Thursday, March 29, 2007

ئاگاداریی زیاتر له‌ تێڕوانین و بۆچوونه‌کانی پێشه‌وا قازی محه‌مه‌د له‌ شه‌سته‌مین ساڵرؤژی له‌ سێداره‌ درانی پێشه‌وا، سه‌یفی قازی وسه‌دری قازی دا


ئاگاداریی زیاتر له‌ تێڕوانین و بۆچوونه‌کانی پێشه‌وا قازی محه‌مه‌د
له‌ 60 مین ساڵرۆژی له‌ سێداره‌ درانی پێشه‌وا، سه‌یفی قازی و سه‌دری قازی دا

حه‌سه‌نی قازی

ئه‌گه‌رچی سه‌باره‌ت به‌ ئه‌زموونی خه‌باتی گه‌لی کورد له‌ به‌شێکی جوغرافیای ڕۆژهه‌ڵاتی کوردستان دا تاکوو ئێستا به‌ زمانی کوردی و وه‌کی دیکه‌ زۆرکتێب ، بیره‌وه‌ری و وتار بڵاو کراوه‌نه‌ته‌وه‌، به‌ڵام هێشتاش پێویستی به‌ لێکدانه‌وه‌ و لێکۆڵینه‌وه‌ی زیاتر سه‌باره‌ت به‌ لایه‌نه‌ جۆربه‌جۆره‌کانی ئه‌وسه‌روبه‌نده‌ی خه‌باتی گه‌لی کورد؛ دیاره‌ به‌دوور له‌ سۆز و که‌فوکوڵی بانه‌کی و به‌پێی پێوه‌ری زانستی و بابه‌تیانه‌ پێویستی خۆی له‌ کیس نه‌داوه‌ .
من چه‌ند ساڵ له‌مه‌وپێش بۆ ئاگاداری له‌ شێوه‌ی بۆچوون و تێڕوانینه‌کانی پێشه‌وا قازی محه‌مه‌د به‌ پاڵپشتی وتاره‌ بڵاوکراوه‌کانی له‌ 66 ژماره‌ی ڕۆژنامه‌ی کوردستاندا که‌ ئه‌و ده‌می له‌ به‌رده‌ست دابوون و وه‌ک بیستوومه‌ ئێستا هێندێک ژماره‌ی دیکه‌ش دۆزراونه‌ته‌وه‌ ، ئه‌وانه‌م هه‌موو له‌ نامیلکه‌یه‌ک دا به‌ نێوی " ڕوانگه‌ی پێشه‌وا - 19 بابه‌تی ڕۆژنامه‌ی کوردستان، ژانڤییه‌ تا سه‌ره‌تای سێپتامبری 1946 " له‌ تیراژێکی به‌رته‌سک دا بڵاو کرده‌وه‌.
ئه‌من وای بۆ ده‌چم تا ئێستا ده‌ست به‌ گشت ئه‌و سه‌رچاوانه‌ ڕانه‌گه‌یشتبێ که‌ له‌وانه‌یه‌ هاوپرسه‌کی و لێدوانیان له‌ گه‌ڵ پێشه‌وا کردبێ ، بۆ وێنه‌ هه‌واڵده‌ری ئاژانسی فرانس پرێس که‌ له‌کاتی ده‌سته‌ڵاداریی کوردی دا سه‌ری له‌ سابڵاغ داوه‌ تا ئێستا به‌ نێوه‌رۆکی نازاندرێ.
له‌ " ویژه‌نامه‌ چشم انداز ایران "، پاییزی 1384 که‌ به‌ زمانی فارسی بۆ بابه‌تی له‌ مه‌ڕ مێژووی سیاسی ڕۆژهه‌ڵاتی کوردستان ته‌رخان کراوه‌ له‌ نووسراوه‌یه‌ک دا به‌ قه‌ڵه‌می ئێحسانی هووشمه‌ند " ڕوانێنێکی کۆمه‌ڵناسانه‌ له‌ شکڵگرتنی حیزبی دێمۆکراتی کوردستانی ئێران " ده‌رده‌که‌وێ که‌ نووسه‌ر ده‌ستی به‌ زۆر سه‌رچاوه‌ی که‌ به‌زمانی فارسی باسی کۆمار و ڕێبه‌رانی کۆماریان کردووه‌، ڕاگه‌یشتووه‌. له‌یه‌کێک له‌و سه‌رچاوانه‌ دا که‌ به‌داخه‌وه‌ نووسه‌ر به‌ جوانی دیاری نه‌کردووه‌، ناوی ڕۆژنامه‌که‌ چ بووه‌ له‌ گه‌ڵ هێندێک له‌ بۆچوونه‌کانی پێشه‌وا ناسیاو ده‌بین که‌ ده‌یسه‌لمێنێ چه‌نده‌ له‌ زه‌مانی خۆی دوورتری بیر کردووه‌ته‌وه‌ .
ئیحسانی هووشمه‌ند ده‌نووسێ : " شه‌هباز ، نامه‌ی مه‌ردوم و ره‌هبه‌ر له‌و بڵاوکراوانه‌ی سه‌ر به‌ حیزبی تووده‌ بوون که‌ به‌ گواستنه‌وه‌ی ده‌نگووباس و ڕووداوه‌کانی مهاباد هاودڵی خۆیان له‌گه‌ڵ نیشان ده‌دا . له‌ یه‌کێک له‌ هاوپرسه‌کییه‌کانی ئه‌و ڕۆژنامانه‌ دا له‌گه‌ڵ قازی محه‌مه‌د له‌ دوای ڕاگه‌یێندرانی مه‌رامنامه‌ی حیزبی دێمۆکراتی کوردستان سه‌باره‌ت به‌ خودموختاری کورده‌کان ، که‌لکوه‌رگرتن له‌ زمانی کوردی ، پێکهێنانی ئه‌نجومه‌نی ویلایه‌تی و دانانی کاربه‌ده‌ستانی ده‌وڵه‌تی له‌ خه‌ڵکی ناوچه‌، سازانی ئاغاو ڕه‌عییه‌ت و هه‌روه‌ها دامه‌زراندنی یه‌کێتی و برایه‌تی خه‌ڵکی ئازه‌ربایجان و ئه‌و نه‌ته‌وانه‌ی که‌ له‌ ئازه‌ربایجان ده‌ژین ( ئاسۆری، هه‌رمه‌نی و وه‌کی دیکه‌) و هه‌روه‌ها که‌لکوه‌رگرتن له‌ سه‌رچاوه‌ خۆڕسکییه‌کانی ناوچه‌ و گه‌شه‌پێدانی کشتوکاڵ و بازرگانی قازی محه‌مه‌د سه‌باره‌ت به‌ خودموختاری چوارساڵه‌ی مهاباد [ له‌ دوای داگیرکردنی ئێران له‌ خه‌رمانانی 1320] ده‌ڵێ: " کاتێک که‌ ویستمان خودموختاری له‌ کوردستان وه‌گه‌ڕ خه‌ین هه‌ڵبژاردنێکمان کرد و له‌ ناوچه‌کانی کوردستانه‌وه‌ نوێنه‌رهاتنه‌ مهابادێ. نوێنه‌رانی نێوبراو هه‌یئه‌تێکیان بۆ به‌ڕێوه‌بردنی کاروباری کوردستان هه‌ڵبژارد که‌ ئه‌و هه‌یئه‌ته‌ نێوی نرا " هه‌یئه‌ت ڕه‌ئیسه‌ی میللی " . ئێستا ئه‌و هه‌یئه‌ته‌ له‌ ژێر سه‌رۆکایه‌تی مندا کاروباری کوردستان به‌رێوه‌ ده‌با"
دوو بابه‌تی جێی سرنج که‌ پێشتر له‌هیچ سه‌رچاوه‌یه‌کی دیکه‌ دا سه‌باره‌ت به‌ سه‌روبه‌ندی کۆماری کوردستان له‌ مهاباد شی نه‌کراوه‌ته‌وه‌ ، ئه‌و بۆچوونانه‌ی خواره‌وه‌ی پێشه‌وا قازی محه‌مه‌دن: " قازی محه‌مه‌د له‌ درێژه‌ی قسه‌کانیدا ده‌ڵێ : "ڕام ئه‌سپاردووه‌ ئه‌لفوبێی لاتین چاپ بکرێ و کتێب به‌ پێتی لاتینی بنووسن . ئه‌مر ده‌که‌م له‌ مزگه‌وته‌کان دا خه‌ڵک به‌و ئه‌لفووبێیه‌ ڕابهێنن و به‌ ده‌رس پێیان بڵێن و ئه‌و کاره‌ به‌وزووانه‌ و زۆر زووش ئه‌نجام ده‌درێ...."
‌هه‌روه‌ها " جلوبه‌رگی نێونه‌ته‌وه‌یش ده‌که‌مه‌ جێنشینی جلوبه‌رگی کوردی . ئێمه‌ له‌ چه‌ند ڕووییه‌که‌وه‌ گرینگی ده‌ده‌ین به‌ گۆڕینی جلوبه‌رگ ، یه‌کیان ئه‌وه‌ی که‌ جلوبه‌رگی نێونه‌ته‌وه‌یی ڕواڵه‌تێکی که‌شخه‌ی هه‌یه‌ و ئه‌مڕۆ که‌ دنیا دنیایه‌کی مادی یه‌ جیهانییه‌کان گرینگییه‌کی زۆر ده‌ده‌ن به‌ ڕواڵه‌ت . لایه‌نی دیکه‌ ئه‌وه‌یه‌ که‌ جلوبه‌رگی ئێستا له‌ وه‌ختی کار و له‌ جه نگه‌ی شه‌ڕ دا کورده‌کان تووشی زه‌حمه‌ت ده‌کا. هیچکات ناکرێ به‌ دوژمن بگوترێ تکایه‌ ڕاوه‌سته‌ با من ڕیشووی پێچه‌که‌م له‌ سه‌ر سه‌روچاوم لاده‌م و سێره‌ بگرم. ئه‌وانه‌ی هاوپرسه‌کییه‌که‌یان کردووه‌ له‌ کۆتایی وتووێژه‌که‌ دا ده‌نووسن : کاتێک ده‌مانه‌ویست له‌ مهاباد وه‌ڕێ که‌وین ده‌سته‌یه‌ک له‌ جه‌وانان وشاگردانمان دی که‌ به‌کۆمه‌ڵ له‌ نێو شاردا ده‌گه‌ڕان و سروودی کوردستانیان ده‌خوێنده‌وه‌ که‌ له‌سه‌ر مێلۆدییه‌کی به‌نێوبانگی ئازه‌ربایجان ڕێک خرابوو.."
وه‌ک له‌ سه‌ره‌وه‌ دا باس کرا، هووشمه‌ند سه‌رچاوه‌ و ڕێکه‌وتی وردی ئه‌و چاوپێکه‌وتنه‌ باس ناکا، به‌ڵام ڕۆژنامه‌ی کوردستان له‌ ژماره‌ی 1 ، ساڵی ییکه‌م ، پێنجشه‌مۆ 20 -10- 1324 ، 11 ی ژانڤییه‌ی 1946 واته‌ 12 ڕۆژ به‌ر له‌ ڕاگه‌یاندنی کۆماری کوردستان بابه‌تێکی بڵاو کردووه‌ته‌وه‌ له‌ ژێر سه‌ردێڕی " گفتووگۆی جه‌نابی قازی محه‌مه‌د پێشه‌وای به‌رزی کوردوستان ده‌گه‌ڵ خاوه‌نانی ڕۆژنامه‌ی تاران " وله‌و باره‌یه‌وه‌ ئاوا ده‌نووسێ : " هه‌یئه‌تێ له‌ مودیرانی جه‌رائیدی تاران : ئاغای ته‌فه‌زولی خاوه‌نی ڕۆژنامه‌ی ( ایران ما )، ئاغای عه‌بباسی شاهه‌نده‌ خاوه‌نی ڕۆژنامه‌ی ( فه‌رمان )، ئاغایانی بوزورگی عه‌له‌وی و هورموز نووسه‌رانی دوو ڕۆژنامه‌ی ( ره‌هبه‌ر و ایران ما) بۆ ئاگاداری له‌ وه‌زعی کوردوستانی خودموختار هاتنه‌ مهاباد و له‌ گه‌ڵ جه‌نابی قازی محه‌مه‌د ره‌هبه‌ری میلله‌تی کورد یه‌کتریان دیت و گفتووگۆیان کرد بۆ ئاگاداری خوێنده‌واره‌ به‌رزه‌کان یه‌ک یه‌ک پرسیاری ئه‌وان و وه‌رامی جه‌نابی قازی ده‌نووسرێ : "
له‌ ژماره‌ی یه‌که‌می کوردستان که‌ به‌شێک له‌و گفتوگۆیه‌ی چاپ کردووه‌ و ماوه‌که‌ی هێشتووه‌ته‌وه‌ بۆ ژماره‌ی 2 بابه‌تی له‌مه‌ڕ ئه‌لوبێتکه‌ی لاتینی و گۆڕێنی جلکی تێدانییه‌، به‌داخه‌وه‌ ژماره‌ی دووه‌می کوردستانیش که‌ شه‌مۆ 22 – 10 1324 ی هه‌تاوی به‌رامبه‌ر به‌ 13ی ژانڤییه‌ی 1946 چاپ بووه‌ له‌ به‌ر ته‌واو نه‌بوونی لاپه‌ڕه‌کان ئه‌و دووبابه‌ته‌ی تێدانییه‌. لێره‌ دا پرسیارێک دێته‌ پێشێ ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‌ : بڵێی ئاماژه‌ی کاک ئیحسانی هووشمه‌ند به‌ عه‌ینی سه‌رچاوه‌ بێ؟ ئه‌گه‌ر وابێ ، له‌ جێی خۆیدا دا ده‌بێ ئه‌گه‌ر ئه‌م نووسینه‌ ده‌خوێنێته‌وه‌ سه‌رچاوه‌که‌ی خۆی به‌ ڕوونتر باس بکا.
هه‌رچۆنێک بێ ئه‌و دوو بۆچوونه‌ی پێشه‌وا جارێکی دی قسه‌ی نووسه‌ری ئه‌م دێڕانه‌ داده‌گرێته‌وه‌ که‌ ئه‌و دوورتر له‌ زه‌مانی خۆی بیری کردووه‌ته‌وه‌.

Wednesday, March 28, 2007

ڕوانگه‌ و گه‌شه‌پێدانی مرۆیی




له‌به‌رنامه‌ی ئه‌م حه‌وتوویه‌ی ڕوانگه‌ دا ده‌روونناسی کورد یای ڕووخۆش غه‌ریب سه‌باره‌ت به‌ کاروچالاکییه‌کانی خۆی له‌ مه‌ڕ گه‌شه‌پێدانی مرۆیی و ڕاهێزاندنی توانایی مرۆڤان ده‌دوێ

ئه‌م به‌ ر‌نامه‌یه‌ شه‌مۆ شه‌و 31.03.2007 سه‌عات 21:45 به‌ کاتی نێوه‌ندی ئوڕووپا بڵاو ده‌کرێته‌وه‌. هه‌مان به‌رنامه‌ سه‌رله‌به‌یانی دووشه‌مۆ 02.04.2007 له‌ دوای سه‌عات 10ی به‌یانی دووپاته‌ ده‌بێته‌وه‌. ‌ ‌

وێنه‌کانی گه‌مه‌ی دوایی؛ به‌ندی 12. وێنه‌ی به‌ڵگه‌یی


وێنه‌کانی گه‌مه‌ی دوایی
ئێران به‌ چاوی دووربینێکی ڕووسییه‌وه‌ 1901- 1914


نووسینی : جان. چالێنکۆ
وه‌رگێڕ : حه‌سه‌نی قازی




به‌ندی 12. وێنه‌ی به‌ڵگه‌یی
ئووت – سێپتامبری 1913

ڕچه‌ی وردی سنووری ئێران له‌ گه‌ڵ ترکییه‌ به‌ ده‌یان ساڵ بابه‌تێکی چاره‌سه‌رنه‌کراو و یه‌کلانه‌کراوه‌ بووه‌. نه‌خشه‌یه‌کی گه‌وره‌ ، که‌ وه‌کوو کارت ئایدێنتیک باس ده‌کرێ له‌ ساڵی 1869 له‌ لایه‌ن ئێران، ترکییه‌،ڕووسییه‌ و بریتانیاوه‌ کێشرابووه‌وه‌، به‌ڵام ئه‌و نه‌خشه‌یه‌ ئه‌وه‌نده‌ نادروست بوو که‌ ئاکامی ئه‌وه‌ بوو ڕووبه‌رێک به‌ پانایی 40 کیلۆمیتر وه‌کوو خاکێکی بڕیار له‌سه‌ر نه‌دراو بمێنێته‌وه‌. ده‌ستدرێژی جار جاره‌ و پێکدادان له‌ سه‌ر ئه‌و شوێنه‌ گۆیا سنوورییه‌ تا ساڵی 1905 هه‌ر به‌رده‌وام بوو ، کاتێک که‌ ترکییه‌ ده‌ستی به‌ سه‌ر ناوچه‌که‌ دا گرت و به‌شێکی گه‌وره‌ له‌ خاک و که‌وشه‌نی ئێرانی داگیرکرد.دوای په‌یمانی 1907 ی نێوان بریتانیا- ڕووسییه‌ که‌ باکووری ئێران کرا به‌ مه‌ڵبه‌ندی ژێرده‌سته‌ڵاتی رووسییه‌، ئیدی ئه‌و جۆره‌ سنووربه‌زاندنانه‌ ڕاسته‌وڕاست بووه‌ هۆی جێی سرنجی ڕووسییه‌ش. له‌ ساڵی 1913 دواجار له‌ قوسته‌نته‌نییه‌ رێکه‌وتنیك کرا بۆ [دامه‌زراندنی] کۆمیسیۆنێکی دیاریکردنی سنووری ترکییه‌- ئێران، به‌ پشتیوانی ده‌سته‌ی به‌ریوانیکاری بریتانیایی و ڕووسییه‌یی، بۆ ئه‌وه‌ی به‌ درێژایی ئه‌و ناوچانه‌دا بگه‌ڕێن که‌ قڕه‌یان له‌ سه‌ر بوو، له‌ که‌نداوی فارسه‌وه‌ تا سنووری رووسییه‌ له‌ نزیک چیای ئاگری، و به‌ ده‌م گه‌شته‌که‌یانه‌وه‌ هه‌موو بابه‌ته‌ کێشاوییه‌کان به‌ لا دا بخه‌ن.ئه‌و کاره‌ له‌ مانگی دیسامبری ساڵی 1913 دا ده‌ستیپێکرد ، و له‌ماوه‌یه‌کی درێژی ده‌مانگی دا ، شوێنپێی درێژایی گشت سنووره‌که‌ هه‌ڵگیرا و به‌ ئه‌ستوونی کۆنکرێت نیشانه‌ کرا.
نوێنه‌ری ڕووسییه‌ له‌ کۆمیسیۆنی دیاریکردنی سنوور دا ڤلادیمیر مینۆرسکی بوو که‌ له‌ کاره‌که‌ی خۆی وه‌ک کۆنسوولی گشتی له‌ قوسته‌نته‌نییه‌ مۆڵه‌تی وه‌رگرتبوو. هاوکاره‌ بریتانیاییه‌که‌ی ، کاپیتان ئه‌ی.تی.ویلسۆن بوو ، که‌ ئاوای باس ده‌کا:

" هه‌ر له‌ سه‌ره‌تای کاره‌که‌مانه‌وه‌ ، هۆی سه‌ره‌کی جیاوازی ڕوون کرایه‌وه‌. ئامانجی ئێمه‌، به‌ تایبه‌تی ئامانجی من ئه‌وه‌ بوو که‌ ئه‌رکه‌که‌مان زوو ڕاپه‌ڕێنین و ته‌نانه‌ت ڕۆژێکیش بۆ ته‌واوکردنی له‌ کیس نه‌ده‌ین... ئاغای مینۆرسکی په‌له‌ی نه‌بوو. ئه‌و دیپڵۆماتێک بوو ، به‌ڵام زانایه‌کی به‌نێوبانگ و لێکۆله‌ره‌وه‌یه‌کی به‌مرخ و دڵگه‌رمی زمانه‌ ڕۆژهه‌ڵاتییه‌کان و مه‌ردمناسیش بوو.له‌ [دوڕگه‌ی] فاوه‌وه‌ بگره‌ تا [چیای] ئاگری ، بۆ ئه‌و، به‌هه‌شتێکی خاکێکی ده‌ستلێنه‌دراو بوو. ئه‌و ئێره‌یی به‌ گه‌شته‌کانی پێشووی من ده‌برد و ئه‌منیش ئێره‌ییم ده‌برد به‌ زانایی و تێگه‌یشتنی وی؛ ئه‌و پێی خۆش بوو زانیاری هه‌ره‌ ته‌واو سه‌باره‌ت به‌ ژماره‌یه‌کی زۆر له‌ بابه‌تان وه‌ده‌ست بهێنێ؛ هاوکاره‌کانیشی ( که‌ له‌نێویاندا ئاژه‌ڵناسێکیش هه‌بوو) هه‌ر کامیان ده‌یانه‌ویست له‌ مژاری له‌مه‌ڕ خۆیان بکۆڵنه‌وه‌. "

ڕه‌نگه‌ هه‌ر به‌ هه‌مان رووحییه‌ی لێکبه‌ستنی ئه‌رکه‌کانی کۆنسوولی و لێکۆڵینه‌وه‌ی مه‌ردمناسی بووبێ که‌ئیاس گه‌شتێکی یه‌ک مانگه‌ی کرد به‌ درێژایی سنووری ترکییه‌- ئێران دا که‌ له‌ ئه‌ستانی سابڵاغ هه‌ڵکه‌وتبوو. ئامانجی سه‌ره‌کی وی ڕێخۆشکردن و هاسانکاری بوو بۆ کۆمیسیۆنی دیاریکردنی سنوور ، که‌ چه‌ند مانگ دواتر به‌ دووی ویدا ده‌چوون. ئیاس نه‌خشه‌ی گه‌وه‌ی ئه‌و شاخانه‌ی ده‌کێشاوه‌ که‌ ئه‌و دوو وڵاته‌ی به‌ به‌کتری ده‌به‌سته‌وه‌ ، له‌و هه‌لومه‌رجه‌ی ده‌کۆڵییه‌وه‌ که‌ ئه‌ندامانی کۆمیسیۆن به‌ره‌وڕووی ده‌بن و زانیاری کۆ ده‌کرده‌وه‌ سه‌باره‌ت به‌ عه‌شیره‌ته‌ جۆر به‌ جۆره‌کان که‌ له‌ سنووری خۆڕسکی نێوان ئه‌و دووڵاته‌ دا جێگیر ببوون.له‌ هه‌مان کاتدا ئه‌و گه‌شته‌ ده‌رفه‌تێکیش ده‌بوو بۆی بۆ درێژه‌دان به‌و دیالۆگه‌ی له‌ گه‌ڵ سه‌رۆک عه‌شیره‌ته‌کانی هه‌رێمه‌که‌ دا دایمه‌زراندبوو.ئیاس ده‌یزانی که‌ ئه‌گه‌ر ترکییه‌ بییه‌وێ خاکه‌که‌ داگیربکاته‌وه‌، که‌به‌نابه‌دڵی دابوویه‌وه‌ ده‌ست ئێران ، ده‌بێ به‌وردی داگیرکردنه‌وه‌ له‌و هه‌رێمه‌ شاخاوییانه‌وه‌ ده‌ست پێبکاته‌وه‌ که‌ له‌وێ پشتیوانی هه‌ره‌ چالاکی کوردی له‌ گه‌ڵ بوو.

ئه‌و گێڕانه‌وه‌ به‌ ورده‌ڕیشاڵه‌ی ئیاس سه‌باره‌ت به‌و گه‌شته‌ی نووسیوه‌ به‌ قووڵی جیاوازه‌ له‌ گوزاریشته‌ مانگانه‌کانی بۆ سه‌نت پێترزبورگ. گوزاریشته‌کانی بریتین له‌ هه‌ڵسانگاندنی شه‌خسی نهێنی له‌مه‌ڕ خه‌ڵک و ڕووداوه‌کان. ئه‌م گوزاریشته‌ی ئێستا بۆ کۆمیسیۆنی سنوور نووسراوه‌ بۆیه ده‌کرا له‌ لایه‌ن هه‌رکه‌س که‌ بییه‌وێ بخوێندرێته‌وه‌.ئه‌و گوزاریشته‌ به‌ شێوازی "مارشێ ڕووت " [ گوزاریشتی رێگه‌ - وه‌رگێڕ ] نووسراوه‌ و لانی زۆری زانیاری جوگرافیایی تێدایه‌ و له‌ سه‌ر پێوه‌ندییه‌کانی شه‌خسی ئیاس له‌ گه‌ڵ ئه‌و خه‌ڵکه‌ی له‌ ڕێگه‌ تووشیان هاتووه‌ به‌ ته‌واوی بێده‌نگه‌ ، به‌ تایبه‌تی سه‌رۆک عه‌شیره‌ته‌کانی مه‌نگوڕ، مامه‌ش و پیران .

له‌ ساڵی 1915 دا گۆڤاری نیوه‌ ڕه‌سمی وه‌زاره‌تی کاروباری ده‌ره‌وه‌ دوای مه‌رگی ئیاس ئه‌و گوزاریشته‌ی بڵاو کرده‌وه‌ ( بڕوانه‌ په‌یوه‌سی 111 ). له‌ سه‌ره‌تای بڵاوکردنه‌وه‌ی ئه‌م گوزاریشته‌ دا مه‌رگنامه‌یه‌ک به‌ په‌راوێزه‌وه‌ له‌ لایه‌ن مینۆرسکی یه‌وه‌ نووسراوه‌ ، که‌ ده‌یسلمێنێ کۆمیسیۆنی دیاریکردنی سنوور که‌لکی له‌و گوزاریشته‌ وه‌رگرتووه‌؛ ئه‌و گوزاریشته‌ی ئیاس گه‌ڵاڵه‌ی نه‌خشه‌یه‌کی ئه‌و شوێنانه‌ی پێیاندا تێپه‌ڕیوه‌ و 27 وێنه‌ی ژێر نووسراوی له‌گه‌ڵه‌. وه‌کوو گوزاریشتی نووسراو ، وێنه‌کانیش به‌ مه‌به‌ستی دانی زانیاری کێشراون: دێیه‌که‌ دیمه‌نی ئاوایه‌ ، ئه‌وه‌ ئه‌و خه‌ڵکانه‌ن تووشیان هاتین ، گه‌وه‌ی چیاکانی نێوان ئێران و ترکییه‌ ، ئۆردووگه‌که‌مان ، قازاخه‌کانم، و هتد.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، که‌ ئه‌و وێنانه‌ له‌ جێدا بۆ یارمه‌تیدانی ڕێبواری دابێ بوون ، له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی که‌ وێنه‌كێشه‌که‌ حه‌ساسییه‌تێکی زۆری نیشان داوه‌ بۆ چۆنیه‌تی ئه‌و بابه‌تانه‌ی وێنه‌ی کێشاون ، زۆربه‌یان وێنه‌ی جوانیی زۆر گه‌وره‌شن .


سه‌فه‌ر بۆ ڕۆژئاوای کوردستانی ئێران 2ی ئووت – 2ی سێپتامبری 1913
[ 13ی ئووت – 15ی سێپتامبری 1913 ]
کۆلۆنیڵ ئالێکساندر ئای. ئیاس ( کۆنسوولی پێشوو له‌ ساوجبوڵاغ).

له‌ 13ی ژووییه‌ ، ئه‌من ڕاسپێردرام و ناردرام بۆ سنووری ترکییه‌- ئێران بۆ لێکۆڵینه‌وه‌، که‌ به‌شێکی له‌ چوارچێوه‌ی ده‌سته‌ڵاتی من دایه‌. له‌و گه‌شته‌ دا پۆلێکی چه‌کداری سه‌ر به‌ هه‌نگی سونجێنسکۆی – ڤلادی قه‌وقازم له‌ گه‌ڵ بووکه‌ له‌ 50 که‌س پێک هاتبوو، له‌وانه‌ 30 قازاخ له‌ ژێر سه‌رۆکایه‌تی خورونجی[ئه‌فسه‌ر ] زۆڵۆتاریێڤ. ستوونه‌که‌مان 16 وڵاغی پێ بوو ، له‌وانه‌ 5یان گوله‌ ، نان و شتوومه‌کی ستوونه‌که‌یان لێ بار کرابوو .11که‌ی دیکه‌ش چادر،خواردن و که‌لوپه‌لی پێویستی ئه‌و ڕاسپارده‌یه‌یان هه‌ڵگرتبوو.
بۆ داڕشتنی گه‌ڵاڵه‌ی ئه‌و گه‌شته‌ ، من له‌ پێشدا، حه‌ولم دا تا ئه‌وجێیه‌ی نه‌بوونی ڕێ و ڕێپێڵگه‌ له‌ هه‌رێمی سنوور ڕێگه‌ی پێده‌دام، خۆم له‌ چوونی ئه‌و ناوچانه‌ بپارێزم که‌ ئه‌وه‌نده‌ی پێویسته‌ پێیان زاندراوه‌ و پێشتر لێکۆله‌ره‌وه‌ی دیکه‌ سه‌ریان لێداون؛ و خاڵی دووه‌م ئه‌وه‌ بوو رێگه‌ی خۆم بخه‌مه‌ گه‌وه‌کانی شاخی سنوور که‌ له‌وێ ترکییه‌له‌ گه‌ڵ خاکی ئێران تێکه‌ڵ ده‌بێته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی له‌ گه‌ڵ کۆچه‌ره‌کان قسه‌ بکه‌م له‌ نێو خه‌ڵکی ڕه‌سه‌نی ئێران و ترکییه‌ بۆ ئه‌وه‌ی لێیان پرسم ئه‌وان سنوور به‌ کوێ داده‌نێن.

*****

هه‌ڵێنجاوه‌ی 1. رێگه‌مان به‌ره‌و سنووری ترکییه‌ .

ده‌سته‌که‌ له‌ 2ی ئووت وه‌ڕێ که‌وت و له‌ باکووری ڕۆژهه‌ڵاته‌وه‌ به‌ ڕێگه‌ی شێخ مارف و ناوچه‌ی سندووس دا که‌ زۆربه‌ قه‌ره‌په‌پاغی لێ نیشته‌جێن به‌ره‌و سنووری ترکییه‌ چوو. له‌ 3ی ئووت ئه‌وان گه‌یشتنه‌ چیانه‌.

له‌ نیوه‌ی ڕێیه‌ له‌ نێوان نه‌غه‌ده‌ و چیانه‌ دا ، له‌لایه‌ن سه‌رۆکی چیانه‌ ،ئه‌میر توومان [ سه‌رله‌شکر ] نه‌جه‌فقوڵی خانه‌وه‌ پێشوازی کراین ، که‌ 15 سواری له‌گه‌ڵ بوو، و که‌ گه‌یشتینه‌ شاردێیه‌که‌، عیساییه‌کانی خۆجێیی بۆ به‌خێرهێنانمان له‌ درێژایی رێگه‌ دا ریزیان به‌ستبوو، و گا پیره‌یه‌کیان کردبووه‌ گاوگه‌ردوون. ئه‌میرتوومان ، که‌ لایه‌نگرێکی ترکانه‌ ، ده‌رکه‌وت ئێنسانێکی زۆر مێهره‌وانه‌ و شوێنێکی زۆر باشی له‌ سه‌ر ئێمه‌ دانا. ئێمه‌ له‌ مێشه‌ی به‌ر ماڵه‌کانی چیانه‌ خێوه‌تمان هه‌ڵدا. ئه‌و شیوێکی زۆر چاکی دا به‌ ئێمه‌ و گشت کاروانه‌که‌.

****

5ی ئووت . ڕۆژێک له‌ شێخان حه‌ساینه‌وه‌، له‌وێ زانیاریمان سه‌باره‌ت به‌ سنوور و رێگه‌کان به‌ر به‌ کێله‌شین کۆ کرده‌وه‌. به‌ له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌وه‌ی که‌ دوو ڕۆژ پێشتر له‌ دێی دزه‌ی حاجی خان ( له‌ ناوچه‌ی دۆڵ له‌ قه‌راغه‌کانی ده‌ریای ورمێ) تێکهه‌ڵچوونێک له‌ نێوان کۆچه‌ره‌کانی سورچی ، که‌ چووبوون بۆ ده‌ریا بۆ هێنانی خوێ، و دانیشتوانی ئه‌و دێیه‌ ڕوویدابوو، ئه‌من له‌وباوه‌ڕه‌ دابووم پێویست ده‌کا یه‌كێک له‌ کورده‌ خۆجێییه‌کان بنێرمه‌ لای سه‌رۆکی ئه‌و عه‌شیره‌ته‌ ، که‌ریم خان ، بۆ ئاگادار کردنی له‌گه‌یشتنی خۆمان بۆ کێله‌شین بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌ندامانی عه‌شیره‌ته‌که‌ی نه‌ترسن و وانه‌زانن که‌ گه‌شته‌که‌ی ئێمه‌ بۆ سزا دانیانه‌.

