زمان وەکوو توانستی هاوبەشی مرۆڤان و ڕۆمانی بووژانەوە بە کاتی سیروان

 بەرنامەی ڕاوێژ

هەڤپەیڤین لەگەڵ لێکۆلەرەوە و نووسەر  مەنسوور تەیفووری
زمان وەکوو توانستی هاوبەشی مرۆڤان و لێکدانەوەی ڕۆمانی نووسەر: ' ژیانەوە بە کاتی سیروان' لە لایەن نووسەر و ڕەخنەگری ئەدەبی سەلاح عەبباسی، یەكشەمە ٥ی مەی ٢٠١٩

حەسەن قازی : بینەرانی خۆشەویست بەخێر بێنەوە  بۆ بەرنامەیەکی دیکەی ڕاوێژ. لە ڕاوێژی ئەم جارە دا میوانداری دەکەین لە بەڕێز مەنسوور تەیفووری لێکۆلەرەوە و نووسەر. دیارە بەڕێزی پێشتریش وا بزانم دوو جار لە بەرنامەی ڕاوێژ دا بەشداری کردووە . لەم بەرنامەیە دا لە سەر ڕۆمانێکی بەڕێزیان بە ناوی  ' ژیانەوە بە کاتی سیروان ' دەدوێین کە ئەم ڕۆمانە لە لایەن هێندک ڕەخنەگری ئەدەبییەوە تا و توێ کراوە و ئێمە وامان بە باش زانی لەم بەرنامەیە دا کە لەگەڵ بەڕێزیان لە سەر زمان بە شێوەیەکی گشتی قسە دەکەین بەشێکیش تەرخان بکەین بۆ دووان لە سەر ڕۆمانەکەیان. دیارە بەر لەوەی بۆ خۆی لە سەر ڕۆمانەکە قسە بکا ئێمە حەولمان دا لەگەڵ ڕەخنەگرێکی ئەدەبی کە لە نزیکەوە بەڕێز مەنسوور تەیفووری ناناسێ و بەڕێز تەیفوورییش ئەو ناناسێ ئەمشەو  لەم پڕۆگرامە دا بەیەک دەگەن هیوادارم کە  هیچ گیروگرفتێکی تێکنیکی نەیەتە پێش کە ئەو بەڕێزەش بتوانێ  بە تەلەفۆن لەم بەرنامەیە دا بەشداری بکا کاتێک بەشداری کرد ناوەکەی دەڵێم بۆ ئەوەی کاک مەنسوور تا ئەو دەمی لە دۆخی چاوەڕوانی دا بمێنێتەوە . ئێستا لەوە ڕا دەست پێ بکەین بەڕێز تەیفووری، باسی زمان دەکرێ وەکوو پۆتانسییەلێکی هاوبەش، تواناییەکی هاوبەش لە ناو ئینسانەکان دا. ئێوە ئەو مەسەلەیە چۆن  لێک دەدەنەوە؟ دیارە مژارەکە زیاتر لایەنی فەلسەفی هەیە بەڵام  ئێوە چۆنی بۆ دەچن؟
مەنسوور تەیفووری: ئەمن دەگەڕێمەوە بۆ دابەش کردنێک کە ئەرەستوو لە پاژی یەکی فەسڵی دووی کتێبی ' سیاسەت ' دا دەیکا. لەوێ کاتێک ئەرەستوو چەند دیارە ئەرەستوو ' لە ئەخلاقی نیکۆ ماک ' یا ' ئەخلاقی نیکۆ ماخووس ' و لە  کتێبی ' سیاسەت ' و چەند جار هەوڵ دەدا کە پێناسەی ئینسان، پێناسەی فۆنکسیۆنی ئینسان بکا. لە کتێبی ' سیاسەت ' دا ئەرەستوو دێت سیاسی بوونی ئینسان وەکوو ئەمرێکی بەدیهی دەگرێت، وەکوو  بەڵگە نەویستێک دەیگرێ کە ئینسان بوونەوەرێکی سیاسی یە بەڵام ئەم سیاسی بوونەی ئینسان بە جیا لە حەیوانەکان دەڵێ ئەمە حەیوانە بەڵام لایەنێکی زیادیشی هەیە کە لایەنە زیادییەکەی سیاسەتە. بەڵام  ئەو سیاسەتە لە چی هەوڵ دەدا دەری بێنی ئەویش لەوەی کە ئینسان زماندارە بە نیسبەتی حەیوانات. زمانداری ئەرەستوو دەڵێ حەیوانەکانیش جۆرێک زمانیان هەیە ، بەو مانایەی کە دەنگیان هەیە، حەیوانەکان دەنگیان هەیە و بەو دەنگە ئەتوانن تەعبیر لە ئازار و لە خۆشی خۆیان بکەن  و تەنانەت ئەمە پێکەوە بگوێزنەوە.

قازی: یانی پێوەندی بکەن بە یەکەوە

تەیفووری: بەڵێ ئەتوانن جۆرێ پێوەندی بکەن بەڵام ئەو پێوەندییە تەنیا بۆ خۆشییە یا وەختی ئازار. تۆ لێی ئەدەی ئەتوانێ دەنگێک دەر بێنێ، وەختێک خۆشحاڵ بێ ئەتوانێ دەنگێک دەر بێنێ. ئەلێ بەڵام ئەوەی ئینسان زیاترە لەوەش، ئەوەی ئینسان زمانە. زمان لە  ووشە پێک دێ بۆ ئەو و زمان دەنگ نییە بۆ تەعبیر لە خۆشی وناخۆشی نییە ، هاوکات کە تەعبیر لەوانەش ئەکا بەڵام  بۆ تەعبیر کردنە لە عەقڵە لۆگۆس و هاوکات بۆ تەعبیر کردنە لە چاکە و خراپە ، باش و خراپ ، خێر و شەڕ و هاوکات بۆ تەعبیر کردنە لە ڕاست و ناڕاست. ئەرەستوو کە ئەمە ئەڵێ ناڵێ کە ئەمە تایبەتمەندی گرووپێک لە ئینسانەکانە، ناڵێ ئەمە تایبەتمەندی تەنێ زمانێکی ئینسانی یە بەڵام  ئەڵێ ئەمە تایبەتمەندییەکی هاوبەشە. ئەمە لێرە دەوەستین ، بۆ ئەوەی بگەین بە پۆتێنسیالیتە یانی  ئەوەی کە زمان توانستی هاوبەشی مرۆڤە، ئەڕۆینەوە بۆ ' ئەخلاقی نیکۆ ماخوس ' لەوێشا ئەرەستوو جارێکیتر هەوڵ ئەدا لە پێناسە کردنی فۆنکسیۆنی یان کار یان ئەرکی ئینسانا  ئەپرسێ ئەڵێ ئەرکی ئینسان چییە ئەڵێ دیارە سروشت هیچ کارێک بێهوودە ناکا، سرووشت حەیوانی دروست کردووە بۆ نموونە ئەسپی دروست کردووە و ئەسپ ئەبێ باش ڕا بکا. حەیوانێکی دروست کردووە بۆ ئەوەی زا و زێ بکا و بۆ ئەوەی باری باش ببا، دێتە سەر ئینسان دەڵێ بۆ نموونە لە فلووت ژەنێکا ، فلووت ژەنێک یا نەی ژەنێک کارەکەی ئەوەیە  نەی باش بژەنێ. کارەکەی ئەمەیە بەڵام ئەپرسێت ئایا حەیوان کە کارێکی تایبەتی بۆ دیاری کراوە لە سروشتا و بە پێی جەوهەری خۆی بۆی دیاری کراوە ئایا ئینسان بەو جۆرەی کە ئینسانە وەکوو مەعنا کلاسیکەکەی وەک وجوود ئینسان کاری چییە؟ کە ئەگاتە سەر ئەو خاڵە ئەڵێ کاری ئەوەیە چاکە و خراپە بکا، چاکە بکا بە باشترین شێوە بەڵام دیسان ناتوانێ  فۆنکسیۆنێک بۆ ئینسان دیاری بکا. هاوکات دیسان دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی کە ئینسان بوونەوەرێکە خاوەنی زمانە و لە دڵی زمانەکەیەوە ئەتوانێ چاکە و خراپە لە یەک بکاتەوە، ڕاست و ناڕاست لە یەک بکاتەوە و ئاوا کۆمەڵێک نۆوشن یا کۆمەڵێک چەمک بەرهەم بێنێ، کۆمەڵێک واتا بەرهەم بێنێ و لە دەوری ئەم واتایانە کۆ بێتەوە بۆ ئەوەی ژیانی هاوبەش دروست کا. خێزان دروست کا ، یان سیتە با بڵێین دەوڵەت – شار  بە کوردی. بەڵام ئەوەی کە ئەرەستوو ناتوانێ لە دواییدا فۆنکسیۆن یان کارێک بۆ ئینسان تەعریف کا ئەمە بەو مانایەیە کە ئینسان لە دواییدا هیچ کارێکی نییە بە پێی سروشتی خۆی بۆی دیاری کرا بێ و ئەمە ئەتوانێ دانەیە لە تەعبیرەکانی ،بەو مەعنا دانەیە لە تەعبیرەکانی ئەوەیە کە ئینسان  بریتی یە لە توانستی ڕووت. ئینسان دەتوانێ  لە پلەیەکا تا بەرەو دوا بەرەو حەیوان بوون بخشێ  ، ئەتوانێ بێ کۆتا و بێ سنووریش لەو سنوورەی ترا بەردەوام بێ. کە واتە ئینسان بەو مانایە پۆتێنسییەلە . ئەم پۆتنسییەلە لە چییا خۆی ئەنوێنێ بۆ ئەو ؟  لە زماندارییا .

قازی: زۆر باشە بەڵام  دەزانین کە لە زەمانی ئەڕەستووەوە هەتاکوو ئێستا  لە سەر ڕەهەندەکان و لە سەر توانست و پۆتانسییەلی  زمان وەکوو شتێکی هاوبەش و موشتەرەک لە بەینی ئینسانەکاندا حەتمەن بۆچوون و لێکدانەوە و دەستکەوتی تازەتر بە دەست هاتووە. لەو زەمینانە دا دەتوانی باسی چ بکەی؟

تەیفووری: بێگومان . من  ئەوەندەی کە خۆم کەڵکەڵەم بێ  لانی کەم بە نیسبەت  کە وەک بەشێک لە کاری لێکۆڵینەوە خەریکم کاری لە سەر دەکەم  کە زمان یان ئەم پۆتانستالیتەیە چی لێ دێ؟ سیاسەت دیسان هەر لە مانا ئەرەستەەیەکەیا  یانی ژیانێک هەیە  و سیاسەت بریتی یە لە بەخشینی  شکڵێک یا فۆڕمێک  یان شێوەیەک بە مە. بەڵام ئەو شێوە بەخشینە هاوکات شێوە بەخشینیشە بە زمانی ئینسان. شێوە بەخشینێسە بە زمانی ئینسانی ئەگەر بڵێین ئینسان پۆتانسییەل یان توانستی ڕووت  بێ و ئەمە لە زماندا خۆی  بەرجەستە بکا و ئەمە توانایەک بێ  لە دەرەوەی ڕەگەزەکانەوە ، لە دەرەوەی  جوگرافیاکانەوە، لە دەرەوەی  ڕەنگی پێستەکانەوە تایبەتمەندی  زمانی بەشەری بێ ، زمانی مرۆیی بێ ، لە هەموویانا هاوبەش  بێ ئەم پۆتاسییێلیتە  سیاسەتی ئیش کردنە لەم توانستە  و بەخشینی فۆڕمێکە بەم توانستە  و هاوکات بەم مانا بەخشینێکی فۆڕمێکیشە بە زمان. سیاسەت لە کۆنەوە بێگومان بەردەوام  زمان و ئەم توانستە  لە ململانی دا بوون پێکەوە.

قازی:  پێش ئەوەی بگەینە وێ ئەمن پێم خۆش بوو  لە پێشدا ئەو پرسیارەی پێشووترم ووڵام بدەیەوە  یانی بە شێوەیەکی ئاوا ئابستراکت قسە کردن لە سەر  ئەرەستوو ڕەنگە بۆ ئەو بوونەوەرانەی کە  ئێستا بە زمانەوە مژوولن ، چون شتێکی گشتی زۆر بڵاو هەیە بڵێین غەیرە تەخەسوسی  کە مەسەلەن زمان ئەوەیە کە دوو ئینسان پێکەوە پێوەندی پێ دەکەن لە کاتێکدا  زمان زۆر زۆر لەوە گەورەترە بەڵام پرسیارەکەی من ئەوە بوو  کە لە زەمانی ئەڕەستوو ڕا هەتا ئێستا  ئەو تەعریف و چەمکە چەندە پەرەی سەندووە و چ دۆخێکی پەیدا کردووە. ئەوەی کە پێوەندی بە سیاسەتەوە  پەیدا دەکاتەوە دوایە دەیگەینێ.

 تەیفووری:  ئێمە لانی کەم زمانناسییەکی کلاسیکمان هەیە تا پێش نووسینی کە زمان لە دوایی دا بۆ گواستنەوەیە ، بۆ پێوەندی گرتنە و تەنیا کارەکەی ئەوە یە تا پێش نووسینی دەرس ووتارەکانی زمانناسی گشتی فێردیناند دۆ سۆسور  ئەگەرچی پێش ئەو ئێمە  پییرس و یەلمێسلێڤ و ئەوانەمان هەیە ، لە فۆرمالیسمی ڕووسی دا هەمانە لە  ١٩٢٠ کان بە دواوە  ئەوانیشمان هەیە کە پرسیاری زمان کە کارەکەی ناونانی ڕووت بێ  و کارەکەی گواستنەوەی ڕووت بێ  و فۆنکسیۆنال یانی تەنیا کارکردەکەی ، کارکردی زمانی ئینسانی چییە ، هەوڵ ئەدەن لەوە دەری کەن  بەڵام لای دوسۆسۆرەوە سەرهەڵدانی  بزووتنەوەی کە بە جۆرێک ئەو کتێبەی  فێردیناند دۆ سۆسور بنچینەی  مەکتەبێکی فیکری یە یا قوتابخانەیەکی فیکری یە  بە ناوای ستراکچرالیسم یان پێکهاتە خوازی یان بنەماخوازی ، بە کوردی چەند هاوتایەکی بۆ داندراوە، هەر کامیان لە سەری کۆک بین.  لەوێ ئەو پەردە لە سەر لایەنێکی تر هەڵدەداتەوە  ئەویش ناوەرۆکی  بڕیارکردی زمانە ، بەو مانای کە زمان  بەرهەمی بڕیاریشە یانی قەراری نێوان ئینسانەکان و پێک هاتنی  لە دال و مەدلوول و ناوەرۆکی  نیشانەیی زمان و ناوەرۆکی بڕیارکردی زمان و ڕێکەوتن یانی جۆرێ قەرارداد، جۆرێک  کۆنتراکت لە سەر ئەمانە ڕێک دەکەوین.  ئەم هەنگاوەی دو سۆسور  هەنگاوێکی ترە بۆ ئەوەی  دیسان شتی تری لە دواوە لە دایک بێ ، بۆ ئەوەی تۆ بتوانی لێکۆڵینەوەکانی  فڕۆید لە سەر نەست لە سەر  بۆ نموونە قوتابخانەی پۆست ستراکچرالیسم یان بە دەستی کەسێکی وەک لاکان  ببێ بەوەی کە ئێمە لە دوایی دا زنجیرەیەکی بێ کۆتایی  ماناکانمان هەیە واتە  ئەمە داڵ لای من دەڕوا بۆ مەدلوولێک  ئەو مەدلوولە خۆی ئەتوانێ بچێت  بە شێوەی بی کۆتا خۆی بێ بە دالێکی تر و مانایەکی تر  بەرهەم بێنێتەوە هەر چۆن  لە دەروونشیکاری دا فڕۆید  دێ وەها تەعبیری لێ ئەکا و  لای لاکان بەم مەعنای لێ دێ کە نا  نەست یان وەک دەڵێن ناخودئاگای ئینسانی  یان نەستی ئینسانی  ستراکجرێکی وەکوو ستراکچری زمانی هەیە کە تێیدا دالەکان بەردەوام بۆ یەکتر ئەگۆڕن. بێ گومان ئەمەش  هەیە، بەڵام لەو لایشەوە ئێمە فۆکۆمان هەیە بۆ نموونە هەر لەدڵی هەمان سەر دەم دەرکەوتووە بێگۆمان کارەکەی زۆر گرینگە لە ڕستەیەکا کە باسی دیسپۆزیتیڤەکان دەکا ، باسی ستڕاتێژییەکانی دەسەڵات یان پاور دەکا ، ئەڵێ شەڕەکان هاوکات شەڕێکن بە زمان و هاوکات شەڕێکن لە سەر زمانیش بۆ کۆنتڕۆڵی دیسکورسەکان . بەم مانا من زیاتر ئەم لایەنەیەتی کە زۆر زۆر بۆم گرینگە کە چۆن شەڕەکان هاوکات شەڕێکن لە سەر زمان و  کۆنتڕۆڵ کردنی زمانیش.

قازی: ئێستا بێینەوە سەر پێوەندی زمان و سیاسەت!

تەیفووری: ئێمە دەتوانین چەند قۆناخێک دەستنیشان کەین  بە شێوەی گشتی کە لە سەر دەمێکدا دەسەڵات دێ چی دەکا، دەست لە بەرانبەر ئەو پۆتانسییالیتی دا هەوڵی کوشتنی ئینسانەکان دەدا بۆ نموونە مەفهوومێکی وەکوو ' زمان بڕین ' کە لە زمانی کوردیش دا هەیە ، یا لە سەر دەمی کلیسا ...

قازی: دیارە زمان بڕین  لە ڕووی زمانناسیی کۆمەڵایەتییەوە یەکەم جار لە لایەن نەمر ئەمیر حەسەنپوور ڕا بە کار هات وەک  ' لینگویساید ' بە زمانی ئینگلیسی کە ئەو ' زمان بڕێن ' ی بۆ بە کار هێنا.

