Monday, November 29, 2010

من قەحبەم



من قەحبەم- باران میلان


وەرگێڕانی: هێدی

شەڕەفی "پیاو"ەکەم دە نێوگەڵمدا ئاویلکە دەدا.

هەموو ڕۆژێ لە ڕۆژی بەرێ قەحبەترم،
هەموو ڕۆژێ ژنایەتییەک دە مندا دەمرێ،
هەموو ڕۆژێ ژنێک لە بەرەی من بە خەنجەری نامووس دەپێکرێ.

لەباتی هەموو ژنانی دنیا،
من بکووژن.
من هەرچییەک لەو دنیایەدا بێ
دەستی دەگەڵ تێکەڵ دەکەم.

دەست دەگەڵ خەمی نان تێکەڵ دەکەم،
دەست دەگەڵ بێوڵاتی تێکەڵ دەکەم،
دەگەڵ چەکت،
دەگەڵ سەنگەرت،
دەگەڵ ئاوارەییت،
ساڵانێکە دەست تێکەڵ دەکەم.

دەگەڵ زامەکانت،
دەگەڵ چڵکی جلەکانت،
دەگەڵ ئاشپەزخانە دەست تێکەڵ دەکەم.

من دەگەڵ قەڵەم دەست تێکەڵ دەکەم،
دەگەڵ ئەو خەونانەی دەیاننووسمەوە،
دەگەڵ کتێبی شێعرم، دوور لە چاوی تۆ،
دەست تێکەڵ دەکەم.

دەگەڵ تۆ کە خۆشم ناوێی،
دەست تێکەڵ دەکەم.
لە من قەحبەترت لێ هەڵناکەوێ.

من دەگەڵ گوڵەیاسەکان،
دەگەڵ بۆنی باغ،
دەگەڵ تەنیایی،
دەگەڵ گەسک،
دەگەڵ ئاورگ،
دەگەڵ سەماوەر،
دەگەڵ ئیستیکانی چا،
دەست تێکەڵ دەکەم.

ئیمزای کەن!
تکایە ئیمزایەک لێرە،
نا، نا، ئیمزایەک لەوێ،
٢٥ی نۆوامبر
بە تیزتر لە ڕۆژان.
تۆ سەری چاک و پیران ئیمزای کەن!
تۆ سەری پێغەمبەران ئیمزای کەن!

من کە دین سەنگبارانی کردووم،
کە ئایین دە کیسەی ئاخنیوم،
هێشتا دەمکووژن،

پێش ئەوەی درەنگ بێ.

هەموو ڕۆژێ خەنجەرێکم لە سەر ئەوکە،
هەموو ڕۆژێ کوتکێک بەرەو سەرم دادەهێڵدرێ،
هەموو ڕۆژێ بەردێک وە کاژەلاکی سەرم دەکەوێ،
هەموو ڕۆژێ شەڕەف دەمکووژێ،
هەموو ڕۆژێ نامووس لێمدەدا.

لە هەموو ڕۆژێک قەحبەترم ئەمڕۆ.

هێندە دەگەڵ تەنیایی دە نوێنێکدا بووم،
هیچ لە شەڕافەتت نەماوەتەوە،
هێندە دەگەڵ بیری ئەوینێک
کە لێت زەوت کردووم دەستم تێکەڵ کردووە،
ئەگەر هەموو ڕۆژێ بمکووژی دیسان بێشەڕەفی.

هێندەم باری کۆڵم لە سەر سنووران
دە ئامێز گرتووە کە ئیتر
ئامێزم بۆ تۆ ناکرێتەوە.

هێندەم خۆ داپۆشیوە کە ئیتر
جوانیم دە خەوێش نایە.

من ڕۆژ دەگەڵ ڕۆژێ قەحبەترم.
من هەموو ڕۆژێ قەحبەیەکم.

من دەگەڵ غەمی کۆرپە، دەگەڵ قۆنداغەکەی،
دەگەڵ قۆنداغەی تفەنگی تۆ،
دەگەڵ بێ داهاتووییمان،
دەگەڵ بێوڵاتیمان،
دەگەڵ کیفی بەتاڵی قوتابخانەی قوتابییەکەم،
دەگەڵ دەرد، دەگەڵ برین،
دەگەڵ ئا‌خ،
دەگەڵ خەونی خۆشییەکان،
دەستم تێکەڵ کردووە.

بمکووژە!
لە من قەحبەتر،
لە ژنی کورد قەحبەترت لێ هەڵناکەوێ.
بڕوانە چاوە ماندووەکانم!
نیگام ببینە!
بۆت دەردەکەوێ
شەکەتی زڕەنامووستم،
بێزارم لە شەڕەفی خوازراوت،
بێزارم
بێزارم
بێزارم.

Thursday, November 25, 2010

بەنگی یڵدز: پێویستە زمانی كوردی ببێتە مەرجی خۆپاڵاوتن



بەنگی یڵدز: پێویستە زمانی كوردی ببێتە مەرجی خۆپاڵاوتن


ئاکانیوز لە ٢٢ی نۆڤامبر ئەم هاوپرسەکییەی خوارەوەی لە گەڵ بەنگی یڵدز نوێنەری ئێلحێ (باتمان)ی پارتیی ئاشتی و دێمۆکراسی کردووە سەبارەت بە زمانی کوردی لە باکووری کوردستان و تورکیا. لە بەر گرینگی ئەو بابەتە لە ڕوانگە دا بڵاوی دەکەینەوە.

دیاربەكر 22 تشرینی دووەم/نۆڤامبر (ئاكانیوز) – بەنگی یڵدز پارلمانتاری پارتی ئاشتی و دیموكراسی "بەدەپە" رای گەیاند، پێویستە زمانی كوردی ببێتە مەرجی سەرەكی خۆپاڵاوتن بۆ ئەندامیەتی پارلمان، سەرۆك و ئەنجوومەنی شارەدارییەکان و جەختی كردەوە ئەگەر ئەم مەرجە جێ بە جێ بکرێ هەموو كەسێك فێری زمانی كوردی دەبێ .

یڵدز كە پێش 3 حەوتوو لە پارلمانی توركیا بەمەبەستی سەركۆنەكردنی قەدەخەكردنی زمانی كوردی، گوتارێكی بەكوردی پێشكێش كردبوو، بیروبۆچوونی خۆی دەربارەی دۆخ و پاشەرۆژی زمانی كوردی بۆ ئاژانسی كوردستان بۆ دەنگوباس (ئاكانیوز) دەربڕی.

پرسیار: لەكاتێ دادگەییكردنی ئەندامانی "بەدەپە" بەتۆمەتی هاوكاریكردنی كۆما جڤاكێن كوردستانێ "كەجەكە"، زمانی كوردی وەك "زمانی نایێتە تێگەیشتن" وەسپ كرابوو، بەبۆچوونی تۆ ئەم هەڵوێستە، هەڵوێستی دادگەیە یاخۆ هەڵوێستی دەوڵەتە؟

وەڵام: ئەمە هەڵوێستی دەوڵەتی توركیا، رێژیمی كەمالیزم و ئیتیحاد و تەرقییە. ئەو دەوڵەتانەی ئیمزایانە لەسەر یاسا نێودەوڵەتییەكانیان كردووە وپێڕۆی ناكەن، تەنیا دەوڵەتە فاشیست و دیكتاتۆرییەكانن، دەوڵەتانی دیموكرات و پێشكەوتوو كاتێ یاسایەك دادەنێن یاخۆ ئیمزای دەكەن پێوەی پابەند دەبن

پرسیار: ئایا ئێوە پرسی قەدەخەكردنی زمانی كوردی دەبەنە گۆڕەپانی نێودەوڵەتی؟

وەڵام: هەڵبەت، ئێمە سەردانی دادگەی مافی مرۆڤی یەكەتیی ئورووپا دەكەین، ئەم هەنگاوە پاڵەپەستۆیەك دەخاتە سەر دادگەكانی دەوڵەتی توركیا بۆ ئەوەی هەڵوێستی خۆی لەبارەی زمانی كوردی بگۆڕێ، هیچ ئەندامێكی پارتی داد و گەشەپێدان "ئاكەپە" ناتوانێ لەبارەی ئەم پرسە رای خۆ بەئاشكرا رابگەینێ، كاتێ سەرۆكی پارلمانی توركیا بەئازادانە قسە دەكات هیچ پارلمانتارێكی "ئاكەپە" ناتوانێ بەڕاشكاونە بڵێ "راستە، پێویستە گەلی كورد زمانی خۆی بەكار نەهێنێ"، چونكە "ئاكەپە" هەموو جارێك بەوڵاتانی یەكەتیی ئورووپا دەڵێ "ئێمە قەدەخەی سەر زمانی كوردیمان هەڵگرتووە، ئیتر پروپاگەندە، سیاسەت و كولتوور بەزمانی كوردی ئازادە".

پرسیار: دەڵێن "ئاخاوتن بەكوردی ئازادە، بەڵام لە دەزگەكانی دەوڵەتدا قەدەخەیە"، ئایا ئەمە چ واتایەكی هەیە؟

وەڵام: ئێستە حكوومەت دەڵێ دەبێ زمانی كوردی لە دەزگەكانی دەوڵەتدا بێتە بەكارهێنان، ئەگەر قەدخە هەبێت، پێویستە وەشانی كاناڵی "تەرەتە 6" بێتە راگرتن، چونكە ئەو كاناڵەش دەزگەیەكی دەوڵەتە، بۆیە بۆمان ئاشكرا دەبێت كە هەڵوێستی دەوڵەت پێچەوانەی یاسایە.

پرسیار: ئەگەر لە دەستووردا رێگە بەبەكارهێنانی زمانی كوردی نەدرێ، چ هەڵوێستێكتان دەبێ؟

وەڵام: كورد بەهیچ شێوەیەك قەدەخە سەر زمان قبوڵ ناكات، هەر یاسایەك ناچارە زمان، مێژوو و كولتووری كوردان بناسێ، ئەگەر یاسایەك بڵێ "ئێمە 20 ملیۆن كورد ناناسین" ئایا كورد بەم یاساییە رازی دەبێ؟. گۆمانی تێیدا نییە كورد ئەم جۆرە یاسانە قبۆڵ ناكات چونكە ئاخاوتن بەزمانی دایك مافێكی سرۆشتییە، بۆیە ئێمەش ئەو یاسانەی كە كورد و زمان، مێژوو و كولتووری بەنەناسراو وەسپ دەكات، ناناسین.

پرسیار: "بەدەپە" بڕیاری داوە ئیتر سیاسەتی خۆی بەزمانی كوردی بكات، ئایا ئێوە چۆن ئەم بڕیارە جێبەجێ دەكەن؟

وەڵام: پێویستە ئێمە لە كۆبوونەوە ناوەخۆییەكان و كۆبوونەوەكانی لەگەڵ گەلدا و هەروەها لە ناو پارلمان و لە هەموو بوارێكی ژیاندا زمانی كوردی بەكار بێنین، پێویستە سیاسەتمەدار و سەركردەكانی كوردیش لەبارەی بەكارهێنانی زمانی كوردی رژد بن. ئێمە داوای پەروەردە بەزمانی كوردی دەكەین، بەڵام لە كۆبوونەوكانماندا بەزمانی كوردی قسە ناكەین، ئایا ئەمە دەكرێ؟ نەخێر بەهیچ شێوەیەك ناكرێ، ئێستە رۆژانە زمانی دایکی لەناو دەچێ، منداڵانەكانمان بەتوركی قسە دەكەن، وەك گەلیش ئێمە لە كۆڵانەكان ، بازار، خوێندنگە و لە هەموو بوارەكانی ژیاندا بەتوركی قسە دەكەین. دەبێ بزانین دوای لەدەستدانی زمان، مرۆڤ ناتوانێ هیچ شتێك بەدی بێنێ.

پرسیار: ئایا ئێوە لەمڕۆ بەدواوە لە كۆبوونەوەی هەفتانەی فراكسیۆنەكەتان لەناو پارلمان بەزمانی كوردی قسە دەكەن؟

وەڵام: بەبۆچوونی من دەبێ ئێمە لە كۆبوونەوكان پارلمان و فراكسیۆنەكەماندا ئاخاوتن بەزمانی كوردی بكەین، كاتێ سیاسەتمەدار بەزمانی كوردی قسە دەكات، دەوڵەت و فاشیستەكانی ناڕەزایی خۆیان دەردەبڕن و ئەمەش یەكەتیی گەلەكەمان بەرامبەر بەم هەڵوێستە بەهێزتر دەكات.

پرسیار: بەم دواییە، حكوومەتی توركیا بڕیاری دا تابلۆكان كە بەزمانی توركی و كوردی وئینگلیزی لە گوندەكانی دیاربەكر هەڵواسراون هەڵبگیرێن، ئایا ئێوە چ رێوشوێنەك لەمبارەوە دەگرنە بەر؟

وەڵام: حكوومەتی بەخۆی بڕیاریدا ئەگەر هەر گوندێك یاخۆ هەرێمەك بیەوێ ناوی خۆی بگۆڕێ، دەتوانێ بیكات، بەڵام وەك دەبینرێ ئێستە ئەو تابلۆیانەی بەزمانی كوردی و توركی هەڵواسروان لا دەبردرێن، رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك وەزیرانیش دەڵێ ئەمە بڕیاری دادگەیە، پێشتر ئەردۆغان دەیگوت "دەستوورم گۆڕی و یاساكانیش گۆڕ دران، ئیتر كورد ئازادن و دیموكراسی بۆ هەموو كەسێك هەیە"، بەڵام ئەم لێدوانانە بێ واتان.