6 ی ئووت . له‌ سه‌عات 6:40 ده‌قیقه‌ به‌ره‌و کێله‌ شین وه‌ڕێ که‌وتین. کاروانه‌که‌ به‌ره‌و باشوور، واته‌ گۆرانگێ‌ چوو که‌ وامان دانابوو شه‌وێ له‌وێ بمێنینه‌وه‌. ڕێگه‌که‌ به‌ربه‌ژوور هاوته‌ریبی خوشینی چۆمی ئاله‌کانه‌، که‌ لکێکه‌ له‌ چۆمی گاده‌ر، و سه‌رکه‌وتن له‌ دۆڵه‌که‌ به‌ ڕێژه‌ هاسان بوو به‌ڵام هه‌تا پێشتر ده‌چووین رێگه‌که‌ ده‌بووه‌ به‌رده‌ڵان و بڕکردنی به‌ره‌و پێشه‌وه‌ی دژوار ده‌کرد.
دوای پێنج ڤێرست ڕۆیشتن ، گه‌یشتینه‌ دێی پچووکی دوو ڕوو له‌ پنکتی تێکه‌ڵ بوونه‌وه‌ی روودبارێ سێفید [' چۆمه‌ سپی ' ئه‌وه‌ سه‌یره‌ له‌ وه‌رگێڕان له‌ ڕووسییه‌وه‌ بۆ ئینگلیسی ئه‌و نێوه‌ به‌ فارسی نووسراوه‌- وه‌رگێڕ ] و چۆمی ئاله‌کان، دوای ئه‌وه‌ ده‌ستمان کرد به‌ وه‌سه‌رکه‌وتن له‌ شاخی. به‌ وه‌سه‌رکه‌وتن و گه‌یشتنی دونده‌که‌ی ، پێشتر چووین، به‌لای کۆچه‌رانی سورچی دا تێپه‌ڕین که‌ له‌ ده‌ریاچه‌ی ورمێ ڕا ده‌هاتنه‌وه‌ و خوێیان له‌ وڵاغه‌کانیان بار کردبوو. دوایه‌ چووین و له‌ ئۆردووگه‌ی کۆچه‌ره‌کان ، کاروانی –مه‌رگه‌ دابه‌زین ، و له‌وێ چاومان به‌ که‌ریم خان ، سه‌رۆکی عه‌شیره‌تی سورچی که‌وت. بوونی ئێمه‌ له‌وێ به‌پرسیارییه‌کی زۆری له‌ نێو کۆچه‌ره‌کاندا ورووژاند که‌ له‌ ده‌ورمان کۆببوونه‌وه‌ و به‌ دووغ "دۆ " که‌ تێکه‌ڵاوێکه‌ له‌ شێری ترش و ئاو میواندارییان لێکردین. که‌ریم خان له‌ ئۆردووگه‌ی کۆچه‌ره‌کانه‌وه‌ له‌ گه‌ڵمان هات بۆ تێپه‌ڕگه‌ی چیای کێله‌شین. له‌ ئۆردووگه‌وه‌ به‌ره‌و دۆڵێکی قووڵ هاتینه‌ خۆاره‌وه‌ و دوایه‌ به‌زه‌حمه‌ت له‌ چیاکه‌ سه‌رکه‌وتین. دوای تێپه‌ڕبوون به‌ چه‌ند تیغه‌ره‌ی چیا دا گه‌یشتینه‌ ده‌شتاییه‌ک که‌ گیا دای پۆشیبوو، مه‌لا شینه‌، سه‌عات 10 له‌شوێنی کانی جوانی کانی سه‌ید بۆ حه‌سانه‌وه‌یه‌کی کورت ڕاوه‌ستاین.له‌ مه‌لا شینه‌وه‌ ، رێگه‌ به‌ره‌ به‌ره‌ به‌ره‌وژوور ده‌چوو ڕووه‌و گه‌وه‌ی شاخی، که‌ ئێمه‌ له‌ سه‌عات 11.20 ده‌قیقه‌ گه‌یشتینه‌ ئه‌وێ. له‌وێ ئه‌و شوێنه‌واره‌ که‌ونارایه‌مان دی که‌ به‌ خه‌تی بزماری نووسراوه‌. ئه‌و زانیارییانه‌ی که‌ سه‌باره‌ت به‌و شوێنه‌واره‌ له‌ بیره‌وه‌رییه‌کانی چیریکۆڤ دا هاتووه‌ وه‌نه‌بێ هه‌مووی ڕاست بن. ئه‌و شوێنه‌واره‌ له‌ کێلێکی به‌ردین پێک هاتووه‌ که‌ 2.5 ئارشین [یه‌ک میتر و هه‌شت میلیمێتر ] به‌رزه‌ و
13 ڤه‌رشۆک [ 60 سانتی میتر ] پانه‌ و 6 ڤه‌رشۆک [ 30 سانتی میتر ] ئه‌ستووره‌، لای تیژایی کێله‌ به‌رده‌که‌ به‌ره‌و خواره‌وه‌ کشاوه‌ته‌ نێو کونێکه‌وه‌ له‌ سه‌ر به‌ردیك که‌ ته‌خت داندراوه‌ ، و ئه‌ندازه‌ی 10 ڤه‌رشۆک [45 سانتی میتر ] له‌ 1 ئارشین [ 0.7 میلی میتر ] له‌ 13 ڤه‌رشۆک [ 60 سانتی میتر ] دایه‌. هه‌ڵکه‌ندراوه‌کان له‌ سه‌ر هه‌ر دوو به‌ری کێله‌که‌ [ به‌ هالدیکی و ئاسۆری ، سه‌ده‌ی 9ی به‌ر له‌ عیسا] خوێندنه‌وه‌یان دژوار بوو.
له‌ گه‌وه‌ی چیاکه‌وه‌ دیمه‌نێک به‌ره‌و باشوور به‌ره‌و چیای سیاکێو ده‌رده‌که‌وێ و به‌ره‌و باشووری ڕۆژهه‌ڵات دونده‌کانی درێژ و به‌رزی ڕشته‌ کێوی سپی ڕێز وه‌به‌رچاو دێن که‌ له‌ زۆر جێگه‌ دا به‌فر دایپۆشیون. به‌ره‌ولای ڕۆژاوا پانورامای چیای ئامێدی خۆی ده‌نوێنێ.
که‌ریم خان دوای ئه‌وه‌ی نانی به‌یانی له‌ گه‌ڵ خواردین ، گه‌ڕاوه‌ چادره‌که‌ی خۆی. له‌ سه‌عات 1:30 به‌ره‌و گۆرانگێ‌ وه‌ڕێ که‌وتین. ئه‌من پێشنیارم کرد ده‌بێ به‌ پێچکردنه‌وه‌ به‌ ده‌وری چیاکانی سپی ڕێز و سوڵتانی دا له‌ ڕۆژاوا و باشووره‌وه‌ بڕۆین ، به‌لام شاره‌زاکه‌مان ، کوێخای دێی شێخان ، ئه‌حمه‌د مامه‌ش ، دڵنیای کردم که‌ به‌ره‌و ئه‌و ئاراسته‌یه‌ی من ده‌یڵێم چ ڕێگا نینه‌و به‌ ڕێپێڵگه‌یه‌کی ته‌واو جیاواز به‌ نێو شاخی دا ڕێنوێنی کردین ، که‌ له‌ شێخان نزیکتر بوو. ڕێگه‌که‌ هه‌تا بڵێی ناخۆش بوو. نه‌جه‌ف قوڵی خان و کورده‌کان ، که‌ به‌ ئاسایی قه‌ت له‌ ئه‌سپه‌کانیان دانابه‌زن، ناچار بوون چه‌ندین جار بێنه‌ خواره‌وه‌ و دابه‌زن. له‌ سه‌عات 2:40 له‌ کانی ژن بۆ جاری دووه‌م له‌و ڕۆژه‌ دا له‌ ڕوودبارێ سێفید !!! [ مه‌به‌ست چۆمه‌ سپی یه‌ - وه‌رگێڕ ] په‌ڕینه‌وه‌، که‌ ئاوه‌که‌ی سه‌ربه‌ره‌وژێر له‌ بافلانه‌وه‌ شۆڕ ده‌بێته‌وه‌ و ده‌خوشێ. له‌ سه‌عات 5له‌ چۆمی مند په‌ڕینه‌وه‌ که‌ لکێکه‌ له‌ چۆمی لاوێن و دواجار له‌ سه‌عات 6 گه‌ێشتینه‌ ئۆردووگه‌ له‌ دێی گۆرانگێ‌ ( 2020 میتر به‌رزه‌) و له‌وێ چاومان که‌وت به‌ سه‌رۆکی عه‌شیره‌تی مامه‌ش ، قه‌ره‌نیاغای مامه‌ش، که‌
پێی ڕاگه‌یاندم له‌ ڕاستیدا رێیه‌کی جیاوازی دیکه‌ له‌ کێله‌شینه‌وه‌ به‌ره‌و گورانگه‌ هه‌یه‌، که‌ ئه‌وه‌ بووه‌ هۆی تووڕه‌یی من : له‌ سپی ڕێزه‌وه‌ به‌ره‌و سامه‌ و دوایه‌ به‌ گرده‌ پسکان ، چۆمی گه‌ردئاشه‌وان ، به‌رده‌نه‌ری، قه‌بری مار‌ و باییزبه‌گ دا. له‌و ڕۆژه‌ دا ، ئێمه‌ له‌ شێخانه‌وه‌ ته‌نێ 46 ڤێرست ڕیگه‌ن بڕێ.

7ی ئووت . ئێمه‌ له‌ وارگه‌ی گورانگێ‌ له‌ دۆڵی ئه‌وچیایه‌ی که‌ چۆمی مندی پێدا دێ و له‌ بناره‌کانی کێوی سوڵتانی لامان دا و حه‌ساینه‌وه‌.نزیکه‌ی سه‌عات 12 بۆ ماوه‌ی سه‌عاتێک باران باری و بایه‌کی توند هه‌ڵی کرد و چادرکانی له‌ جێ هه‌ڵکه‌ند. من چوومه‌ دیداری قه‌ره‌نیاغا له‌ چادره‌که‌ی که‌ له‌وێ کۆبوونه‌وه‌یه‌کی عه‌شیره‌تی مامه‌ش به‌ڕێوه‌ بوو. له‌وێ چاوم به‌ سه‌رۆکی خێڵی خه‌یلانی ،حاجیاغاش که‌وت که‌ له‌ ترکییه‌وه‌ هاتبوو [مه‌به‌ست له‌ باشووری کوردستانه‌ که‌ ئه‌و ده‌مه‌ له‌ ژێر ده‌سته‌ڵاتی ئیمپراتۆری عوسمانی دا بووه‌ - وه‌رگێڕ ]

ئه‌و ئاگاداری کردم که‌ ئه‌م عه‌شیره‌تانه‌ی خواره‌وه‌ی ترکییه‌ [باشووری کوردستان – وه‌رگێڕ ] هاوێنانه‌ دێنه‌ داوێنه‌ به‌رزه‌کانی چۆمی لاوێن :
1- خه‌یلانی ، به‌ سه‌رۆکایه‌تی حاجیاغا به‌ 300 تاوڵه‌وه‌؛ 2- باڵه‌کی – به‌رازان به‌ سه‌رۆکایه‌تی بابه‌کراغا به‌ 60 تاوڵه‌وه‌ ؛ 3- باڵه‌کی – سه‌ره‌شمه‌یی به‌ سه‌رۆکایه‌تی برایماغا به‌ 35 تاوڵه‌وه‌ ؛ 4- شێخ مه‌مه‌د، به‌ سه‌رۆکایه‌تی هه‌مزاغای مامه‌ش به‌ 60 تاوڵه‌وه‌ ؛ و 5- مه‌نتک، به‌ سه‌رۆکایه‌تی فه‌قێ مسته‌فا به‌ 30 تاوڵه‌وه‌ . گشت ئه‌وانه‌ بۆ به‌کارهێنانی له‌وه‌ڕ دراو ده‌ده‌ن به‌ سه‌رۆك عه‌شیره‌تی مامه‌ش، 5 یا 6 قران (یه‌که‌ی دراوی)یان به‌ دانی مه‌ڕێک بۆ هه‌ر تاوڵێک یان ده‌و و دووی حاسڵاتیان ،ئه‌گه‌ر له‌ ماوه‌ی به‌هارێ دا داچێندرابن. به‌ بۆچوونی ئه‌وان ، سه‌رچاوه‌ و به‌رزاییه‌کانی لاوێن له‌ ژێر کۆنترۆڵی ئێران دایه‌ و موڵکی عه‌شیره‌تی مامه‌شن. تا ئه‌وجێیه‌ی ئه‌وان وه‌بیریان دێ ، سنووری نێوان ترکییه‌ و ئێران هه‌میشه‌ بریتی بووه‌ له‌ ئه‌م چیا و ته‌شک و داوێنانه‌ی خواره‌وه‌:

کێله‌شێن ، سامه‌ ، سیا کێو ، گه‌روه‌ماوه‌ ، گڵه‌زه‌رد ، چیهیده‌ره‌، جوناڵ، میلان ، به‌رزین و تێغه‌ی کێوی کۆنه‌به‌ران : کێوی له‌ندی شێخان، کووچه‌که‌ڵان هه‌تا شاخه‌کانی قه‌بری هه‌ندوو.

ڕۆژی دواتر من بڕیارم دا بچمه‌ گه‌وه‌ی کێوی گڵه‌زه‌رد، که‌ له‌ نه‌خشه‌ دا به‌ هه‌ڵه‌ به‌ زه‌رده‌گه‌ل نێوزه‌د کرابوو. ئه‌من ده‌بێ بڵێم کاتێک له‌ کورده‌کانم پرسی کێوی زه‌رده‌گه‌ل له‌ کوێ یه‌، ئه‌وان پێیان سه‌یر بوو و دڵنیایان کردم کێوێکی ئاوا نییه‌، دواجار ، ده‌رکه‌وت ئه‌وه‌ هه‌ڵه‌ی نه‌خشه‌گره‌که‌ بووه‌ و ئه‌و کێوه‌ی باسی کردووه‌ گڵه‌زه‌رد ه‌ . قه‌ره‌نیاغا ئاماده‌یی خۆی نیشان دا له‌گه‌ڵمان بێ بۆ گڵه‌زه‌رد ، و حاجیاغای عه‌شیره‌تی خه‌یڵانیش به‌ڵێنی داینێ له‌ نێو ده‌ستوپێوه‌ندی خۆی دا شاره‌زای جێی باوه‌رمان له‌گه‌ڵ خا.

هه‌ڵێنجاوه‌ی 2 . دیدار له‌ گه‌ڵ سه‌رۆک عه‌شیره‌ته‌کانی مامه‌ش ،
پیران و مه‌نگوڕ

له‌ مانگه‌کانی وه‌رزی هاوین دا عه‌شیره‌ته‌ کورده‌کان ده‌چنه‌کوێستانان ، و ئێستا ئیاس چاوی به‌ هه‌مان ئه‌و سه‌رۆکانه‌ ده‌که‌وێته‌وه‌ که‌ له‌وه‌تا هاتنی بۆ سابڵاغ سه‌روکاری له‌گه‌ڵیان بووه‌: ئامۆزا مامه‌شه‌کان هه‌مزاغا و قه‌ره‌نیاغا، که‌ ئه‌و له‌ مانگی دیسامبری ساڵی 1912 دا حه‌ولی دا ئاشتیان کاته‌وه‌، سه‌رۆک عه‌شیره‌تی پیران ، حه‌مه‌ده‌مین ئاغا ، که‌ له‌ مانگی ئاوریلی 1913 دا بڕیاری دابوو له‌ گه‌ڵ باپیراغای مه‌نگوڕ بکه‌وێ به‌ دژی ئامۆزاکه‌ی باییزپاشای مه‌نگوڕ، و باییز پاشا خۆی ، که‌ له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌يشدا لایه‌نگری ترکان بوو، ئێستا له‌ژێر پارێزگاری کۆنسوولخانه‌ی ڕووسییه‌ دا بوو. هیچکام له‌و سه‌رله‌پێناویانه‌، یان ئه‌و ڕاستییه‌ی که‌ ئیاس خۆی له‌ نزیکه‌وه‌ قاره‌مانانی چیرۆکه‌که‌ی ده‌ناسی له‌و ریوایه‌ته‌ی ئێستا دا ده‌رناکه‌ون ، ئه‌گه‌رچی هێندێک له‌ وێنه‌کان چیرۆکی خۆیان ده‌گێڕنه‌وه‌.

9ی ئووت . له‌ سه‌عات 11:50 ده‌قیقه‌ مشکان مان به‌جێ هێشت و له‌ چۆمی کونه‌ گورگ په‌ڕینه‌وه‌ که‌ سه‌رچاوه‌ی له‌ کێوی کۆنه‌به‌رانه‌وه‌یه‌،‌ داكشاین بۆ دۆڵی لاوێن، که‌ ئه‌وه‌ش ده‌گاته‌ ئه‌وجێیه‌ی که‌ رێگه‌ی به‌ره‌و خانێ لێ ده‌بێته‌وه‌، که‌ وامان دانابوو شه‌وی دواتر له‌وێ دابه‌زین. به‌ فه‌رمانی قه‌ره‌نیاغای مامه‌ش ، که‌له‌گه‌ڵمان هات بۆ خانێ، سواره‌ی عه‌شیره‌تی مامه‌ش له‌ سه‌فه‌ره‌که‌مان دا له‌گه‌ڵمان که‌وتن. له‌ سه‌عات 4 گه‌یشتینه‌ زه‌رگه‌ته‌ن و له‌وێ چاومان به‌ سه‌رۆکی عه‌شیره‌تی پیران ، حه‌مه‌ده‌میناغا که‌وت ،که‌ له‌ دڵه‌وه‌ بانگهێشتنی کردین له‌ شیناوێ لاده‌ین . من ئه‌و بانگهێشتنه‌م وه‌دوایه‌ داوه‌ به‌ڵام داوام لێکرد له‌ جیاتیان خۆراکمان بۆ بێنێ بۆ
ئه‌و شوێنه‌ی که‌ ڕێگه‌ی به‌ره‌و خانێ لێده‌بێته‌وه‌. ئێمه‌ سه‌عات 5 گه‌یشتینه‌ خانێ . به‌له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌وه‌ی وام پلان کردبوو بۆ به‌یانی سه‌ری تێپه‌ڕگه‌ی کێوی زینوی شێخی بده‌م ، داوام له‌ حه‌مه‌ده‌میناغا کرد بۆ به‌یانی بێ بۆ ئۆردووگه‌که‌مان و له‌و سه‌ردانه‌ دا شاره‌زامان بێ. ئه‌و به‌دڵه‌وه‌ ئه‌و داوایه‌ی په‌ژراند . مه‌ودای نێوان مشکان و خانێ 22 ڤێرست بوو .

11ی ئووت. به‌یانی زوو هه‌مزاغای مامه‌ش هات بۆ ئۆردووگه‌که‌مان . ئه‌و به‌ بێ سه‌رپه‌نا له‌ کێوه‌کانی کۆدۆ و کازه‌نان له‌ ده‌وری گومبه‌زی شێخی باڵه‌ک به‌ جێ مابوو. له‌ مانگی مارسی 1913 دا ، قه‌ره‌نیاغای ئامۆزای له‌ وارگه‌ی گردک سپیان ده‌ری په‌ڕاندبوو ، و له‌ گه‌ڵ شوێن و وارگه‌ی دیکه‌ی هه‌مزاغا ، که‌ ئی بابی و براکانی بوون ، ئێستا ده‌ بن کۆنترۆڵی قه‌ره‌نیاغا دا بوون. ‌هه‌مزاغا حه‌وت برای خۆی له‌گه‌ڵ بوون . هه‌موویان داوایان لێکردم یارمه‌تییان بده‌م بۆ ئه‌ستاندنه‌وه‌ی ماڵ و موڵکیان له‌ قه‌ره‌نیاغای مامه‌ش. پێشتر بابیان ، کاک سوله‌یمان ئاغا ، به‌ داوخوازێکی ئه‌وتۆ وه‌ هاتبووه‌ لام له‌ شێخان. له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ، ئه‌من وام لێک داوه‌ له‌ به‌رژه‌وه‌ندیم دانییه‌ له‌و کێشه‌یه‌وه‌ بگلێم.هه‌مزاغا و براکانی سه‌رنه‌که‌وتن پێملم که‌ن ، به‌و هیوایه‌ی پێکێشییان دواجار ئه‌من دێنێته‌ ڕه‌دایێ، بڕیاریان دا له‌ گه‌ڵمان بکه‌ون و له‌ ژماره‌ی کاروانه‌که‌مان زیاد که‌ن که‌ ئێستا زۆر گه‌وره‌ ببووه‌وه‌، و ته‌نانه‌ت ئه‌منیش وه‌کوو " غه‌ریبه‌ی جێی ڕێز " سه‌ره‌رای هه‌موو حه‌وله‌کانم ، نه‌متوانی پێشیان پێبگرم بۆ ئه‌وه‌ی له‌ گه‌ڵمان نه‌یێن.

له‌ سه‌عات 9 به‌ره‌و ترکه‌ش ، شوێنی مانه‌وه‌ی باییزپاشا وه‌ڕێ که‌وتین، که‌ به‌ بیستنی خه‌به‌ری هاتنی ئێمه‌ بۆ خانێ، دوو له‌کوڕه‌کان و برازایه‌کی خۆی ناردبوو بۆ دیتنمان. حه‌مه‌ده‌میناغای پیران بڕیاری دا له‌ گه‌ڵمان بێ بۆ سه‌ر چۆمی بادیناوێ که‌ خاکی پیران له‌ که‌وشه‌نی مه‌نگوڕان جوێ ده‌کاته‌وه‌. ئه‌و زۆری پێخۆش بوو له‌ گه‌ڵ باییزپاشای مه‌نگوڕ ئاشت بێته‌وه‌ ، که‌ له‌ مانگی ئاوریلی ڕابردوو دا ماڵ وموڵکی لێ تاڵان کردبوو و ئاوری تێبه‌ردابوو، به‌ پێی فه‌رمانی ته‌ورێز و له‌ ترسی ئه‌وه‌ی که‌ شوجاعوده‌وله‌ لێی تووڕه‌ بێ بێتوو گوێڕایه‌ڵی نه‌کا و قه‌ره‌نیاغای مامه‌ش به‌ دوژمنی خۆی دابنێ. من نسحه‌تم کرد گشت ئه‌وانه‌ بخاته‌ سه‌ر ئه‌ستۆی من و له‌ که‌س نه‌ترسێ ، و له‌ گه‌ڵمان بێ بۆ ترکه‌ش ، وله‌وێ له‌ گه‌ڵ باییزپاشای مه‌نگوڕ ئاشتیان ده‌که‌مه‌وه‌.

***
له‌ سه‌عات 2 ئێمه‌ پێشتر چووین و له‌ چۆمی بادیناوێ په‌ڕینه‌وه‌ ، که‌ سه‌رچاوی له‌ قه‌ندیلی گه‌وره‌وه‌ لووزه‌و ده‌به‌ستێ و درژێته‌ نێو چۆمی لاوێن، که‌ دوای تێکه‌ڵبوونه‌ویان پێی ده‌گوترێ زێ یان چۆمی که‌ڵوێ. له‌ به‌ری ڕاستی چۆمی بادیناوێ، سه‌د سواره‌ی مه‌نگوڕ به‌ سه‌رۆکایه‌تی باییزپاشا چاوه‌ڕێیان ده‌کردین . دوای سڵاو و چاکووخۆشی له‌ سه‌ر گه‌شته‌که‌مان به‌رده‌وام بووین. له‌ سه‌عات 2:45 گه‌یشتینه‌ وارگه‌ی بێکۆس و ڕووبارێک هه‌ر به‌ هه‌مان نێو که‌ ده‌ڕژێته‌ نێو زێ. له‌وێ بۆ نێوسه‌عاتێک له‌ تاوڵی قادری باپیراغای مه‌نگوڕ مامی باییزپاشا لامان دا و چامان خوارده‌وه‌. له‌ سه‌عات 3:45 له‌ چۆمی ئا‌وهه‌وار په‌ڕینه‌وه‌ ، که‌ لکێکه‌ له‌ زێ ، و له‌ سه‌عات 5 ، له‌ چۆمی ترکه‌ش په‌ڕێنه‌وه‌ که‌ ئه‌ویش ده‌ڕژێته‌ نێو زێ. له‌ سه‌عات 5:20 گه‌یشتینه‌ ئۆردووگه‌ی باییزپاشای مه‌نگوڕ (1،440 میتر ) ، و له‌ خانێ وه‌ تا ئه‌وێ 24 ڤێرستمان بڕیبوو.

12ی ئووت . ئێمه‌ ڕۆژێک له‌ ترکه‌ش حه‌ساینه‌وه‌، و له‌وێ چاومان به‌ ده‌سته‌یه‌کی گه‌وره‌ له‌ مه‌نگوڕان و تیره‌ی کاده‌روێشان که‌وت له‌وانه‌ خزم و پشتیوانانی باییز پاشا که‌ له‌ ترکه‌ش کۆ ببوونه‌وه‌ به‌ بۆنه‌ی هاتنی ئێمه‌. حه‌مه‌ده‌میناغای پیران دوای ئاشت بوونه‌وه‌ له‌ گه‌ڵ باییز پاشا ، پاش خواردنی نانی نیوه‌ڕۆ ماڵاوایی لێکردین و گه‌ڕاوه‌ بۆ کۆنه‌ لاجان.
ڕۆژی دواتر بڕیارمان دا هه‌رێمی وه‌زنێ به‌سه‌ر بکه‌ینه‌وه‌ ، ئه‌گه‌رچی هیوامان بۆ ئه‌وه‌ زۆر گه‌وره‌ نه‌بوو چونکوو ترکه‌کان له‌ 2ی ژووه‌نی ساڵی 1913 وه‌ ده‌ستیان به‌ سه‌ر ئه‌و هه‌رێمه‌ دا گرتبوو. ده‌نگۆی ئه‌وه‌ بڵاو ببووه‌وه‌ که‌ ئه‌وان به‌ره‌و پێشتر هاتوون و دێ و وارگه‌ی ئاڵوه‌تان یان داگیر کردووه‌ که‌ ئی باییزپاشای مه‌نگوڕه‌ . له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی که‌ دنه‌ی من بۆ ئه‌و گه‌شته‌ به‌ ته‌واوی هێمنانه‌ بوو ، بڕیارم دا حه‌ول بده‌م بۆ پێوه‌ندی کردن به‌ پۆستی ترکه‌وه‌ به‌ بێ ئه‌وه‌ی هیچ جۆره‌ قڕه‌ و کێشه‌یه‌ک بورووژێنم.

13ی ئووت . به‌ر له‌وه‌ی وه‌ڕێ که‌وین ، هه‌مزاغای مامه‌ش و براکانی دیسان ده‌ستیان کرده‌وه‌ به‌ تکاو ره‌جا له‌من بۆ وه‌رگرتنه‌وه‌ی ماڵ و موڵکیان . سه‌ره‌ڕای گه‌وره‌یی نواندن و میوانداری باییزپاشا و کاده‌روێشه‌کانی دیکه‌، ئه‌من گوێم به‌ قسه‌یان نه‌بزووت و داوام لێکردن ئیدی له‌ پاشماوه‌ی سه‌فه‌ره‌که‌مان دا زه‌حمه‌تی له‌گه‌ڵ بوونمان به‌ خۆیان نه‌ده‌ن ، چونکوو ئه‌و کاره‌یان له‌ ڕێز و حورمه‌تیان له‌ چاوی پشتیوانه‌ ترکه‌کانیان دا که‌م ده‌کاته‌وه‌ . و پێم گوتن جێبه‌جێکردنی ئه‌و مه‌سه‌له‌یه‌ به‌ دانی پێشکێشی و دیاری که‌ شێوه‌ی جووڵانه‌وه‌ی ئاسایی ئێرانییه‌ زۆر کاریگه‌رتر ده‌بێ، و دوای ئه‌وه‌ بێ شک و گومان قه‌ره‌نیاغا ماڵ و موڵکه‌کانیان ده‌داته‌وه‌.

هه‌ڵێنجاوه‌ی 3 . ده‌ستگێڕانه‌وه‌ له‌ ڕووداوه‌کانی سه‌ر سنوور له‌ گه‌ڵ ترکان

له‌ ماوه‌ی گه‌شته‌که‌ی دا ، ئیاس به‌ شێوه‌یه‌کی ڕێک وپێک هه‌ڵکه‌وتی وردی پنکته‌کانی سنووری نێوان ئێران وترکییه‌ی به‌ سه‌رده‌کرده‌وه‌ ، وله‌ڕاپه‌ڕاندنی ئه‌و کاره‌ دا له‌ چه‌ندین بۆنه‌ دا تووشی یه‌که‌کانی نیزامی ترک هات،که‌ هێزی خۆیان هێنابووه‌ پێشه‌وه‌ و که‌وتبوونه‌ نێو ئه‌و خاک و که‌وشه‌نه‌ی که‌ به‌ ئاسایی به‌ خاکی ئێران ده‌زاندرا.

