‌شیان له‌ نێوان دایه،‌ زۆر خه‌سڵه‌تی هاوبه‌شیان تێدا ده‌بیندرێته‌وه‌. کوا ئه‌و هاوبه‌شییه‌ له‌ نێوان هه‌ورامی و فارسی، یان زازاکی و ترکی دا هه‌یه‌؟ ئه‌وه‌ی گرینگ بێ سه‌رچاوه‌ی کولتووریی ئه‌و شێوه‌زارانه‌یه‌ که‌ هه‌موویان هه‌ڵگر و گوێزه‌ره‌وه‌ی ئه‌و کولتوورانه‌ن که‌ له‌ جوگرافیای کوردستان دا هه‌بوون و هه‌ن. زمانناس و دۆستی گه‌وره‌ی نه‌ته‌وه‌ی کورد دوکتور لویس. ئولسن. فاسوم له‌ ساڵی 1919 له‌ پێشه‌کی "ڕێزمانێکی کرده‌یی کوردی " دا که‌ به‌ پێی له‌هجه‌ی موکری و به‌ پێوه‌ری زمانی ئینگلیسی گه‌ڵاڵه‌ی کردووه‌ ده‌نووسێ: " هه‌موو لایه‌ک ده‌زانن ‌ زمانی کوردی باوه‌ش له‌ چه‌ندین له‌هجان وه‌ردێنێ که‌ به‌‌ پێی نزیک بوونه‌وه‌ له‌ سنووره‌کانی ناوچه‌ جۆر به‌ جۆره‌ عه‌شیره‌تییه‌کان له ‌یه‌کدی جیاوازن. نزیکه‌ی گشت ئه‌و له‌هجانه‌، یان ده‌سته‌ی له‌هجان، له‌ لایه‌ن زمانناسانی هه‌ڵکه‌وتووی ئوڕووپایییه‌وه‌ و به‌ پێی ئه‌و ده‌رئه‌نجامانه‌ی‌ ئه‌و پیاوانه‌ پێیان گه‌یشتوون، هه‌ر وه‌ها به‌ خوێندنه‌وه‌یه‌کی قووڵی ڕیساله‌کانیان، به‌ هیچ جۆر وێناچێ نه‌کرێ له‌ سه‌ر بنه‌مایه‌کی به‌ربڵاوتر بهێندرێنه‌ ته‌نیشت یه‌ک و به ‌یه‌که‌وه‌ کۆ بکرێنه‌وه‌....
پێشه‌نگی ڕیزمانناسانی کوردی پ.م. گارتسۆنی P.M.Garzoni بوو که‌ وه‌ک میسیۆنێرییه‌ک نزیکه‌ی 20 ساڵ له‌ عه‌مادییه‌، له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی باکووری مووسڵ ژیا. ڕێزمانه‌که‌ی له‌ ساڵی 1779 له‌ ڕۆم چاپ بوو. خۆشبه‌ختانه‌ ئه‌وه‌ یه‌که‌م ڕیساله‌یه‌ له‌ سه‌ر زمانی کوردی که‌ له‌ عه‌مادییه‌ نووسرا، له‌ چوارچێوه‌ی سنووره‌کانی ئه‌و ناوچه‌یه‌یدا که‌، وه‌ک دواتر دۆزرایه‌وه‌، هێندێک له‌ باشترین له‌هجه‌کانی کوردی قسه‌یان پێ ده‌کرێ.