پرسیار: دەزگە راگەیاندنەكانی توركیا هەمیشە دەڵێن "ئێوە ئەوەندە باسی زمانی كوردی دەكەن، بەڵام پارلمانتارەكانتان نازانن بەكوردی قسە بكەن"، ئێوە چۆن ئەم پرسە چارەسەر دەكەن؟

وەڵام: لە كاتێكی نێزیكدا كۆبوونەوەیەك لەمبارەوە ساز دەكەن، پێشتر چەند جارێك باسمان لەو پرسە كردووە، هەندێك هاوڕێیەكانمان لە ناو فراكسیۆنەكەماندا توانایان هەیە وانە بەزمانی كوردی بدەن، عوسمان ئۆزچەلیكیش یەكێكە لەوان، پارلمانتارەكانمان هەر 2 تا 3 رۆژ وانەی زمانی كوردییان پێ دەگوترێ، سەرجەم پارلمانتارانی "بەدەپە" لە وانەی زمانی كوردیدا بەشدار دەبەن.

پرسیار: دەتوانی بۆمان باسی داوای پارلمانتار گایا ئەرباتۆر بۆ فێربوونی زمانی كوردی بكەی؟

وەڵام: گایا ئەرباتۆر پارلمانتاری ئەدەنەی سەر بەپارتی كۆماری گەل داوای لێ كردم كە بۆ فێربوونی زمانی كوردی هاوكاری بكەم، ئیتر پارلمانتارانی توركیش ئەوانەی كە لە شارە كوردنشینەكاندا دەژین دەیانەوێ فێری زمانی كوردی ببن، چونكە دەزانن كە قسەكردنیان بەزمانی كوردی كاریگەریەكی باشتر دەخاتە سەر هاووڵاتییانی كورد.

بەنگی یڵدز لە 15ی تشرینی دووەم/نۆڤامبری ساڵی 1965 لە باتمان (ئێلحێ) لە دایك بووە و دەرچووی كۆلێجی یاسای زانكۆی ئەستەنبووڵە، ماوەیەك وەك پەیامنێری هەفتەنامەی "یەنی ئوێلكە" كاری كردووە و هەروەها كاری پەیامنێری کردووە بۆ رۆژنامەكانی "گویندەم، دیموكراسی و ئوێلكەدە ئۆزگویر گویندەم ، دواتر بووە راوێژكار و پارێزەری شارەداریی باتمان، بۆ ماوەیەك سەرۆكی كۆمەڵەی مافی مرۆڤی باتمان بوو، یڵدز لە ساڵی 2007دا بووە ئەندامی پارلمانی توركیا و هەروەها ئێستا ئەندامی كۆمیسیۆنی پارلمانی تێكەڵاوی یەكەتیی ئورووپا و تورکیایە

دیمانە: ماشەڵا دەكاك، و: هوشی مراد
سەرچاوە . ئاکا نیوز

Thursday, November 18, 2010

ئه‌حمه‌د کایا ١٦ی نۆڤامبری ٢٠٠٠



ئه‌حمه‌د کایا ١٦ی نۆڤامبری ٢٠٠٠
عەزیزی سیامەندی

دەساڵ لەمەوبەر لە ڕۆژێکی ئاوا دا ئێمە دۆست ، هونەرمەند، شاعیر ، گۆرانیبێژ و پارێزەرێکی مافی مرۆمان لە دەست دا. ئەمن لە ژیانم دا ئەو ڕۆژە قەت لە بیر ناکەم کاتێک دوکتور پێی گوتم ئیدی هیچی لە دەست نایە و ئەحمەد ناژی. ئەحمەد لە ئاویلکەدان دا دەستی دە دەستی گویلتەن و کچەکەی دا بوو. ئەمن بە بەرچاومەوە دوادەمی ژیانی پارێزەرێکی مافی مرۆم دەدی کە لە ماوەی ژیانی دا بوێرانە بۆ پاراستنی مافی کەمایەتییەکان و ئازادییان لە هەر شوێنێک خەباتی دەکرد. ئەحمەد کایا دەیزانی گەلی کورد زوڵمی گەورەی لێ کراوە و دەیەویست ئاڵوگۆڕێکی بنەڕەتی بە سەر شێوەی فەرمانڕەوایی لە ووڵاتەکەی دابێ، ئەو لەو کوشتوبڕە بە کۆمەڵەی کە ئەڕتەشی ترکییە بە دژی کوردەکانی کردبوو ئاگادار بوو، دەیزانی منداڵانی دێرسیم بە ساوایی کوژراون،دەیزانی خەڵک بە کۆمەڵ لە زێدی خۆیان دوور خراونەتەوە و ئەڕتەشی ترکییە گوندی کوردانی خاپوور کردووە و بە هەزاران کەسی دڵڕەقانە لە زیندانان دا توند کردووە.

ئەمن یەکەم جار بە دەم کۆنفڕانسێکی چاپەمەنییەوە لە پاریس لە گەڵ ئەحمەد ناسیاویم پەیدا کرد و ئەوە بووە سەرەتای دۆستایەتییەک کە هەتا سەر بەردەوام بوو. پێش ئەحمەدیش من یەڵماز گونەییم ناسی و ئەویش لە غەریبایەتی لە سێپتامبری ١٩٨٤ سەری نایەوە.توانایی و مرخی ئەحمەد لە گۆرانیبێژێکی ئاسایی، لە شاعیرێکی ئاسایی زیاتر بوو. ئەو لە ماوەیەکی کورت دا زۆر کاری گەورە گەورەی لە بواری موسیقا دا پێشکێش کرد. نێوەرۆکی شێعری گۆرانییەکانی کە زۆربەی بۆ خۆی دەینووسین چیرۆکی ناعەداڵەتی دەگێڕنەوە؛ چەمکێک کە ئەو قەت نەیدەویست سەری لە بەر دانەوێنێ و بەردەوام خەباتی بەدژی دەکرد. ئەو داوخوازی ئەوە بوو بتوانێ بە زمانی بە ناحەق قەدەغە کراوی خۆی ، کوردی، بچڕێ.لە ساڵی ١٩٩٨ کە خەڵاتی باشترین گۆرانیبێژی ساڵی پێ بەخشرابوو لە ڕێوڕەسمی وەرگرتنی خەڵاتەکە دا کاتێک ڕایگەیاند لێبڕاوە بە کوردیش گۆرانی بڵێ و کلیپێک بڵاو بکاتەوە، دڵڕەق و خێرنەخوازان هەر لەو ڕێورەسمەدا هێڕشیان کردە سەری و هەڕەشەی کوشتنیان لێ کرد.

ئەو بۆ ئەوەی هەر وا بە خۆڕایی نەکەوێتە زیندان و بەر ئەشکەنجەی نامرۆیانە، بە نابەدڵی ناچار بوو ووڵاتی خۆی بە جێ بهێڵێ. ئەگەر ماباوە وەک زۆر هونەرمەند و نووسەری دیکە بە پێی مادەی ٣٠١ی قانوونی سزا بە تاوانی "خیانەت بە وولات " حوکم دەدرا. ئەحمەد زۆریش دڵپەشێوی ئەندامانی بنەماڵەکەی بوو. لە ساڵی ١٩٩٩ ترکییەی بە جێ هێشت و لە دوای ناسیاویمان تا ١٨ مانگ بەردەوام لە گەڵی دە پێوەندی دا بووم. ئەمن لە ئەحمەد کایا دا ئینسانێکی گەورەی ووشیارم بەدی کرد کە دڵێ بۆ ووڵاتەکەی لێی دەدا و هەمیشە لە بیری ئەوە دابوو ڕۆژێک زووتر بگەڕێتەوە ووڵاتی خۆی. کاتێک یەکتریمان ناسی نە ئەو کوردی باش دەزانی و نە ئەمن ترکییەکەم تێری دەکرد بەڵام دوای ماوەیەک بە هاسانی لە یەکتری تێدەگەیشتین. لەو ماوە کورتەی دا کە لەهەندەران بوو لە سوید، سویس، دانمارک، ئینگلیستان و ئەڵمان چەند کۆنسێرتی پێشکێش کرد. دەساڵ لەوەپێش لە ڕۆژێکی وەک ئەمڕۆ لە ١٦ی نۆڤامبری ساڵی ٢٠٠٠ لە سەعات ٧ی بەیانی ئەمن لە نەخۆشخانە لە لای بووم کە دوکتوران هەرچی حەولیان دا نەیانتوانی ڕزگاری کەن و گیانی پاکی ئەسپارد. دوای ئەوە ئەمن واقم وڕمابوو، باوەڕم نەدەکرد ئەحمەد وا زوو بمرێ.دەمدی ئەوە گەلی کورد ڕۆڵەیەکی بە ئەمەگی خۆی لە دەست داوە. ئێستا ئەحمەد لە نێومان دا نییە ببینێ کە لە سایەی تێکۆشانی هونەرمەندی وەک ئەو ئیتر چبڕ گۆرانی گوتن بە کوردی قەدەغە نییە و خەباتی ئەو گەڵە بۆ داوخوازە ڕەواکانی هەر بەردەوامە.

Saturday, November 13, 2010

ڕووهه‌ڵماڵاوی سیاسی ئاکه‌په‌


ڕوو‌هه‌ڵماڵاوی سیاسی ئاکه‌په
هاوپرسه‌کی گوینه‌ش ئوێنساڵ هه‌واڵنوسی دیها له‌ ئه‌سته‌نبووڵ
له‌ گه‌ڵ دوکتور عه‌بباسی وه‌لی مامۆستای زانکۆی بۆغازیچی له‌ ئه‌سته‌نبووڵ
ئه‌و هاوپرسه‌کییه‌ ڕۆژی چوارشه‌مۆ 3ی نۆڤامبری 2010 له‌ ڕۆژنامه‌ی یێنی ئوزگویرپۆلیتیکا دا به‌ زمانی ترکی بڵاو کراه‌وه‌ته‌وه‌
وه‌رگێڕان له‌ ترکییه‌وه‌ بۆ ئینگلیسی: ئوێزله‌ما غالیب،حه‌سه‌نی قازی
له‌ ئینگلیسییه‌وه‌ بۆ کوردیی سۆرانی: حه‌سه‌نی قازی‌

بەپێی قسه‌ی پرۆفێسۆر دوکتور عەبباسی وەلی ، بەڕێوە چوونی هەموو شتەکان بە بێ کوردەکان نێشانه‌ی ڕووهه‌ڵماڵاویی سیاسی ئاکەپە یە لە ئاست کوردەکان.ئاکەپە بە تەواوی لە سەر بنەمای لێ تێگەیشتنی خۆی دەجووڵێتەوه‌ و دەیەوێ ڕێسا و چوارچێوەی خۆی بەڕێوەبەرێ. ئەوە خۆپەسندیی و خۆبەزل زانی سیاسییە،کە بە تایبەتی سەرۆکوەزیر پێشی دەخا
لە سەرەتای مشتومڕ سەبارەت بە " کرانەوەی دێمۆکڕاتیک"، پرۆفێسۆر دوکتور وەلی کە ئەندامی کۆڕی وانەبێژانی بەشی زانستی سیاسی و پێوەندییە نێو نەتەوەییەکانە لە زانکۆی بۆغازیچی لە نێو کۆڕو کۆمەڵی ڕووناکبیری دا سەبارەت بەو بابەتە بۆچوونی لە مەڕ خۆی هەبوو ئەویش ئەوە بوو" هەمو لایەک بۆچوونی خۆی دیاری بکا" لە گەڵ ئەوەشدا، ئێستا زۆر بەتوندی ڕه‌خنه‌ له‌و که‌سانه‌ دەگرێ کە خۆیان وەک ڕادیکاڵ پێشان دەدن و هیچ ناکەن وجگە لەوەی بە نێوی کوردەکان قسە بکەن و هەر وەک حکوومەت خۆ لە بابەتی ئەسڵی لادەدەن
پرۆفێسۆر دوکتور وەلی کە لە مەهاباد لە دایک بووە و پسپۆری زانستی سیاسی و پێوەندییە نێونەتەوەییەکانە، لە قسەکردنەکانی بەرایی دا سەبارەت بە پێواژۆی " کرانەوەی دێمۆکڕاتیک" ڕایگەیاند ئەو پێواژۆیە لەوانەیە بەرەو دوا هەڵگەڕێتەوە و پێویستە حکوومەت هەتا زووە بڕیار بدا سەبارەت بەولایەنانەی وا دەبێ بەشداری تێدا بکەن. لەو قۆناخە دا ، ئێمە سەبارەت بە مەسەلەی ئەوەی کە دەبێ کێ لە گوتوبێژەکاندا بەشدار بێ، شێوەی چارەسەری، بۆچوونی حکوومەت و هەر وەها بۆچوونی میدیا چاوپێکەوتنمان لە گەڵ کرد

لە دوایین چاوپێکەوتن دا کە لە گەڵ ئێوەمان هەبوو " کرانەوەی دێمۆکڕاتیک" هەر تازە دەستی پێکردبوو و ئێوە ڕاتانگەیاند کێشەکان دەبێ قسەیان لە سەر بکرێ بەڵام کەشوهەوای لەبار و پۆزیتیڤ دەکرێ لەپڕ نەمێنێ و بگۆڕێ. ئێوە مەسەلەی کورد و ئەو ئاڵوگۆڕە سیاسییانەی لەوی ڕۆژێوە تا ئێستا لە هەرێم دا هاتوونە گۆڕێ چۆن هەڵدەسەنگێنن و بۆچوونتان لەمەڕ ئەو پێواژۆیە چییە؟