13ی ئووت. له‌ سه‌عات 10:45 ئێمه‌ به‌ره‌و چۆمی زێ داکشاین له‌ خواره‌وه‌ی شوێنی تێکه‌ڵبوونه‌وه‌ی له‌ گه‌ڵ ڕووباری چاکه‌ و بۆ ماوه‌یه‌کی کورت له‌ قه‌راغ چۆمه‌که‌ پشوومان دا. له‌ ماوه‌ی 40 ده‌قیقان دا گه‌یشتینه‌ چۆمی حه‌یده‌راوا و لێی په‌ڕینه‌وه‌، دوای ئه‌وه‌ به‌ کێوێک دا هه‌ڵکشاین و سه‌عات 12 به‌ره‌و دۆڵی گۆره‌ومه‌ڕ داکشاین ، و له‌وێ دوو کوردمان دی که‌ پێیان ڕاگه‌یاندین ترکه‌کان پۆسته‌کانی خۆیان هێناوه‌ته‌ پێشه‌وه‌ بۆ دووبڕه‌ بۆ ئه‌وه‌ی پێش به‌ ئێمه‌ بگرن و نه‌یه‌ڵن بگه‌ینه‌ ئاڵوه‌تان و وه‌زنێ. باییزپاشای مه‌نگوڕ و تاجر باشی، ناجی ئاغا کازمۆڤ ، که‌ له‌گه‌ڵ کاروانه‌که‌ی ئێمه‌ بوون ، بۆ تاقیکردنه‌وه‌ رێگه‌ وه‌پێش که‌وتن ، دوای ئیستێکی کورت ، ڕچه‌ی ئه‌وانمان گرت . دوای هه‌ڵكشانێکی دوورودڕیژ و داکشانێکی هاسان ، گه‌یشتینه‌ دووبڕه‌
، و له‌وێ پاشماوه‌ی گه‌شته‌که‌مان پێشی پێگیرا له‌ لایه‌ن چوار قه‌ره‌وڵی ترکه‌وه‌ که‌ خۆیان له‌ نێو داره‌کانی بناری کێوی تاقه‌ت کردبوو و هه‌رکامیان 10 هه‌نگاو دوورتر له‌وی دیکه‌یان دامه‌زرابوو. باییز پاشا و تاجرباشی له‌گه‌ڵ ئه‌فسه‌رێکی ترک که‌ سواری ئه‌سپێک ببوو ، شه‌یپوورژه‌نێک و پێنج عه‌سکه‌ری پیاده‌ هاتنه‌وه‌ لامان.
ئه‌فسه‌ره‌که‌ له‌ ئه‌سپه‌که‌ی دابه‌زی و خۆی ناساند؛ یووزباشی [کاپیتان]
ڕه‌شید ئه‌فه‌ندی ، سه‌رۆکی پۆستی سنوور له‌ وه‌زنێ. کاتێک ئه‌من لێم پرسی بۆچی قه‌ره‌وڵه‌کانی ترک لێره‌ دامه‌زراون ، یووزباشی پێی گوتین ئێره‌ سنووره‌ و ئه‌و فه‌رمانی پێدراوه‌ نه‌‌هێڵێ ئێمه‌ بچینه‌ نێو خاکی ترکه‌وه‌. ڕه‌شید ئه‌فه‌ندی لێی زیاد کرد وه‌کوو مایه‌ بۆ دانانێک ، ده‌توانێ به‌ ته‌نێ ڕێگه‌ بدا به‌ من به‌ هاورێیه‌تی سێ یان چوار که‌س تێپه‌ڕم ، به‌ڵام کاروانه‌که‌ و قازاخه‌کان ده‌بێ یان له‌ پۆستی سنووری بمێننه‌وه‌ یان بگه‌ڕێنه‌وه‌ دوایه‌. له‌ وڵام دا ، ئه‌من به‌ ڕه‌شیدئه‌فه‌ندیم گوت ته‌نێ له‌گه‌ڵ گشت ئه‌وانه‌ی له‌ گه‌ڵمن ده‌چمه‌ نێو خاکی ترکه‌وه‌. له‌به‌ر ئه‌وه‌ی باییز پاشای مه‌نگوڕ پێی وابوو که‌ له‌قه‌بی پاشا زۆر گرینگه‌ ، ده‌ستی کرد به‌ شه‌ڕه‌چه‌قه‌ له‌ گه‌ڵ یووزباشی. ئه‌من ڕه‌شید ئه‌فه‌ندیم کێشایه‌ لایه‌ک و له‌ سه‌ر به‌رزاییه‌کی داوێنی چیا له‌ ته‌نیشتی دانیشتم ، پێم گوت بۆم شی بکاته‌وه‌ ئه‌وه‌ گشتی مانای چییه‌. ڕه‌شیدئه‌فه‌ندی گوتی ته‌نێ ڕۆژی پێنجه‌مێتی له‌م پۆسته دا‌ و ئه‌و ته‌نێ ئه‌و فه‌رمانانه‌ی له‌ ئه‌فسه‌ری فه‌رمانده‌ری یه‌وه‌ بۆی دێ به‌ڕێوه‌ ده‌با . له‌و کاته‌ دا کاروانه‌که‌ی ئێمه‌ گه‌یشته‌ جێ ، یه‌ک به‌ دوای یه‌ک دا ،قازاخه‌کان ڕشته‌ی کێوه‌که‌یان داپۆشی و زوو یووزباشی و عه‌سکه‌ره‌کانیان له‌ هه‌موو لایه‌که‌وه‌ گه‌مارۆ دا . له‌ ئه‌فسه‌ره‌که‌م پرسی ئه‌و چ ده‌کا ئه‌گه‌ر ئه‌من، بێ له‌به‌رچاوگرتنی قه‌ره‌وڵه‌کان و فه‌رمانه‌کان ، به‌ره‌و وه‌زنێ بچم. ڕه‌شید ئه‌فه‌ندی گوتی ، ئه‌گه‌ر وابێ ، هه‌ر ئه‌وه‌ی بۆ ده‌مێنێته‌وه‌ ئه‌و کاره‌ وه‌کوو ڕاستییه‌ک دابنێ ، به‌لام باوه‌ڕی ڕێبه‌رایه‌تی خۆی له‌ کیس ده‌دا جا بۆیه‌ تکای لێکردم به‌ره‌وپێشه‌وه‌ نه‌چم. له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی که‌ پاککردنه‌وه‌ی خاکی ئێران له‌ هێزه‌کانی ترک و ورووژاندنی ڕووداوێکی سه‌ر سنوور به‌شێک نه‌بووله‌ ڕاسپارده‌یی من ، بڕیارم دا پله‌و پایه‌ی دابێی ڕه‌شیدئه‌فه‌ندی تێک نه‌ڕووخێنم . پێم گوت به‌ رێگه‌یه‌کی دیکه‌ دا ده‌ڕۆم ته‌نێ به‌و مه‌رجه‌ی به‌ نووسراو به‌ڵگه‌یه‌کم بداتێ که‌ رێی له‌ ئێمه‌ی گرتووه‌ به‌ره‌و دووبه‌ره‌ بچین، ئه‌و به‌ پێی ئامۆژگارییه‌کانی رێبه‌رایه‌تی خۆی ده‌جووڵاوه‌ . دوای که‌مێک تێڕامان، ڕه‌شیدئه‌فه‌ندی په‌ژراندی و ئێمه‌ی به‌جێ هێشت.
دوای به‌ جێهێشتنی یووزباشی ، ئێمه‌ به‌ره‌و دوڵی شاخاوی گۆڕه‌ومه‌ڕ داکشاین ، له‌وێ نان و چای به‌یانیمان خوارد ، به‌ڵام کاروانه‌که‌مان له‌ پێشه‌وه‌ نارد ، به‌ تێپه‌ڕین به‌ مووساڵان ، میراوێ و که‌ڵه‌کاوێ به‌ره‌و شێواوکان
چوون و ئێمه‌ش سه‌عات 6 ی سه‌رله‌نگۆرێ گه‌ێشتینه‌ ئه‌وێ دوای تێپه‌ڕین به‌ ڕێگه‌یه‌کی نارێک ، ئاسته‌م و نه‌ زۆر دیمه‌ناوی دا. ئێمه‌ به‌گشتی 39 ڤێرست رێگه‌مان بڕی.

24ی ئووت. له‌پڕ له‌ سه‌عات 11:30 له‌ پشته‌وه‌ی ڕه‌وه‌ز به‌ردێکه‌وه‌ ، عه‌سکه‌ران به‌دی که‌وتن که‌ سێره‌ی تفه‌نگه‌کانیان له‌ ئێمه‌ گرتبوو و هاواریان ده‌کرد " دوڕ" [ ڕاوه‌سته‌ ] ، بێ ئه‌وه‌ی گوێیان بده‌ینێ دڕێژه‌مان دا به‌ چوونه‌ پێشه‌وه‌ و عه‌سکه‌رێکی زیاتر له‌ سه‌ر ڕێگه‌ قوت بوونه‌وه‌. ده‌نێویان دا ئه‌فسه‌رێک هه‌بوو که‌ ده‌ره‌جه‌ی " مولازمی سانی " [ لویتانتی دووه‌م ] بوو، که‌ لێمان هاته‌ پێشه‌وه‌ و خۆی وه‌کوو سه‌رۆکی پۆستی سوورکێو ناساند . ئه‌و لێی پرسین به‌ره‌و کوێ ده‌چین و گه‌لۆ له‌ لایه‌ن حکوومه‌ته‌وه‌ مۆڵه‌تمان دراوه‌تێ که‌ به‌ره‌وپێشتر سه‌فه‌ر بکه‌ین. ئه‌من پێم گوت ئێمه‌ ته‌نێ به‌ره‌و سنوور ده‌چین و ده‌گه‌ڕێینه‌وه‌ ، پێشنیارم پێکرد رێنوێنیمان بکابۆ پۆستی سنووری خۆی. ئه‌فسه‌ره‌که‌ حه‌ولی دا شتێک له‌ مه‌ڕ سنوور بڵێ ، به‌ڵام له‌و ده‌مه‌ دا کاپیتان کارائولۆڤ نه‌خشه‌یه‌کی پێ نیشان دا . ئه‌فسه‌ره‌که‌ داوای لێبوردنی کرد و دڵپاکانه‌ ڕایگه‌یاند ئه‌و ته‌نێ ئالائیلی [ ده‌ره‌جه‌ی خواره‌وه‌] یه‌ وبۆیه‌ زۆر که‌م سه‌ری له‌ نه‌خشه‌ ده‌رده‌چێ. ئه‌و سواری ئه‌سپه‌که‌ی بوو، و وه‌پێشمان که‌وت، و عه‌سکه‌ره‌کانیشی له‌ ماوه‌ی 20 ده‌قیقه‌ دا کۆ بوونه‌وه‌ و له‌گه‌ڵمان هاتن ، ئێمه‌ به‌ گه‌وه‌ی شاخێکی (2080 میتر ) دا سه‌رکه‌وتین که‌ له‌وێ لویتانتی دووه‌م توانیبووی پاشماوه‌ی هه‌موو عه‌سکه‌ره‌کانی خۆی کۆ بکاته‌وه‌. به‌ پێی فه‌رمانی وی ، عه‌سکه‌ری زرێڤان چه‌ستی بۆ لێداین و هه‌موو عه‌سکه‌ره‌کان سڵاوی نیزامیان کرد. له‌ گه‌وه‌ی شاخییه‌وه‌ ، که‌ ده‌گاته‌ شیوه‌سه‌ڵ و له‌وێوه‌ به‌ره‌و سلێمانی ده‌چێ ، ئێمه‌ به‌ره‌و دوندی کێوه‌که‌ هه‌ڵكشاین ، له‌وێ سێ چادر هه‌ڵدرابوون ، یه‌ک بۆ ئه‌فسه‌ره‌که‌ و ده‌ره‌جه‌داره‌کانی ، دوویه‌که‌ی دیکه‌ش بۆ عه‌سکه‌ره‌کان. ترکه‌کان خانه‌خوێی زۆر به‌ ئه‌ده‌ب بوون و به‌ چایی میواندارییان لێکردین. دوای ئیستێکی کورت له‌ پۆسته‌که‌ ، گه‌ڕاینه‌وه‌ و له‌ سه‌عات 2 هاتینه‌وه‌ نێو دۆڵی قووڵ و باریکی شێواشه‌ [!!] ، له‌وێ به‌رچاییمان خوارد ، و له‌وێوه‌ له‌ سه‌ر سه‌فه‌ره‌که‌مان به‌رده‌وام بووین به‌ره‌و بانه‌، که‌ له‌ سه‌عات 7:45 گه‌یشتینه‌ ئه‌وێ ، له‌ سوورکێوه‌وه‌ و گه‌ڕانه‌وه‌ له‌وێڕا 56 ڤێرست له‌ رێگه‌ دابووین.

***
28ی ئووت. ئێمه‌ بانه‌مان به‌جێ هێشت و به‌ میره‌دێ ، سه‌قز ، بۆکان و وه‌ته‌میش دا به‌ره‌و سابڵاغ چووین که‌ ڕۆژی 2ی سێپتامبر دوای ڕۆژێک حه‌سانه‌وه‌ له‌ بۆکان گه‌یشتینه‌وه‌ ئه‌وێ. له‌ لایه‌ن سه‌رداری موکری و ژماره‌یه‌کی به‌رچاو له‌ کورده‌کانی موکری، به‌گزاده‌ و دێبۆکرییه‌وه‌ پێشوازیمان لێکرا که‌ پیرۆزباییان لێکردین بۆ ئه‌و سه‌فه‌ره‌ سه‌رکه‌وتووانه‌یه‌.

Sunday, March 25, 2007

وێنه‌کانی گه‌مه‌ی دوایی؛ به‌ندی 11. ڕێگه‌ به‌ره‌و کاره‌سات


وێنه‌کانی گه‌مه‌ی دوایی؛ ئێران به‌چاوی دووربینێکی ڕووسییه‌وه‌ 1901-1914

نووسینی : جان. چالێنکۆ
وه‌رگێڕ : حه‌سه‌نی قازی

به‌ندی 11 . ڕێگه‌ به‌ره‌و کاره‌سات
ژووه‌نی 1913

دوای كشانه‌وه‌ و ڕۆیشتنی ترکه‌ داگیرکه‌ره‌کان له‌ ساڵی 1912، ئه‌ستانی ساوجبولاغ(سابڵا‌غ) گه‌ڕابووه‌ به‌ر ده‌ست ئیداره‌ی ئێرانێ له‌ ژێر حوکمدارێتی سه‌رداری موکری. دانیشتوانی کوردی نیشته‌جێی خۆجێی ( موکرییه‌کان ، دێبۆکرییه‌کان و به‌گزاده‌کان) و عه‌شیره‌ته‌ نیوه‌ کۆچه‌ره‌ کورده‌کانی چیاکانی ڕۆژئاوا ( مامه‌ش، مه‌نگوڕ و پیران ) ئێستا که‌وتبوونه‌ به‌ر ئه‌و قانوون و ماڵیاتانه‌ی له‌ لایه‌ن ته‌ورێز و تارانه‌وه‌ داندرابوون ، و وفاداری ئه‌وان له‌ ئاست ئێران به‌سترابووه‌وه‌ به‌ ئه‌وه‌ی ئه‌وان سیستمی نوێ چه‌نده‌ به‌ ئینساف داده‌نێن.ئیاس ده‌ورێکی ئه‌وتۆی بۆ خۆی دانا ده‌سته‌به‌ربێ هه‌ر کاربه‌ده‌ستێکی خۆجێی یان سه‌رۆک عه‌شیره‌تێک که‌ لایه‌نی داگیرکه‌ری ترکی گرتبێ تاک نه‌خرێته‌وه‌ ، و به‌و شێوه‌یه‌ پێش له‌ ئاڵۆزی و نائارامی بگرێ نه‌کا بگاته‌ هاتنه‌وه‌ی سه‌ربازانی ترک.
ئه‌و ده‌سته‌ قازاخه‌ ڕووس و ئێرانییانه‌ی وا له‌ ساوجبولاغ دامه‌زرابوون بۆ ئه‌وه‌ بوو نیشان بدرێ که‌ ڕووسه‌کان له‌ کاری خۆیان دا جیدینه‌.

سه‌رداری موکری فه‌رمانی خۆی له‌ حاکمی گشتی ئازه‌ربایجان ، سێپه‌هداروه‌رده‌گرت
له‌ ڕاستی دا ، ئه‌وه‌ جێگره‌که‌ی و ده‌ستنێژی ڕووسان ، شوجاعوده‌وله‌ بوو که‌ ده‌سته‌ڵاتی به‌ ده‌سته‌وه‌ گرتبوو. شوجاعوده‌وله‌ خاوه‌نموڵکێکی ده‌وڵه‌مه‌ندی مه‌راغه‌یی ، حاکمی پێشووی ساوجبولاغ ، و دوایه‌ حاکمی پێشووی مه‌راغه‌ بوو به‌رله‌وه‌ی بگاته‌ ته‌ورێزێ.
له‌ دۆخێکی ئاوا دا ئه‌و له‌ گشت ده‌ک و دۆڵابی مڵک و ماڵ و دارایی ناوچه‌وه‌ گلابوو. جێگره‌که‌ی،حاکمی پێشووی ئه‌رده‌وێڵ، ڕه‌شیدولمولکیش ، دۆستێکی ڕووسییه‌ بوو.
گوزاریشتی ژماره‌ 118 ی ئه‌لێکساندر ئیاس به‌ تاریخی 30 ی ژووه‌نی 1913 [13ی ژووییه‌ی 1913] به‌ باسی ڕووداوێک ده‌ست پێده‌کا که‌ له‌ 2ی ژووه‌نی 1913 دا قه‌ومابوو.
گوردانی دووه‌می ڕووسییه‌ سه‌ر به‌ هه‌نگی پیاده‌ی ئاپشێرۆن که‌ له‌ ساوجبولاغ مۆڵ درابوو بۆ پیرۆزبایی پشووی هه‌نگ میوانی و رێوڕسمێکی ساز کردبوو و له‌ هه‌موو پیاوماقووڵانی خۆجێی گێرابووه‌وه‌. زۆر به‌ به‌ربڵاوی ده‌نگۆی ئه‌وه‌ بڵاو ببووه‌وه‌ که‌ ترکه‌کان خه‌ریکن شاره‌کانی سه‌ر سنوور سه‌رده‌شت و بانه‌ داگیربکه‌ن، و شابه‌نده‌ری ترک ،
ئه‌حمه‌د ڕه‌زابه‌گ [له‌ میوانییه‌که‌] ، به‌ له‌ خۆبایی بوون و فشه‌فش بێروبه‌وێدا هاتبوو ‌چوو بوو دوایه‌ بێ ئه‌وه‌ی ماڵاوایی له‌ هیچکه‌س بخوازێ له‌وێ بزر ببوو. پاشان ده‌رکه‌وت ئه‌و چووبووه‌وه‌ ماڵه‌ خۆی ، و گشت ئه‌و تاجره‌ خۆجێیانه‌ی که‌ هاووڵاتێتی ترکیان هه‌بوو‌ بانگ کردبووه‌ لای خۆی ، و به‌یاننامه‌یه‌کی بۆ خوێندبوونه‌وه‌ سه‌باره‌ت به‌ ئه‌وه‌ی که‌ ئێران
" مه‌ڵبه‌ندی ڕۆژهه‌ڵاتی" داوه‌ به‌ ترکییه‌ ، و له‌وێ ده‌ستی کردبوو‌ به‌ وه‌ڕێخستنی جێژن و شایی له‌ مه‌ڕ خۆی. که‌ کات ده‌گاته‌ نیوه‌ی شه‌وێ ئه‌و به‌زمه‌ ده‌بێ به‌ مه‌ی خواردنه‌وه‌یه‌کی به‌ هه‌را و هوریا ، ئاکامی ئه‌وه‌ ده‌بێ دوو له‌و پۆلیسانه‌ی که‌ سه‌رداری موکری ده‌یاننێرێ بۆ ئارامکردنه‌وه‌ی مه‌جلیسه‌که‌ ته‌قه‌یان لێده‌کرێ و به‌ گرانی بریندار ده‌بن ، [ و دوایه‌] ڕه‌زا به‌گ له‌ لایه‌ن کارگوزار موئه‌یه‌د حوزوور ڕا ناچار ده‌کرێ به‌ فه‌رمی داوای لێبوردن هه‌م له‌ سه‌ربازه‌ ڕووسه‌کان و هه‌م له‌ ئیاس بکا.
حه‌وتوویه‌ک دواتر، ئیاس کۆپی نامه‌یه‌کی له‌ لایه‌ن حامید خان ، به‌له‌دییه‌باشی بانه‌وه‌ پێگه‌یشت که‌ ڕه‌زا به‌گ بۆی ناردبوو. له‌و نامه‌یه‌ دا ڕه‌زا به‌گ داوای له‌ حامیدخان کردبوو ئاگاداری بکا له‌ سه‌ر ژماره‌ی ئه‌و سه‌ربازه‌ ترکانه‌ی ده‌گه‌نه‌ بانه‌ هه‌ر که‌ هێرشی ترکان ده‌ستی پێده‌کرد و هه‌ڕه‌شه‌ی سزا دانی لێکردبوو ، بێتوو چیدی پێڕه‌وی له‌ فه‌رمانه‌کانی حاکمی ساوجبولاغ ، سه‌رداری موکری بکا. کاتێک ئیاس ئه‌وه‌ی به‌ چاو داداوه‌ ، ڕه‌زابه‌گ نکووڵی کرد له‌ ناردنی ئه‌و نامه‌یه‌ ، به‌ڵام کاتێک حامید خان ئه‌سڵی نامه‌که‌ی هێناده‌رێ'
ڕه‌زا به‌گ خۆی لێ بێ به‌ری کرد و گوتی له‌ میوانی سه‌ربازانی ڕووسی له‌ 2ی ژووه‌ن دا زۆری خواردووه‌ته‌وه‌ و سه‌رخۆش بووه‌ و هیچی وه‌بیر نایه‌ته‌وه‌ ، و ده‌بێ تاجره‌کانی خاوه‌نی هاووڵاتێتی ترکییه‌ نامه‌که‌یان نووسیبێ و به‌ فێڵ پێیان ئیمزا کردبێ.له‌ ئاکامی ئه‌و
ڕووداوه‌ دا ڕه‌زا به‌گ له‌ ساوجبولاغ ده‌ر کرا و جێگری پێشووی کونسوول له‌ ته‌ورێز ، سوله‌یمان به‌گ شوێنی وی گرته‌وه‌، که‌ به‌که‌سایه‌تی هه‌تا بڵێی پاکتر و خۆڕاگرتری خۆی سه‌رنجی گشت لایه‌کی به‌ره‌ولای خۆی ڕاکێشا.

بۆ ڕووناکایی خستنه‌ سه‌ر که‌سایه‌تی هاوکاری پێشووم ڕه‌زا به‌گ ، ئه‌من
پێم وانییه‌ نابه‌جێ بێ ئه‌گه‌ر بڵێم که‌ ئه‌و زۆر به‌ په‌شوکاوی له‌ 26ی ژووه‌ن
هاته‌ لام ، بۆ ئه‌وه‌ی به‌ کوڵی گریان پێم بڵێ ، که‌ ته‌ماشای کتێبی قانوون
و ڕێسای کردووه‌ و بۆی ده‌رکه‌وتووه‌ له‌ به‌ر " درکاندنی نهێنی ده‌وڵه‌ت " ده‌بێ
له‌ قوسته‌نته‌نییه‌ چاوه‌ڕیی حوکمی له‌ سێداره‌دران بکا. جا بۆیه‌ تکای لێکردم
داوای بۆ بکه‌م له‌ سه‌فاره‌تخانه‌ی ڕووسییه‌ که‌ به‌شێوه‌ی فه‌رمی بیپارێزێ.
ئه‌گه‌ر ئه‌و گه‌وج و نه‌فامه‌ به‌ڕاستیش مه‌ترسی له‌ سێداره‌ درانی له‌ سه‌ره‌،
ئه‌من به‌وپه‌ڕی دڵنه‌زمییه‌وه‌ داوا ده‌که‌م به‌شێوه‌ی فه‌رمی له‌ بابی عالی داوا
بکرێ به‌ نه‌رمی له‌ گه‌ڵی بجووڵێنه‌وه‌.

ئیاس دوایه‌ دێته‌ سه‌ر سیاسه‌تی ڕاوه‌ڕووتی شوجاعوده‌وله‌ له‌ کوردستانی موکری :


کرانه‌وه‌ی کونسوولخانه‌ی ڕووسییه‌ له‌ ساوجبولاغ و ئاکامی له‌ کورتیدانی به‌ره‌به‌ری
[ده‌سته‌ڵاتی] ئیداره‌ی ئێران وه‌زعێکی ئه‌وتۆی خولقاند ده‌سته‌ڵاتدارانی ئازه‌ربایجان [ئێران]
که‌ له‌ لایه‌ن ئێمه‌وه‌ پشتیوانیان لێده‌کرا به‌ری غه‌ریزه‌ی تاوانکارانه‌ی خۆیان به‌ر بده‌ن له‌ ئاست هه‌م دانیشتوانی کۆچه‌ر و هه‌م دانیشتوانی نیشته‌جێی کوردستانی موکری. ئه‌وان هه‌میشه‌ وه‌کوو مانگایه‌کی که‌ ده‌بێ بیدۆشن ته‌ماشای ئه‌و ئه‌ستانه‌یان کردووه‌، به‌ڵام له‌ ماوه‌ی داگیرکردنی مه‌ڵبه‌ندی جێی کێشه‌ی سنوور له‌ لایه‌ن ترکه‌کانه‌وه‌، له‌ ڕاستیدا ئه‌و وزه‌ و بڕیارده‌رییه‌یان نه‌بوو که‌ بیدۆشن. له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ، ته‌نێ مانگێک دوای کرانه‌وه‌ی کۆنسولخانه‌که‌مان،مه‌ئموورانی سێپه‌هداروشوجاعوده‌وله‌ بۆ دامرکاندنی نه‌وسی ئاغاکانیان وه‌خۆ که‌وتن و ئه‌وه‌ی وه‌به‌ر ده‌ستیان که‌وتباله‌ دانیشتوانی مه‌ڵبه‌ندی کۆنسوولخانه‌یان زه‌وت ده‌کرد.کاتێک شجاعوده‌وله‌ به‌ کرده‌وه‌ بوو به‌ حاکمی گشتی و تاکه‌ ئاغای ئازه‌ربایجان دوای ڕۆیشتنی سێپه‌هدار ، نه‌وس و چڵێسی مه‌ئمووران به‌ ڕێژه‌یه‌کی نه‌دیتراو زیادی کرد. کێشه‌ و هه‌رای کۆن که‌ زیاتر له‌ جارێک به‌نه‌غده‌ن چاره‌سه‌ر کرابوون له‌و سه‌روبه‌نده‌ی دا که‌ شوجاع و یاریده‌ره‌که‌ی ، ڕه‌شیدولمولک ، حاکمی ساوجبولاغ بوون دیسان سه‌ریان هه‌ڵداوه‌ بۆ ئه‌وه‌ی دیسان لێیان بکۆڵدرێته‌وه‌. مه‌ئموورانی تایبه‌تی به‌ دێیه‌کان وه‌ربوون بۆ دۆزینه‌وه‌ی لادێنشینی ئه‌وتۆی که‌ گله‌یی و گازن له‌ خاوه‌نموڵکه‌ ده‌وڵه‌مه‌نده‌کان بکه‌ن ، که‌ به‌ دژی ئه‌وان په‌ره‌وه‌نده‌ سازی ده‌کرا ته‌نیا به‌ مه‌به‌ستی ڕووتاندنه‌وه‌یان و ده‌ستکه‌وتی دارایی.

حاکمی خۆجێی ، سه‌رداری موکری ، به‌شدارییه‌کی چالاکانه‌ی هه‌یه‌ له‌و سیاسه‌تی دزی و ڕووتاندنه‌وه‌یه‌ دا هه‌ر وه‌کوو ئاغاکانی له‌ ته‌ورێز ،شوجاع و ڕه‌شید ( ئه‌وه‌ی ده‌ستیان ده‌که‌وت به‌ سێ قۆڵی دابه‌شیان ده‌کرد) . ئه‌رکی سه‌رداری موکری ئه‌وه‌ بوو که‌ باوه‌ڕی من وه‌ده‌ست بهێنێ ، بمکاته‌ دۆستی خۆی بۆ ئه‌وه‌ی به‌ قازانجی وی ببزوومه‌وه‌ - به‌ گوتنێکی دی ، تائه‌و جێیه‌ی ده‌توانێ خۆڵم ده‌چاوی کا و له‌ خشته‌م به‌رێ. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ، هه‌وڵه‌کانی موکری بۆ گه‌یشتن به‌و مه‌به‌سته‌ ته‌واو به‌ پێچه‌وانه‌ هه‌ڵگه‌ڕاوه‌ و به‌و ئاکامه‌ نه‌گه‌یشت که‌ شوجاع و به‌رده‌سته‌که‌ی له‌ مێشکیان دابوو. کاتێک ڕوون بووه‌وه‌ که‌ سه‌ره‌ڕای مه‌کری زاتی خۆی و به‌ گشتی ژیری نکووڵی لێنه‌کراوی سه‌رداری موکری
سووکه‌ڵه‌ و ئیراده‌ لاواز ئه‌و ئه‌رکه‌ی پێ ڕاناپه‌ڕێ ، شوجاع و ڕه‌شید بیریان له‌وه‌ کرده‌وه‌ لایبه‌ن ، و له‌ شوێن ئه‌و مه‌ئموورێکی زۆر به‌به‌رهه‌متر دانێن. دوایین کاری ناچیزه‌ سه‌رنه‌که‌وتنی حه‌ولی شوجاع بوو بۆ پشتیوانی له‌ باپیراغای مه‌نگوڕ ( بڕوانه‌ گوزاریشتی من بۆ مانگی مه‌ی ) که‌ له‌ به‌ر سستی سه‌رداری موکری سه‌ری نه‌گرت . به‌وه‌ شوجاع و ڕه‌شید بێ کیفایه‌تی ته‌واو و بێ ئه‌ملاو ئه‌ولای سه‌رداری موکریان بۆ ده‌رکه‌وت و بڕیاریان دا به‌گله‌ربه‌گی ته‌ورێز ئه‌میر موعه‌زیز له‌ جێی وی دانێن. پاشان هه‌وڵیان دا موکری هه‌ڵفریوێنن و به‌ڵێنیان دایه‌ به‌ مه‌رجی زۆر باش دراوی به‌ قه‌رز بده‌نێ بۆ ئه‌وه‌ی له‌ چنگ
سه‌له‌مخۆر سیروانتس فه‌ره‌ج ئاغا عه‌بدوڵایێڤ ڕزگاری بێ ؛ له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ، باوه‌کوو غه‌زه‌ب و تووڕه‌یی شوجاع ، سه‌رداری موکری لێیان وه‌گومان که‌وت و له‌ساوجبولاغ نه‌بزووت و له‌وێ مایه‌وه‌.

حاکمی نوێی له‌به‌ر چاوگیراو بۆ ساوجبولاغ ، ئه‌میر موعه‌زیز ، لێره‌ زۆر ناسراوه‌، له‌و سه‌روبه‌ندی ڕا که‌ وه‌کوو خزمه‌تکار و پیاوی خانه‌دانی ئه‌میر نیزام ( ئه‌میر نیزامی گه‌ڕووسی قاتڵی هه‌مزاغای مه‌نگوڕ - تێبینی وه‌رگێڕی کوردی ) لێره‌ بووه‌، ئه‌و ده‌می که‌
لێره‌ بووه‌ بۆ زۆر خان و به‌گی که‌ئێستا سه‌رهه‌ڵده‌دن چا و قاوه‌ی داناوه‌. دیاره‌ ، ئه‌وه‌ بۆ خه‌ڵکی ئێره‌ شتێکی وا نییه‌ و پێی ڕاناتڵه‌کێن ، به‌ تایبه‌تی به‌ له‌ به‌ر چاوگرتنی ئه‌و ڕاستییه‌ی که‌ شوجاعی به‌ڕێز بۆخۆی له‌ سه‌ربازێکی ساده‌ی باپیری سه‌رداری موکری ئێستاوه‌ به‌و جه‌لال و جه‌به‌ڕووته‌ی ئه‌مڕۆی گه‌یشتووه‌، و ڕه‌شیدولمولک ، که‌ له‌ نێو کۆلۆنی ڕووسی له‌ ته‌ورێز زۆر خۆشه‌ویسته‌ له‌ ئاوکێشییه‌وه‌ ده‌ستی پێکرد به‌رله‌وه‌ی که‌ بکه‌وێته‌ به‌ر لوتف و مه‌رحه‌مه‌تی خانه‌ حاکم عه‌لی خان ( سه‌عدوده‌وله‌ی دواتر) . له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ، ناڕه‌زایه‌تی یه‌کده‌نگی کورده‌کان ، که‌ به‌ هاسانی له‌و تێگه‌یشتن شوجاع هیوایه‌کی زۆری به‌و پیاوه‌ تازه‌یه‌ی خۆی به‌ستووه‌ بۆ خاڵی کردنی گیرفانیان به‌ ساردی ده‌نگوباسی ئه‌گه‌ری دانانی ئه‌میر موعه‌زیزیان له‌ پۆستی ساوجبولاغ دا وه‌رگرت.
خاوه‌نموڵکانی دێبۆکری له‌ ته‌ورێز لیسته‌یه‌کیان ده‌ست که‌وت له‌ مه‌ڕئه‌وانه‌ی به‌ توانایه‌کی به‌ ئامانج داندراون ، که‌ ئه‌و لیسته‌یه‌ زۆر تاکه‌م گشت خاوه‌نموڵکه‌کانی موکری ده‌گرته‌وه‌
به‌ دانی نرخی له‌ 5 هه‌زار تمه‌نه‌وه‌ بگره‌ تا 25 هه‌زار تمه‌ن. به‌ گشتی 200،000 تمه‌ن. – ئه‌وه‌ ئه‌و بڕه‌ دراوه‌ی بوو که‌ خزمه‌تکاری پێشووی ئه‌میرنیزام چاوه‌ڕێی ده‌کرد، که‌ به‌ بیانووی جۆر به‌ جۆر ، له‌ پاره‌دارانی خۆجێی بستێنێ به‌ ده‌م مه‌ئموورییه‌تی له‌شکری ئێمه‌وه‌ له‌ ساوجبولاغ. دوو له‌ سێی ئه‌و بڕه‌ پاره‌یه‌ وا داندرابوو‌ بنێردرێته‌ ته‌ورێز بۆ شوجاع و سه‌ردار ڕه‌شید؛ و پاشماوه‌که‌شی به‌ ئه‌میر موعه‌زیز خۆی ببڕێ‌. به‌گزاده‌ و دێبۆکرییه‌کان ،که‌ به‌ پێی عاده‌ت به‌ خوێنی سه‌ری یه‌کتری توونین ، به‌ ئاگاداربوون له‌و نه‌خشانه‌ی
شوجاع له‌ گه‌ڵ یه‌کتری ئاشت بوونه‌وه‌ و هه‌ڕه‌شه‌یان کرد ، بێتوو ئه‌میر موعه‌زیز له‌ سه‌ر
کار دابندرێ ، له‌ ساوجبولاغ ژیانی ئه‌وه‌نده‌ لێ تاڵ ده‌که‌ن که‌ نه‌توانێ له‌ حه‌وتوویه‌ک
زیاتر لێره‌ بمێنێته‌وه‌. دیاره‌ ئه‌وه‌ نیشانه‌ی کۆتایی هاتن به‌ ئاڵۆزی و دژوارییه‌کان نه‌بوو، له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ، له‌ سایه‌ی پشتیوانی به‌توانا و به‌ بڕشتی کونسوولی گشتی ڕووسییه‌ له‌ ئازه‌ربایجان ، لواوه‌ که‌ سه‌رداری موکری جارێ له‌ سه‌ر کاره‌که‌ی بمێنێته‌وه‌. گه‌لۆ ئه‌وه‌ هه‌ر ئاوا ده‌مێنێ ئاسته‌مه‌ بگوترێ ، چونکوو وا وه‌به‌رچاو دێ له‌ به‌ر بۆچوونی تیژی شوجاع و
ڕه‌شید له‌ هه‌مبه‌ر سه‌رداری موکری هه‌ر وا به‌ بڕیار بن بۆ ئه‌وه‌ی بیڕووخێنن و له‌ سه‌ر کاری لابه‌رن.