له‌ سه‌رده‌می گارتسۆنییه‌وه‌، زۆر ڕیساڵه‌ی به‌نرخی دیکه‌ هه‌ر له‌ سه‌ر هه‌مان له‌هجه‌کانی عه‌مادییه‌ و له‌هجه‌کانی لای سه‌ره‌وه‌تر به‌ ده‌ست که‌سانی وه‌ک یووستی Justi، لێرخ Lerch و ڕییا Rhea ‌ نووسراون. ئێمه‌ هه‌ر وه‌ها ڕیساله‌یه‌کی به‌رزمان به‌ ده‌سته‌وه‌یه‌ له‌ سه‌ر له‌هجه‌کانی کورده‌ به‌به‌کان له‌ ده‌وروبه‌ری سلێمانی که‌ خۆدسکۆ Chodsko نووسیویه‌؛ و ڕیساله‌یه‌کی دیکه‌ له‌ سه‌ر له‌هجه‌کانی مووسڵ، و له‌ سه‌ر ناوچه‌ کوردنشینه‌کانی خۆراسان که‌ پرۆفێسۆر به‌ره‌سین Beresin نووسیویه‌. چه‌ند ساڵ له‌مه‌وپێش ئۆسکار مان Oskar Mann کورته‌یه‌کی سه‌باره‌ت به‌ له‌هجه‌کانی ڕۆژهه‌ڵات و نێوه‌ندی کوردستان نووسی. ته‌نێ یه‌ک دووساڵ له‌مه‌وبه‌ر ئی.ب. سۆن E.B. Soane ڕیساله‌یه‌کی زۆر به‌هێزی له‌ سه‌ر زمانی کوردی نووسی.
دۆزینه‌وه‌ی باشترین کوردی ده‌ناو ئه‌و هه‌موو له‌هجانه‌ دا ئه‌رکێکی هاسان نییه‌. لێرخ Lerchده‌ڵێ ئه‌وه‌ کارێکی بێکه‌لکه‌ له‌ کوردان پرسیار بکرێ کامه‌ له‌هجه‌ باشترین له‌هجه‌یه‌، چونکه‌ له‌ هه‌ر کوردێکی پرسی وڵام ده‌داته‌وه‌ خاوێنترین و باشترین له‌هجه‌ له‌هجه‌که‌ی خۆیه‌تی. زمانناسانیش مه‌یلێکی ئه‌وتۆیان تێدا به‌دی ده‌کرێ هه‌ر وڵامێکی ئه‌وتۆ بده‌نه‌وه‌: ئه‌و له‌هجه‌یه‌ی ئه‌وان زیاتر لێی ده‌کۆڵنه‌وه‌ "بۆ ئه‌وان" ده‌بێ به‌ پاکترین و باشترین له‌هجه‌.
پرۆفێسۆر Beresin ده‌ڵێ‌ پاکترین و باشترین کوردی له‌ ناوچه‌ی ڕۆژهه‌ڵاتی مووسڵ قسه‌ی پێ ده‌کرێ. کر پۆرترKer Porter زۆر نزیک ده‌بێته‌وه‌ له‌و بۆچوونه،‌ کاتێک‌ ده‌ڵێ گرووپی له‌هجه‌کانی ڕه‌واندز یه‌ک له‌ پاکترین و باشترین له‌هجه‌کانن‌. لێرخ Lerch به‌ به‌روا‌رد کردنی کرمانجییه‌که‌ی له‌ گه‌ڵ له‌هجه‌کانی دیکه‌ ده‌ڵێ: " ئه‌من بۆم ده‌رکه‌وتووه‌ ئه‌و کرمانجییه‌ی‌ ئه‌من فێری بووم، زۆر له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی گارتسۆنی و به‌ره‌سین باسی ده‌که‌ن یه‌ک ده‌گرێته‌وه‌." سه‌باره‌ت به‌ له‌هجه‌کانی زیاتر به‌لای باشوور دا ده‌ڵێ: "زمانی کوردیی سلێمانیش به‌ پێی ئه‌و وشانه‌ی ڕیچRich کۆی کردوونه‌ته‌وه‌ سه‌ر به‌ کرمانجییه‌." به‌و دوو ده‌ربڕینه‌، لێرخ به‌ کرده‌وه‌ هه‌موو له‌هجه‌کانی ڕۆژئاوا- نێوه‌ندیی کوردستان، له‌ حه‌کارییه‌وه‌ تا سڵیمانی، به‌ گرووپێکی گه‌وره‌ که‌ ئه‌و نێوی لێ ده‌نێ "کرمانجی" داده‌نێ‌. سه‌باره‌ت به‌و له‌هجانه‌ی له‌ ڕۆژهه‌ڵات – نێوه‌ندیی کوردستان قسه‌یان پێ ده‌کرێ، به‌ ده‌ستپێکردن له‌ ناوچه‌کانی