تەیفووری: بێ گومان مامۆستا لە ئارشیوی زمانی کوردی وەری گرتووە. بۆ نموونە کاتێک کەسێک هەڕەشە ئەکا دەڵێ: " زمانت ئەبڕم". ئەوەی کە دەسەڵاتی سونەتی ، دەسەڵاتی سونەتی بەردەوام زمان بۆی مەوزووع بووە ، بۆ نموونە لە زمان بڕین و ئەوانە دا، کەسێک دێ، شا، زمان ئەبڕێ یان کلیسا زمان ئەبڕێ. ئێمە لە سەردەمی کلاسیکا بۆ نموونە لە ئوڕووپا تەنانەت چەندین کەرەستەمان هەیە ، مقەستی تایبەتمان هەیە ، چەقۆی تایبەتمان هەیە، ئامووری تایبەت و کەرەستەی تایبەتمان هەیە بۆ بڕین و دەرهێنانی زمانی ئەو کەسانەی کە کفریان کردووە یا بە دڵی دەسەڵات و بە دڵی ئەم و ئەو قسەیان نەکردووە. و ئەمە لە قۆناغیکایە ، بەڵام ئێمە لە قۆناغێکی تر داین وەک فۆکۆ  گوتەنی لە قۆناغی ژێنی سیاسەت داین یا لە قۆناغی بیۆ پاور داین بەو مانایە کە ئێمە لە بەردەم دەسەڵاتێک داین کە مەوزووعەکەی وە ئیتر بابەتەکەی کێشەکەی ئەبێ بە خودی ژیان و چی بکا لە خودی ژیان. بەشێک لەمە ، بەشێک لەم ژیانە، ئێمە ئەتوانین لقێکی گەورەتری لێ جیا بکەینەوە و بڵێین ئێمە لە بەردەم دەسەڵاتێک داین لە ئێستا دا هەنگاوێک هاتبێتە ئەولاتریشەوە  هیچ کار کا لە ژیان، هیچ کار کا  لە دایکبوون، کۆنتڕۆڵی لە دایکبوون بکا، کۆنتڕۆڵی کۆمەڵگا بکا، هاوکات کۆنتڕۆڵی زمانیش دەکا. کۆنتڕۆلی زمانیش ئەکا بەم مانا ئەمن ئەوەی ئەرەستووم بۆچی هێناوە، من تەسەور ئەکەم ئێمە لە قۆناغێک داین ئیتر زمان بڕین بە شێوەی کلاسیک ناکرێ، ئەگەرچی لە هێندێ جێگا بێ گۆمان ئەکرێ ژوورنالیست ئەکووژن، ئازادیخواز ئەکووژن.

قازی: سانسور بۆ خۆی جۆرێک لە زمان بڕینە.

تەیفووری: بەڵام ئێستا میکانیزمەکەی زۆر پێشکەوتووتر بووە لە ڕێگای تێکنۆلۆژی یەوە. بەو مانا کە زمان لە فۆنکسیۆنە بنچینەییەکەی خۆی کە قسە کردن بێ لە سەر ڕاست و ناڕاست، قسە کردن بێ لە سەر چاکە و خراپە، قسە کردن بێ لە سەر چاک و خراپ یان هەمان خێر و شەڕ ، لە دەرەوەی کانتێکستی دینی و لە ناو کانتێکستی دینیش دا، لەمە بەتاڵ دەکرێتەوە بۆ ئەوەی بکرێ بە چی؟ من قسەکەم ئەوەیە کاک حەسەن ، ئەگەر ئەوەم هێنایەوە لە ئەوەڵەوە کە ئەو جیاوازی لە نێوان ئاوا یان دەنگی  حەیوانیی دا کە ئەو تەنیا بۆ تەعبیر لە ئازار و ئەوانەیە بە کاری دەهێنێ، لە بەرابەر زماندا  ئەرەستوو ئەم دوانە بەر یەک دەدا. بەڵام ئێستا هەست دەکەی لە ڕێگای تێکنۆلۆژیاوە بەشێک لە بابەتی دەسەڵات، بەشێک لە کەڵکەڵەی دەسەڵات ئەوەیە کە ئەو زمانی مرۆیی یە ڕێک بیگۆڕێ بۆ دەنگ و تایبەتمەندی دەنگی حەیوانی پێ بدا. لە دواییدا عەقڵانییەت لە توانای ناسینەوەی ڕاست و ناڕاست ، و لەوەی کە ڕاست و ناڕاست مەوزووعی بێ و عەقڵاندن ، لۆژیک مەوزووعی بێ وە بە پێی مەنتق و بە پێی زانستی لۆژیک قسە کا لەوە بەتاڵی بکاتەوە. ئەمە شتێکە ئێمە ئەیبینین. بۆ نموونە ئیمپراتۆرییە میدیاییە گەورەکان دەبینین کە لە دواییدا ئەوانە کاریان ئەوەیە بە جۆرێک لە جۆرەکان لەو توانستەی زمان بدەن بۆ ئەوەی زمان بگۆڕن بۆ دەنگ، بیگۆڕن بۆ  قیژە قیژ، بۆ هاوار هاوار و بگرە بە جۆرێک لە جۆرەکان ئەگەر زۆر توند بیڵێم بۆ شیڕە شیڕ یانی گەڕاندنەوە ، بەخەبەر هێنانەوەی شتێک لە زمانی حەیوانی ، لەو دەنگی ئازار و هاوار و ئەوانە لە نێو خودی زمانا و ئەمە بە جۆرێک لە جۆرەکان دیسان بێدەنگ کردنی خودی کۆمەڵگاکانە، بێدەنگ کردنی سووژەکانە.

قازی: زۆر باشە، ئێستا ئیستێک بگرین ، وەکوو باستان کرد زماب تەئسیر دەکا لە سەر سیاسەت، سیاسەتیش تەئسیر دەکا لە سەر زمان. بۆ وێنە شۆڕشێکی کۆمەڵایەتی دەبێ یان شۆڕشێکی تێکنۆلۆژی، بۆ وێنە هەر ئەو شۆڕشی تێکنۆلۆژییەی کە باس دەکرێ ئێستا بۆخۆی زمانی خۆی دروست دەکا. زمانێک دێنێ کە ڕەنگە پێشتر لە کۆمەڵگەیەک دا کە ئەو تێکنۆلۆژییە لەوێ ناسراو نەبووە، پێی نەزاندراوە دروستی دەکا. نموونەیەکی پچووک ئەگەر باس بکەین ئەویش ئەوەیە هەر کەس لە ماڵ یان شوێنی خۆیەوە دەتوانێ بە دەستگای تەلەفۆنی زیرەک  کە هەیەتی دەتوانێ لە ڕێگای فەیس بووکەوە بەرنامەیەک دابنێ و پەیامێک بڵاو بکاتەوە ، لایڤێک بڵاو بکاتەوە. ئەو 'لایڤ بڵاو کردنەوە' یە هاتووە دە زمانی کوردییەوە. مەبەستم ئەوە بوو ئەو پرسیارە بکەم پێت وایە شٶڕشی کۆمەڵایەتی یا ئاڵوگۆڕی کۆمەڵایەتی چ کاردانەوەیەکی دەبێ لە سەر ئاڵوگۆڕ لە زمان دا ؟

تەیفوری: با من نەڵێم من کەسێکم کە دژی تێکنۆلۆژیم. دژی تێکنۆلۆژی ناتوانین ببین بەڵام بێگۆمان هەمیشە مەودایەکی ڕەخنەگرانە دەبێ بپارێزین لەگەڵ تێکنۆلۆژی. بۆ نموونە دەکرێ بڵێین شۆڕشی تێکنۆلۆژی گەیشتووەتە دەست کوردیش، کۆمەڵێک کەرەستەی داوە بە دەستییەوە کە بتوانێ ، یا ڕێگەی کردووەتەوە بۆ  شوناسە پەراوێزخراوەکان و شوناسە سەرکوتکراوەکان کە بێن خۆیان کۆ بکەنەوە، تەعبیر لە خۆیان بکەن و کەرەستەی تێکنۆلۆژیک بەکار بێنن. ئەمە لایەنێکێتی، بەڵام لە لایەنێکی دیکەوە ئەگەر لە ناو خودی شوناسێکی وەک شوناسی کوردی دا ، لە ناو کۆمەڵگای کوردی دا، خەڵکی کورد بە گشتی  هەر ئەم تێکنۆلۆژییە ببێ بە کەرەستەیەک دیسان بۆ هەوڵدان بۆ لەکار خستنی خودی زمانی کوردی. بەو مانایە کە ئەمەوێ بڵێم ئێمە ئێستا میدیامان هەیە، کۆمەڵێک فیگووریشمان هەیە کە ئەم فیگوورانە بەرهەمی عەقڵ نین، بەرهەمی توێژینەوە نین، بەرهەمی لێکۆڵینەوە نین، بەرهەمی زانست نین ، بەرهەمی ڕەخنە نین بەڵکوو تەنیا خۆیانن و یەک دانە ئیمپراتوری میدیایی ، بۆ نموونە لە لایەک خەڵک زۆر زۆر برسی یە، کەچی هەموو ئەو برسێتییە بۆ ئەوە ئەکرێ بۆ ئەوەی تلڤیزیۆنێ بەڕێوە ببردرێ. ئیمپراتورییەکی ، کۆشکێکی ڕاگەیاندنی فڵان بنەماڵە و فڵان کەس بەکار ببرێ وە کۆمەڵێک فیگوور لەوناوە دا دێن ، کۆمەڵێک فیگوور لەو ناوە دا دروست دەبن و ئەم  فیگوورانە ئەتوانن تەئسیریش دابنێن لە سەر کۆمەڵگا، تەئسیر دابنێن لە سەر تاکەکان. چونکوو بۆ ئەوان لە دواییدا، ئەو تاکانە توانای ، لە خەیاڵی ئەوان دا، توانای هەڵسەنگاندنیان نییە ، توانای عەقڵانییان نییە و ئەمەوێ بڵێم ئەم تێکنۆلۆژییە شمشێرێکی دوو دەمە، لانی کەم دوو دەمە ، یانی بە هەر دوو سەرا کراوەیە و هەتا ئێستا لە دواییدا ئەم تێکنۆلۆژی یە زیاتر، لە ئاستە فراوانەکەیدا لە ژێر کۆنتڕۆڵی دەسەڵات و لە ژێر دەسەڵاتی دەوڵەت دایە. و کێش بییەوێ بە جۆرێک لە جۆرەکان لە ناوەڕۆکەکەی دەر بخا، یا ڕەخنە بکاتە ناوی، یا بە جۆرێ  دەستکاری تێدا بکا بۆ نموونە وەک ئاسانژ، زۆر ڕەحەت قووت ناچێ و لە دواییدا دەبێ بکرێ بە ژێر هەواڵەوە و بکرێ بە ژێر هینەوە و دەستگیر بکرێ.

قازی: بەڵام  نموونەی جوولیان ئاسانژ دیارە نموونەیەکی زۆر زەق و بەڕاستیش گرینگی هێزی دەرەوەی دەوڵەتە و هێزی تێکنۆلۆژی یە. یانی ئەوە هێندێک قسەی جەنابت بەرپەرچ دەداتەوە.

تەیفووری: بێگومان

قازی: چونکوو جوولیان ئاسانژ سەرەڕای ئەوەی کە ئێستا بەند کراوە و سەرەڕای ئەوەی کە داوا دەکرێ ڕادەستی ئەمریکا بکرێ یان پاپۆشی دیکەی بۆ دروست دەکەن بەڵام توانیویەتی زۆر شتی ئاوا لە قاو بدا کە هێزێکی دەوڵەتی ئەو ئیمکانەی نەبووە بیکا. بەڵام ویکی لیکس  بە دەرەتانێکی زۆر کەم، تەنێ لە سایەی لێ زانین لە تێکنۆلۆژی لە لایەک و لە لایەکی دیکەش یارمەتی کردن و یارمەتی دانی ئەوانەی کە پێیان دەڵێن " "فیتفیتە لێدەر" ، فیتفیتە لێدەر ئەو کەسانەن  کە لە دەستگایەکی دەوڵەتی دا کار دەکەن و بە مۆتیڤی جیاواز جاری وایە لە بەر ئەنگیزەی سیاسی ، لە بەر مۆتیڤی ئینسانی  پێیان وایە بۆ نموونە ئەو کوشتارەی ڕۆژنامە نووسان کە ئەڕتەشی ئەمریکا لە عێڕاق کردی ئەوە پێشێل کردنی قانوونی خودی ئەمریکاشە و دەبێ لە قاو بدرێ. جا لەو چوارچێوەیە دا ئەگەر تەماشای بکەی هێزی تێکنۆلۆژی ، بە تایبەتی تێکنۆلۆژی ڕاگەیاندن  بە تەواوی بە پێچەوانەی ئەوەیە کە بەڕێزت باسی دەکەی.

تەیفووری: بە پێچەوانەیە، بەڵام ئەمن لە قسەکانم دا هەوڵی ئەوەم دا بڵێم ئەمە ئیستسنایەکە، ئەمە ئێکسێپشن، ئەمە ڕێزپەڕێکە ، نموونەیەکی دەگمەنە ئاسانژ. لە دوایی دا ئیمپراتۆرییە گەورەکە بە جۆرێکی تر کار دەکا. ئەم ئیمپراتۆریە گەورە ئەمن دەمەوێ بڵێم بۆ نموونە دانەیێ لە هەوڵەکانی لە فەزای کوردستانا ، یا لە فەزای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستا بە شێوەیەکی گشتی کە ئەیبینین کارەکەی ئەوەیە کە توانایی زمان  بگۆڕێ بۆ ئەو دەنگە دەنگە حەیوانی یە ، زمان لە ناوەرۆکی عەقڵانی خۆی بەتاڵ کاتەوە تەئکید دەکەمەوە بۆچی یانی؟ ئێمە ئاگامان لە بوونەوەرێکە، دەرکەوتنی بوونەوەرێکە کە هیچ پێوەندییەکی بە عەقڵانییەتە، بە سیاسەتەوە و بە لۆژیک و ئەوانەوە نییە، هیچ تەعەهود یان دەروەستییەکی سیاسی نییە . نموونە بدەم ئەتوانم بڵێم  فڵانکەس ئەمرۆ لە فڵان میدیای ئۆپۆزیسیۆنە لە باشوور بۆ نموونە ، ئەمڕۆ لە  کەی.ئێن. ئێن ە یا لە ڕۆژنامەی ئاوێنە یە، سبەینێ ڕاحەت ئەڕوا بۆ ڕووداو ، بە شتێکی گەورەتر، لەویش ئەبێ بە فیگوور کە هەمان فیگوورەکەی ئێرەیە، ئەتوانێ بچێ بۆ کەی ٢٤، لەوێوە ڕێگەیەک درێژ ئەبێتەوە بۆ ڤی ئۆ ئەی، لەوێوە ڕێگەیەک درێژ ئەبێتەوە بۆ بی بی سی، لەوێوە ڕێگەیەک درێژ ئەبێتەوە بۆ ئیران ئینترناشناڵ .

قازی: ببوورە ، بەڵام ئەو تایبەتمەندی کۆمەڵی کوردەواری نییە، لە ئوڕوپاش هەر وایە، لە جێگای دیکەش.

تەیفووری: نەخێر تایبەتمەندی کۆمەڵی کوردەواری نییە . من ئەڵێم ئێمە لەگەڵ جۆرێک لە دەسەڵات لە ئێستاوە  ڕووبەڕووین کە ئاوا بە زمان ئەکات . کە ئەم یارییە لەگەڵ زمان ئەکات و ئەمە جۆرێکی ترە دیسان لە سەرکوتی ئەو پۆتانسییێلە و لە سەرکوتی خودی زمان و گۆڕینی زانایی یە بۆ زانیاری، گۆڕینی عەقڵە بۆ زانیاری بۆ ئینفۆڕمەیشنی ڕووت و بەرهەمهێنانی فیگوورێکە کە کارەکەی هاندان و تەهییج ە. کاک حەسەن ئەگەر ڕێگەم بدەن تۆزێک بگەڕێینەوە بۆ نموونەی ئەو کارانە لە سەردەمی نازییەکان دا یا لە سەردەمی ویشی دا کراوە لە سەر زمان. شتی زۆر زۆر سەرنجڕاکیش دەست دەکەوێ یانی بۆ نموونە ئێمە ئاگامان لەوەیە 'ئادێرنۆ '  و ' ئارنت ' بەشێک لە گلەییەکەیان ، ئەوانە فەیلەسووفی ئەڵمانین لە دەستی نازییەکان ڕایان کرد بوو و بەشێک لە کێشەکەیان ئەبێ بە زمان بیانەوێ و نەیانەوێ. چونکە ئەوان ئاگایان لێیە بە دەستی نازییەکان زمان  ئەکرێ بە کەرەستەی پڕۆپاگاندە و زمان ئەکرێ بە وەسیلەی درۆ کردنی گەورە. ئەبێ بە کەرەستەی درۆ و لە ناوەرۆکی خۆی بەتاڵ ئەکرێتەوە و ئەبێ بە کەرەستەی درۆ و جەماعەتێک وەک گۆبلز کۆمەڵێک ژوورنالیستی تایبەتی خۆیان هەیە ، کۆمەڵێک فیلمسازی تایبەتی خۆیان هەیە، کۆمەڵێک ڕۆژنامەنووسی تایبەتی خۆیان هەیە، تەنانەت  ڕۆماننووسی تایبەتی خۆیان هەیە کە ئەتوانن شت بەرهەم بێنن بە قازانجی نازییەکان. بۆ نموونە ئەوان ئەتوانن چی بکەن. لە ترێزن، دانەیەک لەو کەمپانەیە کە نوخبەکان و مووزیسیەنە جوویەکانیان بۆ بردووە. هیتلێر لە ڕاگەیاندن دا ئەیەوێ بڵێ من شارێکم پێشکێش کردووە بە جووەکان. و ناوی فیلمێک ئەمەیە: " هیتلێر شارێک بۆ جووەکان دروست دەکا"، لەو شارە دا کۆمەڵێک مووزیسیەنی تێدایە ، کۆمەڵێک هونەرمەندی تێدایە ، دانەیەک فیلمسازی ئەڵمانیشی تێدایە، لەوێ فیلمسازەکە هان ئەدەن و مەجبووری ئەکەن فیلمێک دروست کا بۆ ئەوەی کاتێک خاچی سوور ، کۆمیتەی ئینترناشناڵەکەی دێ سەردانی ئەوێ بکا بڵێن ئەوە فیلمێکە ، ها ژیان چ خۆشە ئەڕوا لە ئەوێ. ئەمە وا ئەکا ئەو کەسە نەچێ سەردانی ئاشویتس و جێگای ئاوا بکا.  یانی قودرەتی ئەو کەسانەی لە ناو سیستم دا کار ئەکەن تا ئەویش هەیە. ئەمە مەترسییەکەیە. ئێمە لە بەرابەر جۆرێک لە دەسەڵات داین لە ئێستا دا، لە ئاستی کوردستانیش دا ڕووبەڕووین کە توانای کردنی ئەم کارەی هەیە و کۆمەڵێک  فیگوورت بۆ بەرهەم ئەهێنێ کە ئەم کۆمەڵە فیگوورە لە دواییدا ڕێگە لە پێشوەچوونی عەقڵ ئەگرن و دژی لۆژیکن و کارەکەیان ئەوەیە کە زمان بگۆڕن بۆ دەنگە دەنگ و کارەکەیان ئەوەیە لە کۆمەڵگاوە بیگۆڕن بۆ  کامیونیتی ئەگەر تۆزێ زاراوەی دەروونشیکاری بە کار بێنین ، دەروونشیکاری کۆمەڵایەتی یانی، لەو ڕێکخستنە عەقڵانییەی کۆمەڵایەتییەوە بیگەڕێننەوە بیکەن بە مەس و ئەگەر توانیان هانی بدەن.