'فه‌رمانده‌ی سه‌ره‌کی هه‌رێم' و یاریده‌ده‌ره‌ نه‌جیبه‌کانی [ شوجاعوده‌وله‌ و ڕه‌شیدولمولک] ، له‌ جیاتی ئه‌وه‌ی ددان به‌ گه‌وجی و نه‌فامی خۆیاندا بهێنن ده‌یانه‌وێ
خه‌تای تێک شکانی ده‌ک و دۆڵابی دارایی خۆیان له‌ کوردستانی موکری به‌ سه‌ر کۆنسوولخانه‌ی ڕووسییه‌ دا بهێنن ، و هه‌تا بڵێی لێی تووڕه‌ن. ئه‌وه‌ی که‌ ئه‌وان هه‌موو عه‌قڵ و شعوورێکیان به‌ با داوه‌ له‌و هه‌وڵانه‌یان ڕا ده‌رده‌که‌وێ به‌ دانی فه‌رمانی نهێنی به‌ سه‌رداری موکری کاتێک که‌ کۆنسوولی گشتی له‌ به‌غدا ، ڕاوێژکاری تایبه‌تی ئه‌ی.ئه‌ی
ئۆرلۆڤ ، له‌و دواییانه‌ دا سه‌ری له‌ ساوجبولاغ دا له‌ کاتی گه‌ڕانه‌وه‌ی ڕا له‌ سه‌نت پیترزبورگه‌وه‌ .( له‌ به‌ر چه‌ند هۆیه‌ک ئه‌وان به‌ هه‌ڵه‌ پێیان وابوو که‌ ئه‌و له‌ ته‌ورێز کاری پێ ئه‌سپێردراوه‌). له‌ تیڵێگرافێکی ڕه‌مز دا به‌ ژماره‌ی 839 له‌ 19 ی ڕه‌جه‌ب (11 ی ژووه‌ن)،
ڕه‌شید، به‌ پێی فه‌رمانی شوجاع ، داوا له‌ سه‌رداری موکری ده‌کا هه‌وڵ بدا به‌ دزی و به‌ بێ ئاگاداری من چاوی به‌ ئه‌ی.ئۆرلۆڤ بکه‌وێ بۆ ئه‌وه‌ی بکرێ به‌ کورتی بۆچوونی شوجاعی (!) پێ بڵێ سه‌باره‌ت به‌ مه‌نگوڕان و بابه‌ته‌کانی دیکه‌ی له‌ مه‌ڕ سنوور که‌ گۆیا ئه‌من سه‌ره‌ده‌ریان لێناکه‌م. بۆ ئه‌وه‌ی به‌ ته‌واوی کار له‌ سه‌ر سه‌رداری موکری بکه‌ن که‌ هه‌تا بڵێی زوو کاری تێده‌کرێ ، نێوی کونسوولی گشتی له‌ ته‌ورێزیشیان هێنا گۆڕێ ، جابۆیه‌ تێلگرامه‌که‌ به‌م ڕسته‌یه‌ کۆتایی پێ ده‌هێندرێ : " سکرتێری کۆنسوولخانه‌ی گشتی ئه‌م ئێواره‌یه‌ له‌ خزمه‌تیان دا ده‌بێ ، بۆیه‌ هه‌وڵ بده‌ ده‌ستبه‌جێ ئه‌و ئه‌رکه‌ جێبه‌جێ بکه‌ی ئه‌گه‌ر ده‌کرێ." له‌ تێلگرامێکی دیکه‌ی ره‌مز دا که‌ هه‌مان ڕۆژ به‌ ژماره‌ی
840 ، به‌ڕێ کراوه‌ ، ڕه‌شیدولمولک به‌ پێی فه‌رمانی حاکمی گشتی ئه‌مر ده‌کا به‌ سه‌رداری موکری بۆ هاندانی مه‌نگوڕه‌کان، مامه‌شه‌کان و قه‌ره‌په‌پاغه‌کان که‌ له‌ لای
کۆنسوولی گشتی ( ئه‌ی.ئه‌ی. ئۆرلۆڤ ) گله‌یی و گازن بکه‌ن له‌ چالاکییه‌کانی کونسوولخانه‌ی ڕووسییه‌ له‌ ساوجبولاغ.

گوزاریشته‌که به‌ قسه‌کانی ئیاس له‌ مه‌ڕ ئه‌و نامانه‌ی له‌ نێوان ده‌سته‌ڵاتدارانی ئێرانی له‌ تاران و حاکمی گشتی ئازه‌ربایجان ئاڵوگۆڕکراون به‌رده‌وام ده‌بێ ، له‌مانه‌ ئه‌م تێلگرامه‌ی خواره‌وه‌ که‌ کونسوولی گشتی له‌ ته‌ورێز له‌ به‌رده‌ستی ئیاسی نا.

تێلگرام له‌ لایه‌ن وه‌زیری کاروباری نێوخۆ وه‌ بۆ حاکمی گشتی
ئازه‌ربایجان ، 9ی ڕه‌جه‌بی 1331 ( 1ی ژووه‌نی 1913 ) ، ژماره‌
.14919/318

ئه‌من تێلگرامی ژماره‌ 3872 ی ئێوه‌م به‌ ده‌ست گه‌یشت . پێشتر
به‌ تێلگراف ئامۆژگاری ئێوه‌م کردبوو بۆ ناردنی سه‌رباز بۆ ساوجبولاغ،
و ئێوه‌ ئه‌وه‌تان کرد. جابۆیه‌ به‌ته‌واوی هه‌ڵده‌سووڕێ که‌ هێندێک له‌و
سه‌ربازانه‌ بنێرن بۆ بانه‌ و سه‌قز . ئه‌گه‌رچی ئه‌و دوو شاره‌ به‌شێکن
له‌ ئازه‌ربایجان [ ناخوێندرێته‌وه‌] ... و هه‌میشه‌ به‌ ته‌واوی چاوتان به‌
سه‌ر بارودۆخی ئه‌و نوختانه‌ دا هه‌بێ. ئه‌گه‌ر ئێوه‌ له‌وباوه‌ڕه‌ دان که‌
ژماره‌ی ئه‌و سه‌ربازانه‌ی بۆ بانه‌ و سه‌قز پێویستن ده‌بێ له‌ ژماره‌ی
ئه‌وانه‌ زۆرتر بێ که‌ نێردران بۆ ساوجبولاغ ، ئاگادارم که‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی
داوخوازی ئه‌و خه‌رج و مخاریجه‌ له‌ شوورای وه‌زیران بکه‌م که‌ بۆبه‌خێو
کردنی سه‌ربازه‌کان پێویسته‌ .

[ ئیمزا : سوڵتان عه‌بدولمه‌جید ]

به‌رله‌ هه‌موو شت ،ده‌بێ ئاماژه‌ی پێبکه‌م که‌ شوجاع هیچ سه‌ربازی بۆ ساوجبولاغ نه‌نارد.
ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ی له‌ تێلگرامه‌که‌ دا باس کراوه‌ مه‌به‌ست له‌و سه‌رباز و سوارانه‌یه‌ که‌ له‌ کۆتایی مانگی ئووت دا ناردران بۆ ئێره‌ ، دوایه‌ هێندێک له‌وان له‌ لایه‌ن شوجاع خۆی ڕا له‌ مانگی ژانڤییه‌ی ئه‌مساڵ بانگ کرانه‌وه‌، له‌ کاتێکدا ، ئه‌وانی دیکه‌ ، که‌ئه‌من شانازی ئه‌وه‌م هه‌بو له‌ گوزاریشتێکی پێشووتر دا باسی بکه‌م ، هه‌ر وا بێ سه‌ره‌ مان و به‌ره‌و ته‌ورێز تێیان قووچاند دوای ئه‌وه‌ی سێپه‌هدار و شوجاع ئه‌و جیره‌و مه‌واجیبه‌ی ده‌بوو بیاندرێتێ لێیان هه‌ڵلووشین و نه‌یاندانێ. له‌و سه‌ربازانه‌ ته‌نێ 40 که‌سیان له‌ سابلاغ مانه‌وه‌، و ئه‌وه‌ش له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی که‌ سه‌رداری موکری له‌ گیرفانی خۆی خه‌رجی ده‌كێشان و به‌ خێوی ده‌کردن. جابۆیه‌ ناردنی هێندێک له‌ سه‌ربازه‌کانی ساوجبولاغ بۆ بانه‌ و سه‌قز پێداویستی به‌ ته‌ڕده‌ستییه‌کی ته‌واو هه‌بوو. ئه‌وه‌ ڕاسته‌ که‌ بانه‌، سه‌قز و سه‌رده‌شت ، هه‌ر وه‌ک ئه‌وه‌ی که‌ به‌ شانازییه‌وه‌ له‌ گوزاریشته‌کانی پێشوو دا هێمام پێکردووه‌ ، هه‌موویان پێداویستییان به‌ سه‌ربازخانه‌ هه‌یه‌، و شوجاع به‌ ته‌واوی ڕاسته‌ له‌وه‌ی دا که‌ هه‌وڵ ده‌دا ناردنی سه‌رباز بۆ ئه‌و شوێنانه‌ مه‌یسه‌ر بکرێ. به‌ڵام، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ، ئه‌و هه‌وڵانه‌ی وی له‌به‌ر پاراستنی ئه‌و شارانه‌ نییه‌ ، که‌ به‌ قازانجی وی نییه‌ ، به‌ڵکوو له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی ده‌ره‌تانی بۆ بڕه‌خسێ ، له‌ گه‌ڵ سه‌ردار ڕه‌شید ،ئه‌و پووڵ و پاره‌ی داندراوه‌ له‌وێ کۆبکرێته‌وه‌ و بیخه‌نه‌ گیرفانی خۆیانه‌وه‌. له‌ به‌ر ئه‌وه‌ پێویسته‌ ، ئه‌گه‌ر وه‌زاره‌تی کاروباری نێوخۆ بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ پاره‌یه‌ک ته‌رخان ده‌کا ، دراوه‌که‌ ده‌نێو سه‌ربازان دا بڵاو بکرێته‌وه‌
و نه‌که‌وێته‌ به‌ر ده‌ستی چنۆکی شوجاع و ڕه‌شید [ ناخوێندرێته‌وه‌ ] .

گوزاریشته‌که‌ به‌ ده‌نگوباسی شارۆچکه‌کانی بانه‌ و سه‌رده‌شت ، له‌ نزیک سنووری ترکییه‌ کۆتایی دێ. ئیدی ترکییه‌ ڕاسته‌وڕاست خۆی له‌ کاروباری ناوچه‌یی ئه‌وان وه‌رده‌دا، به‌ڕێوه‌به‌ری ئێرانیان لاده‌برد و له‌ جێی وان پیاوانی سه‌ربه‌خۆیان داده‌نا و زنجیره‌یه‌ک ده‌ستدرێژی چه‌کدارییان کردووه‌ به‌ مه‌به‌ستی باشتر کردنی هه‌ڵکه‌وتی عه‌سکه‌ری خۆیان. حاکمی ساوجبولاغ به‌ ته‌واوی بێ ده‌سته‌ڵات و ده‌سته‌وه‌ستان بوو و هیچی له‌ ده‌ست نه‌ده‌هات بۆ تێهه‌ڵهێنانه‌وه‌ی بارودۆخه‌که‌.

Friday, March 23, 2007

وێنه‌کانی گه‌مه‌ی دوایی ؛ئێران به‌ چاوی دووربینێکی ڕووسییه‌وه‌ 1914 -1901به‌ندی 10. بابه‌تی سه‌رۆکایه‌تی مه‌نگوڕان


وێنه‌کانی گه‌مه‌ی دوایی؛ئێران به‌ چاوی دووربینێکی ڕووسییه‌وه 1901- 1914



نووسینی: جان. چالێنکۆ
وه‌رگێڕ : حه‌سه‌نی قازی

به‌ندی 10. بابه‌تی سه‌رۆکایه‌تی مه‌نگوڕان
مه‌ی 1913

سیاسه‌تی روووسییه‌ له‌ ئازه‌ربایجانی ئێران به‌ گشتی واداندراوه‌ که‌ به‌ گشتی کۆنسووله‌ خۆجێیه‌کانی کارتێکه‌رییان له‌ سه‌ر بووبێ، که‌ زۆر جار ته‌واو به‌ پێچه‌وانه‌ی ئه‌و ڕێنوێنیانه‌ ده‌جووڵانه‌وه‌ که‌ له‌ لایه‌ن وه‌زیری ڕووسییه‌ له‌ تاران و وه‌زاره‌تی کار‌وباری ده‌ره‌وه‌ له‌ سه‌نت پێترزبورگه‌وه‌ به‌ ده‌ستیان ده‌گه‌یشت. بۆ وێنه‌ ، گومانێکی که‌م له‌وه‌دا هه‌یه‌ که‌ بیروڕا و کرده‌وه‌ تیژپه‌ڕه‌ ئیمپریالیستییه‌کانی کۆنسوولی گشتی له‌ ته‌ورێز میلر و جێنشینه‌که‌ی ، پرۆبرایێنسکی ، ده‌ورێکی نێوه‌ندییان ده‌گێڕا له‌ ڕووداوه‌کاندا، نفووزی ئه‌وان له‌ ساڵی 1912 دا زیاتر بوو کاتێک میلر بوو به‌ به‌رپرسی مێزی ئاسیای نێوه‌ندی له‌ وه‌زاره‌تی کاروباری ده‌ره‌وه‌ له‌ سه‌نت پێترزبورگ. ئیاس ته‌نیا کۆنسوولێک بوو که‌ له‌گه‌ڵ ئه‌و ڕه‌وته‌ نه‌ده‌گونجا.ئیاس نه‌خشه‌ی دانانی شوجاعوده‌وله‌ی وه‌کوو حاکمی گشتی ئازه‌ربایجان که‌ سه‌ره‌ڕای دژایه‌تی حکوومه‌ته‌کانی بریتانیا و ئێران له‌ لایه‌ن میلره‌وه‌ کێشرابوو، به‌ هه‌ڵبژاردنی هه‌ره‌ خراپ ده‌زانی. له‌م گوزاریشته‌ی له‌ خواره‌وه‌ دا دێ ئیاس شوجاعوده‌وله‌ وه‌کوو که‌سێکی ' به‌ ته‌ماح ، هانده‌ر و گه‌نده‌ڵ ' ده‌ناسێنێ ، و له‌ گوزارێشته‌کانی دواتری دا ته‌نانه‌ت شتی زۆر توندتری له‌ سه‌ر ده‌ڵێ. ئیاس چ حه‌ول نادا بۆ شاردنه‌وه‌ی بێزاری خۆی له‌و پیاوه‌ ، تا ڕاده‌یه‌کی ئه‌وتۆ ، که‌ بریکاری کۆنسوولی بریتانیا له‌ ته‌ورێز بنووسێ : ' ئیاس له‌ ساوجبولاغ [سابڵاغ] فه‌نلاندی یه‌ و زۆر دژی رووسییه‌ یه‌'.

له‌ به‌ر ورووژاندن و حه‌ولی له‌ زێده‌ی لایه‌نگران و مه‌ئمووره‌کانی ترک ، که‌شوهه‌وای سیاسی له‌ سابڵاغ به‌ خیرایی به‌ره‌و خراپی و گرژی ده‌چوو، به گوێنه‌دانی ته‌واو به‌ ئیداره‌ی حاکمی ئه‌ستانه‌که‌ و دڕێژه‌کێشانی شه‌ڕی نێوخۆیی له‌ نێوان عه‌شیره‌ته‌کان له‌ چیاکاندا. ئێستا بڵاو بوونه‌وه‌ی ده‌نگۆی په‌یتا په‌یتا سه‌باره‌ت خۆ کۆکردنه‌وه‌ی هێزه‌کانی ترک له‌و به‌ری سنوور زیاد ببوو. ئیاس بڕیاری دا داوای ناردنی هێزی زیاتر بۆ سابڵاغ بکا.
125 قازاخی ڕووسی و 5 ئه‌فسه‌ر له‌ ته‌ورێزه‌وه‌ گه‌یشتنێ، و 500 سه‌ربازیش له‌ ورمێ وه‌ 'خوازرانه‌وه‌' بۆ ئه‌وه‌ی ماوه‌ی جێژنی پاک له‌ سابڵاغ بن وه‌کوو نیشانه‌یه‌ک له‌ به‌هێزی و به‌ بڕیاری ڕووسییه‌. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ، ئه‌و هێزانه‌ ، بوون به‌ سه‌رچاوه‌یه‌کی نوێ بۆ ئه‌وه‌ی چه‌ت له‌ کاروباردا بکه‌وێ کاتێک شوجاعوده‌وله‌ ، به‌ که‌لکوه‌رگرتن له‌ پێگه‌ی زێده‌بووی ده‌سته‌ڵاتی عه‌سکه‌ری ڕووسییه‌ ، ده‌ستی کرد به‌ پیلانگێڕان بۆ لابردنی باب مه‌زن و سه‌رۆک عه‌شیره‌تی مه‌نگوڕ بایزپاشا ، و دانانی باپیری ئامۆزای له‌ جێگه‌ی ئه‌و.عه‌شیره‌ته‌کانی ده‌وروپشت ده‌ستبه‌جێ هه‌ریه‌که‌ی پشتی لایه‌نێکی کێشه‌که‌یان گرت و خه‌ریکی ئاماده‌کاری بوون بۆ تێکهه‌ڵچوونی چه‌کدارانه‌. ئیاس ، که‌ له‌و دواییانه‌ دا پله‌ی به‌رز کرابووه‌وه‌ بۆ کۆلۆنێل ، کرده‌وه‌کانی شوجاعوده‌وله‌ی به‌ زمانێکی زۆر توند مه‌حکووم کرد، و توانی ئاشتییه‌ک له‌ نێوان لایه‌نه‌کان پێک بهێنێ به‌و ئاکامه‌ سه‌یره‌وه‌ که‌ باییزپاشا ی، مه‌نگوڕی لایه‌نگری ترک ،له‌ لایه‌ن کۆنسوولی رووسییه‌وه‌ داڵده‌ درا.

گوزاریشتی ژماره‌ 86 ی ئێلێکساندر ئیاس ، 1ی ژووه‌نی 1913 [14 ی ژووه‌نی 1913 ]. نهێنی.
گوزاریشتی ڕووداوه‌کانی قه‌ڵه‌مڕۆی کۆنسوولخانه‌ی شایانه‌ی ڕووسییه‌ له‌ سابڵاغ بۆ مانگی مه‌ی 1913.

مه‌ئموورییه‌ت به‌ دژی باییزپاشای مه‌نگوڕ :

گوزاریشته‌که‌ی پێشووی من ئاماژه‌ی کرد به‌ تێکهه‌ڵچوونی نێوان سه‌رۆکایه‌تی مه‌نگوڕان به‌ فیت و پیلانگێڕی باپیرئاغای مه‌نگوڕ [ ئامۆزای باییزپاشای مه‌نگوڕ ] که‌، به‌ فه‌رمانی حاکمی ئازه‌ربایجان ، شوجاعوده‌وله‌، هاته‌ سابڵاغ نزیک به‌رزاییه‌کانی وا سه‌ربازگه‌ی ئێمه‌ی لێ هه‌ڵکه‌وتووه‌ به‌ مه‌به‌ستی داگیرکردنی ئه‌و دێیانه‌ ی که‌ له‌لایه‌ن خزمه‌کانییه‌وه‌ ده‌ستیان به‌ سه‌ر دا گیرا بوو و هه‌ر وه‌ها بۆ ئه‌وه‌ی ببێ به‌ سه‌رۆکی مه‌نگوڕان. له‌ ئاکامی تێکهه‌ڵچوونه‌که‌ دا ، باییز پاشا ، که‌ ئه‌و ده‌می نه‌خشه‌ی وا بوو بچێ بۆ [ له‌ ده‌قی ماک دا به‌تاڵه‌] ، بێ ئه‌وه‌ی چاوه‌ڕوان بکرێ ڕێگه‌ی گۆڕی به‌ره‌و سه‌روو چوو بۆ گوێجکه‌ده‌رێ و کاوێس. ئه‌و دوو رۆژان له‌ وێ
ماوه‌ تایفه‌که‌ی خۆی کۆ کرده‌وه‌ به‌ر له‌وه‌ی به‌ره‌و به‌نگین و حه‌سه‌ن چه‌پ بڕوا و له‌وێ له‌ شوێنێکی ستراتێژی باروبه‌ندیلی داکوتا و ئۆردووی دامه‌زراند.
شوجاعوده‌وله‌ به‌و هیوایه‌ی له‌و هه‌یه‌جانه‌که‌لک وه‌ربگرێ که‌ گواستنه‌وه‌ی گرووپه‌کانی ئێمه‌ له‌ ورمێ و ته‌ورێزه‌وه‌ بۆ ساوجبولاغ سازی کردبوو بۆ ئه‌وه‌ی ئاخره‌که‌ی دوژمنی کۆنینه‌ی خۆی باییز پاشای مه‌نگوڕ له‌ نێو به‌رێ ، فه‌رمانی دا به‌ حاکمی سابڵاغ ، سه‌رداری موکری فه‌رمان بدا به‌ دێبۆکری و به‌گزادان سه‌ر وه‌به‌ر سه‌رۆکایه‌تی باپیر ئاغای مه‌نگوڕ که‌ له‌ سه‌ره‌وه‌ دا باس کرا بهێنن و له‌ قۆڵی سابڵاغه‌وه‌ هێرش بکه‌نه‌ سه‌ر باییز پاشای مه‌نگوڕ؛ له‌ هه‌مان کات دا گه‌ورک ، پیران و مامه‌ش فه‌رمانیان درایه‌ له‌ باشووره‌وه‌ هێرش بهێنن. بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ دێبۆکری و به‌گزاده‌کان بانگ کران بۆ سابڵاغ ، له‌ کاتێک دا فه‌رمان درا به‌ سه‌رۆک عه‌شیره‌ته‌کانی دیکه‌ له‌ خه‌تی پشته‌وه‌ و لا باڵانه‌وه‌ هێرش به‌رنه‌ سه‌ر ئۆردووگه‌که‌ی باییزپاشای مه‌نگوڕ. دێبۆکرییه‌کان ده‌ستبه‌جێ هاتنه‌ سابڵاغ و ئاماده‌یی خۆیان نیشان دا ، ئه‌گه‌رچی زۆر به‌ نابه‌دڵی؛ له‌ لایه‌کی دیکه‌وه‌، به‌گزاده‌کان ، پێ دزیلکه‌یان بوو و خۆیان وه‌دره‌نگی خست وته‌نێ له‌ نیوه‌ی مانگی مه‌ی دا گه‌یشتنه‌ سابڵاغ ، و ئه‌وده‌می ئیدی هیچ پێویستی به‌وان نه‌مابوو.
دێبۆکرییه‌کان، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، ئه‌و کاتی له‌ سابڵاغ بوون ،شه‌وقێکی زۆر که‌میان له‌خۆیانه‌وه‌ نیشاندا بۆ به‌شداریکردن له‌ هێرش کردن بۆ سه‌ر باییزپاشای مه‌نگوڕدا، چونکوو زۆر باشیان ده‌زانی له‌و به‌ره‌وڕووبوونه‌وه‌یه‌ دا وێناچێ لایه‌نی سه‌رکه‌وتوو بن. سه‌رداری موکری له‌ حه‌ولێک دا بۆ دڵخۆشی دانه‌وه‌یان داوای کرد 200 سواره‌ی قه‌ره‌په‌پاغ له‌ سندووسه‌ بێته‌ یارمه‌تییان، له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ، له‌ ڕاستیدا له‌ 70 سواره‌ زیاتر نه‌هات. کاتێک ده‌رکه‌وت که‌ هاتنی قه‌ره‌په‌پاغه‌کانیش ناتوانێ وره‌ی دێبۆکرییه‌کان به‌رز بکاته‌وه‌، سه‌رداری موکری تکای له‌ من کرد به‌ پێی فه‌رمانی شوجاعوده‌وله‌ ڕێگه‌ بده‌م گوردانی قازاخی ئێرانی که‌ پێگه‌ی له‌ نه‌غه‌ده‌ بوو له‌ گه‌ڵ هێزی باپیرئاغای مه‌نگوڕ بکه‌ون ، و قسه‌شی ئه‌وه‌ بوو ده‌رسێک بدرێ به‌ باییز پاشای مه‌نگوڕ له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی هێشتوویه‌ کوڕه‌کانی دێیه‌کانی کیتکه‌، جانداران و قه‌ڵاجو‌غه‌ ئاورتێبه‌رده‌ن. من به‌گومان بووم له‌وه‌ی ئه‌و داوایه‌ له‌ لایه‌ن شوجاعوده‌وله‌ خۆی ڕا کرابێ ، بۆیه‌ داوام لێکرد ئه‌و داوخوازه‌ی به‌ نووسین بێ ؛ ئه‌ویش نووسی. به‌ ئاگاداری ته‌واو له‌و ڕاستییه‌ی که‌ بوونی قازاخه‌کان له‌ نێو هێزی باپیرئاغا دا له‌ له‌نێوچوونێکی ته‌واو به‌ ده‌ستی ئۆردووی زۆر به‌هێزتر و زۆر به‌ بڕیارتری باییزپاشای مه‌نگوڕ ده‌یانپارێزێ، و به‌ ئاگاداری ته‌واو له‌وه‌ی که‌ دێبۆکرییه‌کان و قه‌ره‌په‌پاغه‌کان ناوێرن به‌ بێ یارمه‌تی هێرش به‌رنه‌ سه‌ر پاییز پاشا ، ئه‌من لێبڕام به‌ ویژدانێکی خاوێنه‌وه‌ داوخوازی سه‌ردار به‌جێ بهێنم و فه‌رمانی گوێستنه‌وه‌ی 50 قازاخ و ئه‌فسه‌رێکم دا بۆ سابڵاغ بۆ به‌شداریکردن له‌ مه‌ئموورییه‌تی دژ به‌ باییزپاشای مه‌نگوڕ دا. کاتێک قازاخه‌کان گه‌یشتنه‌ جێ، دێبۆکرییه‌کان ، که‌ تائه‌وده‌می ژماره‌یان ده‌گه‌یشته‌ نزیکه‌ی 200 که‌س ، ته‌واو گه‌شانه‌وه‌ و ئاخره‌که‌ی لێبڕان به‌ره‌و حه‌سه‌ن چه‌پ بچن. له‌ 29ی ئاوریل ، 200 سواره‌ی دێبۆکری ، 70 سواره‌ی قه‌ره‌په‌پاغ و 50 قازاخ سابڵاغیان به‌ جێ هێشت و له‌ دوو ڤێرستی شاری ئۆردوویان دامه‌زراند.به‌ره له‌وه‌ی قازاخه‌کان وه‌رێ که‌ون ، ئه‌من ئه‌فسه‌ری فه‌رمانده‌ریان ، زییائه‌دین خان م بانگ کرد ، و به‌ نهێنی فه‌رمانم دایه‌ نابێ ڕێگه‌ بدا به‌ هیچ تێکهه‌ڵچوونێک له‌ نێوان هه‌ردووک لا دا ، وئه‌گه‌ر هاتوو لایه‌نێک حه‌ولی شه‌ڕهه‌ڵائیساندنی دا ، ده‌ستبه‌جێ تاوانکاره‌که‌ بێ هێچ به‌زه‌ییه‌ک سزا بدا.

باییزپاشای مه‌نگوڕ داوای پارێزگاری له‌ کۆنسوولخانه‌ی ڕووسییه‌ ده‌کا :

کاتێک ده‌سته‌ی باپیرئاغای مه‌نگوڕ به‌کاوه‌خۆ و به‌ ڕاڕایی به‌ره‌و حه‌سه‌ن چه‌پ ده‌چوون ، که‌ له‌ 25 ڤێرستی سابڵاغ هه‌ڵکه‌وتووه‌ ، مامه‌شه‌کان له‌ ژێر سه‌رۆکایه‌تی قه‌ره‌نیاغای مامه‌ش دا،پێکه‌وه‌ له‌گه‌ڵ پیاوانی عه‌شیره‌تی پیران له‌ ژێر سه‌رۆکایه‌تی حه‌مه‌ده‌میناغای پیران و ده‌سته‌کانی عه‌شیره‌تی مه‌نگوڕ
له‌ ژێر سه‌رۆکایه‌تی قادری مروه‌ت و پیرۆتی کاقه‌مه‌ر، به‌ پێی فه‌رمانی شوجاعوده‌وله‌ ، ده‌ستیان کرد به‌ سووتاندن و تاڵانی موڵک وماڵی جێهێشتووی باییزپاشای مه‌نگوڕ و لایه‌نگرانی له‌ ترکه‌ش و نه‌ڵێن.