باکوور و ڕۆژئاوای ورمێ و،له‌وێوه‌‌ به‌ره‌و باشوور به‌ شنۆ، سابڵاغ، سه‌رده‌شت و ، سه‌قز دا‌، تا ده‌گاته‌ ناوچه‌کانی سنه‌،بیستنی ئه‌وه‌ی میسیۆنێری هۆرنلی Hornly له‌و باره‌یه‌وه‌ ده‌یڵێ زۆر سه‌رنجڕاکێشه‌. هۆرنلی له‌ ساڵی 1835 سه‌ری له‌و به‌شانه‌ دا و دوو کوردی سۆمای وه‌ک مامۆستا ڕاگرت که‌ له‌هجه‌ی حه‌کاریشیان ده‌زانی، کوردێکی برادۆست که‌ له‌هجه‌ی شکاکی ده‌زانی ،و کوردێکی موکری. جگه‌ له‌وانه‌ خزمه‌تکاری تایبه‌تی خۆی کوردێکی سوار Soarی خه‌ڵکی مێردین بوو.
به‌ له‌به‌ریه‌ک ڕۆنان و به‌راوه‌رد کردنی ئه‌و له‌هجانه‌، و به‌و حه‌وله‌ی که‌ ئه‌و دای بۆ وه‌رگێڕانی ئینجیلی یوحه‌نای پیرۆز به‌ کوردیی موکری که‌ بکرێ بۆ هه‌موویان به‌که‌لک بێ، میسیۆنێری هۆرنلی Hornly ئه‌مه‌ی خواره‌وه‌ی دۆزییه‌وه‌: " ئه‌من به‌وپه‌ڕی شادییه‌وه‌ بۆم ده‌رکه‌وت، کورده‌کانی ئه‌و عه‌شیره‌تانه‌ زۆر باش له‌ یه‌کتری تێده‌گه‌یشتن، و له‌وه‌ تێده‌گه‌یشتن که‌ به‌ له‌هجه‌ی موکری بۆم ده‌خوێندنه‌وه‌." و سه‌باره‌ت به‌ خزمایه‌تیی نزیک له‌ نێوان له‌هجه‌گه‌لی سۆما،برادۆست، شکاک و، موکری ئه‌و قسه‌کانی به‌و وشانه‌ داده‌کووژێنێ:
Ihre zusammenfassung unter einen gemeinschaftlichen Dialekt scheint mir nicht unmöglich
(پێموایه‌ کۆکردنه‌وه‌یان له‌ ژێر له‌هجه‌یه‌کی هاوبه‌ش دا نامومکین نییه‌)
ئه‌و له‌وه‌ش زیاتر ده‌چێ و ده‌ڵێ ‌ گشت زنجیره‌ی له‌هجه‌ کوردییه‌کان ده‌کرێ له‌ دوو گرووپی گه‌وره‌ دا کۆ بکرێنه‌وه‌، یه‌ک بۆ باکوور، و یه‌ک بۆ باشوور. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش، له‌و ده‌ربڕینه‌ دا، بێگومان ئه‌و چاوی له‌و دژوارییه‌ی وا له‌ پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ له‌هجه‌کانی گرووپی زازا له‌و په‌ڕی باکوور دا دێته‌ پێشێ هه‌ڵبواردووه‌.به‌ڵام ته‌نانه‌ت سه‌باره‌ت به‌و کورده‌ زازایانه‌ش، لێرخ، وه‌ک گه‌وره‌ترین خاوه‌نڕا سه‌باره‌ت به‌و گرووپه‌ی له‌هجان، ده‌ڵێ: "به‌گشتی کورده‌ زازاکانیش له‌ کرمانجی تێده‌گه‌ن." سه‌ره‌تای A Practical Grammar of Kurdish language,1919
مه‌به‌ست له‌ گێڕانه‌وه‌ی به‌شێک له‌ بۆچوونه‌کانی ل.ئو.فاسوم لێره‌ دا ئه‌وه‌بوو بڵێم ‌ سه‌ره‌ڕای جیاوازیی، شێوه‌زاره ‌کوردییه‌کان له‌ زنجیره‌ی زمانی دا ده‌گه‌نه‌وه‌ یه‌کتری و ئه‌گه‌ر ئاخێوه‌رانی شێوه‌زار و له‌هجه‌ی جیاواز ڕێزی دوولایه‌نه‌ی شێوه‌زاری خۆیان و ئه‌وانیدییان له‌ به‌ر بێ چونییه‌تی پێوه‌چارانیان هاسانتر ده‌بێته‌وه‌.