قازی: ئێمە ئێستا ئەگەر  بێینە سەر ڕۆمانەکەت . دیارە ئەمن دەمەوێ بەڕێزت باسی ناوەرۆکی ڕۆمانەکە نەکەی ، ئەو ' ژیانەوە بە کاتی سیروان '  لە ساڵی ٢٠١٧ چاپی یەکەمی بڵاو بووەتەوە. ئەو کارەی جەنابت ڕۆمانی چەندەمە؟

تەیفووری: وەکوو تەجروبەی ڕۆمان، پێشتر داستانی درێژم نووسیوە،نۆڤێلێت با بڵێین . چەند کارێکم بڵاو کردووەتەوە، بەڵام وەکوو ڕۆمان یەکەم کارە کە بڵاوی بکەمەوە.

قازی: فەرموو بەردەوام بە هەتا تەلەفۆنەکەمان ئامادە دەبێ.

تەیفووری: ئەمەوێ دیسان  تەئکید کەمەوە ، نیقاشمان لە سەر تێکنۆلۆژی کرد. جوولیان ئاسانژی ئیستیسنایەکە لە سەر ئەم وەزعییەتە و ئەمن ...

قازی: زۆر باشە، ئێستا دەگەینە سەر ڕۆمانەکە چونکوو برادەرە ڕەخنەگرەکە لە سەر خەتی تەلەفوونە. بەڕێز سەلاح عەبباسی کە هەم نووسەرە و هەم ڕەخنەگری ئەدەبی یە . لەم  ' ڕاوێژ' یش دا بەشداری کردووە. ئەم کاتەت باش کاک سەلاح.

سەلاح عەبباسی: ئەو کاتەت باش کاک سەلاح، سڵاوم هەیە بۆ ئێوە و بۆ  کاک مەنسووری تەیفووری

قازی: زۆر سپاس بۆ ئێوەش کاک سەلاح ، ئەمن داوام ئەوەیە بەڕێزت تێ خوێندنەوە و ڕەخنەو بۆچوونی خۆت بە بێ هیچ تەعاروف و بێ ئەملاو ئەولا کە شێوەیەکی تازەیە چونکوو  نە نووسەر بەڕێزت دەناسێ نە ئەتۆ نووسەر دەناسی ، ئاوا ڕووبە ڕوو زۆرم پێ خۆش دەبێ کە بە کورتی لە ماوەیەکی ٦-٧ دەقیقەیی دا بۆچوونی خۆت لە سەر ئەو ڕۆمانە باس بکەی. فەرموو!

سەلاح عەبباسی: ئەمن لە پێشدا دەستخۆشی لە کاک مەنسوور دەکەم. ڕۆمانێکی هونەرمەندانەی نووسیوە. تەبعەن ڕۆماننووس ئەگەر بۆخۆیان باسی بەرهەمی یەکتر دەکەن زۆرتر سەلیقەی یەکتر لە پێش چاو دەگرن. بۆیە باشترە ڕەخنەگری ئەدەبی کە خۆی ڕۆماننووس نەبێ باسی ڕۆمانەکان بکا دەتوانێ لە ڕوانگەیەکی بێ تەڕفترەوە باسی بکا. من لێرەوە زۆرتر باسی فۆڕمی ڕۆمانەکە دەکەم ، لە ڕووی ناوەرۆکەوە ڕۆمانەکە زۆر دەوڵەمەندە و مەفاهیمی زۆری فکری و فەلسەفی تێدایە کە لە کورتەیەک دا باس ناکرێ ، بەڵام لە ڕووی فۆڕمەوە ئەوەندی کە من لە فۆڕمی ڕۆمانەکە وورد بوومەوە فۆڕمێکی مۆنۆلۆگ لەگەڵ خۆیە، دیالۆگێکە کە لە ڕێگای مۆنۆلۆگەوە لەگەڵ جیهانی دەرەوە پێک دێ ، واتە دەکرێ بڵێین مۆنۆلۆگەکە  دیالۆگێکیشە لەگەڵ جیهانی دەرەوە و لەوێدا پڕاتیک و کردەوە و قسەی ئەوانیتریش ڕەنگ دەداتەوە واتە جیهانی دەرەوەش بە شێوەیەک لە ڕێگای مۆنۆلۆگەوە ڕەنگ دەداتەوە. بەڵام ڕۆمانەکە لە ڕووی دەروونمایە، موحتەوا یا زمانی نووسینەوە بە تایبەت لە زمانی ئەوەی پێی دەڵێن زمانی مێعیار یا زمانی ڕۆژانە دوور دەبێتەوە بەرەو زمانی شێعر و مێتافۆر و زمانێکی ڕەوان و پاراو و شاعیرانە دەڕوا لە زۆر جێ دا. لە ڕووی فۆڕمەوە دیسان بەردەنگی ڕۆمان یان بڵێین موخاتەبی ڕۆمان کێ یە؟ ئەوەش زۆر گرینگە لە ڕۆمان دا دیاری بکرێ. بەردەنگ لێرە دا پاڵەوانی خودی چیرۆکەکەیە ، یانی ڕاوی، ئەو کەسەی کە حیکایەتەکە دەگێڕێتەوە بۆ خۆی موخاتەبی کتێبەکەی خۆیەتی لەو ڕوانگەیەوە لە هێندێک لە ڕۆمانەکانی سامۆئێل بێکێت و سادقی هیدایەت ، وە بووفی کوور و و ئەو ڕۆمانانە دەچێ، پاڵەوان کە بۆ خۆی موخاتەبی خۆیەتی بەوشێوەیە خوێنەرەوەش دەبێتە موخاتەب. دەبێتە بەردەنگ هەر بەو شێوەیەی کە لە ڕێگای خودی پاڵەوانەوە کە خەرێکە لەگەڵ خۆی قسە دەکا و دەیەوێ ئەو تیکە و ئاڵۆزیانەی لە جیهانی خۆیدا  هەیە ئەوانە نیشان بدا یان بیریان لێ بکاتەوە یان بۆ خۆیان ڕوون بکاتەوە. یانی لەگەڵ ڕۆمانی رێئالیستی کە دە وێدا شتەکان زۆرتر ڕوون و ئینسیجامیان هەیە دێرە دا لەگەڵ ڕۆمانێکی زێهنییەت تەڕەفین یانی جیهانێک لە ڕێگای زیهنییەتەوە خۆی دەردەخا.

قازی: باشە بەڕێز عەبباسی، ئەو ڕووداوانە یا ئەو شوێنانە، ئەو لۆکەیشنانە کە بەڕێزت لەو ڕۆمانە دا دەیناسییەوە بۆ ئەوەی کە زەینی گوێگران و بینەرانیشمان لەگەڵ بێ دەکرێ هێندێک باسیان بکەی بۆ نموونە باسی نێوی خودی ڕۆمانەکە کە " ژیانەوە بە کاتی سیروان " ە. دەکرێ باسی کوژرانی ژمارەیەک لە پێشمەرگەی کوردستان لە سەردەمی پەلاماری ئەنفال و کیمیا بارانی هەڵەبجە وەبیر بهێنێتەوە یان چووزانم نموونەی ئاوا ئەگەر بە زەینی بەڕێزت دا هاتووە؟ ئەگەر بکرێ ئاماژەیەکیش بەوانە بکەی لە درێژەی قسەکانت دا فەرموو!

سەلاح عەبباسی: بەڵێ پرسیارێکی زۆر بە جێیە بەڵام لە فۆڕمەکە دوورمان دەکاتەوە دەچینەوە سەر ناوەڕۆک منیش ئامادەم لەو بارەیەوە بدوێم. تڕاومایەکی کولتووری ، سیاسی ، ئەوەی کە لە زمانی دەروونناسی دا پێی دەڵێن تڕاوما ، ئەو کێشە سیاسی و کولتوورییەکانی کە لە کۆمەڵگای کوردی دا هەن لەو ڕۆمانە دا تۆ دەتوانی بیاندۆزییەوە یان بە دواداچوونی بۆ بکەی چون لە زۆر جێ وەکوو ئیشارە باس دەکرێ. دوایە کێشەی کەسایەتی مۆدێڕن یان بە تایبەتی جیلی نوێ لەگەڵ تڕادیسیۆن و لەگەڵ کولتووری کۆن و لەگەڵ کۆمەڵگای کۆن کە دەوێدا کەسایەتی تووشی کێشە دەبێ. جا لە لایەک ئەو کولتوورە لەوانەیە وەربگرێ مەسەلەن کەسایەتییەک لەوانەیە باسی وەی بکا کە دەیەوێ خوشکەکەی بکووژێ یان خوشکەکەی کوشتووە، یان کەسایەتییەک دە زیندان کەوتووە کە لە ڕێگای سیاسەتەوە تووشی ئەو گێرە و کێشانە هاتووە. ئەوانە هەموو دەکەونە ئەو پاژە پەڕاکەندە یان بڵێین وون بووەی کە ڕاوی ڕۆمانەکە دەیەوێ کۆیان کاتەوە بۆ وەی کە خۆی باشتر بناسێ و یان هەلومەرجەکە باشتر بناسێ واتە لێرە هەر وەکوو پێشتر کوتم لەگەڵ ڕۆمانی رێئالیستی و مێژوویی و لەگەڵ ئەو چەشنە ڕۆمانانە تەڕەف نین بەڵکوو لەگەڵ نەوعێک لە ڕۆمانی مۆدێڕن و سوڕێیالیستی تەڕەفین، نەوعی ڕۆمانەکە نەوعی ڕۆمانی دەروونناسانەیە؛ بۆ نموونە دەکرێ بڵێی ' بوف کور ' [ کوندی کوێر]  ی هێدایەت ڕۆمانێکی دەروونناسانەی ترەیلرە جونکە لەوێدا  قەتڵ و ڕاز و ئەو شتانەش هەیە. لێرەش دا نەوعێک دەکرێ بڵێین ڕۆمانی کولتووری – سیاسی دەروونناسانەیە. یانی ئەوە کەسایەتییەکە  کە باسی کێشەکانی خۆی دەکا لە حەقیقەت دا  کێشەکانی کێشەی پچووکی فەردی و کەسی نین دەکرێ وەکوو کێشەی کۆمەڵایەتی و کولتووری و سیاسی و مێژوویی تەعبیریان بۆ بکرێ. بۆ ئەو کێشانە. دوایە ئەوەی کە کەسایەتییەکە بۆ خۆی لە هێندێک لە شوێنەکاندا وەکوو کەسایەتییەکی کە بیرێکی مونسەجیمی هەیە جیهانی دەرەوە بە باشی لێک دەداتەوە خۆی نیشان نادا ، دەبێتە کەسایەتییەکی کە دیتنەکانی جێگای سیقە نابێ یانی خوێنەرەوە ناتوانێ بە تەواوی بڕوای پێ بکا کە ئەو شتەی کە دەیڵێ وایە وەکوو ئەوەی لە ڕۆمانی ویلیام فالکنر " تووڕە بوون و هاتووهوورا" کە لەوێدا لە فەسڵی یەکەم دا لە زمان کەشێکی کە سیژۆفێڕنی هەیە یان دیدگاهێکی تایبەتی خۆی هەیە جیهان لێک دەداتەوە. لە هێندێک شوێن دا ئەمن وێکچووییەکان دەڵێم لەگەڵ ئەو ڕۆمانانەی کە خۆم خوێندوومنەوە مەسەلەن  " سقووت " ی ئاڵبێر کامۆی مۆنۆلۆگێکە لە سەر مەسەلەی ئەخلاقی، لە تەواوی ڕۆمانەکە دا پاڵەوان یا ڕاوی خەریکی مۆنۆلۆگە بەڵام مۆنۆلۆگەکەی کێشەیەکی ئەخلاقی یە کە ئایا هەڵەی کردووە یان نا؟ بەس لێرە دا مۆنۆلۆگەکە کارەسات و تڕاومایەکە کە لە کوردستاندا لە سی چل ساڵی ڕابردوو دا ڕووی داوە. لە پێوەندی لەگەڵ پرسیارەکەت دا ئەوەی دەڵێم.

قازی: کاک سەلاح ، ئەگەر ئیمکانی هەبێ جەنابت لە سەر خەت بمێنەوە بۆ ئەوەی نووسەریش دوو سێ قسە بکا سەبارەت بە لێکدانەوەی بەڕێزت نازانم لەگەڵ ئەوە موافیقی یان نا؟

سەلاح عەبباسی: زۆر باشە .

قازی: باشە، تکایە لە سەر خەت بمێنەوە. فەرموو بەڕێز تەیفووری

تەیفووری: سپاس کاک حەسەن، سپاس بۆ کاک سەلاحیش زۆر زۆر لوتفیان کردووە و کارەکەیان خوێندووەتەوە ، سپاس بۆ سەرنجەکانت کاک سەلاح گیان ئەمن هیچم نییە بە پێچەوانەی بیڵێم هەر کاری منیش نییە. دەستتان خۆش بێ ، زەحمەتتان کێشاوە لوتفتان کرد. دیسان سپاس بۆ کاک حەسەنیش کە ئەو فورسەتەیان بە من بەخشی، بەڵام من ئەمە نییە بۆ زیاد کردن یان بەرانبەر قسەکانی کاک سەلاح ئەمە بڵێم نە بۆ زیاد کردنیشە بۆ قسەکانی ئەو.بەڵام بۆ من ڕووداوە بنچینەییەکە لە درێژەی ئەو قسانەش کە وا کردم تەسەور ئەکەم ئێمە لە ئێستا دا بە جۆرێک لە جۆرەکان بۆ نموونە ئەزموونی ڕۆژهەڵات جۆرێکە لەگەڵ جۆرێک لە دەسەڵات ڕووبەڕووین کە زۆر زۆر تازەیە بەو مانا لە دەرەوەی کوشتن و لە دەرەوەی بڕینی زمان و لە دەرەوەی سەرکوت و لە دەرەوەی زیندان و ئەوانە خەریکە دەست ببا بۆ جێگەیەکی تر، دەسەڵات بە جێگەیەکی تری زانیوە و خەریکە دەست دەبا بۆ جێگەیەکی تر کە زۆر زۆر  مەترسیدارترە لە ئاستی زمانا ، لە ئاستی گۆڕینی تایبەتمەندی ئینسانا و دەست ئەبا ئەگەر  با بڵێین جەوهەرێک هەبێ یا کۆمەڵێک شت کە ئینسانی پێ بناسرێتەوە ، ئێمە لە بەر دەم دەسەڵاتێکین خەریکە دەست بۆ ئەوێ ئەبات.

قازی: ئەگەر قسەکان تەواو بکەی بۆ ئەوەی دیسان کاک سەلاح بێتەوە

تەیفووری: ویستم نموونەیەک بدەم ئەویش تەسەوری ئەوە بکەن کاک سەلاح من تەسەوری ئەوەم کردووە، موهیم نییە ڕووی دابێ یان نا ، ئەگەرچی ڕووشی داوە. کۆمەڵێک پێشمەرگە ئەگیرێن ئەخرێنە سجنەوە دانەیەکیان ئەبەن لە بەرانبەر دانەیەکیان دای ئەنێن ئەڵێن فەرموو ئەوە خوشکتە یا براتە راوییەکە خۆی ئەڵێ بیزەحمەت بیکوژە. یانی ئەمە یەکەم جارە ئێمە ، جاران دەسەڵات ئەبێ هەر دووکیان بکووژێ، بەڵام ئەڵێ خۆت بیکووژە ، یانی ئەمە هەوڵە بۆ دەستکاری کردنی جەوهەر و ماهییەتی ئینسان و ئەمە زۆر مەترسیدارترە لە کوشتن.