گۆڕینی سیاسەت دەگاتە ئەوەی عەسکەریش سیاسەتی خۆیان بگۆڕن لە پێواژۆی چارەسەرکردنی کێشەکە دا ئه‌وان ده‌که‌ونه‌ پله‌ی خوارتره‌وه‌ . ئیدی نیزامییه‌کان نه‌ ده‌توانن له‌ هه‌رێم دا به‌ شێوه‌یه‌کی سه‌ربه‌خۆیانه‌ هه‌ڵسوکه‌وت بکه‌ن و نه‌ له‌ هه‌ڵوێستێکی ئاوا دان بتوانن قه‌یرانییه‌ که‌ به‌شێوه‌یه‌کی ئاوا به‌ڕێوه‌ به‌رن که‌ له‌ به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌وان دا بێ. وێده‌چێ چیدی خه‌بات و به‌ربه‌ره‌کانی به‌ دژی ئه‌و مه‌سه‌له‌یه‌ له‌ ژێر حاکمییه‌تی نیزامیان دا شتێکی شیاوی قه‌بووڵ کردنیش نه‌بێ. بەڵام هێشتا هەمان ڕێباز وەبەرده‌گیرێ، ئەگەر تائێستا ڕێگە چارەسەری نیزامی شکستی هێناوە، لە جیاتیان دەبێ چارە سەرییەک لە سەر بنەمای سیاسی ببیندرێتەوە، کە جێی پەسندی هەموو لایەک بێ و بتوانێ کۆتایی بهێنێ بە چارەسەری نیزامی بۆ هەمیشە بەڵام ئەو چارەسەرییە " بەو جۆرەی ئەوان بۆخۆیان دیاریی دەکەن" دەبێ بش توانێ مەسەلەی کورد چارەسەر بکا، بەڵام داخودا حکوومەت چ دەکا؟ بۆ دیاریی کردنی نێوەرۆکی کێشەی کورد، لێبڕاوانە ئەوان چوارچێوەیەکی ئەوپەڕی بەرتەنگ دەکار دەهێنن و، هەر چارەسەرییەک لە تێگەیشتنێکی ئاواوە بکەوێتەوە ده‌بێته‌ هۆی بەرته‌نگ بوونی چارەسەرییەکە. هەر بۆیەش بزووتنەوەی کورد ئەوە قەبووڵ ناکا
یەکەم شتی، کە کوردەکان پێی ڕازی نابن ئەوەیە کە ئەو مافانە دەستەبەر نەکراون، هەر شتێک بە بێ بەشداری کوردەکان خۆیان بریتییە لە خۆپەسندی و ڕووهه‌ڵماڵاویی ئاکەپە لە ئاست کوردەکان. ئاکەپە، لە سەربنەمای ئەو لێتێگەیشتنەی خۆی سەبارەت بە کێشەکە هەیەتی، دەیەوێ بە پێی ڕێساکانی خۆی لێکاڵای کاته‌وه‌ و جێ بە جێی بکا. ئەوە هەتا بڵێی سەیرە چونکە ئەتۆ لەم پێڤاژۆیە دا بۆ چارەسەری کێشەکە کەس و لایەنێکی تێدا نابینی کە خاوەنی ڕاستە قینەی کێشەکەیە و ئەوەش ڕووهه‌ڵماڵاوییه‌کی ڕاستەقینەی سیاسییە. ئەمن پێم وایە سەرۆکوەزیر سیاسەتێکی ئەوتۆ پێش دەخا. تا ئەو جێگایەی ئەمن دەزانم، لە نێو پارتییەکەی دا، کەسانی زۆر هەن به‌و خۆ بەزلزانییەی ئەردۆغان شەمزاون. لە نێو ئاکەپە دا، کەسانی ئاوا هەن لایەنگری پێک هاتنن و بۆچوونێکی نەرمیان هەیە سەبارەت بە مەسەلەی کورد بەڵام ئەردۆغان دەستی بەستوون. ئاکەپە دەڵێ ئێمە بۆ چارەسەری کێشەکە لە گەڵ پ.ک.ک دانانیشین، ده‌ی بڵێێن با دانەنیشن، دوایە دەڵێن ئێمە لە گەڵ جیاوازیخوازانیش گوتوبێژ ناکەین، باشە بابڵێین ئەوەش ئاوا بێ، بەڵام قسە لە سەر ئەوەیە چۆنە حکومەت ناتوانێ لە نێو 20 میلیۆن کورد دا نوێنەرێک ببینێتەوە کە بتوانێ لە گەڵ حکوومەت دانێشێ و قسەی لەگەڵ بکا؟ هەتا ئەو خۆپەسندی و خۆ بەزلزانیینە بەردەوام بێ، ئەو پێواژۆیەش بەردەوام دەبێ و چارەسەرییەک نادۆزرێتەوە، بۆ نموونە، حکوومەت جەماعەتێکی گۆیا ڕووناکبیر لە دەوری یەکتری کۆ دەکاتەوە بۆ ئەوەی سەبارەت بەو کێشەیە بدوێن بەڵام لە ڕاستیدا ئەوان گشتیان پشتیوانانی حکومه‌ت بۆخۆنی. لە تافی لاوێنی منەوە لە ماوەی 30 ساڵی ڕابردوو دا، ئه‌و ڕووناکبیرانه‌ له‌ سه‌ر شانۆ بوون و قسه‌یان له‌و کێشه‌یه‌ کردووه‌ به‌ڵام هێشتا نه‌گه‌یشتوونه‌ته‌ چاره‌سه‌رییه‌ک و ئه‌وه‌ی ده‌یبینین ئه‌وه‌یه‌ که‌ حکوومه‌ت ده‌ستوپێوه‌ندی خۆی هه‌ڵده‌بژێرێ ته‌نانه‌ت له‌ بواری ڕووناکبیری و کولتووریش دا.

به‌ڕێزت به‌ باسکردنی سازان و ڕێککه‌وتنی ڕێبازی نێوه‌ند- چه‌پ به‌ ووردی ده‌ته‌وێ چ بڵێی؟

ڕۆژنامه‌گه‌ریی سه‌ر به‌ ڕێبازی نێوه‌ند-چه‌پ بۆچوونی له‌ مه‌ڕ خۆی هه‌یه‌ سه‌باره‌ت به‌ کێشه‌ی کورد. بۆ وێنه‌، ئه‌وان ده‌ڵێن حکوومه‌ت ئیدی ناتوانێ به‌ ڕێگای نیزامی پ.ک.ک. تێک بشکێنێ و یان ته‌نانه‌ت ناتوانێ به‌و شێوه‌ هه‌ڵسوکه‌وته‌ ڕۆژهه‌ڵاتی دنیاش به‌ره‌و لای خۆی ڕاکێشێ. ئه‌وانه‌ خاڵی گرینگن و ده‌بێ ڕه‌چاو بکرێن، به‌ڵام ئه‌وان دیاره‌ سنووری له‌ مه‌ر خۆشیان هه‌یه‌. ئه‌گه‌ر که‌سێک ‌یه‌کێک له‌خۆیان نه‌بێ و ڕه‌خنه‌ له‌ حکوومه‌ت و له‌و ڕۆژنامه‌گه‌رییه‌ی ڕێبازی نێوه‌ند-چه‌پ بگرێ، ئه‌وه‌یان پێ خۆش نییه‌. ئه‌من لێره‌ دا نموونه‌یه‌ک باس ده‌که‌م. ته‌نێ دوو ڕۆژ به‌ر له‌ داخرانی پارتیی ده‌ته‌په‌،له‌ سه‌ر داوای ڕۆژنامه‌ی ته‌ڕه‌ف چاوپێکه‌وتنێکی دوورودرێژم له‌گه‌ڵ کردن. له‌و چاوپێکه‌وتنه‌ دا ئه‌من نه‌ک هه‌ر به‌ توندی ڕه‌خنه‌م له‌ حکوومه‌ت گرتبوو به‌ڵکوو ڕه‌خنه‌م له‌ میدیای ڕێبازی نێوه‌ند-چه‌پی نیوه‌ ئاژۆش گرتبوو له‌ به‌ر بۆچوونه‌کانیان سه‌باره‌ت به‌ مه‌سه‌له‌ی کورد. به‌ڵام ئێدیتۆری ته‌ڕه‌ف ئه‌و چاوپێکه‌وتنه‌ی چاپ نه‌کرد، هیچ هۆیه‌کیشیان باس نه‌کرد. سانسۆر کردنی ئاوا بۆ پاراستنی یه‌کپارچه‌یی پێکهاتنی ڕێبازی نێوه‌ند- چه‌په‌. له‌ چاوپێکه‌وتنه‌که‌ دا پێم گوتبوون دیتنی ئێوه له‌ سه‌ر پرسی کورد‌ باشییه‌که‌ی هه‌ر له‌وه‌ دایه‌ ئه‌گه‌ر له‌ گه‌ڵ باشبوونی چاره‌سه‌ری حکوومه‌ت سه‌باره‌ت به‌ کێشه‌ی کورد به‌راورد بکرێ.له‌به‌ر ئه‌و قسه‌یه‌ سانسۆر به‌ره‌نگارم بوو. ئه‌وه‌ سانسۆر کردنی له‌ چه‌شنی سانسۆرکردنی حکوومه‌ته‌، که‌ به‌ پێی عه‌قڵییه‌تێکی دیکه‌ ده‌کرێ. ئه‌گه‌ر ئه‌توو بڕیار بده‌ی ده‌ست له‌ خۆ به‌زلزانین و مه‌یلی پچووکی – ناوچه‌یی ڕادیکاڵی خۆت به‌رانبه‌ر مه‌سه‌له‌ی کورد به‌ر ده‌ی و ئه‌وه‌ ببینی که‌ له‌ نێو کۆمه‌ڵگه‌ی کوردی دا که‌سانی ئه‌وتۆ هه‌ن که‌ وه‌کوو تۆ بیرناکه‌نه‌وه‌ و ئه‌گه‌ر ئه‌و ڕاستییه‌ قه‌بووڵ بکه‌ی، ئه‌وان زۆر شتیان پێیه‌ که‌ بۆت باس بکه‌ن.

مه‌به‌ستت ئه‌وه‌یه‌ که‌ هه‌ر که‌س ڕۆژه‌ڤ و به‌رنامه‌ی خۆی هه‌یه‌ بۆ چاره‌سه‌ری، به‌ڵام هیچ که‌س گوێ ناداته‌ کوردان؟

به‌ڵێ به‌ دڵنیاییه‌وه‌ وایه‌. هه‌ڵبه‌ت دیاره‌ هه‌موو که‌س مافی ئه‌وه‌ی هه‌یه‌ ڕۆژه‌ڤێکی هه‌بێ، به‌ڵام له‌ به‌ره‌ی نێوه‌ڕاست دا بارو دۆخه‌که‌ ئاوایه‌، له‌ نێوه‌ند دا نه‌خۆشییه‌ک هه‌یه‌ و هه‌موو که‌س بێ ئه‌وه‌ی هیچ شتێک له‌ نه‌خۆشه‌که‌ بپرسێ خاوه‌ن ڕایه‌ و ده‌رمانێکی بۆ ده‌گرێته‌وه. که‌س له‌ نه‌خۆشه‌که‌ ناپرسێ کوێت ژان ده‌کا و گرفتت چییه‌؟ ئه‌من پێم وایه‌ نه‌ حکوومه‌ت و نه‌ ئه‌و به‌شه‌ی ئه‌من وه‌ک ڕێبازی پێکهاتنی نێوه‌ند – چه‌پ نێوه‌زه‌دم کرد ده‌یانه‌وێ کورده‌کان به‌شێک بن له‌ چاره‌سه‌ری ئه‌گه‌رچی ئه‌وان هه‌رکامه‌یان تێخوێندنه‌وه و هه‌ستی له‌مه‌ڕ خۆیان هه‌یه‌ سه‌باره‌ت به‌ مه‌سه‌له‌ی کورد.ئه‌گه‌ر وابێ، ده‌بێ له‌ گه‌ڵ گه‌لی کورد دانیشن و قسه‌ بکه‌ن. له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، ئه‌و که‌سانه‌ نایانه‌وێ له‌ گه‌ڵ کوردان قسه‌بکه‌ن و دیالۆگیان ناوێ. له‌ ماوه‌ی 30 ساڵی ڕابردوو دا ئه‌و پێواژۆ کولتوورییه‌ی که‌ پێکهاتنی نێوه‌ند – چه‌پ له‌ چاپه‌مه‌نی دا سازی کردووه‌ " هه‌لوێست و تێکه‌ڵاویی بڕیقه‌دار" بووه‌. باشه‌ ڕۆشنکردنه‌وه‌ی ڕووناکبیریی و سیاسیی له‌ کوێیه‌؟ مه‌سه‌له‌ شێوه‌ی بیرکردنه‌وه‌ی ترکی له‌ ماوه‌ی کرده‌وه‌ی 30 ساڵی ڕابردوویان دا ده‌کرێ زیاتر شی بکرێته‌وه‌. ئێستا ئه‌گه‌ر ئێمه‌ چاو له‌ لایه‌نی باشی ئه‌و ڕێگا چاره‌سه‌رییه‌ی بکه‌ین که‌ ڕێبازی نێوه‌ند- چه‌پ له‌ ترکییه‌ بۆ مه‌سه‌له‌ی کوردی هێناوه‌ته‌ گۆڕێ له‌ ماوه‌ی 20 ساڵی ڕابردوو دا، ده‌بینین‌ بنه‌مای کۆمه‌ڵناسانه‌ و کۆمه‌ڵایه‌تی ئابووری خه‌ریکن ده‌گۆڕێن. ئه‌و گۆڕانانه‌ کارهاسانی ده‌کا بۆ ڕه‌خنه‌گرتن له‌ که‌مالیزم. ڕه‌خنه‌گرتن له‌ که‌ماڵیزم و کارێکی ئه‌وتۆ کردن 20 ساڵ له‌مه‌و پێش هه‌ر هه‌مان مانایه‌ی نه‌بوو‌ که‌ ئه‌مڕۆ هه‌یه‌تی