9- تێڕوانینی ئێوه‌ سه‌باره‌ت به‌ نووسینی زمانی کوردی به‌ تیپی لاتینی چییه‌؟ چونکه‌ هێندێک که‌س له‌و بڕوایه‌ دان که‌ پێویسته‌ زمانی کوردی به‌ تیپی لاتینی له‌ هه‌موو پارچه‌کانی کوردستان بنووسرێ؟

به‌ر له‌ هه‌مووشت ده‌بێ ئه‌و خاڵه‌، ئه‌گه‌ر باسیش کرابێ دیسان دووپاته‌بکه‌مه‌وه‌ که‌ ئه‌و دوو ستاندارده‌ ڕێنووسه‌ی که‌ ئێستا هه‌ن هه‌م ڕێنووسی ئالوگۆڕکراوی عه‌ڕه‌بی – فارسی و هه‌م ئه‌و ڕێنووسه‌ی له‌ سه‌ر بنه‌مای سیستمی ئه‌لفوبێتکه‌ی لاتینی ڕه‌حمه‌تی جه‌لاده‌ت به‌درخان دایهێنا، تا ڕاده‌یه‌کی زۆر ده‌توانن ئه‌رکی ده‌ربڕینی ده‌نگ بگێڕن. له‌و باره‌یه‌وه‌ هه‌ر دووک ڕێنووسه‌که‌ کێشه‌یان له‌ عه‌ڕه‌بی و ئینگلیسی که‌متره‌. ئه‌و هه‌را و زه‌نایه‌ی هێندێک که‌س له‌و باره‌یه‌وه‌ ناویانه‌ته‌وه‌ و خه‌تیان کردووه‌ به‌ شتێکی پیرۆز هیچ پێوه‌ندی و فڕی به‌ زانستی زمانناسییه‌وه‌ نییه‌. له‌ قانوونی بنچینه‌یی ئه‌و وڵاتانه‌ی دا که‌ به‌شێک له‌ کۆمه‌ڵگه‌ی زمانی کوردییان تێکه‌وتووه‌، له‌ سێ وڵاتیان خه‌تی عه‌ڕه‌بی و له‌ وڵاتێکی دیکه‌ دا خه‌تی لاتینی به‌ ڕه‌سمی ناسراوه‌. له‌ ڕووی پراتیکی، به‌تایبه‌تی له‌ سیستمی ئینترنێت و بواری تێکنۆلۆژی دا، خه‌تی لاتینی هه‌م به‌شێوه‌یه‌کی به‌ربڵاوتر و هه‌م له‌ ڕووی تێکنیکییه‌وه‌ هاسانتر کاری پێده‌کرێ. به‌ڵام له‌ ڕوانگه‌ی زمانناسییه‌وه‌ ئه‌و خه‌تانه‌ هیچیان له‌ ئه‌ویدیکه‌ نه‌ باشترن و نه‌ خراپترن. دیاره‌ ئه‌گه‌ر هه‌لی ئاسایی ئه‌وه‌ هه‌بوایه‌ شێوه‌زاره‌ کوردییه‌کان هه‌موویان به‌ ڕێنووسێک