ئاکار و جووڵانه‌وه‌ی سه‌رۆکی پیران ، حه‌مه‌ده‌میناغا، ئاڵۆزی و پێچه‌ڵپێچی پێوه‌ندییه‌کانی کوردی که‌ ئیاس له‌گه‌ڵیان ڕووبه‌ڕوو بوو به‌ جوانی ده‌رده‌خا. ده‌کرێ وه‌بیر بخرێته‌وه‌ که‌ چه‌ند مانگ پێشتر ، هه‌مزاغای مامه‌ش داوای له‌ حه‌مه‌ده‌میناغای پیران کردبوو له‌گه‌ڵ ئه‌و و باییزپاشای مه‌نگوڕ بکه‌وێ ، به‌ڵام ئه‌و لێبڕابوو به‌ده‌نگییه‌وه‌ نه‌چێ و چاوه‌ڕێ بکا. هاتنی ئۆردووی ڕووسییه‌ ئاخره‌که‌ی وای کرد بڕیار بدا له‌گه‌ڵ باپیرئاغا بکه‌وێ به‌ دژی باییزپاشا، بڕیارێکی که‌ ئه‌وچه‌ند مانگ دواتر زۆری لێ په‌شیمان بوو کاتێک جارێکی دیکه‌ تای ته‌رازوو له‌ قازانجی ترکه‌کان قورستر بوو. وه‌ک نه‌بای لێ نیشتبێ و نه‌ بۆران ، حه‌مه‌ده‌میناغا ئه‌وجار ڕووی له‌ ئیاس نا له‌ گه‌ڵ باییزپاشای مه‌نگوڕ پێکیان بهێنێته‌وه‌.
باییزپاشای مه‌نگوڕ زۆر زوو هه‌ستی پێکرد که‌وتووه‌ته‌ هه‌ڵوێستێکی لاوازه‌وه‌ و ناتوانێ به‌رگری له‌ خۆی بکا ، که‌وتبووه‌ نێوان هێزه‌کانی باپیرئاغا که‌ له‌ ترسی قازاخه‌کان نه‌یده‌وێرا هێرشی بکاته‌ سه‌ری، و جه‌نگاوه‌رانی مامه‌ش و پێرانه‌وه‌. له‌ یه‌کی مه‌ی مامه‌کانی باییزپاشا، قادری باپیر و حه‌مه‌دی باپیر نامه‌یه‌کیان نارد بۆ کۆنسوولخانه‌ و تێیدا داوایان کردبوو هاووڵاتێتی ڕووسییه‌ یان بدرێتێ. دیاره‌ ئه‌من وڵامم دانه‌وه‌ که‌ ئه‌وه‌ ناکرێ. ڕۆژێک دواتر باییزپاشای مه‌نگوڕ هه‌مان داوخوازی له‌ من کرد. ئه‌من وڵامی ئه‌ویشم هه‌ر ئاوا داوه‌ که‌ ڕۆژێک پێشتر به‌ مامه‌کانیم دابووه‌وه‌، به‌ڵام لێم زیاد کرد بێتوو هێندێک مه‌رجان پێک بهێنێ له‌وانه‌یه‌ بتوانم پارێزگاری لێ بکه‌م ، مه‌رجه‌کانیش ئه‌وانه‌ بوون به‌ ته‌واوی مل ڕاکێشێ بۆ ده‌سته‌ڵاتی هه‌م حکوومه‌تی شا و هه‌م ئیداره‌ی ناوچه‌یی ، ئه‌و دێیانه‌ی که‌ عه‌شیره‌ته‌که‌ی داگیری کردووه‌ بداته‌وه‌ به‌ خاوه‌نه‌ حه‌قداره‌کانیان و کۆتایی بهێنێ به‌ تاڵان و بڕۆی مه‌نگوڕان . له‌ ڕۆژی 4ی مه‌ی مامی باییز پاشای مه‌نگوڕ، کوره‌که‌ی و برازاکه‌ی به‌ نامه‌یه‌که‌وه‌ هاتن بۆ کۆنسوولخانه‌ که‌ تێیدا باییزپاشا ڕایگه‌یاندبوو که‌ مه‌رجه‌کانی من ده‌په‌ژرێنێ و ئاماژه‌ی پێکردبوو که‌ هه‌ڵگرانی نامه‌که‌ وه‌کوو نوێنه‌رانی عه‌شیره‌ته‌که‌ ناردراون بۆ ئه‌وه‌ی ئامۆژگاری بکرێن تا ئه‌و کاته‌ی که‌ ئه‌و ده‌توانێ ئۆردووگه‌که‌ی به‌جێ بهێڵێ به‌ بێ ترس له‌وه‌ی که‌ له‌ نه‌بوونی خۆیدا قه‌ره‌نیاغای مامه‌ش تاڵانی کا.
له‌ وڵامی ئه‌و ڕاگه‌یاندنه‌ دا ئه‌من تاجری کۆنه‌ساڵی خۆمان ناجی کازمۆڤ م نارد بۆ حه‌سه‌ن چه‌پ بۆ وریاکردنه‌وه‌ی ئه‌و کوردانه‌ی که‌ پاییزپاشایان ده‌وره‌دابوو که‌ ئێستا له‌وه‌و دواوه‌ باییز پاشا له‌ لایه‌ن کۆنسوولخانه‌ی ڕووسییه‌وه‌ پارێزگاری لێ ده‌کرێ و له‌ گه‌ڵ نوێنه‌رێکی کۆنسوولخانه‌ به‌ره‌و سابڵاغ دێ . ناجی کازمۆڤ له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی دره‌نگ وه‌ڕکه‌وتبوو و تووشی بارانی به‌ خوڕ و هه‌وره‌ تریشقه‌ هاتبوو نه‌یتوانیبوو به‌ ڕۆژ بگاته‌ پێگه‌ی سه‌ره‌کی باییزپاشای مه‌نگوڕ و ناچار مابوو شه‌وێ له‌ ماڵی حه‌مه‌دی باپیرئاغای مه‌نگوڕ بمێنێته‌وه‌. زۆربه‌ی کاده‌روێشه‌کانی [پیاوه‌ به‌ساڵداچووه‌کان] مه‌نگوڕ به‌ بیستنی هاتنی ناجی کازمۆڤ چووبوونه‌ لای و ڕایانگه‌یاندبوو ڕێگه‌ ناده‌ن باییزپاشا به‌ره‌و سابڵاغ بچێ چونکوو لێیان سووره‌ به‌ ساغی له‌وێ ناگه‌ڕێته‌وه‌.کاتێک له‌ 6 ی مه‌ی ناجی کازمۆڤ له‌ چوونی بۆ لای باییز پاشا به‌رده‌وام ببوو کاده‌روێشه‌کان له‌ گه‌ڵی که‌وتبوون ، و کاتێک ئه‌وان گه‌یشتبوونه‌ لای باییزپاشای مه‌نگوڕ پێکێشییان له‌گه‌ڵ کردبوو ده‌بێ ده‌ست له‌ فکری چوونی سابڵاغ هه‌ڵگرێ. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، باییز پاشا له‌ سه‌ر قسه‌ی خۆی ڕاوه‌ستابوو و پێی گوتبوون ئه‌و به‌ڵێنی خۆی ناشکێنێ و ده‌چێ بۆ سابڵاغ و هه‌رچی ده‌بێ باببێ. کاتێک باییزپاشا ده‌یه‌وێ ماڵاوایی له‌ ئه‌ندامانی بنه‌ماڵه‌که‌ی بکا، کوڕه‌ دوازده‌ ساڵانه‌که‌ی فیشه‌ک وه‌به‌ر تفه‌نگه‌که‌ی ده‌نێ و سێره‌ له‌ بابی ده‌گرێ به‌و مه‌به‌سته‌ی بیکۆۆژێ. کوره‌که‌ ده‌گرن و تفه‌نگی له‌ ده‌ست ده‌رده‌هێنن و چه‌کی ده‌که‌ن و ناتوانێ ته‌قه‌ بکا؛ له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا دوای ئه‌وه‌ی باییزپاشا سواری ئه‌سپه‌که‌ی ده‌بێ و تێیده‌خوڕێ بڕوا ، کوڕه‌که‌ی به‌ردێک له‌ سه‌ر زه‌وی هه‌ڵده‌گرێ ، نیشانی ئه‌وکه‌سانه‌ی ده‌دا وا ئاماده‌ بوون و به‌رده‌که‌ به‌ سینگییه‌وه‌ ده‌نێ و ده‌ڵێ: ' له‌ ئێستاوه‌ ئه‌گه‌ر هه‌رکه‌س لێم پرسێ بابت له‌ کوێیه‌، ئه‌من ئه‌م به‌رده‌ نیشان ده‌ده‌م و ده‌ڵێم ،" ئه‌وه‌تا بابم "
باییز پاشای مه‌نگوڕسه‌رله‌نگۆرێ گه‌یشته‌ سابڵاغێ و خۆی به‌ کۆنسوولخانه‌ ناساند . ئه‌و پێی گوتم له‌مه‌ودواوه‌ به‌ ته‌واوی مل که‌چ ده‌کا بۆ ده‌سته‌ڵاتی من و بێ ئه‌ملاو ئه‌ولا گوێڕایه‌ڵی ده‌کا له‌ هه‌موو ئامۆژگارییه‌کی من سه‌باره‌ت به‌ شه‌خسی خۆی ، کێشه‌ی له‌ گه‌ڵ باپیرئاغای مه‌نگوڕ و گشت کاروباری عه‌شیره‌ته‌که‌.

باییزپاشای مه‌نگوڕ و باپیرئاغای مه‌نگوڕ:

به‌رله‌وه‌ی که‌ پاشماوه‌ی فاکته‌کان له‌مه‌ڕ مه‌نگوڕان کورت بکه‌مه‌وه‌، له‌وانه‌یه‌ یارمه‌تیده‌ر بێ ئه‌گه‌ر پۆرتره‌یه‌کی کورتی ئه‌و دوو سه‌رۆکه‌ ڕقه‌به‌رانه‌ی لکی بڵباس بکێشمه‌وه‌. له‌قه‌بی باییزپاشای مه‌نگوڕ ره‌ئیسولعه‌شایر ( سه‌رۆکی عه‌شیره‌ت ) و له‌قه‌بی باپیرئاغای مه‌نگوڕ سالارولعه‌شایر( ڕێبه‌ری عه‌شیره‌ت ) ه‌ . ئه‌وان ئامۆزان نه‌ک هه‌ر له‌ لای بابه‌وه‌ ، به‌ڵکوو له‌ لایه‌ن دایکیشانیه‌وه‌. ئه‌وان نه‌وه‌ی سه‌رۆکی کۆچکردووی عه‌شیره‌تی مه‌نگوڕ باپیرئاغان ، که‌ 19 کوڕی هه‌بووه‌. به‌ پێی بله‌وه‌زی و ڕاڕایی ده‌سته‌ڵاتدارانی ئازه‌ربایجان و ته‌گبیری بێ سه‌باتی خۆیان ، هه‌ر دووکیان له‌ سه‌روبه‌ندی جیاواز دا ، و به‌ سه‌رکه‌وتوویی جیاواز،مه‌زنایه‌تی عه‌شیره‌ته‌که‌یان کردووه‌.
هیچ دوژمنایه‌تی خوێنی و شه‌خسی له‌ نێوانیان دا نییه‌. باییزپاشا پیاوێکی که‌ڵه‌گه‌تی چوارشانه‌و به‌خۆوه‌یه‌ ، و هه‌یکه‌ڵیکی وه‌رزشکارانه‌ی هه‌یه‌. ئه‌و هه‌وای ده‌سته‌ڵات و هێزله‌ خۆیه‌وه‌ نیشان ده‌دا به‌ڵام له‌ هه‌مان کاتدا پیاوێکی کراوه‌ و ڕه‌پ و ڕوویه‌.باییزپاشا هه‌ر کوردی ده‌زانێ. باپیرئاغای مه‌نگوڕ به‌ شێوه‌یه‌کی به‌رچاو له‌ ئامۆزاکه‌ی کورتتره‌ ، کابرایه‌کی خرپنی، حیله‌بازه‌ و ئاماده‌یه‌ بۆ جامه‌لۆسکێ و زمان چه‌وری، پیاوێکی پیلانگێڕه‌ و به‌ ڕه‌وانی به‌ کوردی،فارسی، تاتاری و ترکی قسه‌ ده‌کا.
هه‌شت ساڵ له‌مه‌وبه‌ر باییزپاشا، وه‌کوو سه‌رۆک عه‌شیره‌تی مه‌نگوڕ ، که‌وته‌ به‌ر ئازار و ڕاوه‌دوونانی حاکمی سابڵاغ، شازده‌ ئیمام قوڵی [ میرزا – تێبینی وه‌رگێڕ ] ، که‌ داوای دانی 500 تمه‌نی لێکرد. باییز پاشا له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌و بڕه‌ دراوه‌ی نه‌بوو ، ناچار بوو هه‌ڵێ بۆ ترکییه‌؛ له‌ ئاکامدا باپیرئاغای مه‌نگوڕ سه‌رۆکایه‌تی عه‌شیره‌ته‌که‌ی به‌ ده‌سته‌وه‌ گرت. ئاکامه‌کانی هه‌ڵاتنی باییزپاشا و داڵده‌ بردنی بۆ ترکییه‌ باش زاندراون. ڕۆژێکی خودای ده‌سته‌ی عه‌سکه‌ری فازیل پاشای ترک له‌ سنوور په‌ڕینه‌وه‌ و هاتنه‌ نێو خاکی ئێران ، ناوچه‌ی سه‌رسنووریان داگیر کرد ، کاربه‌ده‌ستانی ئێرانییان ده‌رپه‌ڕاند و ده‌ستیان کرد به‌ تاڵان و ڕووتکردنه‌وه‌ی خه‌ڵکی مه‌ده‌نی به‌ هه‌مان گه‌رمی و مرخی کورده‌کان . فازیل پاشا ده‌سته‌ڵاتی باییزپاشای مه‌نگوڕی دامه‌زرانده‌وه‌ و دوای ئه‌وه‌ باپیر ئاغا به‌ بیستنی هاتنی ترکه‌کان به‌ره‌و سابڵاغ ، له‌ گه‌ڵ حاکمی ئه‌وده‌می سابڵاغ ، شوجاعوده‌وله‌ تێیانقووچاند و به‌ره‌و میاندواو هه‌ڵاتن،ئاخره‌که‌ی باپیرئاغا له‌وێ مایه‌وه‌ و له‌ لایه‌ن ئێرانه‌وه‌ مووچه‌ی بۆ بڕاوه‌. له‌هه‌مان کاتدا ، ترکه‌کان ، باییزپاشای مه‌نگوڕیان خسته‌ بن باڵی خۆیان ، نازناوی "پاشا" یان پێ به‌خشی، چه‌ندین میداڵیان دایه‌ و ته‌نانه‌ت مووچه‌یه‌کی مانگانه‌یان به‌ بڕی 10 لیره‌ی ترکی بۆ بڕییه‌وه‌، که‌ ئه‌و دوایین جار پێنج مانگ له‌مه‌وبه‌ر وه‌ریگرتووه‌. دوای پاشه‌کشه‌ی ترکه‌کان له‌و ناوچه‌یه‌ی قڕه‌ی له‌ سه‌ر بوو، باییزپاشای مه‌نگوڕ له‌گه‌ڵ سه‌رۆک عه‌شیره‌ته‌ کورده‌کانی دیکه‌ی سه‌ر سنوور هاتنه‌ سابڵاغ و وه‌فاداری خۆیان له‌ ئاست حکوومه‌تی ئێران ڕاگه‌یاند. له‌و ده‌مییه‌وه‌ ئه‌و له‌ چاوی ده‌سته‌ڵاتدارانی ئێرانی دا وه‌کوو سه‌رۆکی عه‌شیره‌تی [مه‌نگوڕ] ناسراوه‌.

چاره‌سه‌رکردنی بابه‌تی سه‌رۆکایه‌تی عه‌شیره‌ته‌که‌:

له‌ نه‌بوونی چ دوژمنایه‌تییه‌کی خوێنی له‌ نێوان باییزپاشا و باپیرئاغا دا، مرۆ وای بۆ ده‌چوو که‌ دانه‌وه‌ی ئه‌و زه‌وییانه‌ی له‌لایه‌ن مامه‌کان و ئامۆزاکانی باییز پاشاوه‌ لێی داگیرکرابوون ده‌توانێ کۆتایی بهێنێ به‌ کێشه‌ و دمه‌قڕه‌ی وی له‌ گه‌ڵ باپیرئاغا، به‌تایبه‌تی له‌ به‌ر ئه‌وه‌ش که‌ باییزپاشا ته‌نانه‌ت ئه‌و زه‌وییانه‌ی ڕه‌عه‌مه‌لیش نه‌هێنابوون . له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ، کاره‌که‌، ئاوا نه‌بوو. له‌ جیاتییان، دوای ئه‌وه‌ی باپیر ئاغا له‌ گه‌ڵ ده‌سته‌که‌ی ئێمه‌ هات بۆ سابڵاغ به‌ باوه‌ڕی پته‌وه‌وه‌ به‌وه‌ی که‌ سه‌رۆکایه‌تی عه‌شیره‌ت به‌ ته‌واوی ده‌درێته‌وه‌ به‌وی ، به‌ بڕیار بوو ئه‌و فه‌رمانه‌ جێبه‌جێ بکرێ که‌ له‌ لایه‌ن شوجاعوده‌وله‌وه‌ ده‌رکرابوو و له‌ گیرفانی دابوو له‌مه‌ڕ به‌ ده‌سته‌وه‌گرتنی سه‌رۆکایه‌تی عه‌شیره‌ته‌که‌.
لێکدانه‌وه‌ی شه‌خسی من ئه‌وه‌بوو که‌ زیاتر له‌ یه‌ک له‌ پێنجی عه‌شیره‌تی مه‌نگوڕ پشتیوانی له‌ حه‌ولی باپیرئاغا ناکه‌ن بۆ سه‌رۆکایه‌تی عه‌شیره‌تی مه‌نگوڕ، ئه‌وانی دیکه‌ هه‌موویان له‌ پشتیوانی کردنی خۆیان له‌ باییزپاشا یه‌کده‌نگ و هاوڕا بوون. له‌هه‌لومه‌رجێکی ئاوا دا دانانی باپیرئاغا وه‌کوو سه‌رۆک عه‌شیره‌ت نه‌ ته‌نێ گه‌وجییه‌کی ڕووت بوو که‌ته‌نێ که‌سێکی وه‌ک شوجاعوده‌وله‌ ده‌یتوانی بیکا به‌ که‌لک وه‌رگرتنی خراپ له‌ زێده‌ڕۆیی ئێمه‌ له‌ ئاست خۆی و له‌ ئاکامدا بیرۆکه‌یه‌کی ئاوا بهێنێته‌ گۆڕێ که‌ ته‌نیا ئه‌رکی هێزه‌کانی ئێمه‌له‌ ئازه‌ربایجان پشتیوانی کردن له‌ به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانی وییه‌.

ئیاس ئێستا باسی ئه‌وه‌مان بۆ ده‌کا ئیدی بابه‌تی ئه‌وه‌ی که‌ کێ مه‌نگوڕان ڕێبه‌ری بکا له‌ ئارا دا نییه‌ ، تا ئه‌و کاته‌ی که‌ ئه‌وان ئاگایان له‌ ئاکاری خۆیان بێ و خزمه‌ت بکه‌ن به‌ به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانی ڕووسییه‌؛ بۆیه‌ ئه‌و پێشنیاری به‌ شوجاعوده‌وله‌ کرد به‌و مه‌رجه‌ له‌ گه‌ڵ باییز پاشا دێته‌ ڕه‌دایێ که‌ به‌ڵێنێکی نووسراو بدا به‌ ئیاس که‌ ئاگای له‌ ئاکاری خۆی بێ و ژن و کوڕه‌کانی وه‌ک ده‌سته‌به‌ری ئه‌و به‌ڵێنییه‌ی داویه‌تی له‌ سابڵاغ به‌ جێ بهێڵێ.

ئه‌و فکره‌ به‌ دڵی شوجاعوده‌وله‌ نه‌بوو و ئه‌و له‌و بابه‌ته‌وه‌ له‌ وڵامی
تێلگرامی سه‌رداری موکری دا نووسی باییز پاشای مه‌نگوڕ ده‌بێ
قه‌ره‌بووی هه‌موو ئه‌و زه‌ره‌ر وخه‌سارانه‌ بکاته‌وه‌ که‌ له‌ لایه‌ن تاکوته‌رای
جۆر به‌ جۆره‌وه‌ له‌ سابڵاغ دراون له‌ سه‌روبه‌ندی داگیرکردنی ترکه‌کان دا
(مه‌به‌ستی شوجاعوده‌وله‌ له‌ تاکوته‌رای جۆر به‌ جۆر هێندێک له‌ ئاخونده‌
[مه‌لا – وه‌رگێڕ ] خۆجێیه‌کان بوو ، که‌ جاسووسییان بۆ ده‌کرد و
ئاگادارییان ده‌دایه‌ سه‌باره‌ت به‌ کێشه‌ی نێو کورده‌کان که‌ ئه‌وه‌ش له‌
وانه‌بوو سه‌رچاوه‌یه‌کی توانایه‌کی بێ بۆ داهات بۆ شوجاعوده‌وله‌)؛
له‌وه‌ش زیاتر داوای کردبوو ، مه‌نگوڕ به‌ دوو عه‌شیره‌تی ته‌واو سه‌ربه‌خۆ
دابه‌ش بکرێن ، یه‌کیان له‌ ژێر سه‌رۆکایه‌تی باپیرئاغای مه‌نگوڕ دابێ و
ئه‌وی دیکه‌یان له‌ ژێر سه‌رۆکایه‌تی باییزپاشای مه‌نگوڕ دا.

ئه‌وه‌ی له‌ خواره‌وه‌ دا دێ سه‌ربه‌خۆیی ئه‌وپه‌ڕی ئاسایی بیر و بۆچوونی ئیاس ده‌سه‌لمێنێ له‌ ئاست ستراتێژی ڕه‌سمی ڕووسییه‌ له‌ ئازه‌ربایجان. ئاماژه‌ی وی به‌ ' ئاڵۆزییه‌کانی ته‌ورێز' ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ سه‌روبه‌ندی نێوان دیسامبری 1911 – ژانڤییه‌ی 1912 کاتێک که‌ کۆنسوولی گشتی ڕووسییه‌ ، میلر ، ده‌روازه‌کانی شاری له‌ سه‌ر شوجاعوده‌وله‌ کرده‌وه‌ و نێوبراو ده‌ستی کرد به‌ که‌مپه‌ینی ئه‌شکه‌نجه‌ و کوشتنی مه‌شرووته‌خوازه‌کان.

دوای ئه‌وه‌ی له‌ نه‌خشه‌ی شوجاعوده‌وله‌ ئاگادار بووم ، که‌ سه‌رداری موکری به‌ فه‌رمانێکی داده‌نا ، داوام لێکرد له‌ زمان منه‌وه‌ تێلگرامێک بۆ شوجاع بنێرێ و بڵێ ئه‌من هێشتا نه‌مبیستووه‌ هیچ داوایه‌ک کرابێ بۆ قه‌ره‌بووکرانه‌وه‌ و تێهه‌ڵهێنانه‌وه‌ی ئه‌و زه‌ره‌ر و خه‌سارانه‌ی که‌ له‌ به‌ر کرده‌وه‌ تاوانکارییه‌کانی شوجاعوده‌وله‌ خۆی و لایه‌نگرانی له‌ ماوه‌ و له‌ دوای ئاڵۆزییه‌کانی ته‌ورێز دا قه‌وماون؛ له‌ ئاکامدا به‌ بیریشم دا نه‌هاتووه‌ که‌ قه‌ره‌بووکردنه‌وه‌ی ئه‌و خه‌سارانه‌ی که‌ به‌هه‌مان شێوه‌ له‌ لایه‌ن مه‌نگوڕانه‌وه‌ دراون بکه‌مه‌ مه‌رجێک بۆ پارێزگاری کردن له‌ باییزپاشای مه‌نگوڕ. ئه‌من هه‌ر وه‌ها وه‌بیرم خسته‌وه‌ که‌ حکوومه‌تی شا لێخۆشبوونێکی گشتی ڕاگه‌یاندووه‌ بۆ هه‌موو کورده‌کانی سه‌رسنوور و سه‌رۆکه‌کانیان دوای پاشه‌کشه‌ی ترکه‌کان، و جه‌ختم کرده‌وه‌ که‌گشت موڵک و دارایی عه‌شیره‌ته‌که‌ ته‌نانه‌ت ناگاته‌ یه‌ک له‌ سێی ئه‌و خه‌سارانه‌ش که‌ ئه‌وکه‌سانه‌ی له‌ سابڵاغ له‌ شوجاع نزیکن ئیدیعا ده‌که‌ن لێیان که‌وتووه‌. له‌ کۆتایش دا ئاماژه‌م پێکرد دانانی دوو سه‌رۆک عه‌شیره‌ت ، که‌ یه‌كیکیان زۆر له‌ ئه‌ویدیکه‌یان لاوازتره‌ ، بێ ئه‌وه‌ی خۆی لێ بپارێزدرێ له‌ نێو مه‌نگوڕان دا کێشه‌ ده‌نێته‌وه‌، ئه‌من له‌و به‌ڵێنیانه‌ی بایزپاشا پێیداوم خۆش ده‌بم و ده‌ینێرمه‌وه‌ بۆ حه‌سه‌ن چه‌پ، ترکه‌ش یان هه‌ر جێیه‌کی که‌ بۆ خۆی پێی خۆش بێ، با شوجاع بۆخۆی ، که‌ وێده‌چوو زۆر باوه‌ڕی به‌ هێزی خۆی هه‌بێ، ڕاسته‌وڕاست پێوه‌ندی پێوه‌ بکا.
دوو ڕۆژ دواتر سه‌رداری موکری تێلێگرامێکی کورتی له‌ شوجاعوده‌وله‌ ڕا به‌ ده‌ست گه‌یشت که‌ تێیدا داوای لێکرابوو به‌ پێی ئامۆژگارییه‌کانی من له‌ گه‌ڵ باییزپاشا بجووڵێته‌وه‌. له‌ سه‌ر بنه‌مای ئه‌و تێلێگرامه‌ سه‌رداری موکری عه‌بایه‌کی شانازی به‌ شانی بایزپاشا دا دا و هه‌ڵکه‌وتی وی وه‌کوو سه‌رۆک
عه‌شیره‌ت داگرته‌وه‌. باپیرئاغای مه‌نگوڕ به‌و بڕیاره‌ ڕازی نه‌بوو و پیرۆتی کاقه‌مه‌ر ، قادری مروه‌ت و ئه‌وانی دیکه‌ی هان دا تێلێگرامێک بۆ شوجاع بنێرن و ڕابگه‌یێنن ئه‌وان بایزپاشایان وه‌کوو سه‌رۆک عه‌شیره‌ت پێ هه‌و نییه‌. شوجاع به‌و په‌یامه‌ زۆر خۆشحاڵ بوو و ده‌ستبه‌جێ داوای له‌ کۆنسوولی گشتی ڕووسییه‌ له‌ ته‌ورێز کرد که‌ ناوه‌رۆکی ئه‌و تێلێگرامه‌ به‌ ئاگاداری تاران بگه‌یێنێ له‌ گه‌ڵ بۆچوونی خۆی له‌ مه‌ڕ ئه‌وه‌ی که‌ دانانی باییزپاشا به‌ سه‌رۆک عه‌شیره‌تی مه‌نگوڕ ئاڵۆزییه‌کی نه‌خوازراو له‌ سه‌ر سنووری ئێران – ترکییه‌ ساز ده‌کا. به‌ خۆشییه‌وه‌ تێلێگرامی کۆنسوولی گشتی هیچ شوێنێکی نه‌بوو له‌ سه‌ر ڕه‌وتی ڕووداوه‌کان.

بۆ ئه‌وه‌ی شێوه‌ی ئاکار و جووڵانه‌وه‌ی شوجاع به‌ ته‌واوی له‌ قاو بدرێ و وه‌ڕوو بخرێ، ئه‌وه‌ زۆروێژی نییه‌ ئه‌گه‌ر لێی زیادکه‌م که‌ کاتێک من له‌ قادری مروه‌تم پرسی بۆچی بنی ئه‌و تێلێگرامه‌ی واژۆ کردووه‌ ، ئه‌و وڵامی دامه‌وه‌
ئه‌و چ پشکێکی نه‌بووه‌ ، چونکوو شوجاعوده‌وله‌ فه‌رمانی داوه‌ به‌ کاده‌روێشان نه‌ک هه‌ر لا له‌ بایز پاشا نه‌که‌نه‌وه‌ ته‌نێ له‌ ئه‌مر و نییه‌ی باپیر ئاغا دابن و سه‌ر وه‌به‌ر وی بهێنن، به‌ڵکوو هانیشی داون ده‌ست به‌ دوژمنایه‌تی که‌سانی باییزپاشا بکه‌ن ، و ئه‌وه‌ بووه‌ته‌ هۆی ئه‌وه‌ی کوڕانی باییز پاشا دێیه‌کانی جانداران و قه‌ڵاجوغه‌ ئاور تێبه‌رده‌ن.
ئه‌من هیچ گومانم له‌وه‌دا نییه‌ که‌ دانه‌وه‌ی پله‌ی سه‌رۆکی عه‌شیره‌ت به‌ باییزپاشا به‌ گردبڕی چاره‌سه‌ری [کێشه‌ی] نێوان کاده‌روێشان ده‌کا و کۆتایی ده‌هێنێ به‌ گێره‌ و کێشه‌ و ئاڵۆزییه‌کانی نێو مه‌نگوڕان ، له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا که‌ئه‌و به‌ڵێنی نووسراوی داوه‌ ، به‌ڵام ئه‌من باوه‌ڕی زیاتر به‌ باییزپاشا ناکه‌م له‌ باپیر ئاغا، یان شوجاعوده‌وله‌ بۆخۆی ، سه‌رداری موکری و گشت ئاسیاییه‌کان به‌گشتی . ته‌نیا هۆییه‌کی که‌ بووه‌ هۆی داڵده‌دانی ده‌ست په‌روه‌رده‌ی ترکان له‌ لایه‌ن منه‌وه‌ ئه‌وه‌ بوو که‌ من ده‌مه‌ویست له‌ به‌ر چاوی ده‌سته‌ڵاتدارانی سنووری ترک سووکی که‌م هه‌روه‌ها له‌ به‌ر ئه‌وه‌ش که‌ هه‌نووکه‌ هیچ کاندیدایه‌کی باشتر له‌و نییه‌ بۆ ئه‌و پله‌یه‌ و هیچ ڕێگه‌یه‌کی باشتریش نییه‌ بۆ کردنه‌وه‌ی ئه‌و گرێ پووچکه‌یه‌ که‌ له‌به‌ر کرده‌وه‌کانی ته‌ماحکارانه‌، هانده‌رانه‌ و بێ ڕه‌وشتی شوجاع خۆی هاتووه‌ته‌ گۆڕێ.

لاجان:

به‌شداری قه‌ره‌نیاغای مامه‌ش له‌ مه‌ئموورییه‌ت به‌ دژی باییزپاشای مه‌نگوڕ دا که‌ به‌ فیتی شوجاعوده‌وله‌ ڕێک خرابوو بووته‌ هۆی وه‌ده‌ست هێنانی بایی 30،000 تمه‌ن ده‌ستکه‌وت بۆ خۆی و خزمه‌کانی به‌ ڕێگه‌ی تاڵانی مه‌ڕوماڵات و که‌لوپه‌ل که‌ له‌لایه‌ن مامه‌شه‌کانه‌وه‌ له‌ ئۆردووگه‌کانی نزیک ترکه‌ش و نه‌ڵێنه‌وه‌ کراوه‌ که‌ مه‌نگوڕه‌کان به‌ جێیان هێشتبوون بۆ ئاگاداری له‌ ژنه‌کانیان.
ئه‌و جووڵانه‌وه‌ نه‌ هێنده‌ جوامێرانه‌یه‌ی مامه‌مه‌شان بووه‌ هۆی ئه‌وه‌ی مه‌نگوڕه‌کان چیرۆکێک بۆ قه‌ره‌نیاغای مامه‌ش و عه‌شیره‌ته‌که‌ی هه‌ڵبه‌ستن و به‌ ترسه‌نۆکی جێی به‌زیی پێداهاتنه‌وه‌یان نێوزه‌د بکه‌ن که‌ هه‌ر
ده‌ره‌قه‌تی ژنان دێن
قه‌ره‌نیاغای مامه‌ش وبراکانی، له‌ حه‌ولێک دا بۆ شاردنه‌وه‌ی قه‌درایی ڕاستی تاڵان و بڕۆی خۆیان له‌ ده‌سته‌ڵاتدارانی ته‌ورێز، نیوه‌ی یه‌که‌می مانگی مه‌ی یان به‌وه‌ ده‌رباز کرد که‌ به‌شێکی که‌م له‌و مه‌ڕوماڵاته‌ دزراوه‌ له‌ پێشدا بۆ شنۆ و له‌وێوه‌ بۆ ورمێ بنێرن. له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، شوجاع به‌ چاوی په‌روه‌رده‌کراوی دزێک ، له‌و گزییه‌ تێگه‌یشت و فه‌رمانی دا قه‌ره‌نیاغا بێته‌ ته‌ورێزێ و خۆی پێ بناسێنێ.قه‌ره‌نیاغا هه‌ستی پێکرد ئه‌و ماسته‌ بێ موو نییه‌، به‌ بیانووی نه‌خۆشی بۆ خۆی نه‌چوو و له‌ جیات خۆی براکه‌ی خۆی مارف ئاغای نارده‌ ته‌ورێز. هیچ گومان له‌وه‌دا نییه‌ که‌ هه‌ر دووک ئه‌و برایانه‌ ده‌بێ ده‌ستکه‌وته‌کانیان له‌ گه‌ڵ شوجاع دابه‌ش بکه‌ن؛ شاپه‌وگاپه‌ی پاراستنی به‌رخۆڵان له‌ ده‌می گورگان به‌ هیچ ڕێگه‌یه‌کی دیکه‌ دا ناکرێ.
سه‌باره‌ت به‌ هه‌مزاغای مامه‌ش ، ئه‌و له‌ 10 ڕۆژی دوایی مانگی مه‌ی دا دوای سه‌ردانی موسڵ و پاشان شێخ جه‌لاله‌دین له‌ زینوێ گه‌ڕاوه‌ته‌وه‌ ڕایات. واوێده‌چێ ئه‌و هیچ پشتیوانییه‌کی له‌ حاکمی مووسڵ وه‌رنه‌گرتبێ چونکوو یه‌که‌م شتی که‌ ئه‌و دوای گه‌ڕانه‌وه‌ی له‌ زینوێ کردی به‌ چاوی پڕله‌گریانه‌وه‌ له‌ من ده‌پاڕاوه‌ بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و پشتیوانییه‌ سه‌ر بگرێ.