باشه‌ ئه‌وان چییان که‌مه‌ ؟

ئەوەی ڕێبازی نێوەند- چەپ بۆ چارەسەری لە بیری کردووە تێڕوانینە لە چوارچێوەیەکی بەربڵاو دا. ترکییە پێداویستی بەوەیە لەو ڕووەوە بۆ چوون و دیتنی کوردانیش بە هێند بگرێ و بیانهێنێتە نێو گەمەکە. ئەو دەستە و تاقمانە نێوی خۆیان ناوە کۆڕ وکۆمەڵی ڕادیکاڵ لە ناوچەی بەرتەسک و بە دیدی خۆیان. ئەو ڕوانگەیە ، کە هەتا بڵێی نەریتییانە و کۆنە پێویستی بەوەیە کە لە مافی کوردانی زیاتر تێپەڕێنێ. وەک ڕۆژنامەی تەڕەف کە خۆی بە ڕادیکاڵ پێشان دەدا و دەتوانێ سانسۆریش بکا. ئەوان گشتیان دەبێ لەقاو بدرێن . کوردەکان گه‌لێکی خاوه‌ن کولتوور، خاوه‌ن ناسێنه‌، خاوه‌ن مێژوون
هه‌ر ئه‌گه‌ر سه‌رده‌می مۆدێڕن له‌ به‌رچاو بگرین له‌ ماوه‌ی 100 ساڵی ڕابردوو دا ته‌جروبه‌ی سیاسی زۆر قووڵیان وه‌سه‌ریه‌ک ناوه‌. زۆر پارتیی سیاسی له‌و سه‌رزه‌وییانه‌ دا ژیاون.به‌ کورتی کورده‌کان کۆمه‌ڵه‌یه‌کی زیندوو و ئۆرگانیزمێکی بیرکردنه‌ویان هه‌یه‌. ئه‌و شێوه‌ بیرکردنه‌وه‌ مێکانیزمی له‌ مه‌ڕ خۆی هه‌یه‌،که‌ ده‌توانێ بیرو ڕای ئه‌وتۆی لێ بزێته‌وه‌ که‌ به‌ مه‌به‌ستی چاره‌سه‌ری دێنه‌ گۆڕێ. ئه‌گه‌ر ئه‌و مێکانیزمه‌ هیچ کاتێک له‌ زه‌مینه‌ی سیاسی دا له‌ ده‌وڵه‌تی ترک یان کولتووری ترکی دا به‌شداری نه‌کردووه‌،بۆچی سازانی ڕووناکبیری نێوه‌ند- چه‌پی ترک حه‌ول ده‌دا ئه‌وه‌ بکا؟ ئه‌من هێشتا له‌و باوه‌ڕه‌ دام ‌هێندێک له‌ ڕووناکبیرانی ترک پشتیوانی له‌ پارتییه‌ کورده‌کان ده‌که‌ن و، به‌شداری کردن له‌ چالاکییه‌کاندا بۆیان گرینگه‌. به‌ڵام به‌ داخه‌وه‌ ئه‌و جۆره‌ که‌سانه‌ ده‌گمه‌نن. به‌ ووته‌یه‌کی دیکه‌ ئه‌و جۆره‌ که‌سانه‌ ترکی کلاسیک نین

بۆچوونت سه‌باره‌ت به‌ پێواژۆی داهاتوو چییه‌؟

ئێستا، زۆر له‌ چاپه‌مه‌نی و میدیا له‌ ترکییه‌ ئه‌و پێواژۆیه‌ به‌ پێواژۆی ئیرله‌ندی باکووری ده‌شوبهێنن و له‌ گه‌ڵ ئه‌وێ به‌راوردی ده‌که‌ن و نموونه‌ی چاره‌سه‌ری له‌ وێنده‌رێ وه‌ک شێمانه‌یه‌ک چاو لێ ده‌که‌ن. له‌وێ حکوومه‌تی پادشایی یه‌کگرتوو دیالۆگێکی له‌ گه‌ڵ گێری ئادامس ده‌ست پێکرد. ئه‌ڕته‌شی کۆماریخوازی ئیرله‌ند ئاماده‌یی خۆی بۆ چاوپێکه‌تنی حکوومه‌ت نیشان دا، ئای ئار ئێی په‌سندی کرد ده‌ست له‌ چه‌ک به‌ردا. به‌ڵام شتێکی که‌ لێره‌ چاپه‌مه‌نی ناتوانن یان نایانه‌وێ باسی بکه‌ن ئه‌وه‌یه‌ که‌ حکوومه‌تی بریتانیا به‌ر له‌ ده‌ستپێکردنی گوتوبێژ زۆر‌ شتی باش ڕوون کردبووه‌وه‌. به‌ر له‌ هه‌موو شت ئه‌وان زۆرچاکیان ده‌زانی‌ گێری ئادامس سه‌ر به‌ ئه‌ڕته‌شی کۆمارخوازیی ئیرله‌نده‌، به‌ڵام قه‌ت پێیا‌ن نه‌گوت له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌تۆ سه‌ر به‌ ئای ئار ئێ ی ئێمه‌ ناتوانین له‌گه‌ڵت دانیشین. حکوومه‌تی ترکییه‌ ئه‌وه‌ ناکا. ئه‌وان قه‌ت له‌ گه‌ڵ به‌ده‌په‌ یان پارتییه‌کانی پێشووتر دانانیشن چونکه‌ پێیانوایه‌ ئه‌وان سه‌ر به‌ پ.ک. ن. دووه‌م سه‌رۆکوه‌زیری ئه‌وده‌می بریتانیا تۆنی بلێر دوو شتی هه‌ڵسووڕاند، ئه‌و هه‌موو پێشنیازه‌کانی له‌ گه‌ڵ گێری ئادامس هێنا سه‌ر مێزی وتووێژ و ڕایگه‌یاند ئاماده‌یه‌ له‌سه‌ر هه‌موو بابه‌تێک دانوستاندن بکا جگه‌ له‌ سه‌ربه‌خۆیی ئیرله‌ندی باکووری نه‌بێ. داوخوازی سه‌ربه‌خۆیی ئیرله‌ندی باکووری بۆ حکوومه‌تی بریتانیا هێڵی سوور بوو. ئه‌رته‌شی کۆماریخوازی ئیرله‌ند هه‌نگاوێکی به‌ره‌و دواوه‌ ناوه‌ و له‌ گوتوبێژه‌کاندا ئه‌وه‌ نه‌هاته‌ گۆڕێ. ئه‌من پێم وایه‌ ئێستا له‌ ترکییه‌ش کورده‌کان داوخوازی سه‌ربه‌خۆیی ناکه‌ن. که‌ وابوو پرسی سه‌ربه‌خۆیی له‌ گۆڕێ دا نییه‌ هه‌تا بهێنرێته‌ سه‌ر مێزی گوتوبێژ.جا بۆیه‌ هیچ هۆیه‌ک له‌ گۆڕێ دانییه‌ بۆ ئه‌وه‌ی لایه‌نه‌کان به‌ ده‌وری مێزه‌وه‌ دانه‌نیشن و گوتوبێژ نه‌که‌ن


داخودا ده‌توانین بڵێین که‌ خۆدزینه‌وه‌ و پێ دزیلکه‌ی حکوومه‌تی ترک و بۆچوونه‌کانی که‌ هه‌ر ده‌م ده‌گۆڕێن پێشی به‌ پێواژۆیه‌که‌ گرتووه‌؟

به‌ڵێ ، ئه‌وه‌ هه‌ر ئه‌و قسه‌ی من داده‌گرێته‌وه‌ که‌ باسم کرد. ئه‌من پێم وایه‌ ئاکه‌په‌ هه‌ڵڵا و بگرێکی زۆری ساز کردووه‌ به‌ڵام سیاسه‌تی کوردی له‌ مه‌ر خۆی هه‌یه‌. له‌وه‌ دا به‌ بڕیار نییه‌ له‌ گه‌ڵ کێ دابنیشێ . داخودا عه‌بدوڵا ئوێجاڵان به‌ به‌رده‌نگ دا بنێ یان دانه‌نێ . ستراتێژی ئه‌وان هه‌میشه‌ به‌ بارودۆخی ڕۆژه‌وه‌ به‌ستراوه‌ته‌وه‌

ئاکه‌په‌ پێشتر حه‌ولی ده‌دا پ.ک.ک. له‌ نێو به‌رێ و نه‌خشه‌ و پلانی به‌و پێیه‌ داده‌ڕشت،. پێشتر‌ باسی ئه‌وه‌مان کرد. پێت واهه‌یه‌ بارودۆخێکی ئه‌وتۆ واته‌ له‌ نێوبردنی پ.ک.ک. هه‌ڵسووڕێ؟

سیاسه‌ت له‌ چوار چێوه‌ی ئه‌گه‌ر و ده‌رفه‌تاندا ده‌کرێ. ئه‌و ئه‌گه‌رانه‌ به‌پێی ئه‌زموونی ڕاسته‌قینه‌ی پێواژۆیه‌که‌ و به‌ پێی ڕاسته‌قینه‌ی ده‌سته‌ڵات و هێز دیاریی ده‌کرێن. ئاکه‌په‌ باش ده‌زانێ‌ ته‌سفیه‌ کردنی پ.ک.ک. له‌ هه‌ڕێمه‌که‌دا یه‌کێک له‌و ئه‌گه‌رانه‌ نییه‌. ئه‌من له‌و باوه‌ره‌ دام ئه‌وانه‌ی‌ برێاری سیاسی داده‌ڕێژن به‌ دڵنیاییه‌وه‌ پێیان وانییه‌ که‌ بکرێ پ.ک.ک. له‌ ڕووی جه‌سته‌ییه‌وه‌ له‌ نێو بچێ. ئه‌وانه‌ی که‌ له‌ چوارچێوه‌ی ئه‌گه‌ره‌ سیاسییه‌کاندا هه‌ڵده‌سووڕێن ده‌زانن‌ ده‌ره‌تانێکی ئه‌وتۆ نییه‌. ئه‌گه‌ر کارێکی ئه‌تۆیان پێ کرابا، له‌مێژ بوو کردبوویان و گوێشیان به‌ قسه‌ی که‌س نه‌ده‌بزووت

داخودا پێت وانییه‌ هه‌ر له‌ ترکییه‌ نا، به‌ڵکوو ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا، ووڵاتانی ڕۆژهه‌ڵاتی نێوه‌ڕاست، ووڵاتانی یه‌کێتی ئوڕووپاش له‌و باوه‌ڕه‌ دابن که‌ ئه‌گه‌ری له‌ نێو بردنی هێزه‌کانی پ.ک.ک. له‌ هه‌رێم دا نییه‌؟

هه‌ڵبه‌ت ، ئه‌وانیش بێر له‌وه‌ ده‌که‌نه‌وه‌ و، پێکهاتن و سازانی ئاکه‌په‌ و بزووتنه‌وه‌ی کورد ده‌رفه‌ت و ده‌ره‌تانێکی گرینگ ده‌ئافرێنێ. که‌لک وه‌رگرتن له‌و ده‌رفه‌تانه‌ ده‌توانێ به‌دیڵێک بێ بۆ شه‌ڕ. جگه‌ له‌وه‌ ئه‌من پێم خۆشه‌ ئاماژه‌ی پێ بکه‌م‌ یه‌کێتی ئوڕووپا و ئه‌مریکایه‌کان و هێزه مه‌ده‌نی و نامه‌ده‌نییه‌کانی دیکه‌ مه‌سه‌له‌ی چاره‌سه‌ر کردنی کێشه‌ی کورد له‌ چوارچێوه‌ی مافی مرۆ دا ده‌بینن.به‌ڵام کورده‌کان ده‌بێ ووشیار بن و قه‌ت بۆچوونێکی هه‌له‌ی ئه‌وتۆ قه‌بووڵ نه‌که‌ن. ناسینی کوره‌ده‌کان وه‌کوو نه‌ته‌وه‌یه‌ک هه‌ر له‌ چوارچێوه‌ی مافی مرۆ دا هه‌ڵناسێنگێندرێ. هه‌ڵبه‌ت مافی مرۆ زۆر گرینگن به‌ڵام به‌ ده‌زگایی کردن و ناسینی گه‌لی کورد وه‌کوو نه‌ته‌وه‌یه‌ک زۆر له‌ داوخوازی مافی مرۆی زیاتر تێده‌په‌ڕێنێ. ئه‌من له‌و باوه‌ڕه‌م دام بزووتنه‌وه‌ی کورد ده‌بێ ووشیارانه‌ ئه‌و هه‌لومه‌رجه‌ بنرخێنێ و به‌ره‌و پێشه‌وه‌ی به‌رێ. دواجار، مه‌سه‌له‌ هه‌بوونی ناسێنه‌یه‌کی سیاسییه‌ و له‌و چوارچێوه‌یه‌ دا ئه‌وه‌ ده‌بێ له‌ به‌رچاو بگیرێ

ئێمه‌ سه‌باره‌ت به‌ گێری ئادامس قسه‌مان کرد. ده‌کرێ هێندێک زیاتر باسی بکه‌ی، به‌له‌به‌رچاوگرتنی بارو دۆخی ترکییه‌ وکورده‌کان، گێری ئادامس ی کورده‌کان کێیه‌؟