نووسرابان، مه‌سه‌له‌ی له‌ یه‌کتری گه‌یشتن زۆر هاسانتر ده‌بووه‌وه‌، به‌ڵام له‌ هه‌لومه‌رجی ئێستا دا که‌ ده‌ره‌تانی تێکنیکی بۆ ئالوگۆڕ کردنی خه‌ته‌کان به‌ یه‌کتری زۆر هاسانه‌، ئه‌گه‌ر نووسه‌رێک بییه‌وێ په‌یامی خۆی بگه‌یێنێته‌ خوێنه‌ره‌وه‌ و وه‌رگری به‌ربڵاوتر، ده‌کرێ هاوکات هه‌ر دووک خه‌ت به‌ کار بهێنێ. ئێستا که‌ له‌ کوردستانی عێراق سیستمی په‌روه‌رده‌ به‌ کوردییه‌، ده‌کرێ هه‌ر وه‌ک چۆن قوتابییان فێری زمانی ئینگلیسی ده‌کرێن، ماده‌یه‌کیش بۆ فێر کردنی نووسین به‌ خه‌تی لاتینی له‌ سه‌ر بنه‌مای ستانداردی هاوار ته‌رخان بکرێ و ڕه‌نگه‌ به‌ هه‌موارکردنێکی که‌می ئه‌و ستاندارده‌ بکرێ وه‌چێکی که‌ به‌ ته‌واوی له‌ هه‌ر دووک خه‌ت ڕابێ په‌روه‌رده‌ بکرێ.
دیاره‌ ئه‌وه‌ له‌وانه‌یه‌ جارێ له‌ ترکییه،‌ واته‌ فێر بوونی خه‌تی کوردیی ئاڵوگۆڕکراوی عه‌ڕه‌بی – فارسی و له‌ ئێران و سوورییه،‌ خه‌تی لاتینیی کوردی به‌ شێوه‌ی ڕه‌سمی ده‌ست نه‌دا، به‌ڵام له‌ نه‌بوونی ئه‌وه‌شدا ده‌زانین که‌ کورده‌کانی سوورییه‌ بۆ‌ نووسینی کوردی رێنووسی ستانداردی به‌درخان به‌کار ده‌هێنن و به‌شێکی زۆریش له‌و کوردانه‌ی که‌ هه‌تا به‌کارهێنانی کامپیوتر قه‌تیان ئه‌و شێوه‌زاره‌ی پێی ده‌نووسن به‌ خه‌تی لاتینی نه‌نووسیبێ، دوای ماوه‌یه‌کی که‌م زۆر به‌ هاسانی ده‌توانن شێوه‌زاره‌که‌یان به‌ خه‌تی لاتینیش بنووسن. له‌ حاڵی حازر دا هه‌بوونی ئه‌و دووخه‌ته‌ ڕاستی ژیانن و بۆ ئه‌وه‌ی ژیان هاسانتر بڕوا بریا هه‌موو که‌س حه‌ولی ئه‌وه‌ی دابا هه‌ر دووکیان فێر بێ.