ئیاس گوزاریشتی مانگانه‌ی خۆی به‌ ده‌نگووباسی به‌ ورده‌ ڕیشاڵی سه‌قز، بانه‌ و سه‌رده‌شت له‌ هه‌رێمه‌ باشوورییه‌کانی ناوچه‌ی سابڵاغ کۆتایی پێ ده‌هێنێ که‌ تێیاندا ترکه‌کان گوشاریان ده‌هێنا بۆ سه‌ر سه‌رۆکه‌ خۆجێیه‌کان که‌ سه‌ر وه‌به‌ر حوکمی ئێران نه‌هێنن و خۆیان ئاماده‌بکه‌ن بۆ داگیرکرانه‌وه‌ی عه‌سکه‌ری.


ساوجبولاغ، 1 ی ژووه‌نی 1913

کۆنسوولی نێشتمانی باوکی شایانه‌
کۆلۆنێل ئیاس ، له‌وه‌وه‌ بۆ گه‌ڕانه‌وه‌ی لاجان

Wednesday, March 21, 2007

وێنه‌کانی گه‌مه‌ی دوایی ؛ به‌ندی9. بانگه‌شه‌ده‌رانی لایه‌نگری ترک



نووسینی : جان چالێنکۆ
وه‌رگێڕ : حه‌سه‌نی قازی

وێنه‌کانی گه‌مه‌ی دوایی

به‌ندی 9. بانگه‌شه‌ده‌رانی لایه‌نگری ترک
فێڤرییه‌ی 1913

بارودۆخی ئاڵۆز و تێکه‌ولێکه‌یی له‌ شار و ئه‌ستانی ساوجبولاغ به‌ره‌ به‌ره‌ ده‌بوو به‌ بابه‌تی سه‌ره‌کی گوزاریشته‌کانی مانگانه‌ی ئیاس. به‌ له‌بارچاوگرتنی ئیداره‌یه‌کی بێکاره‌ و بێکه‌لکی ئێرانی له‌ ژێر سه‌رۆکایه‌تی حاکمی ئه‌وێ سه‌رداری موکری و له‌ ژێر تاوی دنه‌دانی به‌ هه‌ڵپه‌ و گه‌لورووژێن بۆ گه‌ڕانه‌وه‌ و حوزووری ترکه‌کان ، خواست و به‌رزه‌ فڕی شه‌خسی و عه‌شیره‌تی ده‌بوو به‌ هێزی پاڵپێوه‌نه‌ری کاروباره‌کانی ناوچه‌یی.

گوزاریشت سه‌باره‌ت به‌ ڕووداوه‌کانی هه رێم و قه‌ڵه‌مڕۆی کۆنسوولخانه‌ی شایانه‌ی ڕووسییه‌ له‌ ساوجبولاغ (سابڵاغ) بۆ مانگی فێڤرییه‌ی 1913. نهێنی 1

کۆکردنه‌وه‌ی باربوو بۆ ترکه‌کان :

ده‌ستپێکردنه‌وه‌ی دوژمنایه‌تی له ئورووپا له‌ نێوان ده‌وڵه‌ته‌کانی فێدراسیۆنی باڵکان و ترکییه‌ جارێکی دیکه‌ بوو به‌ هه‌وێنی وه‌خۆکه‌وتنی به‌ هه‌ڵپه‌ و هه‌یه‌جانی لایه‌نگرانی خۆجێی ترکه‌کان. هه‌ر وه‌ک ڕابردوو، یه‌ک له‌ که‌سانی هه‌ره‌ چالاک له‌ نێو ئه‌واندا ، یه‌ک له‌ ئه‌ندامانی به‌ هه‌ژمار گه‌وره‌ی بنه‌ماڵه‌ی قازییه‌کان له‌ ساوجبولاغ ، قازی عه‌لی یه‌. ئه‌و پشتیوانه‌ هه‌ره‌ تونده‌ی ترکه‌کان ، هه‌موو ڕۆژانی جومعه‌ له‌ مزگه‌وتی سه‌ره‌کی شاری دا نوێژ و دۆعای گشتی بۆ سه‌رکه‌وتنی ئۆردووی ترکییه‌ وه‌ڕێ ده‌خا ؛ له‌وه‌ش زیاتر ئه‌و زۆر به‌ گه‌رمه‌ ده‌ستی کردووه‌ به‌ کۆکردنه‌وه‌ی باربوو بۆ ترکه‌کان له‌ خه‌باتی خۆیاندا به‌ دژی "کافر " ه‌ مه‌لعوونه‌کان.
سه‌ره‌ڕای گله‌ی و سکاڵای ئه‌و دواییانه‌ لێره‌ له‌ هه‌مبه‌ر چه‌وساندنه‌وه‌ و زوڵم و زۆرداری ترکه‌کان ، ده‌می کیسه‌ی خه‌ڵک به‌ فه‌رمانی قازی عه‌لی به‌ سه‌رسوررمانه‌وه‌ کراوه‌ته‌وه‌ ، و باربوو چ که‌م بێ یان زۆر له‌ بن ده‌ستی چنۆکی ویدا وه‌ک وفووری نێعمه‌وه‌به‌رچاودێ. بۆ وێنه‌ حاجی ئێلخانی دێبۆکری ، گوڵاوییاغا، پیرۆت ئاغا و گه‌وره‌ پیاوانی دیکه‌ی دێبۆکری ده‌ستبه‌جێ 600 تمه‌نیان باربووی ترکه‌کان کرد به‌ بێ ئه‌وه‌ی ڕابمێنن؛ خاوه‌نموڵکانی به‌گزاده‌ش 400 تمه‌نیان باربوو کردووه‌ ؛ تاجره‌ سونییه‌کانی ساوجبولاغ به‌یه‌که‌وه‌ هه‌ر له‌ جومعه‌یه‌کدا 1500 تمه‌نیان کۆ کردووه‌ته‌وه‌. به‌ گشتی له‌ماوه‌یه‌کی کورت دا نزیکه‌ی 3000 تمه‌ن له‌ لایه‌ن که‌سانی جۆربه‌جۆره‌وه‌ له‌ ساوجبولاغ وه‌کوو باربوو پێشکێش کراوه‌ .


ده‌ک و دۆڵابی قازی فه‌تتاح له‌ نێو مه‌نگوڕ و مامه‌شان دا

له‌ کاتیکدا قازی عه‌لی هه‌رایه‌کی گه‌وره‌ی ناوه‌ته‌وه‌ به‌ قازانجی ترکان ، گه‌وره‌ی قازییه‌کان ، قازی فه‌تتاح ، به‌ مه‌به‌ستی ده‌ستکه‌وتی شه‌خسی ، به‌ قووڵی تێوه‌گلاوه‌ بۆ ورووژاندن و هاندانی سه‌رۆک عه‌شیره‌ته‌کان.ئه‌و به‌ گژ یه‌کتریان دا ده‌کا به‌ مه‌به‌ستی ئاشکرای کێشه‌ نانه‌وه‌ و ناخۆشی بۆ ئه‌وه‌ی خۆی و خزمه‌کانی بکرێ ده‌وری ناوبژیوان بگێڕن و هاوکات کۆچه‌ره‌ گه‌وجه‌کان بڕووتێننه‌وه‌ ، که‌ تا ئه‌وکاتی سه‌گ و شوانیان دێته‌وه‌.

له‌ به‌ر کینه‌ و دوژمناته‌تییه‌کی کۆنینه‌ به‌ دژی حاکمی ساوجبولاغ ، سه‌رداری موکری ، قازی فه‌تتاح هاوکات عه‌شیره‌ته‌ کورده‌کان هان ده‌دا که‌ سه‌ری وه‌به‌ر نه‌هێنن ، و له‌ نێو ئه‌واندا ده‌نگۆی ئه‌وتۆ بڵاو ده‌کاته‌وه‌ که‌ سه‌رداری موکری له‌ سه‌ر پله‌ی حکووموتی ساوجبولاغ لا دراوه‌ و ته‌نانه‌ت گیراوه‌ و له‌ ژێر چاوه‌دیری قه‌ره‌وڵی چه‌کدار گوێزراوه‌ته‌وه‌ بۆ ته‌ورێز. به‌و جۆره‌ مێتودانه‌ ئه‌و تاڵانچییه‌ سه‌ر به‌ دۆڵابه‌ که‌م تا زۆر ئاستێک له‌ ورووژان و هه‌یه‌جان له‌ نێو کۆچه‌ره‌کان دا ده‌پارێزێ ، که‌ جاروبار کاردانه‌وه‌ی هه‌یه‌ له‌ سه‌ر پێوه‌ندی ئه‌وان له‌ گه‌ڵ ده‌سته‌ڵاتدارانی خۆجێی دا. به‌ ڕێکه‌وت ، ئێستا ڕوون بووه‌ته‌وه‌ که‌ قازی فه‌تتاح دڵی هه‌مزاغای مامه‌شی سارد کرده‌وه‌ که‌ بێته‌ ساوجبولاغ و له‌ گه‌ڵ ئامۆزاکه‌ی خۆی قه‌ره‌نی ئاغای مامه‌ش ئاشت بێته‌وه‌ ، به‌ پێمل کردنی به‌وه‌ی که‌ هه‌ر پێی له‌ ساوجبولاغ بنێ ده‌ستبه‌جێ ده‌گیرێ و ده‌یبه‌نه‌ ته‌ورێز ، به‌وپێیه‌ تازه‌ قه‌تی چاو به‌ لاجان ناکه‌وێته‌وه‌.

ده‌سته‌وه‌ستانی و بێ کیفایه‌تی ده‌سته‌ڵاتدارانی خۆجێی

حاکمی ساوجبولاغ ، سه‌رداری موکری ، به‌ خه‌سڵه‌تی نابه‌رپرسیاره‌تی کوردی ، ته‌نبه‌ڵی و لاواز بوونی که‌سایه‌تی خۆیه‌وه‌ نه‌ک ته‌نیا هێزی ئیراده‌ و وره‌ی پێویستی نییه‌ ، به‌ڵکوو ئه‌و لێبڕاوییه‌شی نییه‌ که‌ بتوانێ به‌ڕیوه‌بردنی هاونیشتمانانی چاره‌سه‌ر بکا. کابرایه‌که‌ که‌ به‌ته‌واوی مانای وشه‌ گنخاو و بووده‌ڵه‌یه‌ ، و به‌ هیچ جۆره‌ لێی ناوه‌شێته‌وه‌ که‌ ده‌وری حاکمی [ناوچه‌] بگێڕێ ، پله‌یه‌کی که‌ به‌و ئه‌سپێردراوه‌ له‌ کوردستان دا حه‌وجێی به‌ به‌ بڕیار بوون و توانای ئه‌وه‌ هه‌یه‌ که‌ عه‌شیره‌ت و سه‌رۆکه‌کانیان وا لێبکا سه‌ر وه‌به‌ر ئیراده‌ و فه‌رمانی حکوومه‌ت بهێنن. عه‌شیره‌ته‌کانی موکری به‌ ئاگاداری ته‌واو له‌ که‌مایه‌سییه‌کانی حاکمه‌که‌یان بۆچوونێکی خه‌مساری له‌ ئاست فه‌رمانه‌کانی وی نیشان ده‌ده‌ن ، و ته‌نێ ئه‌وه‌نده‌ له‌ قسه‌کانی جێ به‌ جێ ده‌که‌ن که‌ له‌ قازانجی خۆیان دا بێ ، و زۆر جار به‌ ته‌واوی هیچ گوێیان پێی نابزوێ. تا ئه‌و کاته‌ی که‌ فه‌وجی پیاده‌ی سه‌راوی عه‌لی سوڵتان و سه‌ربازانی فه‌وجی قه‌زوینی له‌ سێپتامبری ساڵی ڕابردوو دا [ له‌ لایه‌ن حکوومه‌تی ئێرانه‌وه‌ ] له‌ به‌ر ده‌ست سه‌رداری موکری نران و له‌ ساوجبولاغ بوون ، عه‌شیره‌ت و سه‌رۆکه‌کانیان فه‌رمانه‌کانی سه‌رداری موکری یان به‌ حورمه‌ته‌وه‌ به‌ شێوه‌یه‌کی له‌بار جێبه‌جێ ده‌کرد بێ ئه‌وه‌ی چ جۆره‌ دڵه‌ڕاوکه‌یه‌ک بنوێنن . له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ، هه‌ر که‌ حاکمی گشتی ئازه‌ربایجان ، شوجاعوده‌وله‌
به‌ پێویستی زانی که‌ له‌ سه‌ره‌تای مانگی ژانڤییه‌ دا عه‌لی سوڵتان بانگ بکاته‌وه‌ ته‌ورێز ، ده‌ستبه‌جێ ده‌نگۆی ئه‌وه‌ ی، که‌ " عه‌جه‌مه‌کان " ( واته‌ ، ئێرانییه‌کان ، شیعه‌کان ) چی دیکه‌ نین و حکوومه‌ت بۆ خۆی هه‌ڵوه‌شاوه‌ بڵاو بووه‌وه‌ و هه‌موو کوردستانی گرته‌وه‌. ئه‌و بڕیاره‌ به‌ په‌له‌، ناعادڵانه‌ و نه‌ پێویسته‌ی کێسانه‌وه‌ی هێزی پیاده‌ له‌ ساوجبولاغ ، له‌ گه‌ڵ ده‌ک و دۆڵابه‌کانی قازی فه‌تتاح که‌ له‌ سه‌ره‌وه‌ ئاماژه‌ی پێ کرا ، بار و دۆخه‌که‌ی زۆر به‌ مه‌ترسی لێ کردووه‌ که‌ تێیدا هێندێک له‌ سه‌رۆک عه‌شیره‌ته‌کان نه‌ک هه‌ر گوێ ناده‌نه‌ ده‌سته‌ڵاتداری حاکمی ساوجبولاغ و به‌ فه‌رمی ناناسن ، به‌ڵکوو به‌ ئاشکرا سووکایه‌تی به‌و فه‌رمانانه‌ش ده‌که‌ن که‌ ڕاسته‌وخۆ له‌ لایه‌ن شوجاعوده‌وله‌ خۆی له‌ ته‌ورێزه‌وه‌ دێن .

دۆڵاب و پیلان نانه‌وه‌ی ترکه‌کان له‌ سه‌رده‌شت و لاجان :

له‌ نێوه‌ڕاست مانگی فێڤرییه‌ دا شێخ جه‌لاله‌دین هێندێک ده‌سکیسی ترکانی نارده‌ ئه‌و ناوچانه‌ی کێشه‌یان له‌ سه‌ره‌ ( شێخ جه‌لال بۆ خۆی له‌ ترکییه‌ ! له‌ نزیک ڕایات له‌ شوێنێک ده‌ژی که‌ پێی ده‌ڵێن زینوێ و تاڕاده‌یه‌ک له‌ نێو ئه‌و گه‌ورک و پڵباسانه‌ی له‌ ناوچه‌کانی سنووری ده‌ژین ده‌ستی ده‌ڕوا) و بۆ خۆشی سه‌ری له‌ سه‌رده‌شت و لاجان هه‌ڵهێنا.ئه‌و مه‌ئموورانه‌ سه‌ریان له‌ وارگه‌ی زستانی ئه‌و عه‌شیره‌تانه‌ی له‌ سه‌ره‌وه‌ باسیان کرا هه‌ڵهێنا . که‌ له‌ سه‌رده‌شت ، به‌ری مه‌رگه‌ی و کۆنه‌ لاجان هه‌ڵکه‌وتوون له‌ شان هه‌ردوو به‌ری چۆمی بادیناوێ، و به‌ کورده‌کانیان ڕاگه‌یاند که‌ چوار ئۆردووی سه‌ربازانی ترک گه‌یشتوونه‌ته‌ ڕایات و له‌ماوه‌ی چه‌ند ڕۆژان دا به‌ره‌و خاکی ئێران ده‌بزوون. له‌ هه‌مان کات دا ئه‌وان داوایان له‌ کورده‌کان کرد ده‌ست به‌ کار بن بۆ سازکردنه‌وه‌ و دروستکردنه‌وه‌ی ئه‌و ڕێیانه‌ی به‌ره‌و ترکییه‌ ده‌چن. ئه‌و گوزاریشته‌ درۆ و ناڕاستانه‌ بوونه‌ هۆی
شادی و خۆشییه‌کی زۆر ده‌ نێو پشتیوانانی ترکه‌کان دا – به‌ تایبه‌تی له‌نێو تیره‌ی بایزپاشای مه‌نگوڕ و هه‌مزاغای مامه‌ش دا ، که‌ شایی و جێژنی گه‌وره‌یان ساز کرد به‌ بیستنی ئه‌و خه‌به‌ره‌ ودوایه‌ پیاویان نارد بۆ ماشتنی به‌فری تێپه‌ڕگه‌کانی رێگه‌ی ڕایات. له‌ هه‌مان کاتدا ، هه‌ر ده‌نگۆی ئاوا ژماره‌ی دانیشتوانی لاجانی تازه‌ و سندووسی که‌م کرده‌وه‌ و ئه‌وپه‌ڕی غه‌م و نائومێدی تێدا پێک هینان و کارێکی ئه‌وتۆی کرد قه‌ره‌نی ئاغای مامه‌ش و هێندێک له‌ خانه‌ قه‌ره‌په‌پاغه‌کان به‌ په‌له‌پڕووزه‌ خۆیان بگه‌یێنه‌ ساوجبولاغ. بۆ من به‌ هیچجۆر ئه‌رکێکی هاسان نه‌بوو دڵنیایان که‌م که‌ ئه‌و قسانه‌ی له‌مه‌ڕ هاتنه‌وه‌ی زوو به‌ زووی ترکه‌کان ده‌کرێ درۆیه‌کی به‌ ته‌واوی ڕووته‌.


شه‌ڕی نێوخۆیی له‌ نێو گه‌ورکان دا به‌ڕێوه‌یه‌ :

به‌ پێی دوایین ئاگاداری پێم گه‌یشتووه‌ ، بایزی خدراغای گه‌ورک ( ئه‌من له‌ دوایین گوزاریشتی خۆم دا باسم کرد ؛ ئه‌و نایبولحکوومه‌ی [ جێگری حاکم ] پێشووی سه‌رده‌شته‌ و ئێستا له‌ دیی پاراست [ان ، وه‌رگێڕی کوردی] داده‌نیشێ) به‌ سه‌رکه‌وتووییه‌وه‌ هه‌تا دێ زیاتر و زیاتر ده‌ستوپێوه‌ند له‌ ده‌وری خۆی کۆ ده‌کاته‌وه‌. ئه‌و له‌ودواییانه‌ دا له‌ گه‌ڵ دوژمنی کۆنینه‌ی خۆی بایزپاشای مه‌نگوڕ ئاشت بووه‌ته‌وه‌، و ئه‌ودوانه‌ به‌یه‌که‌وه‌ په‌یمانێکی نهێنییان به‌ستووه‌ که‌ به‌ دوو قۆڵی له‌ به‌هارێ دا هێرش بکه‌نه‌ سه‌ر سه‌رده‌شت به‌ مه‌به‌ستی ده‌رپه‌ڕاندن و ده‌رکردنی نایوبولحکوومه‌ی ئێستا ، عه‌لیاغای گه‌ورک ، و سه‌رۆکی گوومرگ . تاجره‌کانی سه‌رده‌شتی که‌ سات و سه‌ودایه‌کی گه‌وره‌ی چه‌ره‌س و چرێشیان له‌ گه‌ڵ ساوجبولاغ هه‌یه‌ ، هه‌تا بڵێی نیگه‌رانن و ترسی ئه‌وه‌یان رێنیشتووه‌ گه‌ورک و مه‌نگوڕان شتوومه‌ک و باره‌کانیان تاڵان که‌ن .

دابڕانی به‌گزاده‌کانی بانه‌

کاتێک به‌گزاده‌ی بانه‌ ئاگادار کران که‌ ده‌بیری ده‌ربار ( له‌ گوزاریشتی ژانڤییه‌ دا باسی کرابوو) به‌ سه‌رۆکی مه‌ڵبه‌ند دیاری کراوه‌ ، ئه‌وان وڵامیان بۆ نارد که‌ به‌ هیچ جۆر رێگه‌ی پێ ناده‌ن بێته‌ نێو بانه‌. له‌ هه‌مان کاتدا ئه‌وان سه‌رۆکی گوومرگ و ماڵییه‌ و ماڵیات کۆکه‌ره‌وه‌کانیان ده‌رکرد و شیکردنه‌وه‌یه‌کی به‌ ورده‌ڕیشاڵ و درێژیان بۆ حاکمی ساوجبولاغ ، سه‌رداری موکری نارد. ئه‌وان داوایان لێکرد به‌ حکوومه‌ت ڕابگه‌یێنێ که‌ تاکوو ئێستا سه‌رۆکی مه‌ڵبه‌ند هه‌میشه‌ له‌ نێو ئه‌ندامانی خۆیاندا هه‌لبژێردراوه‌ ، و داوا ده‌که‌ن ئه‌و شێوازه‌ بپارێزدرێ و به‌ڕێوه‌بچێ، و هه‌ر وه‌ها تا ئه‌و کاته‌ی ده‌بیری ده‌ربار له‌ سه‌ر کار بمێنێته‌وه‌ ئه‌وان هێچ جۆره‌ ماڵیات و سه‌رانه‌یه‌ک ناده‌ن به‌ حکوومه‌ت . سه‌رداری موکری له‌و ولامی ئه‌واندا تکای لێکردن ڕێز له‌ حوکمی قانوون بگرن ، به‌ڵام پیاوانی بانه‌ به‌و قسه‌یه‌ی وی پێمل نه‌بوون و دیسان لێیان نووسییه‌وه‌ ، و داویان لێکرد به‌ وردی بۆیان ڕوون کاته‌وه‌ که‌ ئه‌و حوکمه‌ی قانوون له‌ کوێ یه‌ که‌ ئه‌وان پێی نازانن، شتێکی که‌ ئه‌وان به‌ ساڵانی دوور و درێژ چاو له‌ ڕێی بوون و نه‌یان دیوه‌ ، شتێکی که‌ له‌ ڕاستیدا نامێننه‌وه‌ تا بیبینن .


سابڵاغ ، 28ی فیڤرییه‌ی 1913

کۆنسوولی کاتی

کاپیتانی گاردان

ئیاس

نه‌ورۆز سه‌ره‌تای وه‌رزی به‌هار و نیشانه‌ی ئازادییه‌



نه‌ورۆز سه‌ره‌تای وه‌رزی به‌هار و نیشانه‌ی ئازادییه‌ ، لێتان پیرۆز بێ !







<

Monday, March 19, 2007

وێنه‌کانی گه‌مه‌ی دوایی؛به‌ندی 8. تێکهه‌ڵچوونی مامه‌شان




وێنه‌کانی گه‌مه‌ی دوایی؛ ئێران به‌چاوی دووربینێکی ڕووسییه‌وه 1901 - 1914

نووسینی : جان .چاڵێنکۆ
وه‌رگێڕ : حه‌سه‌نی قازی


به‌ندی 8 . تێکهه‌ڵچوونه‌کانی مامه‌شان
دیسامبری 1912 – ژانڤییه‌ی 1913


شه‌ڕی نێوخۆیی له‌ نێو عه‌شیره‌ته‌کورده‌کاندا ئاسایی بوو ، غاڵبه‌ له‌ شێوه‌ی ڕقه‌به‌رایه‌تی له‌ نێوان ئه‌ندامانی هه‌مان عه‌شیره‌ دا ده‌رده‌که‌وت، بۆ وێنه‌ له‌ نێوان برایان یان ئامۆزایان دا. هه‌ر لایه‌نه‌ی بانگه‌وازی ئه‌ندامانی عه‌شیره‌ته‌ دراوسێیه‌کانی ده‌کرد ، که‌ ، ئه‌وانیش هه‌روا به‌ پێی هێڵی نێوخۆیی عه‌شیره‌تی دابه‌ش ده‌بوون، ئه‌وه‌ش ده‌گه‌یشته‌ تاڵان و سووتاندنی لادێیان و کوشتن.ترکییه‌ زۆر چالاکانه‌ خۆی له‌و کێشانه‌وه‌ گلاندبوو، به‌ قازانجی لایه‌نێک پشتیوانی له‌ لایه‌نێکی دیکه‌ ده‌کرد، له‌قه‌ب ، زه‌وی و دراوی ده‌دا به‌ پێکوڕه‌کانی خۆی. به‌م شێوه‌یه‌ عه‌شیره‌ته‌کان به‌ ده‌سته‌ی لایه‌نگری ترکییه‌ و لایه‌نگری ئێراندا دابه‌ش ببوون، و ئه‌و پارسه‌نگه‌ له‌ به‌ر بوونی نیزامی و ئیداری ترکییه‌ له‌ ئه‌ستانی ساوجبولاغ(سابڵاغ) به‌ توندی به‌لای ئه‌واندا داده‌کشا.

کشانه‌وه‌ی ترکییه‌ له‌ ناوچه‌ی داگیرکراو له‌ پاییزی ساڵی 1912 دا ئه‌و پارسه‌نگه‌ عه‌شیره‌تی و هاوپه‌یمانییه‌ی تێک دا و ئه‌وانه‌ ده‌بوو جارێکی دیکه رێک بخرێنه‌وه‌. تاکوته‌رای لایه‌نگری ترک زۆر زوو ڕێبازی خۆیان گۆڕی و چوونه‌ رێزی ئێرانه‌وه‌ ، که‌ ئه‌ویش له‌ به‌ر ئه‌و پشتیوانییه‌ی ڕووسییه‌ لێی ده‌کرد ، ئێستا به‌ به‌هێزتر وه‌به‌رچاو ده‌هات.به‌ڵام کاتێک ئیداره‌ی ئێرانی نه‌یتوانی خۆی دامه‌زرێنێ یان سه‌لماندنی که‌ بێکه‌لک و گه‌نده‌ڵه‌، کێشه‌ له‌ نێو عه‌شیره‌ته‌کاندا دیسان ڕووی له‌ زێده‌بوون نا یان گه‌یشته‌ ئاستێکی به‌ مه‌ترسی. ئیاس له‌ ترسی ئه‌وه‌ی که‌ نه‌کا کێشه‌ و قڕه‌ی عه‌شیره‌تی بگاته‌ ڕووداوی سه‌رسنووران و ئه‌وه‌ دنه‌ی هاتنه‌وه‌ی سه‌ربازانی ترک بدا، به‌ ئه‌رکی خۆی زانی له‌ گه‌ڵ سه‌رۆک عه‌شیره‌ته‌کان بدوێ بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و بارودۆخه‌ی که‌ به‌ توانایه‌کی به‌ مه‌ترسی بوو ئه‌هوه‌ن کاته‌وه‌. ئه‌و چه‌ند گه‌شتی هێورکردنه‌وه‌ی ئه‌وتۆی کرد؛ یه‌که‌میان بۆ لاجان ، به‌ بیانووی چوونه‌ ڕاو بۆ ئه‌وه‌ی شک و گومانی شابه‌نده‌ری ترک له‌ سابڵاغ نه‌ورووژێنێ.

ئیاس بۆ هه‌ر سه‌فه‌رێکی لێکۆڵینه‌وه‌ چووبا گوزارێشتێکی نهێنی به‌ورده‌ ڕیشاڵی له‌وباره‌یه‌وه‌ ده‌نارد بۆ وه‌زاره‌تی کاروباری ده‌ره‌وه‌ له‌ سه‌نت پێترزبورگ. ئه‌و نووسینانه‌ به‌ڵگه‌ و سه‌نه‌دی زۆر به‌نرخ و به‌رز بوون ، له‌ هه‌مان کاتدا ورد و پڕ له‌ فاکت بوون و[تێیاندا] بیروبۆچوونه‌کانی خۆی به‌ ڕاشکاوی ده‌‌هێنا گۆڕێ. گوزاریشتی له‌ مه‌ڕ سه‌فه‌ری لاجانیش ده‌گمه‌نه‌ و وێنه‌یان له‌گه‌ڵه‌ ، که‌ هێندێکیان ڕه‌نگه‌ به‌ دزی کێشرابن ، به‌ تایبه‌تی وێنه‌ی خانوو و دامه‌زراوه‌کانی نیزامی ترکه‌کان ، که‌ له‌ودواییانه‌ دا چۆلیان کردبوو. ئه‌و وێنانه‌ی دیکه‌ی که‌ له‌و سه‌فه‌ره‌ دا گیراون بۆ به‌کارهێنانی شه‌خسیی خۆی بوون ، و له‌وانه‌ چه‌ندین وێنه‌ی بازی ڕاوێ که‌ ئه‌مانه‌ ده‌کرێ بسه‌لمێنن که‌ بۆ ڕاو ئه‌و سه‌فه‌ره‌ی کردووه‌. له‌و سه‌فه‌ره‌ دا ئیاس دووربینێکی تازه‌ی به‌کار ده‌هێنا که‌ ئه‌ندازه‌ی دیمه‌نی نێگاتیڤه‌کانی گه‌وره‌تر بوون ( 83 له‌ 140 میلیمیتر دا ) ، ئه‌ندازه‌یه‌ک که‌ له‌ گه‌ڵ کۆداکێکی گیرفانی ده‌ره‌جه 3 ی ئه‌ی ده‌گونجا.

که‌متر له‌ مانگێک دوای ئه‌وه‌ی که‌ ئامۆژگارییه‌کانی خۆی نووسی که‌ چلۆن به‌ نائارامی کوردی یه‌وه‌ بچاردرێ ، ئێستا ئیاس خه‌ریک بوو له‌ نزیکه‌وه‌ دژوارییه‌کانی کرده‌وه‌یی بارودۆخه‌که‌ی له‌ مه‌یدانی [ڕووداوه‌کاندا] ته‌جره‌به‌ ده‌کرد. ساڵانی 1912 و 1913 شاییدی چه‌ندین تێکهه‌ڵچوون بوون له‌ نێوان سێ عه‌شیره‌تی هه‌ره‌ به‌ هێز که‌ له‌ سه‌ر سنووره‌کانی ترکییه‌ ده‌ژیان – مه‌نگوڕ، پیران و مامه‌ش – و ئه‌و تێکهه‌ڵچوونانه‌ تا ڕاده‌یه‌ک به‌ فیت و ده‌ستتێوه‌ردانی ترکان ، ئێرانییان و ئێستا ڕووسان ده‌کران .ژماره‌یه‌کی که‌م له‌ ناوی که‌سی هه‌میشه‌ دووپاته‌بووه‌وه‌ و له‌قه‌ب و نێوبانگی شانازی و مێژووی ناوچه‌یی ئاڵۆز سه‌باره‌ت به‌ کێشه‌کانی ڕابردوو تێگه‌یشتنی ئه‌و جۆره‌ کێشه‌ پێچه‌ڵپێچه‌ ناوکۆییه‌ عه‌شیره‌تییانه‌ی بۆ خه‌ڵکی ده‌ره‌وه‌ی خۆیان دژوار ده‌کرد. ئیاس، به‌ زانینی فارسی ، ترکی و کرمانجی [ ئه‌وه‌ ده‌بێ کوردیی نێوه‌ڕاست ( سۆرانی بێ) و له‌ وه‌رگێڕان دا کرابێته‌ کرمانجی؛ چونکوو ئه‌و کوردانه‌ی ئیاس پێوه‌ندی پێوه‌کردوون هه‌موویان به‌و شێوازه‌ی کوردی دواون- تێبینی وه‌رگێڕ ] ، و 10 ساڵ ئه‌زموون سه‌باره‌ت به‌ کاروباره‌کانی ناوچه‌یی ئێران ، به‌ ته‌واوی لێوه‌شاوه‌یی ئه‌وه‌ی هه‌بوو بکه‌وێته‌ نێو وتووێژی به‌ ورده‌ڕیشال که‌ ئێستا خستبوویه‌ سه‌ر ئه‌ستۆی خۆی.

بۆ ئاگاداری خوێنه‌ره‌وه‌ی ئێستا ، ئه‌م خشته‌یه‌ی خواره‌وه‌ هاوپه‌یمانییه‌کان و دوژمنایه‌تییه‌ [عه‌شیره‌تییه‌کان] له‌ ده‌سپێکی مه‌ئموورییه‌تی ئیاس ده‌ر ده‌خا. ئه‌و له‌ گوزاریشته‌که‌ی دا دیدار و وتووێژه‌کانی خۆی له‌ گه‌ڵ دوو ئامۆزای سه‌ر به‌ عه‌شیره‌تی مامه‌ش که‌ شه‌ری یه‌کتریان ده‌کرد به‌ وردی باس ده‌کا. به‌شی دوایی گه‌شته‌که‌ به‌ نێو دانیشتوانی قه‌ره‌په‌پاغ و عیسایی دا دیمه‌نێکی به‌ نرخمان ده‌خاته‌ به‌رچاو له‌و که‌شوهه‌وایه‌ی که‌ له‌ دوای ده‌رچوون و ڕۆیشتنی ترکه‌کان له‌ گۆڕێ دابووه‌.