له‌ سه‌رئه‌و خاڵه‌، ئه‌من نامه‌وێ به‌ لێبڕاوی شتێک بڵێم. به‌ چاولێکردنی ڕابردووی گێری ئادامس ده‌کرێ هێندێک ئه‌نجام ده‌رخرێ. گێری ئادامس ناسیۆنالیستێکی مارکسیست بوو. بە ساڵان لە زیندان دا بوو، ئەو رێکخەر و خولقێنەری زۆر چالاکییان بوو. و پاشان ئەو کاتەی کە ئەندامێکی چالاکی ڕێکخراوەکە بوو، هاتە نێو پارلمان. هەمووکەس دەیزانی ئەو ناسینەی چییە و ئەو بۆخۆی قەت تێ نەکۆشا ئەوە بشارێتەوە. حکوومەتی بریتانیاش دەیزانی کە خەڵکی ئیرلەندی باکووری گێری ئادامسیان وەک نوێنەری خۆیان بۆ پارلمان هەڵبژاردووە و دەنگیان پێداوە و لارییان لەوە نەبوو له‌گه‌ڵ ئه‌ویش وه‌ک نوێنەرانی دیکەی پارلمانی بریتانیا هەڵسوکەوتی بکه‌ن. لە سەر و بەندی دەستەڵاتی مارگارێت تاچر دا ئەو ڕێگەی نەدەدا ووتار و قسەی گێری ئادامس و مارتین مەک گێنیس لە تێلێڤیزیۆنەوە خەڵک گوێیان لێ بێ. کاتێک ئەوان لە تێلێڤیزیۆن دەردەکه‌و تن هەر سەروپۆتەراکیان دیار دەکەوت و قسەکانیان نەدەبیسترا چونکە تاچر دەیگوت:" تێرۆڕیستان بۆیان نییە دەنگیان هەبێ". ئەوە سیاسەتێکی زۆر گەوجانە و هەروەها کۆنەپەرستانە بوو و بووە هۆی ئەوەی ئینگلیستان بەساڵان توندوتیژی ناپێویست تەجرەبە بکا و خەساری زۆری وێ بکەوێ. پاش ئەوەی گێری ئادامس بوو بە بەردەنگێکی ئاشتی ئەو جار ئەوان لێی گەڕان قسە بکا.خەسڵەتەکانی دیکەی، کە ئادامس حاشای لێ نەدەکرد نەبوو بە کەندو کۆسپ لەو گوتوبێژانە دا. ئادامس وەک ئەندامێکی ئیرلەندی پارلمان لە هەموو جێیەک دەیگوت ئەو ئیرلەندێکی یەکگرتووی دەوێ. دواتر گێری ئادامس ڕایگەیاند " هەم بزووتنەوە و هەم من زۆر بەوە گەشاوینەتەوە کە بەشێک بین لە ئاشتی. " ئێمە بە ساڵان لە یەکتریمان کوشت، بەڵام ئێستا ئاشتیمان دەوێ، دەمانەوێ کۆمەڵگەکەمان به‌ره‌وپێش به‌رین ". بەو پێیە 20 ساڵ له‌وه‌پێش کێشه‌که‌ی هێنا نێو ڕۆژه‌ڤی سیاسییه‌وه‌ له‌ گه‌ڵ به‌رده‌نگه‌کانی. گوتنی ئه‌وه‌ی که‌ " ئاشتیم ده‌وێ " هیچ کاتێک بە مانای کۆتایی هاتنی خەباتی سیاسی نه‌بوو و قەت نابێ ئاوا بێ. بەڵام لێرە دا خاڵی سەرەکی ئەوەیە کە حکوومەتی پریتانیا قەت نەیگوت: " ئێمە قەت ناهێڵین ئەو بێتە نێو پارلمان" ، لە بەر ئەوەی ئادامس لە خەباتی نەتەوەیی دا توندو تیژی بەکارهێنابوو. دواجار ئەو ئەندامێکی پارلمان بوو کە لە بەشێکی پادشایی یەکگرتوو هەڵبژێردرابوو

ڕەنگە پادشایەتی یەکگرتوو ( بریتانیا) ناسیۆنالیستی توندئاژۆ و میدیای وەک ترکییەی نەبووبێ؟

نا، هەڵبەت لەوێش هەبوو، بەڵام ئەوە پێشی بە حکوومەتی بریتانیا نەگرت قسە لە گەڵ گێری ئادامس بکا.لەوەش دەرچێ، کوردەکان بە ڕاستیش جیاوازیخواز نین، ئەوی کە هەمێشە گوتوویانە ئەو ڕاستییەیە کە هەمێشە ویستوویانە یەک لە بەشە سەرەکییەکانی ترکییە بن. تەنیا شتێکی کە دەیانەوێ ئەوەیە مافە دێمۆکڕاتیکەکانیان لە ترکییە بە ڕەسمی بناسرێ.ئەوە حکوومەتی ترکییەیە کە جیاوازیخوازی دەکا. وولاتانی هاوپەیمانی ترکییە لە دنیا، ئەندامانی یەکێتی ئوڕووپا، دەوڵەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا پ.ک.ک. بە ڕێکخراوێکی تێڕۆریستی دادەنێن. حکوومەتی ترکییە تەنانەت پێش بە نییەتی چاکەی بێگانان دەگرێ بۆ پێکهێنانی کەشوهەوایەکی دیالۆگ و تەنانەت دەستپێشخەری بۆ ئاشتیش بەربەست دەکا. دەبێ ئەوە باش بزاندرێ چ زوو، چ درەنگ دەبێ گوتوبێژ لە گەڵ کوردان بکرێ و هەر کە ئەوە دەستیپێکرد ئیدی مۆری تێڕۆریزمیش نامێنێ. هەر وەک ئینگلیستان، بەڵێ یەکتریمان کوشت، شەڕی یەکترمان کرد، بەڵام لێرە دا تێڕۆریزم ڕووداوێکی سیاسییە و کاردانەوەی کولتووری هەبووە و بە لێبڕاوی ئاستەنگێکە لە سەر ڕێی پێشوەچوون. یای تاچر بەساڵانی درێژ بووە هۆی به‌ فیڕۆ ڕژانی خوێنێکی زۆر. لە سیاسەت دا، هێندێک جار لە کەشوهوای تایبەتی دا، دەستبردن بۆ توندوتیژی لەوانەیە خۆلێنەبوێر بێ، جار جار بە پێچەوانە. لە ڕاستیدا ئەو نیشانانەی کە بە ووردی سنووری سیاسەت و توند وتیژی لە یەکتری دەکەنەوە هەمیشە دەگۆڕێن. ئەمن پێم وایە ئەگەر چاوێک بە ڕاستییەکانی ڕابردوو دا بگێڕێن دەبینین هەمیشە توندو تیژی بەکار هاتووە، لە گەڵ ئەوەشدا ئه‌وه‌ هەر سیاسەت بووە.ئێستاش دەتوانین درێژە بە سیاسەت بدەین بەڵام بە بێ توندو تیژی. ئەمن پێم وایە لێرە دا باسێکی دیکە دەست پێدەکا ئەویش ئەوەیە کە ئەو سیاسەتە تەنێ دەتوانێ بەڕێگای گوتوبێژی بەئاوەز و بە دوور لە وێژمانی توندوتێژی بەرەو پێش ببردرێ. ئەمن قەتم پشتیوانی لە توندوتێژی نەکردووە و قەت پشتیوانی لێ ناکەم، بەڵام ئەو تۆوە توندو تیژەی کە جار جار لە سیاسەت دا هەیە، هەمیشە ناکرێ بە تێڕۆریزم نێوزەد بکرێ. ڕوانگەی ئاوا زۆر بەرچاو تەنگانەیە. ڕۆژنامەنووسان، ڕووناکبیران، پارتییە سیاسییەکان دەبێ چاو لەو نموونە سیاسییانە لە جیهان دا بکەن کە مۆری تێڕۆریان لێ دراوە.
" تێڕۆریستان" ی پێشوو ئێستا نوێنەرانی ئاشتین. لە بەر ئه‌و هه‌لومه‌رجه‌ی له‌ ساڵی 1984 له‌ گۆرێ دابوو ، سیاسه‌تی کۆن ڕه‌چاو کرا. سیاسه‌ت و توندو تیژی قه‌ت له‌ یه‌کتری نه‌کرانه‌وه‌ به‌ڵام ئه‌وه‌ ڕۆیی، ئه‌وه‌ ساڵی 1984 بوو. ئێستا ئێمه‌ له‌ ساڵی 2010 داین و ئه‌و هه‌لومه‌رجی ده‌وان ساڵان دا هه‌بوون بۆ سه‌روبه‌ندی ئێستا له‌ گۆڕێ دا نین. ئه‌گه‌ر ئێمه‌ له‌ ڕوانگه‌ی مێژووییه‌وه‌ لێی بڕوانین ده‌ڵێین بارودۆخی سیاسی گۆڕاوه‌ به‌ڵام ئێمه‌ به‌ وه‌ی ڕابردوو ناڵێین تێڕۆریزم. ئێمه‌ش گۆڕاوین. هه‌ر وه‌ها ئه‌و هه‌لومه‌رجانه‌ش که‌ بۆ گوتوبێژ پێویستن گۆڕاون.هیچ که‌لکی نییه‌ ئه‌و ڕووداوانه‌ی له‌ ڕابردوو دا قه‌وماون به‌ تێڕۆریزم نێوزه‌د بکرین. وه‌ک بریتانیاییه‌کان ده‌ڵێن، ئێمه‌ به‌ هێندێک له‌ ڕێبه‌رانی ئه‌فریقایی و ئاسیاییمان ده‌گوت تێڕۆریست، به‌ڵام کاتێک ئه‌وان به‌ ئامانجی خۆیان گه‌یشتن و سه‌رکه‌وتن، مه‌له‌که‌ بانگهێشتنی کردن بۆ شێوی شه‌وێ. ئيمه‌ له‌ گه‌ڵ تێڕۆریستانی دوێنی دانیشتین خوارد‌مان و شه‌رابمان فڕ کرد. ئه‌وه‌ش ڕێگایه‌که‌ بۆ ڕوانین له‌ ڕووداوه‌که‌ له‌ لایه‌نێکی مێژوییه‌وه‌. ماندێلا نموونه‌یه‌که‌ که‌ هه‌موو که‌س ده‌یناسێ.هه‌مووکه‌س ده‌زانێ که‌ ماندێلا له‌ سه‌رتاسه‌ری سه‌رده‌می خه‌بات دا توند تیژی به‌کار هێنا. بزووتنه‌وی ڕزگاریخوازی ئه‌فریقا ژماره‌یه‌کی زۆر له‌ سه‌ربازان و پۆلیسی ئه‌فریقای خوارووی له‌ تێکهه‌ڵچوون و شه‌ڕان دا کوشت، ئێستاش ماندێلا پیاو و ڕه‌مزی ئاشتییه‌ و له‌ ماڵه‌ خۆی دانیشتووه‌. ئه‌و قه‌ت نکووڵی له‌وه‌ نه‌کردووه‌ پشتیوانی له‌ خه‌باتی چه‌کدارانه‌ کردووه‌ و هه‌میشه‌ گوتوویه‌ ئه‌من خه‌باتکارێکم که‌ ده‌بێ ئه‌وه‌ی که‌ پێویسته‌ بیکا. ئێستا هه‌لو مه‌رج گۆڕاوه‌. بۆیه‌، ئێمه‌ هه‌میشه‌ پێویستیمان به‌ هه‌بوونی تێڕاونینێکی مێژوویی یە

Sunday, November 7, 2010

لێکۆڵینه‌وه‌ی زمانیی کوردی، ڕابردوو و ئێستا: پێداچوونه‌وه‌یه‌کی گشتی



لێکۆڵینه‌وه‌ی زمانیی کوردی، ڕابردوو و ئێستا: پێداچوونه‌وه‌یه‌کی گشتی

مامۆستا ئەمیری حەسەنپوور له‌ کاناداوه‌ بە تەله‌فون له‌ کۆنفڕانسی زمانی کوردی لە لوس ئانجلیس (جومعە 5ی نۆڤامبری 2010) به‌شداری کرد و پوخته‌ی باسه‌که‌ی بۆ ڕوانگه‌ش ناردووه‌ و لێره‌دا وه‌رگێڕاوه‌که‌ی ده‌خوێننه‌وه‌.
حه‌سه‌نی قازی