10 – ئه‌رکی زمانناس و ڕووناکبیرانی کورد سه‌باره‌ت به‌ چاره‌سه‌ریی کێشه‌ی زمانی کوردی چییه‌؟

زمان ئی هه‌موو چین و توێژه‌کانی کۆمه‌ڵه‌ و ڕاسته‌وڕاست به‌ ناسێنه‌ی تاک و کۆمه‌ڵ به‌ستراوه‌ته‌وه‌. له‌و ڕوانگه‌یه‌وه‌ ئه‌رکی هه‌موانه‌ له‌ سه‌ر ناسێنه‌ی تاک و به‌ کۆمه‌ڵی خۆیان بکه‌نه‌وه‌. به‌ بۆچوونی من له‌ مه‌ڕ ئه‌و که‌سانه‌ی له‌ کۆمه‌ڵی کوردی دا به‌ شێوه‌ی پیشه‌یی کار به‌ یه‌کێک له‌ شێوه‌زاره‌ کوردییه‌کان ده‌که‌ن، یان بۆ گوێستنه‌وه‌ی به‌رهه‌می هزر و کاری ڕووناکبیرانه‌ی خۆیان که‌لک له‌ یه‌کێک له‌ شێوه‌زاره‌ کوردییه‌کان وه‌رده‌گرن حه‌ق وایه‌ بۆ پێکهاتنی ئازادییه‌کی به‌ربڵاو بۆ هه‌موو شێوه‌زاره‌کان حه‌ول بده‌ن و له‌ ڕێبازی پێکهاتنی زه‌مینه‌یه‌کی پته‌و و سه‌قامگرتوو بۆ ڕێزی دوولایه‌نه‌ و چه‌ند لایه‌نه‌ له‌ نێوان ئاخێوه‌رانی هه‌موو کۆمه‌ڵگه‌زمانییه‌کانی کوردستان دا تێبکۆشن. ئه‌من ئه‌وه‌ به‌ ئه‌رکێکی ئینسانی، ئازادیخوازی و دادپه‌روه‌رانه ده‌زانم. له‌ بواری پسپۆڕایه‌تی دا له‌و باوه‌ره‌دام زمانزان و زمانناسانی کوردستان ده‌بێ زیاتر له‌ لایه‌ن و بواری "کۆمه‌ڵناسیی زمان" بکۆڵنه‌وه‌ و ده‌ستکه‌وته‌کانی ئه‌و بواره‌ هه‌ره‌ گرینگه‌ی زمانناسی بۆ کۆمه‌ڵه‌ زمانییه‌کانی نێو کوردستان زیاتر ڕوون که‌نه‌وه‌. چونکه‌ هه‌تا زانایی تێئۆری له‌و باره‌یه‌وه‌ زیاتر بێ، هه‌ر ئاواش کێشه‌ و گیروگرفته‌کانیش هاسانتر ڕێگای چاره‌ کردنیان ده‌بیندرێته‌وه‌. ئه‌من که‌ خه‌رێکی نووسینی ولامی ئه‌و پرسیاره‌ بووم بیستم ‌کوردی فه‌یلی له‌ به‌غدا داوایان کردووه‌ له‌ سیستمی په‌روه‌رده‌ دا جێگه‌ی شێوه‌زاری "که‌لۆری" بکرێته‌وه‌. پێم وایه‌ ئه‌وه‌ داوایه‌کی به‌حه‌قه‌ و نووسه‌ران و ڕووناکبیرانی نێو کوردستانی عێڕاقیش ئه‌رکی ئازادیخوازی و دادخوازانه‌یان وایان لێ ده‌کا پشتیوانی له‌ داوا‌یه‌کی ئه‌وتۆ بکه‌ن. ته‌فاهوم، دیالۆگ، سه‌لماندن و بۆ سه‌لماندن ئه‌و بواره‌ نێوخۆییانه‌ی کۆمه‌ڵگه‌ زمانییه‌کانی کوردین که‌ ده‌بێ کاریان بۆ بکرێ.
ئێستا ته‌نیا شوێنێک له‌ کوردستان که‌ کوردان بۆخۆیان ده‌توانن له‌ بواری پێوه‌چاران، به‌ بابه‌تی زمان، بڕیار بده‌ن کوردستانی عێڕاقه‌. ئه‌گه‌ر له‌ سیستمی په‌روه‌رده‌ دا به‌ شێوه‌یه‌کی جیدی حه‌ول بدرێ بۆ پاراستنی هه‌موو شێوه‌زاره‌کان، ئه‌وه‌ کورد ده‌کاته‌ پێشه‌نگی ئه‌و تێکۆشه‌رانه‌ی وا له‌ ئاستی جیهانی دا بۆ پاراستن و مانه‌وه‌ی زمان و کولتووری ژێر مه‌ترسی خه‌بات ده‌که‌ن.