عه‌شیره‌تی مامه‌ش (لایه‌نگری ترکان) هه‌مزاغای مامه‌ش ، سوله‌یماناغا لایه‌نگری ئێران قه‌ره‌نیاغای مانه‌ش

عه‌شیره‌تی مه‌نگوڕ (لایه‌نگری ترکان) بایزپاشای مه‌نگوڕ

لایه‌نگری ئێران برایماغای مه‌نگوڕ



پیران حه‌مه‌ده‌میناغای پیران
( بڕیاری نه‌دابوو )

ئه‌وانی دیکه‌ خانه‌کانی قه‌ره‌په‌پاغ
(بڕیاریان نه‌دابوو)


ئێلێکساندر ئیاس گوزاریشتی ژماره‌ 10 ، 4 ی ژانڤییه‌ی 1913
[ 17ی ژانڤییه‌ی 1913]. نهێنی
گوزاریشتی کۆنسوولی خاوه‌نشکۆی شایانه‌ له‌ ساوجبولاغ،کاپیتانی
گاردان ئیاس سه‌باره‌ت به‌ مه‌ئموورییه‌تی لاجان و سندووس. 1


له‌ 8ی دیسامبر پێک هه‌ڵپڕژانێک ڕوویدا له‌نێوان تایفه‌کانی
مامه‌شی هه‌مزاغای مامه‌ش و قه‌ره‌نیاغای مامه‌ش له‌ نزیک
دێیه‌کانی گردک سپیان و شنۆزه‌نگ له‌ [محاڵی] لاجان. برای
هه‌مزاغای مامه‌ش و ئامۆزایه‌که‌ی له‌و شه‌ڕه‌ دا کووژران ،
و قه‌ره‌نیاغای مامه‌شیش چه‌ند نۆکه‌ری لێ کووژرا.له‌وه‌ی
سه‌ره‌وه‌ش زیاتر ، 9 که‌س له‌ هه‌ر دووک لا بریندار بوون به‌
برینی سووک و قورسه‌وه‌.

ئیاس باس ده‌کا و ده‌ڵێ که‌ قه‌ره‌نیاغای مامه‌ش و هه‌مزاغای مامه‌ش ئامۆزا بوون . ترکه‌کان ، به‌ داگیرکردنی لاجان ، هه‌مزاغایان کرد به‌ سه‌رۆکی عه‌شیره‌تی مامه‌ش و نێوبانگی به‌ که‌بکه‌به‌ و به‌ ده‌ببه‌ی ' فه‌رماندێیێ لاهیجان و سلدووز'یان پێ به‌خشی [ نووسه‌ر ئه‌وه‌ی به‌ فارسی نووسیوه‌؛واته‌ فه‌رمانده‌ری ناوچه‌کانی
و سندووس – تێبینی وه‌رگێڕ ] و به‌ هه‌مو شیوه‌یه‌کی که‌ بکرێ ده‌ستیان کرد به‌ ئازاردانی قه‌ره‌نییاغا که‌ هه‌ر به‌ پێناوداری ئێرانییه‌کان مایه‌وه‌. بێجگه‌له‌ سووکایه‌تی به‌رده‌وام به‌ شه‌خسی خۆی ، ترکه‌کان 14 دێیان لێ داگیر کرد ، که‌ ئه‌و له‌ بابییه‌وه‌ پێی بڕابوو. ئه‌وان دێیه‌کانیان دا به‌ هه‌مزاغا وه‌کوو پاداشتێک بۆ لایه‌نگیریی خۆی له‌ ترکان . له‌وه‌ش زیاتر ، دووساڵ پێشتر ، ئه‌وان هه‌مزاغایان هان دا بۆ کوشتنی یه‌كێک له‌ براکانی قه‌ره‌نیاغا. دوای پاشه‌کشه‌ی ترکه‌کان ژماره‌یه‌کی به‌رچاو له‌ پشتیوانانی هه‌مزاغای مامه‌ش بایان دایه‌وه‌ و بوونه‌ لایه‌نگری قه‌ره‌نیاغای مامه‌ش، که‌ ئێستا لای وی زۆر به‌ هێزتر بوو له‌ ئی ئامۆزایه‌که‌ی.
به‌شێوازێکی تایبه‌تی و خه‌سڵه‌ت درکێن ، ئامۆزا مامه‌شه‌کان هه‌رکامیان ده‌ستیان کرد به‌ ڕاكێشانی عه‌شیره‌ته‌ دراوسێکان بۆ ڕاهێزاندنی هێزی خۆیان . له‌نێوئه‌وانه‌ دامه‌نگوڕه‌کان یه‌که‌م بوون . هه‌مزاغا داوخوازی یارمه‌تی له‌ باییزپاشای مه‌نگوڕ ، و قه‌ره‌نیاغا داوای یارمه‌تی له‌ برایماغای مه‌نگوڕ کرد. باییز و برایم برا بوون به‌ڵام له‌ گه‌ڵ یه‌کدی له‌ شه‌ڕ دابوون و نێوانیان ناخۆش بوو. باییز 150 سواره‌ی له‌ ژێر فه‌رمانده‌ری کوڕه‌کانی نارد و برایمیش 200 پیاوی خۆی نارد. دوایه‌ هه‌مزاغای مامه‌ش داوای یارمه‌تی له‌ حه‌مه‌ده‌میناغای پیرانی عه‌شیره‌تی پیران کرد و قه‌ره‌نیاغای مامه‌شیش داوای له‌ خانه‌قه‌ره‌په‌پا‌غه‌کانی سندووس کرد که‌ به‌ده‌نگییه‌وه‌ بێن. قه‌ره‌په‌پاغه‌کان ، که‌ نوێنه‌رانی هه‌ره‌ گرینگیان نێوبانگی خانیان له‌ خۆ شه‌ته‌ک داوه‌ ، کورد نین به‌ڵکوو تورکمانن . له‌ کۆکه‌وه‌ له‌ ده‌وروبه‌ری ئیره‌وان له‌ ئه‌رمه‌نستانه‌وه‌ هاتوون و شیعه‌ مه‌زه‌بن ، به‌ پێچه‌وانه‌ی کورده‌کان ، که‌ زۆربه‌یان سوننی نه‌. هه‌م حه‌مه‌ده‌مین ئاغای پیران و هه‌م قه‌ره‌په‌پاغه‌کان بڕیاریان دا جارێ خۆ تێوه‌رنه‌دن ، و چاوه‌ڕێ بکه‌ن بزانن ڕه‌وتی بارودۆخه‌که‌ چۆن ده‌گه‌ڕێ و با له‌ چ کونێکه‌وه‌ دێ.

ئه‌و ئاماده‌کارییانه‌ بۆ دۆژمنایه‌تی ، که‌ به‌ شێوه‌یه‌کی به‌ربڵاو له‌ موکریان، لاجان و سندووس قسه‌ی لێوه‌ ده‌کرا ، وێده‌چوو له‌ سه‌ر سنوور ئاژاوه‌ و ئاڵۆزی بنێته‌وه‌ ، و ئه‌وه‌ش له بار و دۆخی هه‌نووکه‌ دا هه‌تا بڵێی نابه‌دڵه‌. له‌ حه‌ولێک دا بۆ ڕه‌واندنه‌وه‌ی ئاژاوه‌ و ئاڵۆزییه‌کی ئه‌وتۆ ئه‌من له‌ سابڵاغ تکام له‌ ده‌سته‌ڵاتدارن کرد هه‌نگاوی به‌ په‌له‌ هه‌ڵبگرن بۆ پێشگرتن له‌ تێکهه‌ڵچوونێکی تازه‌ له‌ نێو عه‌شیره‌تان دا . له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ، له‌ به‌ر سستی خه‌سڵه‌ت درکێنی ئێرانییه‌کان، و بێجگه‌له‌ ئه‌وه‌ش ترسیان له‌ سه‌رمای زستان و که‌شوهه‌وای به‌فریی لاجان ، گوێیان له‌ تکاکانی من ئاخنی. له‌ ئاکامدا من بڕیارم دا بۆخۆم بچمه‌ ناوچه‌ی سنوور و حه‌ول بده‌م بۆ پێشگیری له‌ خوێن ڕشتن له‌ نێوان کورده‌کاندا که‌ له‌ په‌سوێ و گردک سپیان له‌
دژی یه‌کتری دامه‌زرابوون
بۆ ئه‌وه‌ی خولق و بارودۆخی هاوتا ترکه‌که‌م ئه‌حمه‌د ره‌زا به‌گ تێک نه‌ده‌م و نه‌یشڵه‌ژێنم ، که‌ زۆر به‌ وردی به‌ پێوشوێنی هه‌موو هه‌نگاوێکی منه‌وه‌ بوو که‌ له‌ سابڵاغ هه‌ڵمهێناباوه‌ ، ده‌نگۆی ئه‌وه‌م بڵاو کردوه‌ که‌ بۆ ڕاو ده‌چمه‌ قه‌راغ ده‌ریاچه‌ی ورمێ ، و له‌ 16ی دیسامبر به‌ هاوڕێیه‌تی 6 قازاخ و دوو خزمه‌تکار سابڵاغم به‌ره‌و ده‌ریاچه‌ به‌جێ هێشت . ئێواره‌ دره‌نگانێک گه‌یشتینه‌ مه‌حمه‌دشه‌ ، و له‌وێ سه‌رتیپی قه‌ره‌په‌پاغ محه‌مه‌د قوڵی خان مێهره‌وانانه‌ به‌خێرهاتنی کردین. باوبۆرانێکی سه‌خت گشت ڕۆژه‌که‌ی دواتری داگرت ، و ناچاری کردم له‌ مه‌حمه‌دشه‌ چاوه‌ڕێ بکه‌م . له‌ 18ی دیسامبر هه‌وا خۆشتر بوو ، به‌ڵام هه‌ر ڕاست له‌وکاته‌ی دا که‌ ده‌مه‌ویست له‌ دێیه‌که‌ ده‌ربکه‌وم له‌پڕ دووبرای قه‌ره‌په‌پاغ ، ره‌شیدوسه‌لته‌نه‌ و ئه‌فخه‌موسه‌لته‌نه‌ ، وخه‌ڵکی دیکه‌ - به‌ هه‌موویانه‌وه‌ 11 پیاو له‌ به‌رده‌مم قوت بوونه‌وه‌ ، و ترسیان له‌وه‌ بوو بکه‌ونه‌ به‌ر هێرشێکی هه‌مزاغای مامه‌ش و باییزپاشای مه‌نگوڕ، که‌ له‌ مه‌مێند کۆببوونه‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی به‌ دووقۆڵی باسی بارودۆخه‌که‌ بکه‌ن. کاتێک ئه‌وان ڕۆیشتن ئیدی زۆر دره‌نگ ببوو که‌ مرۆ به‌ره‌وهیچ کوێ بچێ؛ له‌وه‌ش ده‌رچێ دیسان هه‌وا ناخۆش ببوو و به‌فرێکی قورس ده‌باری. ئه‌من له‌و وه‌دره‌نگ که‌وتنه‌ که‌لکم وه‌رگرت بۆ ناردنی چه‌په‌رێک بۆ لای هه‌مزاغای مامه‌ش و له‌ نامه‌یه‌ک دا وشدارم پێدا که‌ به‌یانی دێم بۆ دیتنی له‌ گردک ‌سپیان و پێم ڕاگه‌یاند مه‌سڵه‌حه‌ت وایه‌ بڵاوه‌ به‌و پیاوانه‌ بکا له‌ دێیه‌که‌ی کۆبوونه‌ته‌وه‌، له‌وانه‌ مه‌نگوڕه‌کان که‌ له‌ ترکه‌شه‌وه‌ هاتوون له‌ ژێر فه‌رمانده‌ری کوڕه‌کانی باییزپاشا دا.

من و پیاوه‌کانم ئاخره‌که‌ی له‌ به‌ره‌به‌یانی 19ی دیسامبر ئاماده‌ بووین بۆ به‌جێ هێشتنی مه‌حمه‌دشه‌. به‌فرێکی قورس ده‌باری. توێژێکی ئه‌ستووری به‌فر ڕێگه‌ی داپۆشیبوو و هیچ ڕچه‌یه‌ک به‌ دیاره‌وه‌ نه‌بوو، ئێمه‌ به‌ دێیه‌کانی مه‌حمه‌دشه‌ی سه‌روو ، به‌یره‌م بوغه‌ و گه‌رگول دا تێپه‌ڕین . له‌ سایه‌ی سه‌ری به‌ڵه‌ده‌ کورده‌که‌مان ، توانیمان به‌ هاسانی ڕێگه‌ ده‌رکه‌ین و به‌ره‌وپێش بچین سه‌ره‌ڕای ژماره‌یه‌کی زۆر گه‌وه‌ و تێپه‌ڕگه‌، و دوای ئه‌وه‌ی به‌ده‌وری په‌سوێ دا تێوه‌رسووڕاین ، له‌ سه‌عات 3ی پاش نیوڕۆ به‌ سڵامه‌تی گه‌یشتینه‌ گردک‌سپیان. له‌ نیوه‌ی ڕێیه‌ له‌ نێوان به‌یره‌م بوغه‌ و گه‌رگول دا ئه‌و چه‌په‌ره‌ی وا ناردبوومه‌ لای هه‌مزاغای مامه‌ش گه‌یشته‌وه‌ و وڵامی وی پێراگه‌یاندم که‌ ئه‌و به‌ سوێوه‌ چاوه‌ڕێی هاتنم ده‌کا.

چاره‌که‌ ڤێرستێک له‌ گردک‌سپیانه‌وه‌ ، هه‌مزاغای مامه‌ش بۆ خۆی و به‌ ده‌ سواری مامه‌شه‌وه‌ هاتبووه‌ به‌ره‌وپیرم. به‌ گه‌یشتنی دێیه‌که‌ ، که‌ له‌ سه‌ر ته‌پۆڵکێکی ده‌ستکرد هه‌ڵکه‌وتووه‌ ( گردک سپیان – گرتک –سپیان – له‌ کوردی دا به‌ مانای 'ته‌پۆڵکی سپی یه‌) به‌ دیمه‌نێکی کراوه‌ به‌ره‌و دۆڵ و ده‌ره‌ی ده‌و‌ر وبه‌ر و ماڵی هه‌مزاغا له‌ ترۆپکی ئه‌وێیه‌. ، ئه‌من له‌ میوانخانه‌ی هه‌مزاغا دابه‌زیم ، و خانووی یه‌ک له‌ لادێیه‌کان درا به‌ قازاخه‌کان. له‌به‌ر ده‌رگه‌ی میوانخانه‌که‌ چاوم که‌وت به‌ باوکی هه‌مزاغای مامه‌ش ، سوله‌یمان ئاغا ، که‌ له‌ کێله‌سیپانه‌وه‌ هاتبوو بۆ ناشتنی کوڕه‌کووژراوه‌که‌ی ، و هه‌ر وه‌ها باییزپاشای مه‌نگوڕ، که‌ له‌ گه‌ڵ ژماره‌یه‌ک له‌ سواره‌کانی هاتبوو بۆ یاریده‌دانی هه‌مزاغا. کوڕه‌کانی باییزپاشای مه‌نگوڕ ، که‌ به‌وه‌یان زانی بوو ئه‌من ده‌مه‌وێ چاوم به‌ هه‌مزاغا بکه‌وێ، سه‌رله‌به‌یانی ئه‌و ڕۆژه‌ی ئه‌من گه‌یشتمه‌ گردک سپیان ئه‌وێیان به‌ جێ هێشتبوو و له‌ گه‌ڵ گشت پیاوه‌کانیان گه‌ڕابوونه‌وه‌ ترکه‌ش. میوانخانه‌که‌ی هه‌مزاغا شکڵی سێگۆشه‌یه‌کی به‌رینی ، بێ په‌نجه‌ره‌ی هه‌بوو به‌ ده‌رکه‌یه‌که‌وه‌ و ته‌ڕکه‌که‌ی خشتی تێگیرابوو. چوار کۆڵه‌که‌ له‌ نێوه‌ڕاستی [ژووره‌که‌دا] پاڵپشتی دووکه‌ڵکێشێکی به‌رزی دارین بوون که‌ شێوه‌ی وه‌ک هێره‌مێکی بێ سه‌ر وابوو ؛ ئه‌وه‌ جێگه‌ی په‌نجه‌ره‌شی گرتبووه‌وه‌ و له‌وێوه‌ ڕووناکی ده‌هاته‌ ژووره‌وه‌. نیمکه‌ت بۆ خزمه‌تکاران لای خواره‌وه‌ی هه‌ر دوو ته‌نیشتی ده‌رکه‌که‌ی داپۆشیبوو، به‌ سه‌ر ژێر ڕایه‌خان دا هاوته‌ریبی دیوار مافووره‌ ڕاخرابوو. هه‌مزاغا ی مامه‌ش وخزمه‌کانی له‌ سه‌ر ئه‌وانه‌ دا ده‌نیشتن و کۆڕیان ده‌به‌ست، ئه‌و که‌لوپه‌له‌ی سواری له‌ گوێستنه‌وه‌هاتووی که‌ ئه‌من له‌گه‌ڵ خۆم هێنابووم ڕووبه‌ڕووی من له‌ سه‌ر یه‌ک داندرابوون. هه‌ر که‌ دانیشتین ، کورده‌کان باوه‌شێکیان قامیشی وشک هێنا و له‌ نێوه‌ڕاست ژووره‌که‌ ئاوریان تێبه‌ردا . ئاوره‌که‌ پۆلووی زۆری لێده‌بۆوه‌ و بڵێسه‌یه‌کی خۆشی ده‌دا ‌و به‌ره‌و دووکه‌ڵکێشه‌که‌ هه‌ڵ ده‌کشا.

دوای به‌خێرهێنانی ڕه‌سمی من ، هه‌مزاغا ده‌ستی کرد به‌ گله‌یی و گازن له‌ قه‌ره‌نیاغای مامه‌ش و براکانی و کوڕه‌که‌ی و ئه‌و خراپه‌ی له‌ گه‌ڵ وی ده‌که‌ن. ئه‌و ئیدیعای کرد قه‌ره‌نیاغا به‌ به‌رده‌وامی به‌ران و مه‌ڕوماڵاتی لێده‌دزێ، بۆسه‌ بۆ ده‌ستوپێوندی ده‌نێته‌وه‌ و ده‌یان کووژێ – به‌ کورتی ، ئارامی و ئۆقره‌ی له‌ تایفه‌که‌ی هه‌ڵگرتووه‌. له‌ حه‌ولێک دا بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌من له‌ گه‌ڵ خۆی به‌ دژی قه‌ره‌نیاغا بکاته‌ یه‌ک ، به‌ کورتی پێی گوتم ، ده‌ستبه‌جێ له‌ دوای تێکهه‌ڵچوونی شنۆزه‌نگ ، ئه‌و چه‌په‌رێکی به‌ نامه‌یه‌که‌وه‌ ناردبووه‌ لای من ، به‌ڵام پیاوه‌کانی قه‌ره‌نیاغا له‌ کانی باغ کابرا ڕووت ده‌که‌ن و نامه‌که‌ده‌دڕێنن . ئه‌و قسه‌یه‌ وه‌کوو زۆر له‌ شته‌کانی دیکه‌ی که‌ هه‌مزاغا پێی گوتم ، دوای لێکۆڵینه‌وه‌ ده‌رکه‌وت درۆنه‌. سوله‌یماناغا، که‌ له‌ لای خواره‌وه‌ی کوڕه‌که‌ی دانیشتبوو، به‌ ته‌واوی بێده‌نگ بوو و مته‌قی لێوه‌ نه‌ده‌هات. باییز پاشای مه‌نگوڕ پشتیوانی له‌ هه‌مزاغا ده‌کرد و جارجار به‌شداری ده‌کرد له‌ قسه‌کاندا. ئه‌من نه‌سیحه‌تی هه‌مزاغام کرد که‌ ده‌ست له‌ دوژمنایه‌تی قه‌ره‌نیاغا هه‌ڵگرێ ، و وشداریم پێدا ئه‌گه‌ر بێتوو به‌ قسه‌م نه‌کا و له‌ سه‌ر سنوور ئاژاوه‌ ساز کا زۆر به‌ خراپی له‌ سه‌ر ده‌وه‌ستێ. ‌هه‌مزاغا به‌ڵێنی دا ده‌ست له‌ دوژمنایه‌تی هه‌ڵگرێ به‌ومه‌رجه‌ی قه‌ره‌نیاغاش هه‌مان شت بکا و کێشه‌ و ناته‌باییه‌کانی نێوانیان له‌ لایه‌ن مه‌ئموورێکی پایه‌به‌رزه‌وه‌ بڕیاری له‌ سه‌ر بدرێ. له‌وکاتانه‌ی دا که‌ هه‌مزاغا ناوبه‌رێکی ده‌دا به‌ قسه‌کانی ، سوله‌یماناغا و باییز پاشا ده‌ستنوێژیان ده‌گرت و په‌یتا په‌یتا له‌ به‌ر چاوی من و لادێیه‌کان که‌ به‌ به‌رده‌وام له‌ به‌ر ده‌رگای دیوه‌خانه‌که‌ کۆزییلکیان ده‌به‌ست؛ نوێژیان ده‌کرد ،ژماره‌ی ئه‌و نوێژانه‌ی کردیان به‌ ئاشکرا زۆر زیاتر بوو له‌وه‌ی که‌ قورئان فه‌رمانی به‌جێهێنانی داوه‌. دوای شیو ئه‌وان چوونه‌وه‌ شوێنی نووستنی خۆیان . له‌ سایه‌ی هاتنی من دا، خه‌ڵکی گردک سپیان توانیان به‌ بێ ترس له‌ هێرشی قه‌ره‌نیاغا و پیاوه‌کانی ئه‌و شه‌وه‌ ده‌رباز بکه‌ن. جا بۆیه‌ هه‌موو دێیه‌که‌ ، ته‌نانه‌ت کێشکچییه‌کانی شه‌وێش ، ئه‌و شه‌وه‌ به‌ ئاسووده‌یی لێی نووستن.

سه‌رله‌به‌یانی ئه‌و شه‌وه‌ به‌فرێکی ئه‌ستوور ده‌باری. هه‌مزاغای مامه‌ش ، سوله‌یماناغا و باییزپاشای مه‌نگوڕ هاتنه‌وه‌ میوانخانه‌ و دیسان سه‌ری قسانیان به‌و خراپه‌ و پێشێلکاریانه‌ی که‌ قه‌ره‌نیاغای مامه‌ش له‌گه‌ڵی کردوون داگرته‌وه‌، جار جار پشوویه‌کیان ده‌دا بۆ چای خواردنه‌وه‌ ، ده‌ستنوێژ شوشتن و نوێژ کردن. له‌پڕ دوو چه‌په‌ر له‌ لگبن وه‌ به‌ نامه‌یه‌که‌وه‌ بۆ باییز پاشای مه‌نگوڕ گه‌یشتنه‌ جێ که‌ تێیدا نووسرابوو پیاوانی قه‌ره‌نیاغای مامه‌ش به‌ سه‌ر دێیه‌کانی بابه‌کراوا و ئه‌حمه‌دغه‌ریب یان داداوه‌ و گرتوویانه‌ که‌ هه‌ردووکیان موڵکی برای باییزپاشای مه‌نگوڕ بوون. ئه‌من هێندێک دڕدۆنگ بووم ئه‌ویش له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی که‌ سه‌ڕه‌ڕای بارینی به‌فرێکی قورس له‌ ده‌ره‌وه‌ ، هیچکام له‌ چه‌په‌ره‌کان بڕووسکه‌یه‌کیش چییه‌ به‌فریان پێوه‌ دیار نه‌بوو. دوایه‌ ڕوون بووه‌وه‌ که‌ هێچکام له‌و دێیانه‌ی له‌ سه‌ره‌وه‌ باس کران له‌ ڕاستی دا له‌ لایه‌ن پیاوانی قه‌ره‌نیاغاوه‌ داگیر نه‌کرابوون و گشت ئه‌و به‌زمه‌ و نامه‌ و چه‌په‌ر هاتنه‌ به‌و مه‌به‌سته‌ سازکراوه‌ که‌ ئه‌من به‌ دژی قه‌ره‌نیاغا له‌ گه‌ڵ خۆیان بکه‌نه‌ یه‌ک ، که‌ من پێوه‌بووم دوای به‌جێ هێشتنی گردک سپیان بچمه‌ سه‌ردانی.

تا نیوه‌ڕۆ به‌فر لێی کردبووه‌وه‌ و بای نه‌ده‌هات . ئه‌من هاته‌ سه‌رم ئه‌و ده‌رفه‌ته‌ بقۆزمه‌وه‌ و به‌ره‌و په‌سوێ وه‌ڕێکه‌وم . له‌ پێش خۆمدا پیاوێکم نارد بۆ ئه‌وه‌ی قه‌ره‌نیاغا ئاگادار بکه‌م که‌ به‌ زوویی ده‌گه‌مێ. دوای خواردنی نانی نیوڕۆ له‌ گه‌ڵ کورده‌کان و به‌ڵێنی وه‌رگرتن له‌ هه‌مزاغا که‌ ئه‌و به‌ ئارامی داده‌نێشێ تا ئه‌و کاته‌ی که‌ له‌ کووژرانی خزمه‌که‌ی ده‌کۆڵدرێته‌وه‌ ، گردک ‌سپیانم به‌ره‌و په‌سوێ به‌ جێ هێشت چاره‌که‌ ڤێرستێک دوور له‌ دێیه‌که‌ قه‌ره‌نیاغا و برایماغای مه‌نگوڕ له‌ گه‌ڵ ژماره‌یه‌کی زۆر له‌ سواره‌کانیان هاتبوون به‌ پیرمه‌وه‌. له‌کاتی نزیکبوونه‌وه‌مان له‌ دێیه‌که‌ ، که‌ ئه‌ویش ، وه‌کوو گردک‌ سپیان ، له‌ سه‌ر ته‌پۆڵکێکی ده‌ستکرد هه‌ڵکه‌وتووه‌ ، قه‌ره‌نیاغا پێی ڕاگه‌یاندم به‌ ده‌م پاشه‌کشه‌یان له‌ په‌سوێ ترکه‌کان هه‌موو خانووه‌کانیان ڕووخاندووه‌ ، جا بۆیه‌ چ جێیه‌کی حاوانه‌وه‌ی بۆ من بشێ له‌وێ نییه‌؛ له‌ جیاتیان پێی خۆشه‌ بانگێشتنم کا بۆ دێی شاوه‌لێ که‌ بنه‌ماڵه‌که‌شی له‌وێ ده‌ژین. هه‌ستم پێکرد که‌ قه‌ره‌نیاغا نایه‌وێ ئه‌من بزانم که‌ خۆی و برایماغای مه‌نگوڕ چه‌نده‌ پیاو و سواره‌یان له‌ په‌سوێ کۆ کردووه‌ته‌وه‌. جا بۆیه‌ وڵامم داوه‌ مه‌سه‌له‌ی شوێنی حاوانه‌وه‌ی من زۆر گرینگ نییه‌ ، به‌ڵام ئه‌گه‌ر ئه‌و پێکێشی ده‌کا که‌ ئه‌من بچمه‌ شاوه‌لێ ، ته‌نێ به‌ومه‌رجه‌ دێم ئه‌و بڵاوه‌ به‌ پیاوه‌کانی بکا و کارێکی واش بکا برایماغا له‌ گه‌ڵ مه‌نگوڕه‌کانی بچێته‌وه‌ ماڵه‌ خۆی ، چونکوو هه‌مزاغا گفتی داوه‌ تا ئه‌و کاته‌ی که‌ له‌یه‌ک تێنه‌گه‌یشتنی نێوانیان لێی ده‌کۆڵدرێته‌وه‌ ده‌ست له‌ دوژمنایه‌تی بپارێزێ. له‌کاتێکدا که‌ قه‌ره‌نی و برایم ڕاوێژیان به‌ یه‌کدی ده‌کرد ، ئه‌من چاوێکم به‌و خانووانه‌ دا گێڕا که‌ ترکه‌کان به‌کاریان هێنابوون . ئه‌و خانووانه‌ی که‌ وه‌کوو سه‌ربازخانه‌ی عه‌سکه‌ران و شوێنی حاوانه‌وه‌ی ئه‌فسه‌ران که‌لکیان لێ وه‌رگیرابوو ، له‌ گه‌ڵ دیوه‌خانی پێشووی باوکی قه‌ره‌نیاغا ، به‌ ته‌واوی کاول کرابوون. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ، کورده‌کان ، له‌ هه‌مبه‌ر ئاکارێکی ئه‌وتۆ دا بێکار دانه‌نێشتبوون و، له‌ کاتێکدا ترکه‌کان خه‌ریکی کۆکردنه‌وه‌ی که‌لوپه‌له‌کانی خۆیان ببوون بۆ خۆ ئاماده‌ کردن بۆ پاشه‌کشه‌ گشت هێڵی تێلگرافی ترکانیان له‌ په‌سوێ وه‌ بگره‌ تا سه‌ر سنوور به‌ شه‌وێک تێک دابوو ، به‌ دزینی داری تێلێگراف و هه‌ڵبڕینی سیمه‌کان. دوای ڕاوێژێکی کورت ، قه‌ره‌نیاغا و برایماغا بڕیاریان دا به‌ قسه‌ی من بکه‌ن . برایماغا ماڵاوایی له‌ من کرد و له‌ په‌سوێ مایه‌وه‌ به‌و مه‌به‌سته‌ی که‌ بۆ به‌یانی بگه‌ڕێته‌وه‌ دێیه‌که‌ی خۆی ، و من و قه‌ره‌نیاغاش به‌ره‌و شاوه‌لێ وه‌ڕێکه‌وتین و سه‌رله‌نگورێ گه‌یشتینه‌ ئه‌وێ.