ئه‌م یه‌که‌م کۆنفڕانسه‌ سه‌باره‌ت به‌ لێکۆڵیینه‌وه‌ له‌ زمانی کوردی گرینگه‌، نه‌ک له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌وه‌ یه‌که‌م کۆنفڕانسه‌ له‌ مه‌ڕ زمانناسیی کوردی له‌ ئه‌مریکای باکووری به‌ڵکوو له‌ به‌ر ئه‌وه‌ش ئه‌و بابه‌تانه‌ی پێشکێش ده‌کرێن زۆربه‌یان سه‌باره‌ت به‌ لایه‌نه‌کانی کۆمه‌ڵایه‌تی، سیاسی و کولتووری زمانی کوردین. کۆنفڕانس، کۆنفڕانسێکه‌ له‌ مه‌ڕ زمانناسیی کۆمه‌ڵایه‌تی، کۆمه‌ڵناسیی زمان و زمانناسیی ئێتنیکی کوردی.لێکۆڵینه‌وه‌ له‌ سه‌ر زمانی کوردی که‌م کراوه‌ و پێویسته‌ درێژه‌ی پێ بدرێ. گرینگی ئه‌و کۆنفڕانسه‌ له‌ به‌ر ئه‌وه‌شه‌ چونکه‌ زمانی کوردی هێشتا هه‌ڕه‌شه‌ی له‌ سه‌ره‌ و له‌ مه‌ترسی دایه‌. ئه‌و زمانه‌ تا ئێستاش له‌ ترکییه‌،ئێران و سوورییه‌ چاوه‌ڕوانی مه‌رگ و نه‌مان ده‌کا.قسه‌ له‌ سه‌ر به‌ زیندوو هێشتنه‌وه‌ی ئه‌م زمانه‌یه‌. کوردی چله‌مین زمانی گه‌وره‌ی دنیایه‌، به‌ڵام له‌و ووڵاتانه‌ی باس کران ئاخێوانی بۆیان نییه‌ وه‌ک زمانی دایکی به‌و زمانه‌ په‌روه‌رده‌ ببینن و ئه‌و مافه‌یان لێ زه‌وت کراوه‌.له‌ هه‌لومه‌رجێکی ئاوا دا، لێکۆڵینه‌وه‌ له‌ زمانی کوردی کارێکی زیادی نییه‌، به‌ڵکوو هه‌ر جۆره‌ باس کردنێکی وه‌بیر هێنانه‌وه‌ی مان و نه‌مانێتی.به‌ دڵنیاییه‌وه‌، کوردی زۆر نیشانه‌ی چاوڕاکێشی تێدایه‌ بۆ زمانناسان و کوردستانیش مه‌کۆی دیمه‌نێکی زمانی سه‌رنجڕاکێشه‌، کوردستان ‌له‌و چه‌ند شوێنه‌ که‌مه‌یه‌ که‌ زمانانی ئارامیی نوێی تێدا ماوه‌ته‌وه‌ که‌ ئاسۆرییه‌کان، جووله‌که‌کانی [ڕۆژهه‌ڵات] و هه‌رمه‌نییه‌کان قسه‌یان پێده‌که‌ن،له‌ ژێنۆسیدی 1915 دا هه‌رمه‌نییه‌کان و ئاسۆرییه‌کان به‌ کرده‌وه‌ خاشه‌ بڕ کران و دواتر جووله‌که‌کانیش له‌ کوردستانه‌وه‌ کۆچیان کرد و له‌ ڕووی زمانییه‌وه‌ کوردستان زیاتر بوو به‌ شوێنێکی یه‌کده‌ست. زمانی کوردی خۆشی به‌ده‌ست زمانکوژییه‌وه‌ ناڵاندوویه‌تی.

هێندێک له‌وانه‌ی له‌ سه‌ر زمانی کوردیان کۆڵیوه‌ته‌وه‌ له‌ مه‌ڕ ئه‌و زمانکوژییه‌ی به‌ سه‌ر کوردی هاتووه‌ بێ ده‌نگه‌یان لێ ڕاکردووه‌. ئه‌و بێده‌نگی و وسکوت بوونه‌ کرده‌وه‌یه‌کی سیاسییه‌.له‌ ڕووی ڕه‌وشتی لێکۆڵینه‌وه‌وه‌،ئه‌وه‌ کارێکی نابه‌رپرسانه‌ بووه‌ له‌ مه‌ڕ کوشتنی بابه‌تێک که‌ لێکۆڵینه‌وه‌ی زمانه‌وانی له‌ سه‌ر کراوه‌، واته‌ زمانی کوردی بێده‌نگی هه‌ڵبژێردرێ و هیچ نه‌گوترێ. سه‌ده‌ی 21یه‌که‌م سه‌ده‌ی زمانکوژییه‌ و وا ته‌خمین ده‌کرێ‌ نیوه‌ی زمانانی دنیایێ تا کۆتایی ئه‌م سه‌ده‌یه‌ نه‌مێنن.

لێکۆڵینه‌وه‌ هه‌ره‌ به‌راییه‌کان سه‌باره‌ت به‌ زمانی کوردی له‌ ڕۆژئاوا له‌ سه‌ده‌ی هه‌ژده‌هه‌م له‌ لایه‌ن میسیۆنێره‌کانه‌وه‌ (واته،‌ گارتزۆنی )، دیپلۆماتانه‌وه‌ ( واته‌، ژابا ، یۆسف زیائه‌دینی خالیدی) و، زمانه‌وانان ( واته‌، ئۆسکار مان) ده‌ستی پێکرد. ئه‌وان خزمه‌تی گه‌وره‌یان به‌ لێکۆڵینه‌وه‌ی زمان کرد. کێشه‌یه‌کی گه‌وره‌ی بۆ ئه‌و که‌سانه‌ی له‌ ئوڕووپا له‌ زمانیان ده‌کۆڵییه‌وه‌ ئه‌وه‌ بوو ده‌بوو‌ زانیاریده‌ر یان ئاخێوی بوومی به‌ زمانه‌که‌ ببیننه‌وه‌. ئه‌مڕۆکه‌ و له‌م ڕۆژگاره‌ دا شوێنی لێکۆڵینه‌وه‌ گۆڕاوه‌.له‌م کۆنفڕانسه‌ دا بۆ نموونه‌، ئاخێوانی بوومی و نابوومی ئاماده‌نه‌ و قسه‌ ده‌که‌ن.له‌ ڕابردوو دا هه‌ر پیاوان له‌ زمانی کوردییان ده‌کۆڵییه‌وه‌ ( جگه‌ له‌ ڕێزپه‌ڕی یه‌کێتی سۆڤییه‌ت نه‌بێ)، به‌ڵام ئێستا له‌ کۆنفڕانسێکی ئاوا دا هه‌م ژنان و هه‌م پیاوان به‌شدارن. هه‌ر وه‌ها وه‌چه‌یه‌کی نوێی کوردان له‌ ترکییه‌، ئێران، عێڕاق و سوورییه و هه‌نده‌ران‌ سه‌رهه‌ڵ دێنن و به‌ کاری لێکۆڵینه‌وه‌ی زمانییه‌وه‌ خه‌ریکن. ئه‌وه‌ خۆی هه‌لومه‌رجی لێکۆڵینه‌وه‌ له‌ زمانی کوردی گۆڕیوه‌.

ساڵی 1991 نوخته‌ وه‌رچه‌رخانێکی گرینگه‌ له‌ بواری لێکۆڵینه‌وه‌ی زمانی کوردی دا. له‌و ساڵه‌ دا ترکییه‌ هێڵای کورده‌کان له‌ ژیانی تایبه‌تی خۆیان له‌ نێوماڵان و له‌ کووچه‌ و کۆڵانان به‌ کوردی قسه‌ بکه‌ن. هه‌ر له‌و ساڵه‌ له‌ عێراق، کۆنتڕۆڵی حکومه‌تی نێوه‌ندی به‌ سه‌ر زۆربه‌ی به‌شه‌کانی کوردستانی عێڕاق دا نه‌ما و حکوومه‌تێکی هه‌رێمی کوردستان دامه‌زرا. پێشوه‌چوونێکی دیکه‌ له‌و ساڵه‌دا هه‌ڵوه‌شانی یه‌کێتی سۆڤییه‌ت بوو که‌ تێێدا هێندێک پشتیوانی له‌ زمانی کوردی ده‌کرا و به‌ نه‌مانی یه‌کێتی سۆڤییه‌ت ئه‌و پشتیوانییه‌ش نه‌ما.

ده‌سته‌ڵات به‌ده‌سته‌وه‌ گرتن و دامه‌زرانی ده‌وڵه‌تێکی نیوه‌ سه‌ربه‌خۆی کوردی له‌ ڕووی زمانییه‌وه‌ هێندێک ناکۆکی خولقاندووه‌. ئه‌من له‌و کاته‌ کورته‌ی لێره‌ دا هه‌مه‌،ته‌نێ به‌ کورتی ئاماژه‌ به‌ سێ بابه‌ت ده‌که‌م،
1) بزووتنه‌وه‌ی ناسیۆنالیستی کورد هێزی سه‌ره‌کی بووه‌ بۆ خوڕاگری له‌ هه‌مبه‌ر زمانکوژی دا، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، ئێستا که‌ له‌ کوردستانی عێڕاق ده‌سته‌ڵاتی به‌ ده‌سته‌وه‌ گرتووه‌ بۆچوونێکی نادێمۆکڕاتیکی وه‌به‌رگرتووه‌ له‌ مه‌ڕ کێشه‌ی زمانی ڕه‌سمی،له‌هجه‌ی ستاندارد و نکووڵی ده‌کا له‌ ته‌بیعه‌تی جووتستاندارد و فره‌ له‌هجه‌یه‌تی زمانی کوردی. 2) سیاسه‌تێکی تیژپه‌ڕی په‌تیگه‌ری له‌ گۆڕێ دایه‌ که‌ کۆڵه‌ی زمانی کوردی کوتاوه‌. به‌ دڵنییایه‌وه‌ ئه‌وه‌ سیاسه‌تێکی ڕه‌سمی ده‌وڵه‌ت نییه‌ ئه‌گه‌رچی له‌ هه‌موو ئاسته‌ ڕه‌سمیه‌کان دا به‌ڕێوه‌ ده‌چێ و جێی ئاماژه‌یه‌ ئه‌و په‌تیگه‌رییه‌ به‌ر له‌ دامه‌زرانی حکوومه‌تی هه‌رێمی کوردستان و له‌ ساڵانی 1920کانه‌وه‌ ده‌ستی پێکردووه‌.3) حه‌ول دان بۆ پلان داڕشتنی زمانی چڵ و نیوه‌چڵ و بێ که‌لکن.

Saturday, November 6, 2010

پوخته‌ی به‌شێک له‌ ووتاره‌کانی کۆنفڕانسی زمانی له‌ زانکۆی کالیفۆرنیا – لوس ئانجلیس



ڕۆژی جومعه‌ 5ی نۆڤامبری 2010 کۆمه‌ڵه‌ی ئه‌مریکایی کوردی په‌روه‌رده‌ له‌ ئه‌مریکای باکووری به‌یارمه‌تی کۆمه‌ڵێک له‌ داوده‌زگای زانکۆیی و کولتووری کۆنفڕانسێکی سه‌باره‌ت به‌ زمان و کولتووری کوردی له‌ زانکۆی کالیفۆرنیا له‌ لوس ئانجلیس به‌ به‌شداری ژماره‌یه‌کی زۆر له‌ زانایانی کورد و لاوه‌یی پێک هێنا. کۆمه‌ڵه‌ی ئه‌مریکایی کوردی په‌روه‌رده‌ کورته‌ی هێندێک له‌و ووتارانه‌ی به‌ر له‌ کۆنفڕانسه‌که‌ به‌ زمانی ئینگلیسی له‌ ماڵپه‌ڕه‌که‌یان دا بڵاو کردووه‌ته‌وه‌. ‌ به‌شێک له‌ هه‌لێنجاوه‌ی ئه‌و باسانه‌م وه‌رگێڕاوه‌ و بۆ ئاگاداری هۆگرانی زمانی کوردی له‌ ڕوانگه‌ دا بڵاویان ده‌که‌مه‌وه‌.

حه‌سه‌نی قازی


جەعفەری شێخەلئیسلامی، زانکۆی کارلتن، مەدرەسەی زمانناسی و سیاسەتی زمانی، کانادا

زمانی کوردی و سیاسەتی زمانی لە ئێران

ئەم ووتارە لە پلەی زمانی کوردی لە چوارچێوەی سیاسەتی زمانیی ئێران دەکؤڵێتەوە لە وەتا پێکهاتنی ڕێژیمی پاشایه‌تی" مۆدێرن کەرەوە"ی پەهلەوی لە ساڵی 1925 تا ساڵی 2010. دوای ناساندنی نەخشەی زمانی ئێران بە کورتی، لە بابەتە کەدا باسی سیاسەتی ڕەسمی دەکرێ لە ئاست زمانە کەمایەتییەکانی وەکوو کوردی.ووتارەکە لە گەڵ ناساندنی زمانی کوردی لە ئێران جەخت لە سەر چلۆنایەتی بەکارهێنان و پاراستنی دەکا وەک زمانی کۆمەڵگەی کوردی، لە پەروەردە و لە میدیا دا، هەم لە ئێران و هەم لە دەرەوەی سنوورەکانی ئێران.بە پێی ئەم لێکۆڵینەوەیە، هەم لە سەردەمی ڕێژیمی پاشایەتی و هەم لە سەروبەندی دەستەڵاتی رێژیمی ئیسلامی دا سیاسەتی (ئا) فرە زمانێتی بە هەڕەشەیەک بۆ سەر یەکپارچەیی خاک و یەکێتی نەتەوەیی داندراوە، (ب) بە کار هاتنی زمانانی نا فارسی بەرتەنگ کراوە و،(پ) زمانی فارسی سەر خراوە و بەکار هاتووە وەک ئامرازێک بۆ داڕشتن و یەکگرتنی سیاسەتێک بە ئامانجی یەکدەست کردنی ئێتنیکی و زمانی . لە کاتێکدا بەردەوامی ئەو سیاسەتە زمانییە ی هەر دوو ڕێژیمەکان بە ئاشکرایی بە دەرەوەیە، جیاوازییەکانیشیان سەرنجیان دەدرێتێ بە تایبەتی لە چوارچێوەی ئەو گۆڕانانەی لە جوگرافیای زمانی دا ڕوویانداوە. بۆ نموونە ئەو دەستکەوتەی زمانی کوردی لە هەرێم دا وەدەستی هێناوە وەک زمانی ڕەسمی لە عێراق لە ساڵی 2005 ەوە و هەر وەها کەمتر بوونەوەی گوشار و سیاسەتی زمانکووژی ترکییە لە وەتا ساڵی 1991. تیکنۆلۆژی نوێی پێوەندی و هەر وەها تۆڕی پێوەندی کۆمەڵایەتی و زمانی نێو کوردەکان بە تێپەڕاندنی سنووران له‌ نێوان هەموو کوردەکان لە سەرتاسەری کوردستان دادەوروپشتی زمانی گۆڕیوە بەڵام هێشتا جێگەی بە سیاسەتی ڕەسمی " یەک نەتەوە/ یەک زمان" چۆل نە کردووە و ئەو سیاسەتە هەر ماوە. فارساندنی گەلە نافارسەکان هێشتاش وەک بەردی بناخەی سیاسەتی زمانی ڕێژیمی ئیسلامی درێژەی پێ دەدرێ.