قازی: کاک سەلاح فەرموو

سەلاح عەبباسی: بەڵێ ڕاستە ، قسەکانی کاک مەنسوور زۆر لە جێی خۆی دایە و دیارە بەو شێوەیە نەم دەتوانی فۆرموولەی کەم. زۆر جوانی باس کرد . دیاریی کردنی ئەوەی کە ڕۆمانەکە لە پێوەندیی لەگەڵ جیهانی عەینی و زێهنی دا چۆنە دیارە ئەوە لە سەر هەموو ڕۆمانێک دەکرێ بەو شێوەیە لێکۆڵینەوە بکرێ کە جیهانی عەینییەکە چۆنە و جیهانی زێهنییەکە چۆنە؟ ئەو ڕۆمانە لەو ڕێگای جیهانی زێهنییەوە کۆمەڵێک تڕاوما و کێشەی دەروونی کە مرۆڤی کورد تووشی بووە بەرجەستە دەکاتەوە ، هەر وەک کاک مەنسوور بۆ خۆی باسی کرد ، دوایە لە عەینی حاڵ دا ئێمە دوو چەشنە ڕۆمانمان هەیە بە بڕوای من لە جیهانی ئەوڕۆ دا یانی لە سەدەی نۆزدەوە تا ئێستا ، ڕۆمانێک کە باسی جیهانی دەرەوە دەکات  باسی ئەو پێوەندی و مەسائیلە دەکات ئەوە پێی دەڵێن ڕۆمانی رێئالیستی، ڕۆمانێکیش کە باس لە جیهانی خۆی دەکا و جیهانی تایبەتی خۆی دروست دەکا، ڕۆمانەکەی کاک مەنسوور بە بڕوای من دەکەوێتە خانەی ئەو چەشنی دووهەمەوە . ڕۆمانێکە جیهانی خۆی دروست دەکا باس لە جیهانی تایبەتی خۆی دەکا بەڵام  ئەو جیهانە تایبەتییە هەر وەکوو بۆ خۆی باسی کرد  کێشە و تڕاومای کە دەو کۆمەڵگایە دا هەیە تێیدا ڕەنگی داوەتەوە یانی ئێمە حەول دەدەین بگەڕێین بۆ دۆزینەوەی پێوەندییەکانی لەگەڵ مێژوو و لەگەڵ کولتووری سەردەم. یانی کولتووری ئەو سەردەمەی کە ئەو ڕۆمانەی تێدا نووسراوە. بەڵام نەک بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ وەکوو ڕۆمانی رێئالیستی ، لە ڕێگای ستروکتوورێکی داڕێژراوی ڕوون کراوەوە پێشانمان دەدا ،  لێرە چون  ڕۆمانی دەروونناسانەیە مەسائیلی وەکوو تڕاوما و سیژۆفێرنی و ئەو شتانە دێنە گۆرێ کە ئەوەش بۆ خۆی  چەشنێکە لە رێئالیزم ئەوەش ناکرێ بڵێی عونسوری رێئالیستی تێدا نییە چون ئەوەش بۆ خۆی نەوعێکە لە رێئالیزم  کە کێشە نەفسانی و دەروونییەکانی  مڕۆڤی کورد چۆن نیشان دەدەن جا  بۆیە دەڵێم دەچیتە خانە ڕۆمانی دەروونناسانەوە بەڵام حەول دەدا باسی تڕاومای گشتی بکات نەک تەنێ تڕاومای بڵێین فەردی یان کەسی . دوایە لە ڕووی سەبک و نووسینەوە لەگەڵ مەسەلەی کورد و ئەوانەش پێوەندی هەیە لە ڕووی ناوەرۆکەوە، بەڵام لە ڕووی فۆڕمی ڕۆمانەکەوە بە بڕوای من کاک مەنسوور تەئسیرێکی زۆری لە فەلسەفەی مۆدێرن و لە بەرهەمەکانی کافکا و بێکێت و بە تایبەتی لەو شێوە تەمسیلانەی کافکا و بێکێت وەرگرتووە کە دەوێدا کەسێک لە جیهانێک دا  مەحبووسە و دەیەوێ لەو جیهانە بێتە دەرێ و پێوەندی بگرێ لەگەڵ کەسەکانی ترەوە ، لەگەڵ جیهانی دەرەوە. لە ڕووی ناوەرۆکەوە هەر وەکوو پێشتر باسم کرد ڕۆمانێکی زۆر دەوڵەمەندە ناتوانین ئێمە هەموو لایەنەکان و هەموو ئەو قسانەی کە لەوێدا کراوە ؛ فکر و تیوری زۆر تێدایە ، ئاماژە بۆ فەلسەفە و زمانناسی و فەلسەفەی زمان و کولتوور و مۆدێرنیزم و دۆلۆز و فۆکۆ و یانی زۆر شتی تری تێدایە کە تۆ دەیناسییەوە کەسێکی کە تا ڕادەیەک ئاشنا بێ لەگەڵ ئەو فەلسەفە و ئەو نووسەر و فەیلەسووفانە دەزانێ لە کوێ دا ئاماژە بە چ فکر و بیرێک کراوە ، بەڵام لە ڕووی فۆرمەوە هیوادارم توانیبێتم فۆڕمەکەی شی کەمەوە.

قازی: زۆر سپاس کاک سەلاح بۆ بەشداریت، داوای سەرکەوتنت بۆ دەکەم، زۆر سپاست دەکەم بۆ ئەو لێکدانەوەیە. هەرچەند کاک مەنسوور دەکرێ قسەکانی پێ خۆش بووبێ یان ناخۆش بووبێ ئەوە قەراری خۆیەتی. بەڵام هەر چۆنێک بێ نووسەریش وەختێک شتێک دەنووسێ و بڵاوی دەکاتەوە ئیدی داوەرییەکەی دەهێڵێتەوە بۆ ئەو کەسانەی کە شتەکانی دەخوێننەوە. زۆر سپاست دەکەم بۆ بەشداریت لەم بەرنامەیە دا. کاتێکی خۆشت هەبێ.

سەلاح عەبباسی: سپاس بۆ ئێوەش ، زۆر مەمنوون

قازی: باشە ، ئێستا ئێمە با لێرە بگەینە سەر ڕۆمانەکە، ئەتۆ گوێت لە قسەکانی کاک سەلاح بوو، دیارە ئەمنیش ڕۆمانەکەم خوێندووەتەوە بەڵام ڕاستییەکەی ئەوەیە پێم وایە جارێک خوێندنەوەی کافی نییە ، بۆ نموونە  وەک پێش لە بەرنامەش باسمان کرد ئەو بەشی سەرەتاکەیم کە خوێندەوە بە جارێک خوێندنەوە نەمزانی مەبەست لە وێنا کردنی چوار چێوە و موحیتێکی زیندانە. ئەمن پێم خۆشە وەک ئەوەی کە ئێستا باست کرد لەو لێکدانەوە کورتەی کە لە سەر قسەکانی بەڕێز عەبباسی کردت سەبارەت بەو نموونانەی دیکەی کە لە کۆمەڵی کوردەواری ڕوویان داوە و لە ڕوانگەیەی دەروونناسانەوە وەک ئەو گوتی بۆی چووی نموونەکانی دیکەش باس بکەی. بۆ وێنە ئەو مەسەلەی کە لە ئیختیناقی حاکم لە ئێران دا هەیە و بووەتە هۆی ئەوە کە برا برا بکووژێ ، ئەوانەی کە لە بیر و بۆچوونی خۆیان پاشگەز بوونەتەوە . نموونەکانی دیکەی کە مەبەستت بووە. چونکە وەک بزانم جەنابت ئەم ڕۆمانەت پێشکێش کردووە بە خانمی مەلەکەی مستەفا سوڵتانی. ئەوەش دیارە پێوەندی پەیدا دەکاتەوە بە بەشێک لە جووڵانەوە لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان.

تەیفووری: با تۆزێک باسی ئەوە بکەم دادە مەلەکە چی ئەکا لەوێ. بە جۆرێک لە جۆرەکان بۆ من لەو ڕۆمانە دا دادە مەلەکە لە بەرچاو بووە. من بۆ لێکۆڵینەوەیەک کە پێشتریش لەم بەرنامەیە دا باسمان کرد لە یەکەم بەرنامە لە گەڵ جەنابتانا لە سەر مێژووی خەبات لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان من لە دڵی ئەو لێکۆڵینەوەیە دا کەوتم بە سەر کۆمەڵێک ئارشیوی تر دا ، کۆمەڵێک بیرەوەری تر دا، کۆمەڵێک قسەی تر دا و کۆمەڵێک تڕاومای تر دا وەک کاک سەلاحیش باسیان کرد. و بەشێک لەو لێکۆڵینەوانە ڕاستییەکەی تەنیا فۆڕمی مومکین کە ئەیتوانی بیگرێ لای من نەک کتێبێکی لێکۆڵینەوەیی ، نەک کۆمەڵێک ووتار بەڵکوو تەنیا ڕۆمان ئەیتوانی ، بە ئەدەبییات دەرببڕدرێ، بەو مانای کە خەڵک هەیە، نەتەوە هەیە تێیاندا ئەوە ئەدەبییاتە کە کاری فەلسەفەش ئەکا، ئەوە ئەدەبییاتە کاری سۆسیۆلۆژیاش ئەکا، و بە دڕێژایی مێژوو وا بووە. ئێمە دانەیەکین لەو نەتەوانە. خەڵکی تر لە ئەمریکای لاتین زیاتری قسەکانیان ڕەنگە بە ڕۆمان تەعبیر لە خۆیان بکەن. بەشێک لەوە ئەمەیە.بەڵام بەشێکی تری باسەکە تەسەوری ئەوە بکەین ئێمە کۆمەڵێک فیگووری قارەمانمان هەیە کە ئەوانە بەشێکیان شەهید بوون ، بەشێکیان ڕۆیشتوون ، بەشێکیان هەر خەریکی خەباتن بەڵام لە ناوخۆی خودی کۆمەڵگای کوردستان یانی ، لە ناوخۆی خودی ڕۆژەڤی کۆمەڵگای ڕۆژهەڵاتی کوردستان بە تایبەتی ئێمە کۆمەڵێک فیگوورمان هەیە کە ئەوانە قارەمانیش بوون ، کە ئەوانە سەرکەوتووش بوون یانی بە پێوەرەکانی قارەمانەکان و بە پێوەری سیاسەت و ئەوانە ، بەڵام دوایی کەوتوونەتە زیندان، هاتوونەتەوە زۆر زۆر ئەکەونە پەراوێز و کۆمەڵگا فەرامۆشیان ئەکا. ئەوانە تراومایان هەیە ڕەفیقیان لە دەست دەرچووە، بریندار بوون ، لە ناو سجنا بوون و دنیایەکی تریان بینیوە و ئەوانە ئەگەر نەمردوون بەڵام بە جۆرێک لە جۆرەکان بریندارەکانی ، بریندارە ڕوحی و دەروونییەکانی ناو خودی ئەو کۆمەڵگایەن و کۆمەڵگا ئەوانە ناناسێتەوە و ژیانی فەردی تایبەتی خۆیان ئەژین. من ئەوانەم بینیوە وەختێک لە ڕۆژهەڵات بووم . بە سەر جادەکانا ئەڕۆیشتن پڕ لە بیرەوەری ، پڕ لە قسە بۆ کردن بەڵام کەس نییە بیانناسێتەوە. ئێمە لە سیاسەتا بە جۆرێک لە جۆرەکان سەر نەکەوتین. ئەگەر ڕێگەم بدەن دوو دانە وێنە بەراورد کەم. هەر ئەو وێنانەی کە کۆڵبەرەکانی ئێستە پێیدا دێن ، ئەو چیا و شاخانە هەر ئەوانە بوو سەردەمێک لە ناوچەی مەریوان و سەر مەرزەکان پێشمەرگەی پێدا ئەهات. پێشمەرگەی پێدا ئەهات. ئەو وێنانە دەتوانین ڕێک دایان بنینەوە بەرانبەری یەک. وەختێک ئەوێ چۆڵ بوو، چۆڵ بوو لە سیاسەت، چۆڵ بوو لە موقاوەمەت ، لە سیاسەت بەتاڵ کرا هەمان ئەو فیگوورە ئەگۆڕێ بۆ فیگووڕی  قوربانی بە جۆرێک لە جۆرەکان ئەیگۆڕێ بۆ فیگووڕێک کە بە ڕەحەتی دەسەڵات چی پێی خۆش بوو لێی بکا وە بێ ژمار بیکوژێ، بێ ژمار برینداری بکا و بیکا بە بەشێک لە ئابووریی دەوڵەتی و بیهاڕێت. ئەوە ئەم جێگەیەیە وا ئەزانم شتەکە لەوێدایە، ئەو جێگەی کە دەسەڵات دەستی بۆ برد بێ ئەوەی خۆمان بزانین . ئەمە ئەو شوێنە مەترسیدارە بوو، بەراوردی ئەو دوو دانە وێنە ئەتوانێ زۆر تەعبیر کا بۆ ئێمە. ئەو وێنەی کە سەردەمێک ئێمە تێیدا خەریکی بەرخوەدان و موقاوەمەت بووین کە چۆڵ بوو چ فیگوورێک جێگەی گرتەوە، یانی ئەم ترانسفۆرمەیشنە، ئەم وەرچەرخانە لە کۆمەڵگای ئێمە دا لە ئاستی سووژە دا کراوە.

قازی: شتێکی دیکەش کە سەرنجی منی ڕاکێشا پێم خۆش بوو زۆر بە کورتیش بێ هێندێک شی بکەیەوە ئەویش دیارە لە باری ناوەرۆکەوە نییە لە باری فۆرمەوەیە. لەو ڕۆمانە دا شتەکان وەک بەرد، دار، و گیانداری وەک ماسی هەموو قسە دەکەن ، نموونەی ئاوا هەتا ئێستا لە ئەدەبی کوردی دا هەیە؟ یانی بەردێک خۆی تەجزییە بکا بە بەشی جۆر بە جۆر، ئێشی هەبێ و ژانی هەبێ؟

تەیفووری: بە جۆرێک لە جۆرەکان هەیە، نەک بەو کەیفییەتەوە ، بەڵام  وەک ئەوەی ئێوە خۆتان باش ئاماژەتان پێ کرد ئەگەر بڵێین تێکنیک ، تێکنیکێکە زۆر بە سادەیی لە حەکایەتە کوردییەکان وەرگیراوە بە جۆرێک  لە کۆکراوەی بەیتەکانی ' توحفەی موزەفەریە ' وە هاتووە. یان ئیدەی گشتی حەکایەت ئەوەیە ، یانی حەکایەت یان حەقایەت هەر کامیان پێی بێژین لە کوردی دا، ئیدەی گشتی ئەمەیە کە لە دواییدا سروشت هاوپەیمانی چاکەیە، سروشت هاوپەیمانە لەگەڵ کوڕە کەچەڵەکە ، کە ئەڕوات کە حەوت ئاو ببڕێ، کە دێوەکە بکووژێ ، لە دواییدا سروشت هەر جار بە ڕێگەیەکەوە دێ یارمەتیدەری دەبێ. یانی ئینسانی چاک ، مرۆڤی باش لە دواییدا لە ڕێگەی باشە دا سروشت بە جۆرێک لە جۆرەکان، ئەگەرچی بەشێک لە سروشت دژی بێ، بەڵام لە دواییدا سروشت وە فریای دەکەوێ. ئەمە ئیدەی بنچینەیی ئەمە بوو. وەکوو تێکنیک بێ گومان لەوانەوە وەرگیراوە  بەڵام لە دواییش دا سروشتیش گیانی بە بەردا کراوە . ماسی ، ڕووبار، دار ، درەخت ئەوانە هەوڵ دراوە گیانیان پێ ببەخشرێ و بڵێن لە دواییدا سروشت لەو خەباتە دا  هاوپەیمانی ئینسانی باشە.

قازی: زۆر زۆر سپاس بەڕێز تەیفووری، دیارە ئەو قسانە و ئەو ڕۆمانە زۆری بە بەرەوەیە، یانی ئەو کاتەی بۆمان تەرخان کرد کافی نییە. هیوادارم خوێنەرەوە و بینەرانیش بتوانن ئەو ڕۆمانە وەدست بخەن کە وەشانخانەی 'ناوەندی غەزەلنووس '  لە سڵێمانی چاپی کردووە.دیسان سپاست دەکەم بۆ بەشداریت لە بەرنامەی ڕاوێژ دا داوای سەرکەوتنت بۆ دەکەم.

تەیفووری: سپاس بۆ ئێوەش

قازی: بینەرانی خۆشەویست بەم شێوەیە ڕاوێژی ئەمجارەشمان کۆتایی پێ دێنین تاکوو ڕاوێژێکی دیکە لای ئێوەمان خۆش .

تێبینی: ئەم بەرنامەیە لە ئێوارەی یەکشەمە ٥-ی مەی ( گوڵان) ٢٠١٩ بە زیندوو لە تێلێڤیزیۆنی ستێرک وە بڵاو کراوەتەوە. دەکرێ ڤیدێئۆی ئەم بەرنامەیە لە کاناڵی ڕاوێژ لە تۆڕی کۆمەڵی یووتیوب و لاپەڕەی ڕاوێژ لە فەیس بووک دا تەماشا  بکەن.       

چێژی خوێندنەوە, ڕاوێژ لەگەڵ نووسەر و ڕەخنەگری ئەدەبی سەلاح عەبباسی

 هونەر و چێژی خوێندنەوە

ڕاوێژ لەگەڵ نووسەر و ڕەخنەگری ئەدەبی سەلاح عەبباسی

حەسەن قازی -  بینەرانی خۆشەویست بەخێر بێنەوە بۆ بەرنامەکی دیکەی ڕاوێژ. لە ڕاوێژی ئەمجارە دا باسی مژار و بابەتێکی تایبەتی دەکەین کە ڕەنگە تازەیی هەبێ لە تێلێڤیزیۆنی کوردی دا ئەویش باسی هونەر، چێژ و مەیلی خوێندنەوەیە. خوێندنەوەی کتێب و خوێندنەوە بە گشتی لەگەڵ بەڕێز سەلاح عەبباسی کە هەم خوێنەرەوەیەکی لەمێژینەی کتێبە ، هەم نووسەرە و هەم لێکۆلەرەوەی ئەدەبی یە. زۆر زۆر بە خێر بێی بەڕێز عەبباسی.

سەلاح عەبباسی : زۆر سپاس کاک حەسەن

 قازی: لەوە ڕا دەست پێ بکەین جەنابت لە چ تەمەنێک ڕا دەستت کرد بە خوێندنەوەی کتێب؟

عەبباسی : من لە ٩ ساڵییەوە دەستم کرد بە خوێندنەوە.

قازی : مۆتیڤت چ بوو، چ بوو کە بوو بە پشتگەرمییەک بۆ ئەوەی دەست بە کتێب خوێندنەوە بکەی؟ ئایا جەوی نێو ماڵێ بوو یان چ بوو؟

عەبباسی: بەڵێ جەوی نێو ماڵێ تەئسیری هەبوو. کتێبمان هەبوو لە ماڵێ، دیارە دیوانی شێعر و ئەوانە، باوکم زۆری کتێب هەبوو، کتێبی ڕۆمان و ئەدەبی هەبوو. یەکەم ڕۆمان کە من خوێندمەوە هەمووم نەخوێندەوە ڕۆمانی 'سەد ساڵ تەنیایی ' بوو . بە تەرجومە فارسییەکەی

قازی: لە تەمەنی؟

عەبباسی: لە تەمەنی دەکرێ بڵێین نێوانی ٩ساڵ و دە ساڵ دابووم

قازی: لێی تێ دەگەیشتی زۆر؟

عەبباسی: نەخێر! هەتا بڵێین نزیک سەد لاپەڕەم خوێندەوە، لەوێڕا ڕشتەی کار لە دەستم چووە دەرێ یانی نەمزانی چ بە چییە وازم لێ هێنا. دیسان حەولم دا بیخوێنمەوە. دیسان هەر هەتا ئەو شوێنە خوێندمەوە  کە
' خۆزێ ئارکادیۆ بۆندیا '  دەمرێت، لەو شوێنەوە پێم وا بوو ڕۆمانەکە تەواو دەبێ لێم تێک دەچوو ، یانی چەند جار محاوەلەم کرد لەوێ زیاتر پێشڕەوییم بۆ نەدەکرا تا ئەو شوێنە دەچووم.

قازی: بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە زمانی دایکیی بەڕێزت زمانی کوردی یە و دیارە مەدرەسەشت بە فارسی دەست پێ کردووە، دیارە خوێندنەوەشت بە فارسی دەست پێ کردووە یانی لەو تەمەنەی کە باست کرد ئیمکانی ئەوەی کە هاوتەریب بە کوردیش بخوێنێ خۆ نەبووە.

عەبباسی: نا نەبوو، من هەر بە فارسیم دەخوێندەوە. بە منداڵی دەمتوانی دەقی شێعری، دەقی حافز و سەعدی دەقی قورس بخوێنمەوە بە فارسی . جا بۆ وا بوو من نازانم هۆیەکەی چ بوو.

قازی: دیارە بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە من هێندێک لە نووسینەکانی جەنابتم دیوە کە بە زمانی فارسی لە ماڵپەڕ و سایتی جۆر بە جۆر دا بڵاو کراونەتەوە وا دیارە  بەڕێزت مەیلێکی زۆرت بۆ خوێندنەوەی ڕۆمان هەیە و بۆخۆشت چەند ڕۆمانێکت نووسیوە کە تا ئێستا چاپ نەکراون. پێم خۆش بوو لەوەڕا دەست پێ بکەین  جەنابت خوێندنەوە چۆن کاتاگۆریزە دەکەی چۆنی دابەش دەکەی؟ یانی خوێندنەوە دەبێ بە چ پلە و مەرحەلە دا تێبپەڕێ؟ دیارە لە ڕوانگەی خوێنەرەوەیەکەوە.

عەبباسی: لە ڕوانگەی خوێنەرەوەوە. دیارە هەدەف و ئامانج لە خوێندنەوەی کەسەکە بۆ خۆی دە دەروونی خۆی دا، دە فکری خۆیدا ئامانجێکی هەیە لەوەی کە بۆ دەخوێنێتەوە لەوانەیە شتێک بخوێنییەوە بۆ فێر بوون ، یان ڕاهاتن، وەکوو ئامرازێک بۆ گەیشتن بە شتێک. بەڵام خوێندنەوەی ئەدەبی هیچ ئامانجێکی نییە جگە لە ئەو شتەی کە پێی دەڵێن چێژ وەرگرتن یان چوونە ناو دەق. جۆرەیەک تەمەرکوز، وورد بوونەوە، وورد بوونەوەی زێهنی و فکری  کە تۆ کتێبێکی دەخوێنییەوە ، ڕۆمانێک یان شێعرێک ، بەرهەمێکی ئەدەبی. چونکە بەرهەمێکی ئەدەبی تەنیا ڕۆمان و شێعر ناگرێتەوە، ئەنواعی بەرهەمی هەن، بەڵام ئەو بەرهەمانە بەوەی کە تاچ ڕادەیەک چێژ و بڵێین لەزەت و جوانی ناسی دە وانە دا هەیە و بە خوێنەرەوەی دەبەخشن بەو ڕادەیەش ئەو بەرهەمانە ئەدەبی ترن. هەموو  بەرهەمێک بە یەک ڕادە ئەدەبی نییە . یانی ئەتۆ مەسەلەن شێعری حافزت هەیە، شێکسپییرت هەیە ئەوانە دەکرێ بڵێین لووتکەکانی بەرهەمی ئەدەبین . بەرهەمێکیشت هەیە مەسەلەن تا ڕادەیەک ئەدەبی یە. وەکوو مەقالەیە یا وەکوو پەخشانە ،  لە وانەیە ڕەخنە بێ ، لەوانەیە زۆر کتێبی بڵێین نەسر هەیە کە تەخەیولی نییە، داستانی نییە بەڵام ئەدەبی یە ، بەڵام ڕادەی ئەدەبی بوونەکەی لەگەڵ شێعرێک یا لەگەڵ ڕۆمانێک یا چیرۆکێکی کە ئەدەبی یە  کەمترە لایەنی ئەدەبی بوونەکەی. بەڵام ئەوەی  کە ئێمە چۆن پێناسەی خوێندنەوە بکەین ، بە بڕوای من یەک شت هەیە لە خوویندنەوە دا ئەوەی کە تۆ  چ زانستێکت لە سەر خوێندنەوە هەیە، کە بۆ خۆت دەخوێنییەوە چ زانستێکت لە سەری هەیە. مەسەلەن شێعر دەخوێنییەوە یا ڕۆمان دەخوێنییەوە چ زانستێکت  لە سەر هونەری شێعر هەیە ، لە سەر هونەری ڕۆمان هەیە .

قازی: مەبەستت زانستی پێشووترە؟ یانی بابەتێکی کە دەیخوێنییەوە ئاگاداری پێشووت لێی هەبێ.

عەبباسی: بەڵێ. یانی خۆت چی لە سەر دەزانی. ئەو شتەی کە خۆت لە سەری دەزانی وەکوو ئامرازێک یارمەتیت دەکا لەوەیدا کە بچییە نێو  بابەتەکەوە، یانی دەرگاکانت بۆ دەکاتەوە یانی دەکرێ بڵێین  چەندین کلیلت بەدەستەوەیە بۆ وەی کە ئەو ... ئێستا ئێمە کە  شێعری مەولەوی بخوێنینەوە ئەگەر تەفسیرهایەکی کە مەسەلەن لە سەر ئەو شێعرانە نووسراوە لە کەناری دا بیانخوێنینەوە کلیلێکی زۆرترمان دە دەست دایە بۆ وەی کە بچینە نێو دنیای شێعرەکان. بەڵام وەکوو خوێنەرەوەیەکی ئاسایی ، خوێنەرەوەیەکی کە ئامرازی کەمتری دەبەر دەست دایە خوێندنەوە دەبێتە ئەزموون وەرگرتن، دەبێتە چێژ وەرگرتن ، دەبێتە هۆی ئەوە کە خوێنەرەوەیەک لە ڕوانگەی خۆیەوە ، کە ئەو ڕوانگەیە هەمیشەش شەخسی نییە ، یانی ئەوە نییە کە ئەو ڕوانگەیە تایبەت بەو کەسە بێ ، چون ئەو کەسەش  پەروەردەی سەردەم و پەروەردەی دەور و بەری خۆیەتی ڕوانگەهایەکی هەیە لەو ڕوانگەیەوە مەسەلەن  ئەو بەرهەمە دەخوێنێتەوە و تەفسیری دەکا، جا ئەو تەفسیرە چەندە ڕەخنەگرانەیە ، چەندە زانستی یە ، چەندە دەقیقە ئەوە .. یانی خوێنەرەوەی زۆر باشیش هەیە کە لە وانەیە سەواد و زانستەکەی زۆر لە سەرێ نەبێ بەڵام  باسەکە چەند شتی دیش دەگرێتەوە. ئەمن پێم وایە خوێنەرەوەی  کە زۆر لە ئەدەبییات دا شارەزایە یا بڵێین  تەنانەت ڕەخنەگرێکی گەورەی ئەدەبیش  دەبێ بەرهەمی ئەدەبی بۆ چێژ وەرگرتن بخوێنێتەوە ، یانی نەک بەس خوێنەرەوەی ئاسایی. تۆ ناکرێ بەرهەمی ئەدەبی بکەیتە قوربانی تێۆری ئەدەبی. بەرهەمەکە گرینگترە لە تێۆرییەکە. ئەگەر لە بەرهەمەکە چێژ وەرنەگری ئەگەر تیوریش بزانی بەرهەمەکەت لە کیس داوە یانی ئەو چێژ وەرگرتنە دەکرێ بڵێین خۆش لێ هاتن ، چێژ لێ وەرگرتن یان تەئسیر وەرگرتن کانگە، مەرکەز یان بڵێین ناوەندی خوێندنەوەیە. ناوەندەکە لەو جێژ وەرگرتنە دایە کە ئەگەر خوێنەرەوەیەک نەتوانێ چێژ وەرگرێ هەرچەند ئاگایی و شارەزاییشی لەو دەقە هەبێ یان دەقەکە موشکیلەی هەیە یان خوێنەوەرەکە ناتوانێ پێوەندی لەگەڵ دەقەکە بگرێ ، چون ئەو چێژ وەرگرتنە وەکوو پێوەندی گرتنە وەکوو  حاڵی بوونە  یانی بڵێین ئەتۆ کە شکسپییر دەخوێنییەوە، باڵزاک دەخوێنییەوە وەکوو وەی وایە کە بڵێین شکسپییر یان باڵزاک ئەتۆ دەچی بۆ جیهانی وان، بەڵام ئەوە فەقەت ئەتۆ نی کە دەچی بۆ جیهانی شکسپییر سەفەرێک بۆ ئەو جیهانە دەکەی، ئەویش دێ بۆ لای تۆ ، یانی ئەو دێت ڕوانگە و فکری خۆی دێنێتە نێو جیهانی تۆ وە. چەندە ئەتۆ لەو جیهانە تەئسیر وەردەگری یانی من پێم وایە ئەگەر کەسێک شکسپییر ، ئیفلاتوون ، باڵزاک  یان نووسەرانی دیکەی جیهان بە دیقەت و بە ووردی بخوێنێتەوە فکر کردنەوەی دەگۆڕدرێ. بیر کردنەوەی دەگۆڕدرێ، یانی تەئسیری گەورە وەردەگرێ، ئەو تەئسیرە چۆنە ئەوە بۆ خۆی جێگای زۆر باسە ، چونکە خوێندنەوە دەکرێ بڵێین نووسەر دروست دەکا، بیرمەند دروست دەکا. بە بێ خوێندنەوە نووسەر و موتەفەکیر و رەخنەگر و بیرمەند و هەرچی ناویان لێ دەنێین ئەوانە ئیمکانی نییە دروست ببن بە بێ خوێندنەوە. جا، لێرە دا دیسان باسەکە چەندین لک و پۆپی لێ دەبێتەوە؛ یەکیان ئەوەیە ئەتۆ کە ئەنواعی تیوری یان بڵێین نەزەریاتی قوتابخانەکانی ڕەخنەی ئەدەبی ، ئەوانە بۆیە داندراون کە لە دەقی ئەدەبی نزیک ببنەوە یانی هەموویان ، هەر نەوعێک لە قوتابخانەی ڕەخنەیی  بێ ئامانجەکە ئەوەیە کە نیزیک ببنەوە، ئەو نیزیک بوونەوەیە ئێستا مەسەلەن چەندین نەوعی هەیە ئەتۆ دەتوانی ڕەخنەیەک بەرهەمێک لە سەر ڕۆمانێک بنووسی  کە پێوەندی بە قوتانخانەیەکی تایبەتییەوە نەبێ ، ڕەخنەیەکی کەسی بێ ، شەخسی بێ. وەکوو بڵێین ئەزموونی خۆت دەرببڕی.

قازی: زۆر باشە ، بائێستا بێینە سەر ئەزموونی خۆت زیاتر . باسی ئەوەت کرد ئەو یەکەم ڕۆمانی کە دەستت داوەتێ و حەولت داوە بیخوێنییەوە بە زمانێکی کە زمانی مەدرەسەت بووە بەڵام زمانی دایکیت نەبووە ؛ ' سەد ساڵ تەنیایی '  کە شوێنەوارێکی زۆر بە ناوبانگی نێونەتەوەییە. کە ئەو ڕۆمانە سەرەگێژەی بۆ دروست کردووی بەڵام دوای ئەوەی ووردە ووردە لە خوێندنەوە ڕاهاتی ، لایەنی سەرەکی بۆ تۆ وەک خوێنەرەوەیەک و دواتر وەک نووسەرێک چ بو؟ چێژ لێ وەرگرتن بوو ، لێ فێر بوون بوو، چ بوو؟  زانیاری وەرگرتن بوو، چ بوو؟  یانی چاوەڕوانیت لەو دەقە چ بوو؟ دیارە دۆخی ئێستات لەگەڵ ئەو دەمی ئاڵوگٶڕی تێدا پێک هاتووە. لە سەرەتاوە چۆن بووە.

عەبباسی: لە سەرەتاوە  مەسەلەکە ئەوە بوو هەر بەرهەمێکی ئەدەبی کە کلاسیک بێ  ئەتۆ شتی لێ فێر دەبێ جا بەڵام ئەتۆ بۆخۆت هەر چی زانیاری و ئاگاهیت زیاتر بێ ، شتی زیاتری لێ فێر دەبی، هەرچی ئاگاهی و زانیاریت کەمتر بێ کەمتری لێ فێر دەبی چون ئەو شتانەی تێدایە بەسەریان دا باز دەدەی بەبێ ئەوەی کە بزانی. یەكێک لە شتە ئاساییەکان لە خوێندنەوە دا ئەوەیە کە تۆ بابەتێک دەخوێنیتەوە بە سەر زۆر لەو مەعنا و مەفهوومانەی کە دەو بابەتە دا هەن بە سەریان دا تێ دەپەڕی بە بێ ئەوەی کە وەری بگری ، لێێ تێ بگەی. خوێنەرەوەیەک کە لەوە تێ ناگا کە لە دەقەکە تێ نەگەیشتووە، یا لەوە تێ ناگا کە کەمی لێ تێگەیشتووە شانسی زۆر کەمە لەگەڵ ئەو دەقە ماملەیەکی مۆنسیفانە یان مامڵەیەکی ڕێکوپێک بکا، یانی دەقەکە وەک خۆی وەربگرێ. ئەمنیش دیارە لە تەمەنی یازدە و دوازدە و سێزدە ساڵی دا کە ڕۆمانم زۆر دەخوێندەوە  بە سەر هەزاران شت دا بازدم داوە کە نەم زانیوە ئەو دەقە دەڵێ چی بەڵام دواتر لە بیست و دوو سێ ساڵی بڵێین وەکوو شێوەیەکی پرۆفێشیۆنێل ، وەکوو خوێنەرەوەیەکی حیرفەیی ، دائیمی ئەو کاتی دیسان خوێندوومنەوە. ئەو بەرهەمانەی ئەو کاتی خوێندبوومنەوە . دەکرێ بڵێم هەموویان ، لە سەدا نەوەد و نۆیانم  دووبارە خوێندەوە یانی ئەوە نەبوو کە بڵێم کە ئەو کتێبەم لە پازدە ساڵی خوێندووەتەوە تازە ئەوە تەکلیفی تەواو بووە و خوێندراوەتەوە. بەڵام تەکلیفی تۆ لەگەڵ دەقێکی کلاسیک دەکرێ بڵێم قەت تەواو نابێ ، یانی ئەوە نییە کە ، دەقێک کە دەکرێتە دەقی کلاسیک مانای ئەوەیە  کە ئەوە مانا بەرهەم دێنێ و ئەو بەرهەمهێنانەش  ئەوە نییە کە بڵێی تەواو دەبێ. ئێستا هەموو ساڵێ ڕەخنە و تەفسیری تازە لە سەر شکسپییر و تۆڵستۆی و باڵزاک و تڕاژدی یوونانی و چووزانم چی دەگیرێ. یانی لەسەر ئەو شتانە بەردەوام شتی تازە دەنووسن.

قازی: ئەمن بەو دیسان خوێندنەوەیە کە باست کرد وەبیر قسەیەکی بیرمەند و زمانزانێکی ئێرانی کەوتمەوە واتە دایووشی ئاشووری کە باس دەکا ' ئاوای گوت زەردەشت' ی کە تەرجەمە کردووەتەوە، وا بزانم لە پێشدا لە زمانی ئەڵمانییەوە کردوویە، نزیکەی بیست چاپ کە کراوە، بیست جاری پێدا هاتووەتەوە، مەبەستم خوێندنەوەی زیاتر و زیاترە. باشە دەمەویست ئەوە بزانم ، باست کرد کە لە سەرەتاوە بە ڕۆمان خوێندنەوە دەستت پێ کرد، چۆن بوو کە ئەو چێژ و مەیلەت هەر وا زیاتر و زیاتر بوو؟ یانی قەت هەستی ئەوەت نەکرد لە خوێندنەوەی کتێب ماندوو بی ، یان بە لای دیدا چ هۆکارێک دەبووە هۆی ئەوە کە هەر بخوێنییەوە و هەدا نەدەی ؟

عەبباسی: ئەمن پێم وایە هەمووی ئەوانەی کە وەدوای کاری نووسین دەکەون بۆخۆیان دەنووسن ، بەو قۆناخانە دا تێ دەپەڕن واتە ئەوانە هەست دەکەن کە هیچ چێژێک لە جیهان دا گەورەتر لە ئەدەبییات نییە. یانی لە وانەیە زۆر چێژی دیکە هەبن سەفەر کردن ، قسە کردن لە گەڵ دۆستان و ڕەفیقان ، سەرگەرمی ، تەماشای فووتباڵ، وەرزش یانی زۆر شت هەیە خواردن ، هەر وەک باسم کرد سەردان و سەفەر و شتی عیلمی ماتێماتیکس، فیزیک ئەوانە هەموو دەتوانن کانگایەک بن بۆ سەرگەرم بوون ، بۆ چێژ وەرگرتن، بەڵام چێژ وەرگرتنی ئەدەبی بە بیروڕای من چێژ وەرگرتنێکی جیاوازە. یانی ئەوانەی کە ڕا دێن لەگەڵ ئەوەی کە شێعر یا بەرهەمی ئەدەبی بخوێننەوە ئەو بەرهەمە بۆ ئەوە ناخوێننەوە کە ئەو بەرهەمە قازانجی ئابووری هەیە ، سوودێکیان پێ دەگەیێنێ یان کۆمەگیان دەکا لە بوارێک دا.

قازی: بەڵام لە بواری کەسایەتییەوە حەتمەن کۆمەگ دەکا! بۆ ئەوە زانیاری بچیتە سەرێ.

عەبباسی: سەد لە سەد ، ئەوە ناخود ئاگا ، بەڵام ئەوانە دەیخوێننەوە بە خاتری ئەوەی کە مەسەلەن ئەگەر بە منیان گوتبا وەرە بچینە فووتباڵ، کتێبەکەم پێ خۆشتر بوو دەو تەمەنی دا. فووتباڵەکەش دیارە پێم خۆش بوو، والیباڵم دەکرد ، فووتباڵم دەکرد بەڵام  لە دەرەجەی یەکەم دا چێژێکی زیاترم لە خوێندنەوەکە وەردەگرت تا ئەوەی کە لە فووتباڵ. دوایە ئەوەی کە تۆ بۆچی چێژ لە هونەر وەردەگری، کە چێژ لە هونەر وەردەگری بۆخۆشت هەست دەکەی بەرهەمی هونەری بخولقێنی ، ئە لێرە دا هێندێک میکانیزم هەیە  زۆرێک لەوانەی چێژ لە بەرهەمی هونەری وەر دەگرن خۆیان نابن بە نووسەر یان خولقێنەری هونەری ، دەبن بە  ڕەخنەگری هونەری.