کریستیان سینکلێر، زانکۆی ئیکسێتر

ترکییە: سیاسەتی زمانی . میدیا و ، زمانی کوردی.

مەبەست لە پلان داڕشتنی زمانی تێکۆشانی زانایانە و نەخشە دانانی بە تەکووزە بۆ کار تێکردن یان گۆڕینی ئاکاری زمانی ئەوانیتر،ئامانجی ئەو پلانە دەتوانێ کۆمەڵگەیەکی زمانی بە تەواوی بێ یان دەستەیەک بێ لە نێو ئەو کۆمەڵگەیە دا ( O’Laoire, 2000) . لە ترکییە، وێژمانی ڕەسمی بریتییە لە، یەک نەتەوە، یەک ئاڵا، یەک زمان و ئەوەش هیچ جێیەک ناهێڵێتەوە بۆ هیچ جۆرە دەربرینێک بە کوردی. سەرەڕای بە دەیان ساڵ زۆرداریی زمانی لە کوردان، حکوومەتی ترکییە لە ژانڤییەی 2009 کاناڵێکی کوردیی کردەوە (TRT6 ). لە 13ی نۆڤامبری هەمان ساڵدا ئانکارا گشت ئەو لەمپەرانەی لابرد کە لە سەر رێی بەکارهێنانی زمانە کەمایەتییەکان لە بڵاو کردنەوەی میدیایی دا مابوون. لەگەڵ ئەوەشدا ئەوە بە مانای ئەوە نییە میدیا لە چوارچێوەی دەوڵەتی ترک دا ئازاد بێ بۆ باس کردنی بابەتی لە مەر کوردان.میدیای کوردی تا ڕادەیەک ڕێگای پێ دەدرێ ، بەڵام هەر جۆرە بابەت و پەیامێکی لایەنگری لە کورد بە توندی بەرتەنگ دەکرێ. ئەم ووتارە لە هۆکارە نێوخۆیی و دەرەکییەکانی ئەو بڕیارانە دەکۆڵێتەوە؛ چەند نموونە لە کارتێکەرییەکانی نێوخۆیی و دەرەکی بریتین لە پارتییە سیاسییە کوردییەکان لە چوارچێوەی ترکییە دا، ئاکەپە ، ڕۆژ تیڤی، یەکێتی ئوڕووپا و پەیدا بوونی حکوومەتی هەرێمی کوردستان.ئەو نووسینە هەر وەها چاولە زۆرداریی مێژوویی زمانی دەکا لە لایەن دەوڵەتانەوە و ئەو هۆکارانەی کە هێشتاش دەگەنە بەرتەنگی و ڕاو نان لە بەر بەکارهێنانی کوردی لە میدیا دا.

ئۆپنگین ئەرگین، زانکۆی 3ی پاریس / سۆربۆنی نوێ

بارودۆخی زمانی کوردی له‌ ترکییه‌ لە ڕووی زمانناسیی کۆمەڵایەتییەوە: لێکدانەوەیەکی شیکاریانە لەمەڕ هۆکاره‌سیاسییە کۆمەڵایەتییەکان و کردە زمانییەکان

زمانی کوردی لەترکییە، سەرەڕای ئەوەی ژمارەی ئاخێوانی یەكجار زۆرە ( بە تەخمین دەوری 15 - 20 میلیۆن کەس) و تێکەڵاوی مێژوویی خۆی لە گەڵ زۆر لە زمانەکانی ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست ، زۆر بە دەگمەن بووه‌ته‌ بابەتی لێکۆڵینەوە و باس لێوە کردن لە ڕووی زمانناسیی کۆمەڵایەتییەوە. مەبەستی ئەم ووتارە ئەوەیە ڕەهەندەکانی کۆمەلایەتی سیاسی بار و دۆخی زمان لە هەرێمی کوردیی ترکییە بە ووردە ڕیشاڵ ڕابخرێتە بەرچاوان و هێندێک دەرئەنجام پێشکێش بکرێن سەبارەت بە کردەوەی زمانی ڕۆژانەی ئاخێوان. لەم لێکۆڵینەوەیە دا بیرۆکەی جۆرناسی ئێدواردس دەکار هێندراوە بۆ شیکردنەوەی هۆکارە کۆمەڵایەتی سیاسییەکان. ئێدواردس یازدە مەقوولە/ هۆکار پێشنیاز دەکا وەکوو لایەنی حەشیمەت ناسی، کۆمەڵایەتییانە، زمانەوانیانە و هتاد. هەر هۆکارەی بە پێی " ئاخێو" ، "زمان" و " چوار چێوە" شی کراوەتەوە؛ بەم پێیە، ئەو مۆدێلە بە گشتی 33 گۆڕەر پێشنیاز دەکا بۆ ئەوەی شیکردنەوەیەکی هەموو لایەنە بڕەخسێ. ئێدواردس دەڵێ شیکردنەوەی ئەو هەموو ڕەهەندانە دەتوانێ لایەنی زەق و دەرفەتەکانی بارودۆخێکی تایبەتی زمانی بە دەستەوە بدا. لەم لێکۆڵینەوەیە دا زانیارییەکانی لەمەڕ کردەوەی زمانی بە ڕێگای پرسیارنامەک کۆ کرانەوە کە بۆ ئەم لێکۆڵینەوەیە گەڵاڵە کرابوو و نموونەی ووڵامی 76ئاخێو لە سێ چوارچێوە دا وەرگیران، واتە لەبەستێنی شارنشین بوون، نیوە شارنشین بوون و لادێ نشین بوون دا. لە ووڵامەکاندا، تەمەن، جینسی کۆمەڵایەتی و چوارچێوە کۆنتڕۆڵ کران؛ لە لێکدانەوەکە دا ئەوان وەک گۆڕەری سەربەخۆ لە بەرچاو گیران لە گەڵ ئاستی خوێندەواری زانیاریدەرەکان. بنەما تێۆرییەکانی پرسیارنامەکە لە سەر چەمکی وەک دوو زارێتی و شیکردنەوەی بواری جاشوا فیشمەن ( 1967 ، 1968 ) و زیندوویه‌تی زه‌ینی ئێتنیکی زمانی بۆرهیس و هاوکارانی (1981) داندراوه‌. له‌ ڕوانگه‌ی جاشوا فیشمه‌نه‌وه‌ (1967 ، 1968) سه‌بات و ڕۆنیشتنی بارودۆخی دووزارێتی هه‌لومه‌رجێکی گرینگه‌ بۆ پاراستنی زمان. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، بێتوو دۆخی سه‌بات و ڕۆنیشتن له‌ ئاکامی گۆڕانی ده‌سته‌به‌ندی کۆمه‌ڵایه‌تی له‌ هه‌لومه‌رجی زمانه‌کانی ژێر لێکۆڵینه‌وه‌ دا هه‌ڕه‌شه‌ی لێبکرێ، ئه‌زموونی زمانی باڵاده‌ست جۆره‌یه‌که‌ که‌ بادانه‌وه‌ که‌ له‌ ڕووی توانایه‌کییه‌وه‌ ده‌توانی بگاته‌ گۆڕانی هه‌لومه‌رجه‌که‌.‌ کاری بۆرهیس و هاوکارانی ( 1981)، مۆدێلێکه‌ ‌ له‌سه‌ر بنه‌مای تیۆری زیندوویه‌تی ئێتنیکی زمانی گیلز و هاوکارانی هه‌ڵنراوه‌ (1977)، ئه‌و مۆدێله‌ حه‌ول ده‌دا له‌ بۆچوونه‌کانی ئه‌ندامانی گرووپه‌که‌ بگا له‌ هه‌مبه‌ر گۆڕه‌ره‌ زه‌قه‌کانی زیندوویه‌تی ئێتنیکی زمانی دا. شیکردنه‌وه‌ی ڕه‌هه‌ندکانی فاکتی له‌ سه‌ر بنه‌مای ئه‌ده‌بییاتی به‌رده‌ست و ڕاپۆرتی کۆمه‌ڵناسانه‌ی ده‌ستی یه‌که‌م که‌ له‌ لایه‌ن نێوه‌ندی لێکۆڵینه‌وه‌ و ڕێکخراوه‌ نا حکوومه‌تییه‌کان له‌ ترکییه‌ و نووسراوه‌ی نێو گۆوار و بلۆگان سه‌باره‌ت به‌هه‌رێمی کوردستان ئاماده‌ کرابوون به‌ڕێوه‌ چوون. شێکردنه‌وه‌که‌ ده‌یسه‌لمێن‌ چه‌ندین ڕه‌هه‌ندی کۆمه‌ڵایه‌تی سیاسی زیندوویه‌تی ئێتنیکی زمانی کۆمه‌ڵگه‌ی زمانی ڕاده‌هێزێنن.بۆ نموونه‌، هه‌لکه‌وتی جوگرافیایی که‌مایه‌تی کورد، که‌ به‌ گشتی له‌ ڕووی حه‌شیمه‌ته‌وه‌ له‌ هه‌رێمه‌که‌ دا زۆربه‌یه‌، ئه‌و کارانه‌ی که‌ له‌ سه‌ر داڕشتنی په‌یکه‌ره‌ی زمانی کوردی کراون که‌ تاراده‌یه‌ک بووه‌ته‌ هۆی ده‌سته‌به‌ر کردنی ستاندارد بوونی کوردیی نووسراو، چالاکییه‌کانی کولتووری و سیاسی له‌ سه‌ر ته‌وه‌ری ئێتنیکی که‌ ‌ بووته‌ هۆی ده‌سته‌به‌‌ر کردنی ددان پێداهاتن و ناسینی به‌ کرده‌وه‌ی ئه‌و گه‌له‌ و زمانه‌که‌ی،هتاد. له‌ کاتێکدا، له‌ لایه‌کی دیکه‌وه‌، له‌ جێدا پله‌و هه‌ڵکه‌وتی زاره‌کی بوونی زمانی کوردی له‌ سه‌رتاسه‌ری سه‌ده‌کانی پێشوو دا، هه‌نگاو‌ی زۆر توند و تێژ هه‌ڵێنان بۆ به‌رته‌نگ کردنی به‌کارهاتنی زمانه‌که‌ له‌ بورای گشتی دا و فت کردن و ده‌رهاویشتنی ره‌های ئه‌و زمانه‌ له‌ سیستمی په‌روه‌رده‌،ئه‌و ئاڵوگۆڕانه‌ی که‌ شارنشینی له‌ نێو کوردان دا سازی کردوون و هتاد، ئه‌و هۆکارانه‌ن که‌ گه‌یشتوونه‌ ته‌/ ده‌گه‌نه‌ ئه‌و جێیه‌ی ‌ ئه‌و زمانه‌ له‌ هه‌مبه‌ر زمانی سه‌ر ده‌ست دابڕووخێ و هه‌ر وه‌ها به‌رته‌نگکرانی به‌کار هێنانی ته‌نێ له‌ چه‌ند بواران دا. شیکردنه‌وه‌ی کرده‌وه‌کانی زمانی که‌ لێره‌ دا له‌ به‌ر که‌می کات ته‌نێ چه‌ند ده‌رئه‌نجامێکیان نیشآن دراوه‌ ، ده‌یسه‌لمێنن‌ ئیدی کوردی چبڕ زمانی پێوه‌ندی نییه‌ له‌ نێو ئاخێوانی دا و ؛ ئه‌وه‌ی که‌ ئاخێو هه‌تا گه‌نجتر، په‌روه‌رده‌دیتووتر، خوێنده‌وارتر بێ و له‌ ده‌ره‌وه‌ی چوار چێوه‌ی کۆمه‌ڵایه‌تی دا بێ زمانی کوردی که‌متر به‌ کار ده‌هێنێ ‌ ؛ ئه‌وه‌ی که‌ زمانی سه‌رده‌ستی ترکی له‌ ئه‌و جۆره‌ بوار و هه‌لومه‌رجی پێوه‌ندییانه‌ دا که‌ له‌ ڕووی نه‌ریتییه‌وه‌ کوردی یان تێدا به‌کارهاتووه‌ هه‌بوونی خۆی تا ڕاده‌یه‌کی به‌رچاو داسه‌پاندووه. له‌ کۆتاییدا ئه‌م لێکۆڵینه‌وه‌یه‌ به‌و ئاکامه‌ گه‌یشتووه که‌ هه‌لومه‌رجی زمانی کوردی له‌ ترکییه‌ وێده‌چێ نموونه‌یه‌ک بێ له‌ " دوو زمانێتی به‌ بێ دوو زارێتی" به‌ پێی زاراوه‌ی جاشوا فیشمه‌ن و به‌و پێیه‌، پێواژۆی گۆڕانی زمانی به‌رده‌وامه‌.‌ ‌


هاشمی ئه‌حمه‌دزاده‌، مامۆستای لێکۆلینه‌وه‌ی کوردی، ڕۆژهه‌ڵاتناسی، زانکۆی ئێکسێتر، بریتانیا.