قازی: باشە لە نۆ ساڵی و یازدە ساڵی ڕا هەتا ئێستا مێتۆدی خوێندنەوەت چ ئاڵوگۆڕێکی بە سەر دا هاتووە . یانی ئەتۆ وەختێک  دەقێک بە دەستەوە دەگری ، بەرهەمێک بە دەستەوە دەگری  کە بی خوێنییەوە بۆ ئەوەی کە بتوانی کۆنسێترە ببی یانی بتوانی بە تەواوی فکرتی لە سەر تەرکیز بکەی چ مێتۆدێک  ڕەچاو دەکەی؟ یانی گەیشتوویە ئەوەی کە بە شێوەیەکی باشتر بەرهەمێک بخوێنییەوە؟

عەبباسی: بەڵێ ڕاستە گەیشتوومە ئەوەی. ڕۆمان نابێ زۆر پچڕ پچڕ بخوێندرێتەوە یانی دیارە ئەوە لە مێژە پێی گەیشتووم ئەوە ئەو شتەیە کە ئەو کاتیش کە لە تەمەنی منداڵی دا ڕۆمانم دەخوێندەوە وا نەبوو کە پچڕ پچڕ ئەو کارە بکەم یانی مانگێک سەد لاپەڕەی بخوێنمەوە دوومانگی دیکە پەنجا لاپەڕەی تر. وام نە دەخوێندەوە. وام دەخوێندەوە مەسەلەن لە ماوەی حەفتەیەک دا، پێنج ڕۆژ دا ، شەش ڕۆژ دا دەو کاتانەی کاتم وەدەست دێنا هەر کاتەی سەد سەفحە، دوو سەد سەفحەم دەخوێندەوە وا بوو زوو تەواوم دەکردن و ئێستاش دەزانم ئەوە باشترین شێوەیە بۆ خوێندنەوەی ڕۆمان یانی نابێ فاسیلەی زێهنی تۆ مەوداکەی زۆر درێژ بێ لەگەڵ ئەو شتەی ، ئەو فەسڵانەی کە پێشتر خوێندووتەتەوە، چونکە دەبێ شتەکەی وەکوو کوڵییەت ببینی. ئەگەر ئەتۆ مەسەلەن ڕۆمانی  ' شەڕ و ئاشتی' ، یا ' ئاننا کارنینا '  یا ' دۆن کیشۆت ' ی کە محەمەدی قازی بە فارسی وەری گێڕاوە

قازی : دیارە ئەوە کراوەتە کوردیی سۆرانیش دواتر. کاک ئەحمەدی قازی کردوویە،

عەبباسی: ئەگەر ئەوانە دەخوێنیتەوە شێوەی باشتر ئەوەیە کە تۆ پێوەندییەکەت لەگەڵی نەپچڕێ، پێوەندییەکەت وا نەبێ فەسڵەکەی پێشووت لە بیر چووبێتەوە دوایە بچی فەسڵەکانی بەعدی بخوێنییەوە یانی مەودای زەمانی دوور و درێژی دە بەین دا نەبێ، کە کاتێک کتێبەکە تەواو دەکەی کوولییەتەکەت لە بەر چاو بێ ، یانی ئەوەڵەکەت لە بیر بێ بۆ ئەوەی کولی بەرهەمەکە بێ دەنێو فکرتەوە.

قازی: بۆ ئەوەی ئەو کارە بکرێ ئەمن پێش ئەو بەرنامەیە لە جێگایەکدا خوێندمەوە – بۆ ئەوەی خۆم ئامادە بکەم بۆ ئەوەی بتوانم پرسیارت لێ بکەم -  کە باسی هونەری خوێندنەوە دەکرێ لەوێدا کەسێک پێشنیاری ئەوە دەکا کە قەڵەم و میداد باشترین یارمەتیدەری خوێنەرەوەیە چونکوو دەڵێ وەختێک ئەتۆ کتێبێک بە دەستەوە دەگری بیخوێنییەوە لە عەینی حاڵ دا لە پەراوێز دا یان لە سەرەوە و خوارەوەی لاپەڕەکانی کتێبەکە یادداشت بکە بنووسە. ئەوە دەبێتە هۆی لە بیر بوون . جا پێشنیاری جۆر بە جۆری کردووە بۆ بەکار هێنانی نیشانە و نووسینی لاپەڕەی کتێبەکە بۆ ئەوەی بتوانی بگەڕێیەوە سەری. ئەوە یارمەتی دەکا کە تەرکیزی زەین هەتا دوایی کتێبەکە بمێنێتەوە.

عەبباسی: ڕاستە ، زۆر جوانە تەواو لەگەڵ ئەوە هەم . یەکێک لە ڕەخنەکانی کە دایکم لە منی دەگرت دەیگوت ئەو کتێبانە هەموو شەڕە پشیلەن هێندەت شت لە سەر نووسیون ، کتێبەکانت کۆن دەکەی دەیان فەوتێنی. چون پێی وا بوو کتێب دەبێ خاوێن و تەمیز و تازە بمێنێتەوە ، نابێ بە خودکار و قەڵەمی لەم لاو ئەو لای بنووسرێ. لە حالێکی دا ئەمن زۆربەی کاتەکان ئەگەر شتێکم بە زێهنی دەگەیشت لە پەراوێز دا دەمنووسی. پێم وایە شێوەیەکی زۆر باشە  و زۆر جاریش ڕەخنەی ئەدەبیم نووسیوە ڕەخنەکە هەر تێکەڵ کردنەوەی پەراوێزەکان بووە. یانی ئەو پەراوێزەی لە سەر کتێبێک نووسیومە دوایە بووەتە ڕەخنەیەکی ئەدەبی یان  مەقالەیەک لە سەر کتێبەکە .

قازی: بێجگەلە بەکار هێنانی قەڵەم و یادداشت کردن چ هۆکارێکی دیکە دەتوانێ یارمەتی خوێنەرەوە بدا بۆ تەرکیز کردنی زیاتر بۆ خوێندنەوەی دەقێک؟

عەبباسی: تەفسیر کردن. ئەتۆ ئەو شتەی کە دەیخوێنییەوە نابێ بەسەریدا ڕەد بی. ئەمن پێم وایە خوێنەرەوە نابێ پەلە بکا، موتڵەقەن نابێ پەلە بکا. یانی لە خوێندنەوەی ڕۆمانێک دا دەبێ وەخت دابنێی . ئەگەر بە پەلە بە سەریدا ڕەد بی، یانی تەرکیز کردن ئاوا دەبێ کە تۆ شتەکە دەخوێنییەوە لەگەڵ خۆشت بیری لێ دەکەیەوە، تەفسیری دەکەیەوە یانی خوێندنەوەکەت بۆیە بە کاوەخۆ دەبێ ، خوێندنەوەیەکی خێرا نابێ هۆیەکەی ئەوەیە لەگەڵ ئەوەشدا کە دەخوێنیتەوە جاری وایە پشوویەک دەدەی بەڵام پشو دانەکەت فکر کردنەوەیە لەو شتەی کە خوێندووتەتەوە. یانی پشوویەکە پشوو نییە لە حەقیقەتدا یانی ناکرێ بڵێی ئەوە پشوویە.

قازی: وا هەبووە کە جەنابت وەختێک کتێبێکت خوێندووەتەوە بێجگەلە لە پەراوێز دا نووسین بۆ ئەوەی یارمەتی بکا بە تەرکیز لە سەر دەقەکە بەڵام لە دواییدا کە هەموو کتێبەکەت خوێندووەتەوە کورتەیەکی لای خۆت بنووسییەوە؟

عەبباسی: بەڵێ ئەوە زۆر باشە

قازی: ئەوەت کردووە

عەبباسی: بەڵێ، ئەمن پێم وایە خوێندنەوەی کتێب پێش هەموو شتێک ئەوەیە ئەگەر ئەتۆ لە پێشدا کورتەی کتێبەکە بزانی زۆر یارمەتیدەرە. بە پێچەوانەی ئەوانەی کە پێیان وایە نابێ بزانی چ ڕوو دەدا . چون ئەوانە بۆ یەک جار کتێب دەخوێننەوە . کتێب خوێندنەوەی ئەسڵی جاری دووهەم و سێهەمە. جاری  یەکەم ئەتۆ هێستا نازانی دوایە چ دەبێ ، کۆتایی شتەکەت لە پێش چاو نییە. بۆ نموونە چونکە من زۆرتر لە سەر ڕۆمان قسە دەکەم  یا چیرۆک. چیرۆکێک کە تۆ دەخوێنیتەوە بۆ یەکەم جار نازانی چییە ، نازانی چ ڕودەدا. بەڵام کە بۆ جاری دووهەم  دەیخوێنیتەوە ئەتۆ ئاگات لە هەموو شت هەیە ، دەزانی چ ڕوو دەدا و چ دەقەومێ و چ شتێک پێش دێ. بەڵام سەرەڕای وەی دیسان چێژی لێ وەردەگری. ئەو چێژ وەرگرتنەی دووەم چێژوەرگرتنێکی واقعی یە. چێژ لێ وەرگرتنی ئەوەڵ هێندێک تەعلیق  و بڵێین کونجکاوی، چی پێ دەڵێن بە کوردی؟

قازی: بە پرسیاری ، ئەوە نییە دەڵێن منداڵێکی بەپرسیارە، لەسەر هەموو شتێک دەپرسێ

عەبباسی: بۆ ئەوەی بزانی ئەوە چی لێ دێتەوە. یانی ئەتۆ دەتەوێ بزانی ئەوە چی لێ دێتەوە بۆیە خوێندنەوەی یەکەم  خوێندنەوەیەکی زۆر ئەدەبی نییە، خوێندنەوەیەکە کە تێیدا عونسوری بیلاتەکلیفی  عونسوری ئەوەی بڵێین کە تۆ ووڵامت وەرنەگرتووەتەوە زۆر تێیدا بەهێزە. بەڵام خوێندنەوەی دووهەم دەکرێ بڵێین خوێندنەوەیەکی عیلمی، زانستی ، فکری ، فەلسەفی و خوێندنەوەیەکی قووڵە، خوێندنەوەیەکە کە تۆ بۆت گرینگ نییە کە چ روودەدا ، هیچ بۆت گرینگ نییە کە دوایە چ پێش دێ . چون هەمووی دەزانی کێشەت لەگەڵ ئەوە نییە، کێشەکەت لەگەڵ ئەوەیە ئەو بەرهەمە ، ئەو دەقە چ دەڵێ؟ چونکە ئەو شتەی کە کوتراوە و ڕووی داوە پێویستی بە تەفسیر هەیە ، پێویستی بە  لێکۆڵینەوە و ووردبوونەوەیەیە. جا ڕەخنەی ئەدەبیش لێرە دایە . ئەمن پێم وایە لە خوێندنەوەی دووەم و سێیەم  دایە کە تۆ دەتوانی ڕەخنە لە سەر کتێبێک بنووسی یان مەقالەی لە سەر بنووسی یان تەحلیل و لێکۆڵینەوەت لە سەری هەبێ . ببوورە لێرەدا دێمە سەر ئەو پرسیارەی تۆ کردت کە  ' خوێندنەوە چییە ؟' ، ئەوە پرسیارێکی زۆر گەورەیە، دوایە خوێندنەوە بۆ چییە؟، خوێندنەوە بۆ کێ یە؟ ئێمە بۆچی دەخوێنینەوە، ئامانجمان چییە. ئەوانە هەموو  پرسیاری بەجێن. ژان پۆل سارتر  کتێبێکی هەیە بە نێوی 'ئەدەبییات چییە' ؟  دەقیقەن لە ڕوانگەیەکی دیکەوە دەیەوێ ووڵامی ئەو پرسیارە بداتەوە. لە فەسلی یەکەم دا دەڵێ نووسین چییە ، نزیکەی سی چل لاپەڕەی هەیە باسی وەی دەکا نووسین چییە؟ لە فەسڵی دووەم دا کە ئەویش پەنجا شێست لاپەڕەیەک دەبێ  دەڵێ نووسین بۆ کێ یە؟ و فەسڵی سێیەم نووسین بۆ چی یە؟  یانی ئێمە بۆ دەنووسین. یانی پێوەندییەکی دیالێکتیکی هەیە لێرە دا خوێندنەوە چییە ، خوێندنەوە بۆ چی یە. چونکە ئەو فەعالییەتەی کە خوێنەرەوە دەیکا، چونکە خوێنەرەوە ئەگەر خوێنەرەوەیەکی زۆر باش بێ بۆخۆی دوایە دەبێتە نووسەر. یانی دەقیقەن نەخشەکان دەگۆڕدرێن. ڕۆڵەکان دەگۆڕدرێن. ئەوانەی کە نووسەریشن هەموویان خوێنەرەوە بوون. دوایەش وەک خوێنەرەوە هەر دەمێننەوە. ئەتۆ کە بووی بە نووسەر  ئەگەر دەست لە خوێندنەوە هەڵگری من پێم وایە نووسەرێکی خراپی. نووسەرێکی زۆر باش نی چونکە نووسەر ناتوانێ دەست لە خوێندنەوە هەڵگرێ.

قازی: ئێستا بێینە سەر لایەنێکی دیکە، لایەنی زمان. دیارە بەڕێزت بە فارسی دەستت بە خوێندنەوە کردووە. ئەی دەوری زمانی کوردی بۆ ئەوەی بەڕێزت پێی بخوێنییەوە کەنگێ دەست پێ دەکا؟ بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە کوردی زمانی زگماکی تە. وا بزانم لە مەدرەسە بە کوردی نەتخوێندووە.

عەبباسی: نا. ئەوەی کە تۆ چ  بەرپرسیارییەتێک  لە سەر شانی خۆت دەبینی ، بە چ زمانێک دەنووسین  دوو سێ هۆکار تەئسیریان هەیە. یەک ، ئەتۆ لە وانەیە لە ڕوی ئیدێئۆلۆژییەوە. لە ڕووی ناسیۆنالیستییەوە، لە ڕووی فکری یەوە خۆت بە بەرپرس بزانی لە ئاست زمانی کوردی دا  و واز لە زمانی فارسی یان زمانی عەڕەبی یان زمانی  کە پێی شارەزاتری بێنی  و هەموو حەول و محاوەلەی خۆت ئەوە بێ بڵیی خزمەتی ئەو زمانەی بکەم. زۆر کەسیش وای کردووە، ئێستا ئێمە لە کوردی دا کەسانی وەک مامۆستا هێمن و مامۆستا هەژارمان هەبوو شارەزاییەکی زۆریان  لە زمانی فارسی و عەڕەبی دا هەبوو، یانی شارەزاییەکی زۆر باشیان هەبووە بەڵام هاتوون  لە سەر کوردی کاریان کردووە کاری گەورەشیان کردووە ، چوون لە سەر ئەو زمانە کاریان کردووە. یانی دێرە دا نەخشی ئیدێئۆلۆژی هەیە، نەخشی کۆمەڵایەتی و مێژوویی هەیە کە تۆ دەمێژوویەک دا دەژی کە کێشەی هەیە.

قازی: جا ئەگەر ئەتۆ خۆت بهێنییە نێو ئەو قالبە .

عەبباسی: دەمەوێ بێمەوە سەر ئەو باسە. ئێمە کە ئەدەبییات وەکوو ئامراز چاو لێ بکەین  بۆ گەیشتن بە شتێک ئەو وەختی لەوانەیە زمانمان بکەین بەو زمانەی  کە دەمانەوێ خزمەتی پێ بکەین ، قارەمانەکانمان لەوانەیە بکەین بە  پڕوڵێتاریا و کڕێکار و بمانەوێ خزمەتی ئەو چینەی بکەین . یان لە ڕۆمانەکەماندا دەمانەوێ پەیامێکی سیاسی ، ئیدێئۆلۆژیک زەق بکەینەوە بە قازانجی سیاسەتێک ، بە قازانجی چینێک، بە قازانجی ئیدێئۆلۆژی . بەڵام  کە ئەدەبییات وەکوو ئەدەبییات چاو لێ بکەین شتەکە جیاوازە لێرە دا تۆ بەو زمانە دەنووسی  کە پێت وایە ئیمکاناتی زۆرترت دەداتە دەستی ، ئەو بەرهەمانە دەخوێنییەوە کە....

قازی: ببوورە ئێستا بەڕێزت بە شێوەی گشتی باس دەکەی. ئەمن مەبەستم بە شێوەی گشتی نییە ، مەبەستم ئەزموونی خۆتە .

عەبباسی: ئەمن دێمەوە سەر ئەوەی

قازی: لەکەنگێوە دەستت پێ کردووە کە پارالێل کە بە فارسی  خوێندووەتەوە ، زۆربەی ڕۆمانە کلاسیکەکانی دنیایێ، لەو ساڵانەی دواییدا بە کوردیش زۆر شت تەرجومە کراوە ، ئەگەر موقایەسە بکەین لە نێوان بازاری نووسین و بڵاو کردنەوە بە فارسی و بە کوردی دیارە فارسی هەم لە بەر ژمارەی جەمعییەت و هەمیش دەرەتانی وەکوو زمانێکی ڕەسمی زیاتری پێ نووسراوە و زیاتری پێ بڵاو کراوەتەوە. وەکوو خۆت کەنگێ دەستت پێ کردووە کە بە کوردی بخوێنییەوە زیاتر؟ دواتر دەگەینە سوێدیش.

عەبباسی: من دەمەوێ لێرەوە دەست پێ بکەم ، ببوورە ووڵامی پرسیارەکە بڕێک دواتر دەدەمەوە.

قازی: چۆنی پێ خۆشە وا بکە.

عەبباسی: چونکە  دەبێ لێرە ڕا دەست پێ بکەین . هەر نووسەرێ ، لە هەر جێگایەکی دنیایە بە بڕوای من دوو هۆکاری هەیە کە بەرهەمە هونەرییە ، ئەدەبییەکانی  دیاری دەکەن کە کوالیتە و کەیفییەتیان چۆنە  یا چ شێوازێک بە خۆ وە دەگرن. یەکیان ئەوەیە کە ئەزموونەکانی ژیانی خودی نووسەر چییە . ئەو ئەزموونانە دەکرێ سیاسەت بێ، دەکرێ مەسەلەی ژیانی تاکە کەسی بی، دەکرێ مەسەلەی چینایەتی بێ، دەکرێ مەسەلەی زوڵم و زۆری و دیکتاتۆری سیاسی بێ ، دەکرێ مەسەلەی ناسیۆنالیستی بێ، دەکرێ جووڵانەوەیەکی ناسیۆنالیستی بێ، دەکرێ تێکەڵاوێک لە هەموو ئەو شتانە بێ. ئەمە دەبێتە ئەزموون و تەجروبەی زیندەگی. شتێکی دیکەش کە دێرە دا تەعیین کونەندەیە ، یان بڵێین دەوری یەکلاکەرەوەی هەیە  ئەو شناخت و ئاگاهی و زانینەیە کە  ئەو نووسەرە لە سەر کاری خۆی هەیەتی یانی لە سەر  ئەدەبییات هەیەتی، لە سەر نووسین چ دەزانێ. دێرە دا ئەمن پێم وابێ شتەکە دەگۆڕدرێ یانی ئەوەی کە  تۆ لە سەر نووسین چ دەزانی، ئەوەی کە تۆ چۆن چاو لە ئەزموونەکانی خۆت دەکەی دیاریی دەکا. یانی ئەزموونەکانت نین دیاری دەکەن کە ئەتۆ چ دەنووسی بەڵکوو  ئەوەی کە تۆ چ لە سەر ئەزموونەکانت دەزانی دیاری دەکا کە تۆ چۆن  لە سەریان دەنووسی. ئەو دوو شتە زۆر جیاوازن . نووسەری ئێمە بڵێین  کە ڕەد فێعلی هەیە لە سەر ناسیۆنالیزم  و عاتیفی و حیماسی باسی زمانی کوردی دەکا  و باسی نووسین دەکا ، نووسینەکەی لەو ڕوانگەیەوە کە ئەزموونەکەی  هێشتا نەبووەتە ئەزموونێکی ئەدەبی ، ئەزموونێکی کەسی یە بەرەو ئەدەبییات دەچێ. نووسەری غەریزی پێ دەڵێن ، بڵێین شاعیری ئە لەو تیپەشمان زۆرە کە بەرهەمەکانی نەتیجەی ئەزموونەکانێتی ، بەڵام ئەزموونەکانی پاڵپشتێکی ئەدەبی قورسیان نییە.  یانی تەفسیری بۆ ئەزموونەکانی خۆی بەرتەنگە.  ئەتۆ  دەبێ ئەزموونەکانی خۆت تەفسیر کەیەوە بۆ ئەوەی ئەو ئەزموونانە  تەفسیر کەیەوە  ئەو جیهانی ئەدەبییات بەو عەزەمەتەیەوە لە بەرانبەرت دایە، بە گەورەییەوە، چون جیهانی  ئەدەبییات بڵێین ئەوە شکسپییرە ، تۆڵستۆیە، باڵزاکە  ئەوانە خاوەن بەرهەمی زۆر گەورەی ئەدەبین  و دنیایەکی زۆر گەورەیە لە فکر و فەلسەفە. دوایە کە نووسەرێک دەچێ بۆ لای ئەدەبییات  ناکرێ  نەچێ بۆ لای فەلسەفە ، ناکرێ  نەچێ بۆ لای ڕەخنەی ئەدەبی.

 قازی: باشە ئێستا ئەگەر دەکرێ ووڵامی پرسیارەکەی من  بدەیەوە یانی قسەکان بهێنییەوە سەر زمانی کوردی.

 عەبباسی: بەڵێ من قۆناغێک بوو پێم وا بوو  دەبێ بە کوردی بنووسم و نابێ بە هیچ زمانێکی دی بنووسم.

 قازی: بش خوێنییەوە؟

عەبباسی:  نا ، خوێندنەوە نا . خوێندنەوەم مەمنووع نەکرد بوو. نا ، خوێندنەوەم قەت لە خۆم قەدەغە نە کرد بوو بەڵام  بە نووسین قۆناغێک فارسیم لە خۆم قەدەغە کرد بوو . پێم وا بوو بەس وەزیفەمە ، ئەرکی منە کە بە  زمانی کوردی بنووسم. لەو سەردەمیدا ڕۆمانێکم نووسی ، دوایەش جار جارە ووتار و شتم دەنووسی.

 قازی: باشە ئێستا کە باسی ڕۆمانت کرد  ، دەکرێ ناوی ڕۆمانەکەت یان ڕۆمانەکانت باس بکەی؟

عەبباسی:  بەڵێ دەکرێ ،  بەڵام تا ئێستا چاپ نەکراون

قازی : وەکوو نموونە

عەبباسی:  هێندێک لە ڕەفیق و  برادەر دیتوویانن ، ڕۆمانێکم نووسی بوو بە ناوی ' قسە و باسی ناو شار '  ، ئەوە بە کوردی بوو ، دووی دیکە بە فارسی بوون.

قازی:  ناوەرۆکی کۆمەڵایەتی هەیە؟

عەبباسی:  جیاوازن ، سێ ڕۆمانم نووسیوە هەموویان جیاوازن.

قازی: یەکیان بە کوردی

عەبباسی : و دوو بە فارسی . بەڵام مەبەستی من لە قسەکە ئەوە بوو  ئەتۆ کە چاو لە ئەزموونەکانت دەکەی یانی ئەو ئەزموونە پێت ناڵێ ئەتۆ دەبێ  ئەو ئیدێئۆلۆژییەی لە سەردەمی تۆ دا هەیە ئەتۆ ئەوەی قەبووڵ کەی. بەڵام ئەگەر ئەتۆ تەفسیری بکەی ئەو کاتی ئەتۆ دەتوانی تۆزێک لە ئەزموونەکەی  فاسیلە بگری، تۆزێک لێی دوور بکەوییەوە. ئێمە چارەنووسمان ئەوە بوو کە بەشێک بین لە  جووڵانەوەی ناسیۆنالیستی کوردی وەکوو بنەماڵە  و دوای شۆڕشی ئێران و ئەو شتانە. بەڵام کە تۆ لەو ئەزموونە دوور دەکەوییەوە بە مانای وەی نییە کە تۆ دژی  مافی گەلی کوردی. نا، ئەسڵەن. بە مانای وەیە کە دەزانی لە ڕێگای باشترەوە بۆ  ئەو مافانە حەول بدەی.

قازی:  ئەزموونت لەگەڵ زمانی سوێدی چۆنە؟ چونکە بە زمانی سوێدیش وا بزانم دەستت کردووە بە خوێندنەوە و تێێدا قووڵ بوویەوە.ئەزموونت لەگەڵ زمانی سوێدی چۆنە، خوێندنەوە بە سوێدی؟

عەبباسی:  ئەزموونم لەگەڵ  زمانی سوێدی خوێندنەوەم باشە بەڵام ،  بە فارسی خێراترم.

قازی: مەبەستم ئەوەیە هێندێک باس بکەی  وەختێک دەقێک بە سوێدی دەخوێنییەوە چۆن ئینعیکاس پەیدا دەکا لە زێهنت دا؟  چۆن چێژی لێ وەردەگری؟ مەبەستم ئەو لایەنانەیە.

عەبباسی:  ئەگەر ئەزموونی زمانەکان لە نەزەر بگرین ، ئەگەر ئێمە بێین بە زمانی کوردی و فارسی بەس ئەو بەرهەمانە بخوێنینەوە کە تەرجومە نەکراون ، خودی کورد و فارس نووسیویانن  ئەزموونێکی ئەدەبییاتی  نەتەوەیی ئەو فەرهەنگانە وەردەگرین . بەڵام ئەگەر بە کوردی و فارسی خەریکی خوێندنەوەی ' برایانی کارامازۆف '  و ' جینایەت و موکافات ' ی داستایۆفسکی و ئەوە بین  ئێمە لە فەرهەنگی خۆمان دا نین.  یانی دروستە بە زمانی خۆمان  بە کوردی دەخوێنینەوە  بەڵام ئەزموونەکەمان مەڕبووتە بە شتێکی دیکە، بە جیهانێکی دیکە. جا مەبەستم لەو قسەیەی ئەوە بوو  کە ئەتۆ  کە دەتەوێ  بە زمانی کوردی یان بە زمانی سوێدی شت بخوێنییەوە ، ئەگەر ئەمن بێم هەمان ئەو کتێبانە بە زمانی سوێدی بخوێنمەوە کە بە زمانی فارسی تەرجومەکانیانم خوێندووەتەوە ، بەڵام ئەگەر بێم ئەو نووسەرانە کەشف بکەم کە تایبەتن  بەو  زمانە ، سوێدی ..

قازی: ئەمن دەمەویست  دەقیقەن ئەو شتەت لێ پرسم مەسەلەن نووسەرێکی وەکوو یاشار  کەماڵ . یاشار کەماڵ هەم بە فارسی  تەرجومە کراوە، هەم بە سوێدی تەرجومە کراوە و  هەمیش بە کوردی تەرجومە کراوە. یانی بە نیسبەت ئەو کتێبانەی وی کە بە کوردی وەرگێڕدراون کەم نین. ئەگەر کەسێکی وەک جەنابت یانی خوێنەرەوەیەکی جیدی  ئیحتیمالەن بەو زمانانە کارێک یان چەند کاری یاشار کەماڵت خوێندبێتەوە  لە کێهەیان زیاتر چێژ وەردەگرێ و کێهەیان زیاتر ڕات دەکێشێ؟

عەبباسی:  ئەوە پێوەندیی بە سەرکەوتوویی وەرگێڕانەوە هەیە

قازی:  ئەمنیش مەبەستم ئەوەیە

عەبباسی: لەوانەیە  وەرگێڕانێکی کوردی سەرکەوتووتر بێ لە وەرگێڕانێکی سوێدی.

قازی: جا بە تایبەتی  ئەزموونی خۆت چۆنە؟

عەبباسی:  ئەزموونی من ئەوەیە  باشترین وەرگێڕانی یاشار کەماڵ  شوکر مستەفا بووە ئەوەی کە من خوێندوومەتەوە ، لەوانەیە شتی دیکە هەبێ ئاگام لێی نییە. لەو دواییانە دا  ڕۆمانی ' بەفر' م خوێندەوە کە بەکر شوانی وەری گێڕاوە.

قازی: ڕۆمانی پامووک

عەبباسی: بەڵێ ئی ئۆرهان پامووک ئەزموونێکی زۆر باش بوو. زۆربەی ئەو کارانەی وەرگێڕدراونە سەر زمانی کوردی خراپن با ئەوەی  بە ئاشکرا بڵێم. بە تایبەتی ئەو وەرگێڕانانەی کە لە فارسییەوە کراون زۆریان ، بەشی باشیشیان تێدایە، بەڵام  کەمیان باشن . بەڵام ئەمن ئەو باسەم پێ گرینگتر بوو کە تۆ  ئەو ئەسەرە ئەدەبییەی ئەو زمانەی  کە دەخوێنییەوە پێوەندی هەیە بەو  کولتوورەوە کە ئەو بەرهەمەی تێدا دەخوێنییەوە. یانی کە تۆ بتەوێ کولتووری سوێدی بناسی  کە تێیدا دەژی نابێ بچی یاشار کەماڵ  و تۆڵستۆی و باڵزاک و  داستایۆفسکی و شکسپییری پێ بخوێنییەوە بەڵکوو دەبێ بچی ئەو نووسەرە  نە ناسراوانە کە لە جیهان دا زۆریش  نەناسراون ، هێندێکیان لەوانەیە ناسراو بن بخوێنییەوە . بۆ کوردیش عەینی شتە ، یانی ئێمە دەبێ نووسەرانی کورد بخوێنینەوە  بزانین چ دەنووسن و نووسەرانی ئێرانی. دێرە دایە کە ئەدەبییاتی فارسی و کوردی لە ڕووی وەرگێڕانەوە  ، خوب ئەو کتێبانەی کە ئەدەبییاتی جیهانین بە هەموو زمانانی دنیایێ وەرگێڕدراون ، بە کوردی درەنگ دەست پێ کراوە، تازە  خەریکن ڕۆمانی گەورە تەرجومە دەکەن. بیستم  ڕۆمانی مارسێل پڕۆست وەرگێڕدراوەتە سەر کوردی.

 قازی: لەو ڕۆژانە دا  دیتم کە کۆی ڕۆمان و چیرۆکەکانی چێخۆف بە کوردی وەرگێڕدراوە و بڵاو کراوەتەوە ، بەڵام پێم وا نییە لە ڕووسی یەوە وەرگێڕدرابێ.

 عەبباسی: بەڵێ منیش دیتم. نەخێر لە فارسی یەوە تەرجومە کراوە. بە هەر حاڵ دیسان هەنگاوێکی موسبەتە  بەو مەرجەی لەگەڵ دەقە فارسییەکە زۆر جیاواز نەبێ یان کەمووکورتی نەبێ لە ئاست دەقە فارسییەکە دا. دیسانیش  هەنگاوێکی زۆر باشە.

قازی: بەڵام لێرە دا شتێکیش بڵیین ئەوەی کە تەرجومە کردن لە زمانی یەکەم ڕا  هەمیشە دەبێ باشتر بێ. بۆ وێنە بەڕێز سەلاحەدین بایەزیدی هەیە کە وەرگێڕێکی زۆر چالاکی کوردە ، ئەو بەراوەردێکی کردووە لە یەکێک لە وەرگێڕانەکانی یاشار کەماڵ بە کوردی و لەبەر ئەوەی دەقەکە لە فارسی ڕا کراوەتە کوردیی سۆرانی  بەڵام لەگەڵ ماکی تورکی یەکە کە موقایەسەی کردووە دەڵێ فەرقی زۆرە. یانی مەبەست ئەوەیە کە وەرگێران لە زمانی یەکەمەوە زۆر باشترە .

عەبباسی:  شتی وا زۆر ڕوو دەدا بەڵێ ڕاستە.

قازی: یان ئاماژەیەکی کە کراوە بە وەرگێرانی ' شەڕەفنامە' کە هەژار کردوویە  کە باسی ئەوە دەکەن کە هێندێک دەستکاری تێدا کراوە.

عەبباسی:  لە هەموو زمانان دا وەرگێڕانی ئاوا هەیە کە  مەبەست لە وەرگێڕان، وەرگێڕانی دەقەکە، سەبکی دەقەکە ، شێوەی نووسینی دەقەکە، شێوازی دەقەکە نییە مەبەست توانایی زمانە. ئەوە وەفادار نابێ بە سەبکی ئەدەبی. وەرگێڕانێکی دیکەمان هەیە کە لەوێدا  وەرگێر حەول دەدا  کە نزیک بێتەوە لە  سەبکی نووسەر ، لەوێدا حەول دەدا کە هەموو جومەلات و شێوەی داڕشتنی  جوملەکان شێوەی نووسەر بەخۆوە بگرێ. لە کوردی دا هێستا ئەو شتە زۆر نەبووەتە باو ، یەکێک لە هۆیەکانی کورداندن ە ، ئەوەی کە پێی دەڵێن  پەتیگەری کە ئەمن پێم وایە ئەوە زۆر زەربەی لە زمانی کوردی داوە یانی زۆر زمانی کوردی لاوازکردووە  ئەوەی کە ئەتۆ لەگەڵ زمانی کلاسیکی خۆت پێوەندییەکانت بپچڕی.ئێستا ئێمە لە ئێران حافز، سەعدی ، نیزامی ئەوانە  خەڵک بە هاسانی دەخوێنێتەوە چون لە مەکتەبەکان ، لە قوتابخانە ، لە زانکۆکان دەرس  دراون کەسێکی دیپڵۆمی ئیمدادی هەبێ هەموو  ئەدەبی کلاسیکی فارسی هەزار ساڵ لەوە پێش دەخوێنێتەوە تا ئێستا. بەڵام ئێمە لەگەڵ  مەحوی و نالی و ئەوانە پێوەندییەکانمان  بەو شێوەیە نەماوە، زمانەکەمان  زۆر گۆڕدراوە بە نیسبەت سەد ساڵ لەوەی پێشەوە . هۆکارەکەی ئەوەیە ئیدێئۆلۆژییەک هاتووەتە ناوەوە  کە لە ڕوانگەیەکی سیاسی ناسیۆنالیستییەوە  ویستوویەتی زمانەکە دیزاین بکات . ئەو ئیدێئۆلۆژییە زەربەی لە زمانی کوردی داوە.

قازی:  ئێستا وەختێکی زۆرمان نەماوە  ئەگەر جەنابت بتەوێ لە چەند پنکت دا ، لە چەند خاڵ دا  پێشنیاز و ڕێنوێنییەک بکەی بۆ بینەرانی ئەو بەرنامەیە  بۆ ئەوەی کە ببنە خوێنەرەوەی باش  لە چەند نوختەی سەرەکی دا چییان پێ دەڵێی؟ ڕێنوێنییەکانت کامانەن؟

 عەبباسی:  ئەو تێبینیانە حەز دەکەم لە یەک دوو دەقیقە دا بڵێم دوایە  بێمە سەر باسێکی دیکە. تێبینییەکانم ئەوەیە بە پشوودرێژی و بەکاوەخۆ بە بێ پەلە کتێب بخوێننەوە ،  مەودای زۆر نەکەوێتە نێوان خوێندنەوەی فەسڵی کتێبێک تا فەسڵێکی دیکەی. ئەگەر وا بکەن باشتر ئەوەیە کە کورتە چیرۆک بخوێننەوە  چونکە کورتە چیرۆک لە دە لاپەڕە، بیست لاپەڕە ، چل لاپەڕە زیاتری تێ ناپەڕێنێ دەکرێ تۆ  دە دوو سەعات دا کورتە چیرۆکێک بخوێنییەوە. بەڵام کە دێیتە سەر ڕۆمان نابێ مەودای زەمانی دوورودرێژ لە نێوان خوێندنەوەی فەسڵەکاندا هەبێ. پشوودانیش دە نێو خوێندنەوە دا بەڵام بەو مەرجەی کە پشوو دان فکر کردنەوە بێ لە سەر  ئەو بەرهەمەی کە دەیخوێنیتەوە  تەفسیری لە سەر دەکەی.دوایە ئەو شتەی  دیشمان کە باس کرد پێوەندی  بە ناسینی ئەنواعی شێوەکانی نەقد و ڕەخنەوە هەیە . خوێنەرەوە خۆی دەبێ ئەو ئامرازانە بە دەست بێنێ  کە چۆن لە دەق نزیک بێتەوە . ئەو ئامرازانەش ڕەخنەی ئەدەبی پێکی هێناون.  