به‌کارهاتنی زمان له‌ ڕۆمانه‌ کوردییه‌کان دا

له‌ساڵی 1935 به‌م لایه‌وه‌ ڕۆماننووسانی کورد سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش که‌ زمانه‌که‌ زمانی په‌روه‌رده‌ نه‌بووه‌ ڕۆمانه‌کانی خۆیان به‌و زمانه‌ به‌رهه‌م هێناوه‌.75 ساڵ له‌ دوای بڵاو بوونه‌وه‌ و چاپ بوونی یه‌که‌م ڕۆمانی کوردی و به‌ره‌وپێشجوونی ڕیشه‌یی له‌و ژانره‌ ئه‌ده‌بییه‌ واته‌ له‌ ڕۆماننووسی دا، به‌ تایبه‌تی له‌ ماوه‌ی بیست ساڵی ڕابردوو دا، مرۆ ده‌کرێ له‌ خۆی پرسێ‌ چۆنه‌ ڕۆمانی کوردی پێی کراوه‌ نێشانه‌ و پێداویستییه‌ زمانییه‌کانی جێ به‌ جێ بکا، له‌ کاتێکدا زمانی کوردی، جگه‌ له‌ به‌شێکی کوردستان نه‌بێ، نه‌ له‌ سیستمی په‌روه‌رده‌ دا به‌ کار هاتووه‌ و نه‌ بۆ کارو باری ئیداری. ئه‌م نووسینه‌ی لێره‌ پێشکێش ده‌کرێ تێده‌کۆشێ ئه‌و ڕازه‌ی ڕۆمانی کوردی وه‌ ڕوو بخا و بناسێته‌وه‌، به‌ له‌ به‌رچاو گرتنی ئه‌وه‌ی که‌ ژانری ڕوماننووسی کوردی هاوشانی یه‌کتری به‌ سێ دیالێکتی کوردی به‌ره‌و پێش ده‌چێ. له‌وه‌ش ده‌رچێ، ووتاره‌که‌ ئامانجی ئه‌وه‌یه‌ ڕوونی کاته‌وه‌ داخودا به‌کارهاتنی زمان له‌ ڕۆمانه‌ کوردییه‌کاندا توانیویه‌ توانایی خۆی بۆ ساز کردنی زمانی له‌بار بۆ هه‌رکام له‌ که‌سایه‌تییه‌کانی بدۆزێته‌وه‌؟ به‌ گێڕانه‌وه‌ی ژماره‌یه‌ک نموونه‌ له‌ ڕۆمانه‌ جێاوازه‌کان و، شێوازی خۆ ده‌ربڕین و قسه‌کردنی که‌سایه‌تی جیاواز له‌ ڕۆمانه‌کان دا، ئه‌م ووتاره‌ ده‌ڵێ نێشانه‌ و خه‌سڵه‌ته‌کانی شێواز له‌ ڕۆمانه‌ کوردییه‌کان دا زۆر له‌وه‌ دوورن که‌ بتوانن هه‌رکام له‌و که‌سایه‌تیانه‌ی له‌ ڕۆمانه‌کانیان دا جێ ده‌گرن به‌ زمانی تایبه‌تی خۆیانه‌وه‌ پێشکێش بکه‌ن. له‌ ڕاستییدا، له‌ نیشانه‌ تایبه‌تمه‌نده‌کانی ئه‌و زمانه‌ کوردییه‌ی که‌ له‌ زۆربه‌ی ڕۆمانه‌‌ کوردییه‌کان دا به‌ کارهاتوون ده‌رده‌که‌وێ له‌ ڕۆمانه‌کان دا به‌ شێوه‌ی سه‌ره‌کی که‌سایه‌تییه‌کان " که‌سایه‌تی پانن" و، " که‌سایه‌تی خڕ" نین. ووتاره‌که‌ هه‌ر وه‌ها چاوی له‌وه‌ش کردووه‌‌ له‌ ڕۆمانه‌کاندا ئه‌و زمانه‌ی به‌کار هاتووه‌ له‌ ڕووی شێوه‌ی وتووێژه‌وه‌ چۆنه‌ و هه‌ر وه‌ها له‌ ئاستی به‌ر له‌ قسه‌ کردن دا واته‌ له‌و کاته‌ دا که‌ ڕۆماننووس حه‌ول ده‌دا بۆ شیکردنه‌وه‌ی بیری که‌سایه‌تییه‌کان به‌ر له‌وه‌ی وه‌قسه‌یان بهێنێ.

یۆنا سابار، زانکۆی کالیفۆرنیا، لوس ئانجلیس

کاردانه‌وه‌ی زمانی کوردی له‌ سه‌ر زمانی ئارامیی نوێ

ته‌نانه‌ت ئارامی نێو ئینجیلیش کاردانه‌وه‌یه‌کی خه‌ستی فارسی به‌سه‌ره‌وه‌ دیاره‌، به‌تایبه‌تی له‌ ڕووی په‌یڤه‌وه‌. له‌هجه‌کانی مۆدێرنی ئارامیی نوێی ڕۆژهه‌ڵاتیش به‌ توندی که‌وتوونه‌ته‌ به‌ر کارتێکه‌ری فارسی و کوردییه‌وه‌، نه‌ک هه‌ر له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی که‌ ووشه‌یه‌کی زۆری خوازراوه‌یان ( له‌وانه‌ ووشه‌ی که‌ دیسان خوازراونه‌ته‌وه‌) له‌ گشت بواری مانا ناسی دا تێدایه‌ ، به‌ڵکوو کارتێکه‌ری ڕێزمانیش، له‌وانه‌ ده‌نگسازی، ووشه‌ ڕۆنان و سینتاکس. ئه‌و کارتێکردنانه‌ له‌ هێندێک بواری زمانی پسپۆڕی دا زیاترن تا ئه‌وانیتر، بۆ نموونه‌ له‌ مۆرفۆلۆژی ناوان دا. له‌ ناوچه‌ی جووله‌که‌نشینی کوردستان دا ،هه‌موو که‌س کوردی ده‌زانی، کوردیی زمانی پێوه‌ندی دوو کۆمه‌ڵگه‌که‌ و زمانی کڕین و فڕۆشتن بوو، له‌ گه‌ڵ زمانی هاوبه‌شی جووله‌که‌یی یان مه‌سیحی ئارامیی نوێ. زۆربه‌ی موسیقا و فۆلکلۆر به‌ گشتی کوردی بوو و به‌وشێوه‌یه‌ کارتێکه‌ری خه‌ستی به‌ سه‌ر ئارامیی نوێوه‌ به‌رچاو بوو.

مکاییل ل. شایه‌ت ، کتێبخانه‌ی کۆنگره‌ی ئه‌مریکا

خه‌ونی من له‌ مه‌ر سیستمی په‌روه‌رده‌ی کوردی

قسه‌کانم له‌ مه‌ڕ خه‌ونی منه‌ سه‌باره‌ت به‌ سیستمی په‌روه‌رده‌ی کوردی که‌ تێیدا هه‌م کورمانجی و هه‌م سۆرانی هه‌ردووکیان فێری منداڵه‌ مه‌دره‌سه‌یی کورد بکرێ. چه‌مکی ڕێزی دوولایه‌نه‌ له‌ نێوان ئه‌و دوو له‌هجانه‌ دا و هه‌ر وه‌ها له‌هجه‌ و زمانه‌کانی دی له‌ کوردستان دا به‌شێکه‌ له‌ پێواژۆی نه‌ته‌وه‌ دروستکردنی کوردی...
(ئه‌وانه‌ بۆچوونی منن و نوێنه‌رایه‌تی هه‌ڵوێستی خاونکاره‌که‌م واته‌ کتێبخانه‌ی کۆنگره‌ی ئه‌مریکا ناکه‌ن)

هشیار ئوێزسۆی، زانکۆی تێگزاس له‌ ئاوستین

تیپه‌ سه‌رهه‌ڵداوه‌کانی W،X،Q و لایه‌نی پێگریان و پێکه‌نیناوی سه‌رکوتکردنی زمانی کوردی له‌ ترکییه‌

مشتومڕی سیاسی سه‌باره‌ت به‌ زمانی کوردی له‌ ترکییه‌ به‌ تایبه‌تی دوای ده‌ستپێکردنی حه‌ول دانی ترکییه‌ بۆ هاتنه‌ نێو یه‌کێتی ئوڕووپا له‌ ساڵی 1999 وه و، هه‌ر وه‌ها شوێن وه‌ده‌ستهێنان له‌ ئاستی ئیداره‌ی ناوچه‌یی له‌ هه‌رێمی کوردی دا له‌ لایه‌ن پارتی لایه‌نگری کوردی هاده‌پ‌ هه‌ر له‌ هه‌مان ساڵ دا ‌ خه‌سڵه‌ت و گورجییه‌کی جیاواز و تایبه‌تی داوه‌ به‌ مشتومڕی‌ له‌ مه‌ڕ زمان . له‌ ساڵی 2001 حکوومه‌تی ئیتیلافی ترکییه‌ ماده‌ی 42ی قانوونی بنچینه‌یی هه‌موار کرد که‌ پێشتر ئه‌و ماده‌یه‌ به‌کار هێنانی کوردی له‌ په‌روه‌رده‌ی ڕه‌سمی دا قه‌ده‌غه‌ ده‌کرد.له‌ ساڵی 2002 وه‌ پارتیی داد و گه‌شه‌ پێدان که‌ هێشتا له‌ سه‌ر ده‌سته‌ڵاته‌ ئه‌و هه‌موار کردنه‌ی وه‌ک چاکسازییه‌ک نیشان داوه‌ و ڕێگه‌ی داوه‌ به‌ به‌ڕێوه‌چوونی هێندێک مافی به‌رته‌نگی زمانیی کوردی؛ وه‌کوو په‌روه‌رده‌ی کوردی به‌ ڕێگای کردنه‌وه‌ی ده‌وره‌ی خوسووسی،کاناڵی تێلێڤیزیۆنی ته‌ڕه‌ته‌ شه‌ش.کردنه‌وه‌ی ئه‌نیستیتوویه‌کی زانکۆیی که‌‌ له‌وێ دا زمانی کوردیش له‌ گه‌ڵ زمانی دیکه‌ ده‌خوێندرێ و، به‌ ڕه‌سمی لابردنی قه‌ده‌غه‌ له‌ سه‌ر به‌کارهێنانی زمانی کوردی له‌ کاتی سه‌ردانی زیندانیان له‌ لایه‌ن خزمه‌‌کانیانه‌وه، به‌لانی که‌مه‌وه‌ له‌سه‌ر کاغه‌ز. له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌ش دا زۆر له‌ کوردان ڕه‌خنه له‌و حه‌ولانه‌ ده‌گرن و به‌ هه‌نگاوی که‌میان داده‌نێن و پێیان وایه‌ بۆیه‌ کراون بۆ ئه‌وه‌ی ڕێگه‌ی ترکییه‌‌ بۆ ئه‌ندامه‌تی له‌ یه‌کێتی ئوڕوه‌پا دا خۆش بکرێ و، داوخوازی زۆر ڕێفۆرمی ڕیشه‌یی تر ده‌که‌ن به‌ره‌و په‌سند کردنی ڕه‌سمی په‌روه‌رده‌ به‌ زمانی دایکی و به‌ کارهاتنی ته‌واوی کوردی له‌ خزمه‌ته‌کانی شاره‌داری و ژیانی گشتی و سیاسی دا.ئه‌من له‌م ووتاره‌ دا به‌ پشت به‌ستن به‌ لێکۆلینه‌وه‌ی مه‌یدانی خۆم که‌له‌ نێوان ساڵانی 2005 و 2008 له‌ دیاربه‌کر (ئامه‌د) کردم بۆ وه‌رگرتنی ده‌ره‌جه‌ی دوکتورایه‌که‌م، لێره‌ کورته‌ی ئه‌و مشتو مڕانه‌ له‌سه‌ر زمانی کوردی ده‌گێڕمه‌وه، به‌ تایبه‌تی شوێنگێڕی ئه‌و زۆردارییه‌ جێی گریان و جێی پێکه‌نینه‌ی ده‌که‌م که‌ ده‌وڵه‌تی ترک ده‌رحه‌ق به‌ زمانی کوردی کردوویه‌ و ووڵامدانه‌وه‌ی کورده‌کان به‌و زوڵمه‌ به‌ڕێگای سیاسه‌تی نافه‌رمانی مه‌ده‌نییه‌وه‌. یه‌كیك له‌ جه‌خته‌‌ سه‌ره‌کییه‌کانی من له‌م ووتاره‌ دا ئه‌وه‌ ده‌بێ که‌ چۆن به‌ کارهێنانی تیپه‌کانی W،X و Q‌ له‌ نووسین دا – ئه‌و تیپانه‌ی که‌ له‌ ئه‌لفوبێی ترکی دا نین و له‌ ڕووی قانوونییه‌وه‌ وه‌ک " تیپی تاوانکار" ڕاو ده‌نرێن – خه‌سڵه‌تێکی سه‌رهه‌ڵداوانه‌یان په‌یدا کرد.گاڵته‌ جاڕییان به‌ ده‌وڵه‌تی ترک کرد، که‌ هه‌تا ئێستاش پشت ده‌به‌ستێ به‌ چه‌مكێکی تاکانه‌ی کولتووری، زمانی و ناسێنه‌یی وه‌ک به‌ردی بناغه‌ی کۆماری ترکییه‌. جا بۆیه‌ ئه‌من باسی ئه‌و ورووژان و هه‌ڵچوونانه‌ ده‌که‌م که‌ به‌ کار هێنانی تیپی W،X و Q‌ نایانه‌وه‌ وه‌کوو چاویلکه‌یه‌کی ڕه‌خنه‌گرانه‌ بۆ وورد بوونه‌وه‌ له‌هه‌لومه‌رجی ئێستای مافی زمانی کوردی و خه‌باتی به‌رده‌وامی کورده‌کان له‌ پێناو به‌کارهێنان و ده‌وڵه‌مه‌ندکردنی زمانه‌که‌یان له‌ ترکییه‌.

سه‌رچاوه‌: http://www.kaes.us/