قازی: پرسیارێکم هەیە با بەرنامەکە بە ئەدەبییاتەوە تەواو بکەین  ئەوە چەند نووسینی بەڕێزتم لە بەر چاوە

' چەند پنکت سەبارەت بە ڕۆمان نووسین '  ،  ' رێئالیزم و لاسایی کردنەوە ' ،  کە لە سایتێک دا بە ناوی  'ڕەمز ئاشووب '  دا بڵاو کراوەتەوە و پاشان ' قەیرانی نووسەر و قەیرانی بەردەنگ ' یا  ' بحران نویسندە و بحران مخاطب '  بە گشتی ئەگەر هەموو قسەکان کۆ بکەینەوە سەر یەک بەڕێزت پێناسەت چییە بۆ ئەدەبییات ؟ دیارە  وەختەکە زۆر کەمە دەبێ زوو بیبڕینەوە.

عەبباسی: جا بۆیە ئەمن بە گشتی دێمە سەر ئەو باسەی کە مێژووی نەوعی ئەدەبی ، یانی ئێمە  مارکس وەختی خۆی پرسیارێک دەکا دەڵێ پرسیارەکەش بڵێین بڕێک بە شیگێفت زەدەگی  بە واق ووڕمانەوە دەکا کە چلۆنە ئێمە هێشتاش چێژ وەردەگرین لە ' تڕاژێدی یونانی ' ؟ چون مارکس دەڵێ تڕاژێدی یوونانی بەرهەمی  منداڵی بەشەری یە، منداڵی مرۆڤ ە. منداڵی مرۆڤایەتی یە، شارستانییەت لە منداڵی خۆی دایە. شارستانییەت هێشتا باڵغ نەبووە. بەڵام بۆ ئێمە ئێستاش ئەو هەمووە تەکامولمان کردووە و لە هەموو ڕوویەکەوە بەرەو پێشەوە چووین  کەچی موعجیبین بەو بەرهەمانە. ئەو بەرهەمانە دەخوێنینەوە هۆکارەکەی چییە؟ مارکس ووڵامێکی سەرڕاست ناداتەوە . بەڵام دوایە بێرتولێد بڕێخت و تێری ئیگلتن و واڵتر بێنیامین و ئاڵبێرت کامۆ کۆمەڵێکی زۆر لە نووسەرانی سەدەی بیستەم هاتنەوە سەر ئەو پرسیارە. کە هۆکارەکە لە چی دایە؟ کامۆ دیارە ئاوا ووڵام دەداتەوە کە هۆکارەکە لە خودی دەقەکان دایە، دە خودی ئەوەی دایە کە ئەوانە مامۆستای تڕاژێدی نووسین بوون و ئێمە هیچ چارەیەکمان نییە بێجگە لەوەی شێوەی نووسینی تڕاژێدی لەوان فێر بینەوە. دەڵێ سەردەمی ئێمە ناتوانێ ئەو تڕاژێدییە بە قووەتە، بە هێزانە بخولقێنێتەوە کە یوونانییەکان خولقاندوویانە. ئەوە  ووڵامی کامۆیە. ووڵامی کامۆی ئەوەیە کە ئەوان کەسانێک بوون لە ئێمە بەهێزتر بوون  لە ڕووی فکری و هونەری و ئەدەبییەوە نەک ئەوەی کە منداڵ بوون. یانی ووڵامەکەی ئەوە نییە کە ئەوان لە قۆناخی منداڵی مرۆڤایەتی دا بووبن. هەر وەکوو لە سەر ئیفلاتوون و ئەرەستوو زۆر کەس پێیان وایە فەلسەفە کەسی لەوان گەورەتری تێدا نەبووە تا ئێستا ، ئەوەی کە دوو هەزار ساڵ لەوەی پێش هەبووە. تێری ئیگلتن دیارە ووڵامێکی جیاواز دەداتەوە  کە ئەگەربچمە سەری لەوانەیە باسەکە زۆر دوور و درێژتر بێ. تاریخی ئەو نەوعە ئەدەبییانە یانی  هۆی ئەوەی کە ئەسەرە ئەدەبییە کلاسیکەکان دەمێننەوە ئایا ئەدەبییات دەتوانێ ئیدیعا بکا بۆ هەمئشە ئەدەبییات دەمێنێتەوە؟ ئایا ئەگەر نەسلەکانی داهاتوو بایەخەکانیان بگۆڕدرێ یان بڵێین شێوەی بیرکردنەوەیان بگۆڕدرێ  دەچن شکسپییر بخوێننەوە؟ دەچن باڵزاک بخوێننەوە؟ یان ئەو شتە دەپچڕی ، ئەو پێوەندییانە دەپچڕێ . ئەو وەختی ئەوان بە شێوەیەکی تر بیر دەکەنەوە. ئایا دەکرێ بڵێین تووشی هەژاری و فەقیری فکری دەبن؟  یان لەوانەیە تووشی شتێکی گەورەتر ببن. شارستانییەتێکی گەورەتر بەرهەم بێ کە پێویستی بە هیومێروس و ئیفلاتوون نەبێ و لە نەتیجە دا ئەو ئەدەبییاتە هەموو وەکوو مەرحەلەیەکی مێژوویی لە شارستانییەت چاو لێ دەکەن.

قازی: زۆر زۆر سپاس بەڕێز عەبباسی بۆ  بەشداریت لە ڕاوێژ دا، داوای سەرکەوتنت بۆ دەکەم ، هیوا دارم هەر وا بە گوڕ بەردەوام بی لە سەر خوێندنەوە و نووسین.

عەبباسی: زۆر سپاس ، ڕێزم هەیە

قازی: بینەرانی خۆشەویست بەم شێوەیە ' ڕاوێژ' ی ئەمجارەشمان کۆتایی پێ دێنین تاکوو ڕاوێژێکی دیکە لای ئێوەمان خۆش .

تێبینی: ئەو بەرنامەیەی ڕاوێژ  ' هونەر و چێژی خوێندنەوە'  لە یەکشەمە ٣-ی مارسی ٢٠١٩  بە شێوەیەکی زیندوو لە تێلێڤێزیۆنی ستێرک  بڵاو کراوەتەوە. بۆ دیتنی ڤیدێئۆی ئەم بەرنامەیە سەری کاناڵی ' ڕاوێژ' بدەن لە تۆڕی کۆمەڵی یوتیووب یان لاپەڕەی ڕاوێژ لە فەیس بووک دا.  

بەڵگەیەکی ساواک لە مەڕ شەهادەتی سمایل شەریف زادە و هاوڕێیانی

لە زستانی ساڵی ١٣٩٤ (2015) موءسسە مطالعات و پژوهشهای سیاسی کتێبێکی بڵاو کردووەتەوە بە ناوی ’ حزب دمکرات کردستان ایران‘ ، بە قەڵەمی کەسێک بە ناوی محمود نادری، ئەو کتێبە بە شێوەیەکی لایەنگرانە و بە مەبەستی شێواندنی مێژووی بزووتنەوەی ئازادیخوازی کورد لە کوردستانی ئێران نووسراوە ، بەڵام هەر چەند چڵ و نیوەچڵیش بێ زۆر بەڵگەی گرینگی تێدایە . لەوانە چەند لاپەڕەی لێپرسینەوە لەگەڵ نەمر سولەیمانی موعینی لە زیندانی بارزانی و هەر وەها ڕاپۆرتی بەرپرسی ساواک (سازمانی ئیتلاعات و ئەمنییەتی کێشور) ی ئۆستانی کوردستان ، لیقوانی بۆ سەرەوەی خۆی لە مەڕ شەهادەتی سمایل شەریفزادە و هاوڕێیانی. بە داخەوە لاپەڕەی یەکەمی ئەوسەنەدەی ساواک لەو کتێبە دا نەهاتووە.

لێرە دا بەڵگەکە وەکوو خۆی بڵاو دەکەینەوە. بۆ چاکتر خوێندنەوە هەمووی نووسراوەتەوە. لە سەنەدەکە دا باسی کەسێک کراوە بە ناوی مەلا حسن، مەلا جەلال کە مەبەست لە ڕەوانشاد دوکتور کوروش لاشایی لە ڕێبەرانی سازمانی ئینقلابی حیزبی توودەی ئێرانە کە وێنەی ئەو سەرو بەندی لێرە لەگەڵ ئەو بابەتە بڵاو دەکرێتەوە.دەقی ئەو بەڵگەیە دواتر دەکەینە کوردی. 

  نخست وزیری

سازمان اطلاعات و امنیت  کشور

مهر  سری

 در بارە --------- ٢ –

در زمینە مراجعت  متواریان ایرانی  نیز باحمد احمدی آموزش لازم دادە شدە بود  تا آنکە در حدود  ٤٠ روز قبل بساواک استان مراجعت  و بمنظور مراجعت شخصی بنام کدخدا شریف  شهرت صالحیان  تقاضای عفو و تامین نمود چون شخص مذکور متواری و دارای سوابق شرارت بود  باحمد احمدی اظهار شد  کە این شخص  بایستی خدمت شایان توجهی بنماید تا نسبت بە عفو وی اقدام گردد.

 احمدی پیغام ساواک را  بە شریف صالحیان ابلاغ و مشارالیە  نیز آمادگی خود را بمنظور  نابودی اشرار اعلام  میدارد  سپس قرار تماس  با شریف با شمارە رمز ٣٢ بین ساواک بانە و احمد خان گذاردە میشود.

 ٢-سوابق کدخدا شریف صالحیان

برابر سوابق موجود  و اقاریر وی  شخص مذکور در حدود بهار سال ٤٠ بعلت کینەای کە از حاج رضا کدخدای  کلبە نشین داشتە  و ناراحتیهائی کە این شخص  برای شریف بوجود میاورد باتفاق دامادش محمد حسن پناە بعراق متواری  و پس از مدتی مراجعت و ضمن دستگیری  پسر حاج رضا  بطرف خود حاج رضا تیراندازی  پس از مدتی بهبود مییابد . ضمنا دو بار اقدام بسرقت مسلحانە نمودە است

٣-وقوع حادثە

 پس از ابلاغ شرایط عفو وسیلە احمد احمدی  بشریف صالحیان نامبردە بمنظور نفوذ و اخذ تماس با عوامل حزبی حرکت و در بانە زیر بآنان برخورد  و خود را بە اسمعیل شریف زادە معرفی و شریف زادە از او استقبال مینماید تا اینکە در اوائل اردیبهشت  نامەای بعنوان سازمان امنیت و فرماندە گردان و احمدی نوشتە ، فرستادە و در آن نامە قصد خود را کە از بین بردن یک یا چند نفر از اشرار بودە اعلام داشتە و پس از آن در تاریخ ٢٢/ ٢ / ٤٧ شریف  صالحیان خود را  بە فرماندە گروهان مامال معرفی میدارد و اظهار میدارد  بهمراهی ٣٢ نفر بە سرپرستی ملا  عزیز ( اسمعیل شریف زادە)  از گندمان سردشت بقریە غر در ٣٨ کیلومتری شمال باختر بانە ( مرز سردشت بانە) آمدیم بعدا  ملا عزیز ، شریف  جمعا  ٨ نفر بمنظور استقبال از فایق کە قرار است با عدە دە نفری کە خلیل شوباش نیز جز آنها بودە  بایران وارد شوند بقرینە  دارینە  ٢٤ کیلومتری  شمال باختری بانە آمدند ساعت  ١١،٢٣  کە نوبت نگهبانی شریف بود از پنجرە اطاق  با تیر  بطرف میرزا محمد و ملا عزیز کە با سە نفر دیگر  در یک ردیف خوابیدە بودند تیراندازی و فرار میکند، ضمنا  داماد شریف بنام محمد حسن پناە جزو آنها بودە کە  پس از تیراندازی شریف طبق قرار قبلی تصمیم بفرار میگیرد  گروهان مامال پس از اطلاع از جریان تقاضای عوامل کمکی نمودە و سە اکیپ  ( احمد احمدی – عبداللە  شهیدی – محمد یونسی)  با سرپرستی  دو نفر از افسران ژاندارمری  و نفرات عملیات مخصوص  اقدام بە تعقیب نمودە و متفقا بە محل واقعە حرکت و مشاهدە میکنند خونریزی زیادی روی لحاف موجود پسر صاحب خانە اظهار کردە یک  ( تیر بدست و پهلوی  یکی از آنها اصابت  کردە و قادر بە تکلم نبودە و ممکن است بمیرد) پس از یک سلسلە تجسس در بین راە  محمد فرزند حسن شهرت حسن پناە  داماد کدخدا شریف بدون اسلحە و مهمات  خود را بمامورین معرفی و محل اختفای اشرار را اعلام میدارد در ساعت ١٢١٤٣٠ ماموران با اشرار تصادف ضمن  زدو خورد ابتدا احمد محمودی  از اهالی نجنە علیا مسلسل چی احمدی کە گلولە بصورتش اصابت کردە بود بشهادت  میرسد  زد و خورد تا ساعت  ١١٩٠٠  ادامە  چهار نفر باسامی ذیل مقتول و اسلحە و مهمات و لاشە آنان بدست می آید.

١-اسمعیل شریف زادە با نام  مستعار ملا عزیز مسئول حزبی منطقە بانە و مغز متفکر عوامل حزبی با یک قبضە مسلسل سمینوف و سر نیزە و ١٥٦ تیر فشنگ و یکرشتە فانسقە و یک جلد دوربین دو چشم و یک عدد نارنجک دستی جنگی.

 ٢-میرزا احمد اهل سردشت با یک قبضە تفنگ ١١ تیر و ٨٤ تیر فشنگ و دو رشتە فانسقەچرمی

٣-حسن  رحمن رابی با یک قبضە تفنگ برنو متوسط و ٣ تری فشنگ و یک رشتە فانسقە چرمی

٤-علی فرزند عبدالە کۆڵی اهل بناویلە سردشت با یک قبضە ١١ تیر و و ٢٩ تیر فشنگ  با فانسقە و یکنفر دیگر بنام عبداللە اهل بانە  زیر کە احتمالا کشتە شدە و اشرار ویرا با اسلحە برودخانە انداختەاند. فرد دیگری بنام مصطفی اهل لیلانە ناحیە سردشت  نیز فرار کردە است. ضمنا ٤٥ برگ اسناد و  مدارک از جیب این افراد کشف  کە صورت و بهرە برداری و بانضمام عکس مقتولین در آن میباشد بپیوست تقدیم میگردد .

لاشە مقتولین پس از انجام تشریفات قانونی بسنندج حمل و بطور گمنام دفن گردیدند

٤-خلاضە بازجوئی  از شریف صالحیان

       نامبردە ضمن تائید چگونگی وقوع حادثە  کە فوقا معروض گردید اظهار میدارد کە در حدود ٤٠ روز قبل احمدی بە من مراجعە و اظهار داشت کە من با مسئولین سازمان امنیت کردستان تماس گرفتەام و آنها میگویند تو بطرف حاج رصا تیراندازی و چند فقرە سرقت مسلحانە انجام دادەای بنابراین بایستی خدمت بزرگی بمنظور جبران انجام دهی کە در بارە عفو تو اقدام گردد منهم قول دادم  کە خدمت کنم و واقعا هم کردم.

         نامبردە اضافە مینماید در این مدت کە من با عوامل حزبی بودم بە آبادیهای زیادی رفتیم آنها در هر آبادی  یکنفر را مسئول قرار دادەاند در آبادی ویسک عزت پسر محمود فرج. بندژاژ – دو برادر هستند یکی بنام صالح و دیگری رحمن. ورچک سە نفر مسئول میباشند کە هر سە نفر کریم نامیدە میشوند و یکی از آنها پایش لنگ است. رشکی شخصی بنام فقیە کریم بوالحسن  کدخدا صالح و پسرش. گرشیلان حسن نام. ابراهیم خسار علی دارونە. سونو عاج سلیم بیگ و علی شلماشی. گروه هشت نفری ما از طوتو از عبداللە معینی جدا شدیم و بطرف هالو پینج پس از آن بدارینە بمنزل کدخدا حسین دارینە رفتیم و در ساعت ٥/٢ بعد از نیمە شب بطرف ملا عزیز تیر تیراندازی کردم . کدخدا شریف در بازجوئی اظهار داشت کە این افراد سە دستگاە بیسیم دارند کە یکی نزد مراد شیریژ یکی در اختیار عبداللە معینی و یکی نیز در اختیار سلیمان معینی میباشد. اسمعیل شریف زادە روزها در کوە بما تعلیم جنگ پارتیزانی میداد و قرار بود  کە تا یک ماە دیگر بپاسگاههای ژاندارمری حملە کنند.

             طبق اظهار نامبردە تا دو روز قبل از واقعە مورخە ١٢/ ٢/ ٤٧ شخصی بنام ملا حسن کە دکتر نیز نامیدە میشد با مشخضات سبیل و ابروی مشکی و پر پشت ، قد متوسط سن در حدود ٣٠ سال همراە آنان بودە و بچند زبان خارجی مسلط میباشد ( بنظر میرسد این شخص با این مشخصات همان ملاجلال  نمایندە حزب منحلە تودە باشد کە در انتظار مراجعت فایق است)

               با عرض مراتب فوق بنظر میرسد بعلت دیر رسیدن مامورین تعقیب مقداری از اسناد و مدارک حزبی مفقود و یا معدوم گردیدە است این ساواک اقداماتی بمنظور بدست آوردن مدارک مذکور بعمل آوردە در صورت کشف بانضمام رونوشت سایر مدارک مکشوفە متعاقبا تقدیم میگردد. ع

 رئیس سازمان اطلاعات و امنیت استان کردستان . لیقوانی

امضاء             

 سمایل شەریفزادە و هێندێک لە هاوڕێیانی، هاوینی ١٩٦٤ی هەتاوی لە سەر تەپۆڵکێک کە دەروانییە سەر شاری قەڵادزێ
لە ڕاستەوە: شەهید عوسمان ئازیزان، سالار حەیدەری، سمایل نەمەشیری، قەفتان ، ئەفسەری شیوعی عێڕاقی (عەڕەب)، حەمەدەمین سیراجی، ئەحمەد جبووری ئەفسەری شیوعی عێڕاقی ( عەڕەب)، شەهید خەلیل مستەفا زادە ( شەوباش)، وسێن ئاغای سیسێری، سەید حەسەن هاشمی ، حەسەن قازی ، سمایل شەریفزادە  لە بەر گەڕی داوەتێ دانێشتووە

 سمایل شەریفزادە لەگەڵ دایکی یای زارای جەعفەری کچی سەید جامی و یەک لە براکانی ڕەوانشاد ڕەحمان شەریفزادە

ڕەوانشاد دوکتور کوروش لاشایی ( 2002 - 1938) یەکێک لە دامەزرێنەران و ڕێبەرانی سازمانی ئیقیلابی حیزبی توودەی ئێران  کە لەم سەنەدەی ساواک دا وەک مەلا حەسەن و مەلا جەلال ناوی هاتووە.