قه‌ره‌نیاغا له‌ بیروونی خۆی جێی بۆ من کرده‌وه‌ - دیوێکی گه‌وره‌ی ، تازه‌ دروستکراو به‌ په‌نجه‌ره‌ و ده‌رگاوه‌ و به‌ شێوازی ئورووپایی – و یه‌ک له‌ خانووه‌کانی دێیه‌که‌شی بۆ قازاخه‌کان و ئه‌سپه‌کان چۆل کرد. گله‌یی و گازنی قه‌ره‌نی سه‌باره‌ت به‌ کرده‌وه‌کانی لایه‌نی دوژمن منی وه‌بیر ئه‌و قسانه‌ خسته‌وه‌ که‌ له‌ گردک‌سپیان له‌ هه‌مزه‌م بیستبوو: دزینی مه‌ڕوماڵات ، بۆسه‌ بۆ دانانه‌وه‌ و کوشتنی پیاوه‌کانی ، داگیر کردنی زه‌وی و هتد. به‌پێی قسه‌ی قه‌ره‌نیاغا ، له‌وه‌تی ترکه‌کان هه‌مزه‌یان کردووه‌ به‌ سه‌رۆکی مامه‌شان زۆر له‌ به‌ڕه‌ی خۆی زیاتر پێ ڕاده‌کێشێ ، پله‌یه‌کی که‌ به‌حه‌ق ئی وی ، واته ئی‌ قه‌ره‌نی یه‌ . هه‌مزه‌ ، به‌و پشتیوانییه‌ی که‌ له‌ لایه‌ن ترکه‌کانه‌وه‌ بوویه‌تی نه‌ک هه‌ر قه‌ره‌نی ڕووت کردووه‌ته‌وه‌ و ماڵ ویرانی کردووه‌ به‌ڵکوو له‌ گه‌ڵ قه‌ره‌په‌پاغه‌کانی سندووسیش هه‌روا جووڵاوه‌ته‌وه‌ - و ئه‌وه‌ هه‌موو که‌س پێی ده‌زانێ. تێکهه‌ڵچوونی نێوان کوڕه‌که‌ی و خزمانی هه‌مزه‌ به‌ ڕێکه‌وت بووه‌ ، و کووژرانی برایه‌کی هه‌مزه‌ له‌و شه‌ڕه‌ دا ده‌کرێ به‌ تۆڵه‌ی کووژرانی برای قه‌ره‌نی له‌ دووساڵ پێشتر به‌ ده‌ستی هه‌مزه‌ چاو لێبکرێ. من به‌ توندی داوام له‌ قه‌ره‌نیاغا کرد ده‌ست بگێڕێته‌وه‌ له‌ ئاژاوه‌ هه‌ڵگیرساندن له‌ سه‌ر سنوور و بیانوو دان به‌ ده‌ست ترکه‌کان بۆ مۆڵدانه‌وه‌ی عه‌سکه‌ره‌کانیان – هه‌ر ئه‌وانه‌ی که‌ له‌ ماوه‌ی داگیرکردنی حه‌وت – ساڵه‌ی لاجان دا ئه‌و هه‌موو خراپه‌یان له‌ گه‌ڵ کردبوو‌. له‌ وڵامی ئه‌و قسه‌یه‌م دا قه‌ره‌نی گوتی ئه‌و له‌ حاڵی حازر دا به‌روونی له‌ مه‌ترسی دزه‌ و ده‌ستدرێژی بۆ ناوچه‌ی سه‌رسنوور تێده‌گا ، به‌ڵام شه‌وق و هه‌یه‌جانی ئینسانی زۆر له‌ عه‌قڵ و ئاوه‌ز به‌‌هێزتره‌ و ته‌نێ ده‌کرێ به‌ هه‌بوونی ده‌سته‌ڵاتێکی به‌هێزی سه‌روه‌ر قه‌مته‌ر بکرێ.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، نه‌ک ته‌نێ نیشانه‌یه‌کی هه‌ره‌ دووری ده‌سته‌ڵاتێکی ئه‌وتۆ له‌ لاجان نابیندرێ ، به‌ڵکوو ئه‌وه‌ش ڕوون نییه‌ گه‌لۆ حکوومه‌تی شا به‌ ڕه‌سمی به‌رپرسیاره‌تی ئیداره‌ی ئه‌و ناوچه‌یه‌ی وه‌ئه‌ستۆ گرتووه‌ته‌وه‌ یان نا.
له‌ به‌راوه‌رد کردن له‌ گه‌ڵ هه‌مزاغا دا ، که‌ هه‌ر کوردی ده‌زانێ ، قه‌ره‌نیاغا ،
که‌ هه‌م فارسی و هه‌م تاتاری ده‌زانێ ، زۆر شوێنێکی باشتری له‌ سه‌ر کردم. له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، قسه‌کانی پڕ بوون له‌ نه‌درکاندنی هه‌ڵفریوێنه‌رانه‌ و تا ڕاده‌یه‌ک بۆن و به‌رامه‌ی دووڕوویی خه‌سڵه‌ت درکێنی کوردییان لێوه‌ ده‌هات. دوای ئه‌وه‌ی به‌ سه‌رکه‌وتووییه‌وه‌ هه‌ردووک لایه‌نی نه‌یارم پێمل کرد ده‌ست بپارێزن ، به‌وه‌گه‌یشتم که‌ ئه‌رکی خۆم ڕاپه‌راندووه‌ و به‌ ویژدانێکی ئاسووده‌وه‌ پلانی ده‌رکه‌وتن له‌ شاوه‌لێ م بۆ سبه‌ینی داڕشت.

سه‌رله‌ به‌یانی 21ی دیسامبر هه‌وا زۆر ناخۆش بوو . بایه‌کی توند له‌ لای شاخه‌کانی قه‌ڵای فه‌ره‌نگی یه‌وه‌ هه‌ڵی کردبوو، و ئاشکرابوو ئێمه‌ له‌ نێو باوبۆران دا بمێنینه‌وه‌ و یان له‌ رێگه‌ دا تووشی به‌فرێکی ئه‌ستوور بین. قه‌ره‌نیاغای مامه‌ش داوای لێکردم ئه‌و ڕۆژه‌ له‌ شاوه‌لێ بمێنمه‌وه‌ ، به‌ڵام من ده‌بوو زۆر زوو بگه‌ڕێمه‌وه‌ سابڵاغ ، ئه‌وه‌ جێ به‌ جێ بوو و وامان دانا تا نه‌غه‌ده‌ ده‌رده‌به‌ین ، که‌ من شه‌وی پێشوو سوارێکم ناردبوو بۆ ئاگادار کردنی ريشیدوسه‌لته‌نه‌ له‌ هاتنم. جا بۆیه‌ ، دوای به‌ کرێگرتنی ئه‌سپێکی زیادی بۆ سووککردنی باروبه‌ندیلی وڵاغه‌کانی دیکه‌، من وپیاوه‌کانم به‌ته‌نێشت چۆمی
بایزاوێ دا له‌ گه‌ڵ دوو شاره‌زا ڕێگه‌مان داگرت. هه‌ر که‌ دێیه‌که‌مان به‌ جێ هێشت باوبۆران دایگرتین و ڕێ ده‌رکردنمان زۆر دژوار بوو. رێگه‌که‌ به‌سته‌ڵه‌ک بوو، ئه‌سپه‌کان هه‌ر په‌لێکیان داویشت سمیان ده‌خزی و ده‌که‌وتن، هه‌رچۆنێک بوو به‌زه‌حمه‌تێکی زۆر گه‌یشتینه‌ دێی گه‌ڵوان و تاقه‌ فه‌رسه‌خێکمان به‌ سێ سه‌عات بڕی بوو. له‌ گه‌ڵوان کوێخای دێیه‌که‌ ، ئیلیاکاسپێریانتس چاوه‌ڕێی ده‌کردم ،که‌ له‌ لایه‌ن ڕه‌شیدوسه‌لته‌نه‌ له‌ نه‌غه‌ده‌وه‌ ناردرابوو، به‌ پێی فه‌رمانی وی ئاورێک کرابووه‌وه‌ و له‌ خانووی ڕاوی ئه‌فخه‌موسه‌لته‌نه‌ چا بۆ ئێمه‌ ئاماده‌ کرابوو. دوای ماندوو حه‌سانه‌وه‌ و خۆ گه‌رم کردنه‌وه‌ ، دیسان ملی رێگه‌مان گرت .ئیدی باوبۆران که‌م ببووه‌وه‌ ، به‌ڵام هێشتا به‌فرێکی قورس ده‌باری. له‌ باڵخچی ڕه‌شیدوسه‌لته‌نه‌ بۆ خۆی هاتبوو‌ به‌ پیرمه‌وه‌ ، و له‌وێوه‌ له‌گه‌ڵ وی به‌ره‌و نه‌غه‌ده‌ چووین .

سه‌ره‌ڕای دره‌نگ وه‌ختی و هه‌وای ناخۆش ، ئه‌رمه‌نییه‌کانی ناوچه‌ ، به سه‌رۆکایه‌تی که‌شیشێک و له‌
جلوبه‌رگی ته‌واو ڕه‌سمی دا له‌ ته‌نیشت ڕێگا ریزه‌یان به‌ستبوو و به‌خێرهاتنیان کردم و سروودی ئایینی و گۆرانی به‌خێرهێنانی دیکه‌یان ده‌خوێنده‌وه‌ و به‌رانێکیان له‌ به‌ر پێی من کوشته‌وه‌. وا ده‌رکه‌وت که‌ ئه‌و ڕیوڕه‌سمه‌ له‌ لایه‌ن که‌سێک به‌ نێوی ئه‌نۆک چارباشیان ڕێكخرابوو، که‌ هاووڵاتییه‌کی ترکییه‌و خه‌ڵکی وان بوو ، و له‌ سه‌روبه‌ندی مانه‌وه‌ی ترکه‌کان له‌ نه‌غه‌ده‌ ده‌وری سه‌رۆکی پۆلیسی گێڕابوو و ئێستا له‌وێ خه‌ریکی ته‌جاره‌ت بوو. ئه‌و زاته‌ جێی گومانه‌ دواتر شه‌وێ هاته‌ دیده‌نی ئێمه‌ و ده‌ستی کرد به‌ شاپه‌ وگاپه‌یه‌کی زۆر سه‌باره‌ت به‌و چاکه‌ زۆر و زه‌وه‌نده‌ی که‌ ڕووسییه‌ی مه‌زن له‌ گه‌ڵ گه‌لی پێشێلکراوی ئه‌رمه‌نی کردووه‌. به‌ڕواڵه‌ت ئه‌و که‌سه‌ هه‌ر هه‌مان چارباشییان بوو که‌ له‌ ڕادانه‌ حه‌ولی دابوو عه‌ریزه‌یه‌ک بدا به‌ به‌ڕێزان مینۆرسکی و شیپلی که‌ تێیدا ڕه‌زایه‌تی دانێشتووانی عیسایی ناوچه‌ له‌ ئیداره‌ی ترک ده‌ربڕابوو (له‌ ڕۆژمێری ژماره‌ 3 ی گه‌شته‌که‌ی ئه‌وان بڕوانه‌ ). ئه‌من پاشماوه‌ی ئه‌و شه‌وه‌ له‌ گه‌ڵ برایان ڕه‌شیدوسه‌لته‌نه‌ و ئه‌فخه‌مولسه‌لته‌نه‌ دانێشتم که‌ به‌ گێرانه‌وه‌ی قسه‌ی خۆشی سه‌رده‌می ئه‌تک گێڕانی ترکه‌کان له‌ نه‌غه‌ده‌ سه‌رگه‌میان کردم.
له‌ 22ی دیسامبر ، به‌ر له‌ سواربوون و چوون به‌ره‌و مه‌حمه‌دیار ، من سه‌رم له‌ کلیسا و خوێندنگه‌ی ئه‌رمه‌نییان دا ، که‌ گشت ئه‌رمه‌نییه‌کانی ناوچه‌ له‌وێ کۆببوونه‌وه‌. له‌ سه‌ره‌تای دیسامبر دا نامه‌یه‌کی ئۆسقۆفی ئه‌رمه‌نی له‌ ئازه‌ربایجانم به‌ ده‌ست گه‌یشتبوو که‌ له‌ قووڵایی دڵه‌وه‌ نووسیببووی و تێیدا باسی ئه‌و زوڵم و زۆره‌ی کردبوو ' خه‌ڵکی ئه‌رمه‌نی دانێشتووی محاڵی سندووس له‌ ده‌ست چه‌وسێنه‌ره‌کانی ناوچه‌یی و خانه‌ قه‌ره‌په‌پاغه‌کان چێشتوویانه‌ و شه‌هیدبوونی به‌ سه‌دان ساڵه‌یان له‌ ژێر نیری ئێران دا ' ، جا بۆیه‌ وام به‌ باش زانی له‌ نێوه‌رۆکی وردی ئه‌و خراپه‌کاریانه‌ ئاگادار بم. به‌ پێچه‌وانه‌ بۆ من سه‌یر بوو ئه‌رمه‌نه‌ییه‌کان گوتیان ئه‌وان زۆر له‌ خانه‌کانی ناوچه‌ ڕازینه‌ و هیچ گله‌یی و گازنێکیان نییه‌... ئه‌من هه‌روه‌ها سه‌رم له‌وماڵانه‌ش دا که‌ ترکه‌کان ڕه‌شید و ئه‌فخه‌موسه‌لته‌نه‌یان ناچار کردبوو بۆیان دروست که‌ن له‌ نه‌غه‌ده‌ - به‌ تایبه‌تی ماڵی قازی ترک، فه‌رمانده‌ی تۆپخانه‌ ، خانووبه‌ره‌یه‌کی که‌ هێشتا ته‌واو نه‌ببوو و له‌ لای سه‌رووی ڕۆژهه‌ڵاتی دێیه‌که‌ بوو ، که‌ ئه‌وه‌ به‌ڕواڵه‌ت بۆ خوێندنگه‌ بووه‌ به‌ڵام له‌ ڕاستیدا به‌ مه‌به‌ستی ئه‌وه‌ی که‌ سه‌ربازخانه‌یه‌ک بێ بۆ هێزی ناوچه‌یی ترک له‌وێ دروستکرابوو.

ئه‌و خانووبه‌ره‌یه‌ ڕووبه‌ڕیکی به‌ قه‌درایی 2000 ساجێنسی چوارگۆشه ی‌ [ 6.600 میتری چوارگۆشه‌] گرتووه‌ته‌وه‌ . دوو چاوه‌ خانووی گه‌وره‌نه‌ ، هه‌ردووکیان 40 له‌ 12 ئارشینس [ 28 له‌ 8.5 میتر ] دان ، و هه‌موو به‌ری سه‌رووی داده‌گرن. ڕیزێک ته‌ویله‌ی ته‌واو نه‌بوو به‌ره‌و لای خواروو درێژ بوونه‌ته‌وه‌؛ له‌ به‌ری ڕۆژاواش ، رێزێکی درێژ له‌ ژووری پچووک هه‌ڵکه‌وتووه‌ .
له‌ نێوه‌ڕاستی ڕووبه‌ره‌که‌ ،خانووبه‌ره‌یه‌کی جیاواز که‌ به‌ ته‌واوی دروست کرانی ته‌واو بووه‌ ، هه‌ڵکه‌وتووه‌ ، که‌ ماوه‌یه‌کی کورت له‌مه‌وبه‌ر شوێنێکی پشوودان بووه‌ بۆ عه‌سکه‌ری ترک. ئه‌وه‌ سه‌یره‌ که‌ ترکه‌کان له‌ کاتی پاشه‌کشه‌یان له‌ نه‌غه‌ده‌ ئه‌و خانووبه‌رانه‌یان نه‌ڕووخاندووه‌ به‌ پێچه‌وانه‌ی ئه‌و خانوانه‌ی له‌ په‌سوێ داگیریان
کردبوون و موڵک و ماڵی قه‌ره‌نیاغای مامه‌ش بوون.
سه‌عات 11ی سه‌رله‌به‌یانی نه‌غه‌ده‌م به‌ جێ هێشت . ڕه‌شیدوسه‌لته‌نه‌ تا نزیکی دوو ڤێرست به‌ڕێی کردم و پاشان گه‌ڕاوه‌. دوای سه‌عات و نێوێک من و پیاوه‌کانم دوای تێپه‌ڕین به‌ دێیه‌کانی گه‌رگول ، کاروانسه‌را ، تۆپزاوا و تازه‌ قه‌ڵا دا ، که‌ هه‌موویان موڵکی خانی جۆر به‌ جۆری قه‌ره‌په‌پاغن گه‌یشتینه‌ ڕادانه‌ ، که‌ له‌ به‌ری ڕاستی چۆمی گاده‌ر هه‌ڵکه‌وتووه.
هه‌موو کاروانه‌که‌م به‌ که‌لوپه‌له‌کانه‌وه‌ نارد بۆ مه‌حمه‌دیار و نیو سه‌عاتێک ڕاوه‌ستام بۆ چاولێکردنی دێیه‌کان و ئه‌و خانووانه‌ی له‌ لایه‌ن ترکه‌کانه‌وه‌ به‌کار هاتبوون. وه‌ک به‌ باشی زاندراوه‌، ڕادانه‌ پێگه‌ی سه‌ره‌کی ترکه‌کان بووه‌ له‌ سندووس، و گوردانێکی ته‌واو له‌ عه‌سکه‌ری ترک ، که‌ سه‌رده‌مێک هێزی تۆپخانه‌شیان هاتبووه‌ پاڵی ، له‌وێ به‌جێ کرابوون به‌رله‌وه‌ی که‌ بگوێزرێنه‌وه‌ بۆ نه‌غه‌ده‌. ئه‌و خانووانه‌ی ترکه‌کان چۆلیان کردوون نیوه‌ ڕووخاون. مزگه‌وتی دێیه‌که‌، که‌ ئه‌فسه‌ره‌کانی تێدابووه‌ ، سووکایه‌تی پێکراوه‌؛ ترکه‌کان به‌ چۆل کردنی گشت داره‌ڕا، ده‌رگه‌ و به‌شه‌ دارینه‌کانیان سووتاندبوو و تێکیان دابوو.
به‌ ده‌م کشانه‌وه‌یان ، ترکه‌کان نزیکه‌ی 80 سه‌ر وڵاغی باره‌به‌ریان زه‌وت کردووه‌ و بردوویانه‌ ، و هێشتا نه‌یان ناردوونه‌وه‌ بۆ خاوه‌نه‌کانیان له‌ دێیه‌کان.

سواریی له‌ ڕادانه‌وه‌ بۆ مه‌حمه‌دیار که‌ نێوه‌ندی ئیداریی سندووسه‌ ، ته‌نێ نیوسه‌عاتی خایاند. له‌ نیوه‌ی رێگه‌ برای جێگری حاکمی سندووس ، حه‌سه‌ن عه‌لی خان ، به‌ 15 سواره‌وه‌ به‌ره‌وپیرم هاتبوو. ئاپۆرایه‌ک له‌ عیساییه‌کانی خۆجێی – نه‌ستووری ، ئه‌رمه‌نی ، کاتۆلیک و پرێسبیتێری- به‌ ریز له‌ ده‌روازه‌ی دێیه‌که‌ له‌ نزیک ماڵی حه‌سه‌ن عه‌لی خان ڕاوه‌ستابوون و به‌ نواندنێکی به‌سۆزی یه‌کێتی برایانه‌ و دڵگه‌رمییه‌کی گه‌وره‌وه‌ به‌ زمانی ئاسۆری ده‌چرێن و به‌ به‌ژن و باڵای ' کۆنسوولی ڕووسیان ' هه‌ڵده‌گوت. هێندێک له‌و عیساییانه‌ کڵاوی فێزیان له‌ سه‌ر نابوو. له‌وێ ده‌رزه‌نێک منداڵی پێ خاوس سه‌رنجیان ڕاکێشام که‌ به‌شێوه‌یه‌کی ئاشکرا له‌ سه‌ر به‌فر دا بێروبه‌وێدا هه‌ڵده‌هاتن ؛ دایکوباوکانی ئه‌و چاره‌ڕه‌شانه‌ ئه‌وه‌نده‌ هه‌ژار بوون له‌وزه‌یان دا نه‌بوو پێ پۆشێکیان بۆ په‌یدا که‌ن.

ژماره‌یه‌کی زۆر له‌ خانانی قه‌ره‌په‌پاغ ، که‌ زۆربه‌یانم له‌و کاته‌ی که‌ له‌ مه‌حمه‌دشه‌ لام دا له‌ گه‌ڵیان ناسیاو ببووم ، هاتبوونه‌ دیوه‌خانی ماڵی حه‌سه‌ن عه‌لی خان.ئه‌وان هه‌موو گله‌یی و گازنیان بوو له‌ ده‌ست ترکان و له‌و خراپانه‌ی له‌ سه‌رده‌می داگیر کردنی سندووس دا له‌ گه‌ڵیان کردوون. ئه‌وان هه‌موویان له‌ ئیدانه‌ کردنی نه‌جه‌ف قوڵی دا یه‌ک ده‌نگ بوون ، که‌ نه‌ک ته‌نێ تۆوی دووبه‌ره‌کی له‌ نێو خانه‌کاندا چاندووه‌ به‌ڵکوو له‌ نێو ئه‌واندا خه‌ڵکیشی ده‌ستنیشان کردووه‌ بۆ ئه‌وه‌ی بکه‌ونه‌ به‌ر ڕاوه‌دوونان و ئازاری ترکه‌کان و
سه‌رئه‌سپارده‌کانیان ، هه‌مزاغای مامه‌ش و پاییزپاشای مه‌نگوڕ.

داوام له‌ عیساییه‌کان کرد ،که‌ به‌یاننامه‌یه‌کیان هه‌بوو ده‌یانه‌ویست بۆ منی بخوێننه‌وه‌، له‌ شوێنێک کۆببنه‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی بتوانم قسه‌یان له‌ گه‌ڵ بکه‌م. منیان برد بۆ ماڵی که‌سێک به‌ نێوی ئابسالۆم [ئاڤێسالۆم ]، که‌ که‌شیشی ناوچه‌یی کلیسای پره‌سبیتێری بوو. ئه‌و عیساییانه‌ی له‌وێ کۆببوونه‌وه‌ شکایه‌تێکیان پێشکێش کردم که‌تێیدا ده‌یانگوت حه‌سه‌ن عه‌لی خان مافی عیباده‌ت و پاڕانه‌وه‌ی له‌ موڵکی خۆی لێ زه‌وت کردوون و حوکمی لێکردوون ده‌توانن تابه‌هارێ له‌ ماڵه‌کانیان دا بمێننه‌وه‌ ، و ئه‌وده‌می ده‌بێ چۆلیان که‌ن و جێیه‌کی دیکه‌ ببیننه‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی لێی بژین. ئه‌وان داوایان ده‌کرد ئه‌و ماوه‌ درێژه‌ی له‌ مه‌حمه‌دشه‌ ژیاون له‌ به‌ر چاو بگیرێ و زه‌وی له‌ مه‌ڕ خۆیان بدرێتێ.
ئاسۆرییه‌ک که‌ وای نیشان ده‌دا کاتۆلیک بێ و زمانه‌ ڕووسییه‌که‌ی کورتی نه‌ده‌هێنا زۆربه‌ی قسه‌کانی ده‌کرد. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، هاونیشتمانه‌کانی به‌ ده‌م قسه‌ کردنه‌وه‌ ناسنامه‌ی وییان درکاند ، و ده‌رکه‌وت که‌ کابرا نه‌ستووری یه‌ و کاتولیک نییه‌ و هاوینانی خۆی به‌ سواڵ کردن له‌ ڕووسییه‌ ده‌گوزه‌رێنێ.
ئه‌و که‌سایه‌تییه‌ گومانلێکراوه‌ زۆری پێخۆشبوو بیسه‌لمێنێ که‌ ڕووسییه‌ به‌رعۆده‌یی هه‌یه‌ بۆ ده‌سته‌به‌رکردنی ئه‌وه‌ی که‌ عیساییه‌کانی سندووس به‌شه‌ زه‌و‌ی خۆیان بدرێتێ. ئابسالۆم یش شوێنێکی هێنده‌ باشتری له‌ سه‌ر نه‌کردم ، به‌ تایبه‌تی کاتێک ده‌ستی کرد به‌و ئیدیعایه‌ که‌ له‌ سه‌ر سیاسه‌ت زۆر ده‌زانێ و زانیاری زۆر به‌نرخی داوه‌ به‌ هێندێک له‌ ئه‌فسه‌رانی ڕووسی سه‌باره‌ت به‌ جموجووڵی ‌هێزه‌کانی ترک له‌ سندووس. ئه‌من پێم وایه‌ له‌وه‌ دا به‌حه‌قین ئه‌گه‌ر له‌مه‌ڕ کارلێهاتوویی و به‌که‌لک بوونی ئه‌و جۆره‌ مه‌ئموورانه‌ به‌گومان بین ، وه‌کوو ئابسالۆم ، که‌ ناتوانن زمانی خۆیان ڕاگرن. ئاغای ئابسالۆم، که‌ پێشتر‌ نه‌ستووری بووه‌ به‌ڵام ئێستا بووه‌ به‌ پرێسبیتێری، ساڵانه‌ 150 تمه‌ن له‌ میسیۆنی ئه‌مریکایی له‌ ورمێ وه‌رده‌گرێ . له‌ نێو گشتیان دا ئه‌وه‌ی له‌هه‌موان دڵنزمانه‌تر ده‌جووڵاوه‌ که‌شیشێکی کاتۆلیک بوو- ئه‌وه‌ش به‌ ئه‌گه‌ری زۆر له‌به‌ر ئه‌وه‌ی که‌ جه‌ماعه‌ته‌که‌ی له‌ 14 که‌س زیاتری تێنه‌ده‌په‌ڕاند. به‌گشتی له‌ مه‌حمه‌دیار 80 ماڵی عیسایی هه‌ن ، که‌ له‌وانه‌ 30 یان ئه‌رمه‌نینه‌.

له‌ به‌ر به‌رژه‌وه‌ندی شه‌خسی ، ئه‌ندامانی زۆربه‌ی بنه‌ماڵه‌ ئاسۆرییه‌کان سه‌ر به‌ ڕێره‌وی جیاوازن و هه‌روه‌ک چۆن خانمان به‌پێی ئه‌و مه‌جلیسه‌ی ده‌یچنێ کڵاو وده‌سته‌وانه‌کانیان ده‌گۆڕن ئه‌وانیش زۆر جار به‌سترانه‌وه‌ی دینی خۆیان ده‌گۆڕن. ئه‌من ده‌بێ پێی لێبنێم که‌ ئه‌و برایانه‌ی عیسا تاڕاده‌یه‌ک بێزاریان کردم ، و ده‌متوانی هه‌ست پێبکه‌م ئه‌وانم له‌ ناهومێدییه‌کی زۆر دا له‌ ئاست خۆم به‌ جێ هێشتووه‌. ئه‌و دراوه‌ی که‌ له‌ پێشدا ئاماده‌م کردبوو له‌ نێویان دا ببه‌شمه‌وه‌ و له‌ گیرفانم دابوو ، ئاخره‌که‌ی ، نه‌مدانێ... له‌ سه‌ر ئه‌و بابه‌ته‌ی که‌ حه‌سه‌ن عه‌لی خان مافی عیباده‌تی لێگرتوون ، ئه‌و بۆی باس کردم که‌ ئه‌و عیساییانه‌ له‌ سه‌روبه‌ندی داگیرکاری ترکه‌کان دا زۆر له‌ عه‌سکه‌ره‌کانی ترک زیاتر گێره‌و کێشه‌یان بۆ ناوه‌ته‌وه‌. به‌ دنه‌ دانی ترکه‌کان ، ئاژه‌ڵ و وڵساتی وییان ده‌رمانداو کردووه‌ ، دانه‌وێڵه‌یان لێ دزیوه‌ ، داریان لێ بڕیوه‌ته‌وه‌ و وه‌کی دی . کاتێک ترکه‌کان سندووسیان به‌ جێ هێشت ، ئه‌و داوای له‌و عیساییانه‌ کرد‌ له‌ ته‌بایی دراوسێتی دا له‌ گه‌ڵی بژین، به‌ڵام ئه‌اون له‌ سه‌ر خراپه‌ی خۆیان به‌رده‌وام بوون ، و ئاکامی ئه‌و ئاکاره‌ ئه‌وه‌یه‌ که‌ ئێستا داوایان لێده‌کا لێره‌ بارکه‌ن.

ڕۆژی دواتر سه‌عات 9 ی سه‌ر له‌به‌یانی محمه‌دشه‌م به‌جێ هێشت . ئاغای ئابسالۆم ، که‌سه‌باره‌ت به‌ كڵاوه‌ فێزه‌که‌ی رۆژێک پێشتر ڕێگه‌م به‌خۆم دابوو جۆکێک ساز که‌م ، ئه‌و جاره‌ به‌ کڵاوێکی ئێرانییه‌وه‌ سه‌روکه‌له‌ی په‌یدا بوو بۆ ئه‌وه‌ی به‌ڕێم بکا.دوو سه‌عات دواتر دوای تێپه‌ڕین به‌ دێیه‌کانی دوڕگه‌ی مه‌مه‌د ناسر، دوڕگه‌ی ئاراس خان و دوڕگه‌ی لوتفوڵا ، کاروانه‌که‌م و من گه‌یشتینه‌ سه‌ر پردی حاجی به‌یره‌م به‌گ ( که‌ به‌ پردی مه‌مێندیش به‌نێوبانگه‌) و به‌ سه‌ر چۆمی گاده‌ر دا ڕایه‌ڵ کراوه‌. نیو سه‌عات دواتر ئێمه‌ گه‌یشتینه‌ ده‌شتی شاروێران دوای تێپه‌ڕین به‌ گه‌وه‌یه‌کدا که‌ سندووس له‌ شاروێران جوێ ده‌کاته‌وه‌. دوای تێپه‌ڕین به‌ دێیه‌کانی که‌ندی – پڤره‌یو- حه‌سه‌ن – ئیسمایل و ته‌په‌ قوڵی دا گه‌یشتینه‌ دێی وسووکه‌ند. ئه‌و دێیه‌ موڵکی خانمێکی بێوه‌ به‌ نێوی حورییه‌تولملووکه‌، و ئه‌و یایه‌ له‌ به‌ر ژیری و وریایی خۆی زۆر به‌نێوبانگه‌.دوای ئه‌وه‌ به‌ته‌نیشت قه‌راغی چه‌پی چۆمی سابڵاغ دا به‌ره‌و سابڵاغ خۆی هاتین له‌ سه‌عات 3:50 ده‌قیقه‌ی دوای نیوڕۆ گه‌یشتینه‌ جێ.

له‌ کۆتایی دا : شوێندانانی سه‌ره‌کی ئه‌و گه‌شته‌ی من که‌ مه‌به‌ستی ئاساییم ته‌نێ ئه‌وه‌بوو پێش به‌ ئاماده‌کاری بۆ دوژمنایه‌تی عه‌شیره‌تی بگرم و پێوه‌ندییه‌کی شه‌خسی له‌ گه‌ڵ سه‌رۆک عه‌شیره‌تان په‌یدا بکه‌م،ده‌ری ده‌خا که‌ بارودۆخی ئه‌وناوچانه‌ی ترکه‌کان پاشه‌کشه‌یان لێ کردوون تا ڕاده‌یه‌کی زۆر شپڕێو و خه‌فه‌تاوین و زۆری پێده‌وێ به‌ دڵ بن. له‌سه‌روبه‌ندی مانه‌وه‌یان له‌و ناوچانه‌ی ترکه‌کان داگیریان کردبوون ده‌ره‌جه‌یه‌ک له‌ نه‌زم و هێمنیان پێک هێنابوو و به‌ پشتیوانی ئه‌و عه‌سکه‌رانه‌ی له‌ هه‌رێمی جێی رقه‌به‌ری دایانمه‌زراندبوون، دانیشتووانی نیشته‌جێ و کۆچه‌ریان ناچار کردبوو مل که‌چیان بن. له‌وه‌تا پاشه‌کشه‌ی ترکه‌کان ، ئه‌و نه‌زم و هێمنییه‌ی ئه‌وان دایانمه‌زراندبوو بزر بووه‌ ، و تایبه‌تمه‌ندی ئاسایی هه‌ر ئیداره‌یه‌کی ئێرانی جێگه‌ی گرتووه‌ته‌وه‌ که‌ بریتی یه‌ له‌: سستی ، خه‌مساری ، گه‌وجێتی و ده‌سته‌وه‌ستانی. چاوه‌ڕوانی ئه‌وه‌ له‌ کورده‌کان کردن که‌ له‌هه‌لومه‌رجی هه‌نووکه‌ دا پێش به‌ مه‌یلی وه‌حشی و شه‌رخوازانه‌ی خۆیان بگرن و قه‌مته‌ری که‌ن هه‌ر ئه‌وه‌نده‌ گاڵته‌جاڕییه‌ وه‌ک ده‌ربڕینی ده‌سته‌ڵاتدارانی ئێرانی که‌ پاشه‌کشه‌ی ترکه‌کان له‌ ئاکامی یارمه‌تیدانی به‌رزی ئێرانییه‌کان بووه‌ به‌ کاری کۆمیسیۆنی قوسته‌نته‌نییه‌ی سنوور. فه‌رمانه‌کانی شیرین گه‌ڵاڵه‌ کراو و زمانلووسییه‌کانی ئاغایانی سێپه‌هدار و شوجاعوده‌وله‌ ،له‌ گه‌ڵ تواناییه‌کانی جێی گومانی به‌ڕیوه‌به‌ری حاکمی سابڵاغ ، سه‌رداری موکری ، به‌س نین بۆ ئه‌وه‌ی بکرێ چۆک به‌ عه‌شیره‌تان داده‌ن. سه‌باره‌ت به‌وه‌ ، بوونی ده‌سته‌ڵاتێکی به‌ هێزی سه‌روه‌ر که‌ هاوپه‌یمانی ئێرانی ئێمه‌ قه‌ره‌نیاغای مامه‌ش له‌ دێی شاوه‌لێ له‌ لای من به‌ توندی سکاڵای له‌ نه‌بوونی ده‌کرد پێویسته‌.ئه‌و هه‌ستی بێزارییه‌ی که‌ عه‌شیره‌تان سه‌باره‌ت به‌ حکوومه‌تی ئێران هه‌یانه‌ تایبه‌تمه‌ندی خۆی هه‌یه‌. دوای گه‌ڕانه‌وه‌م بۆ ساوجبوڵاغ [ سابڵاغ ] نامه‌یه‌کی درێژم له‌ باییز باشای مه‌نگوڕه‌وه‌ پێگه‌یشت ،که‌ تێیدا ئه‌و وا پیشان ده‌دا که‌ ئاگای له‌ مه‌ئموورییه‌تی من بۆ لاجان نییه‌.

ئه‌و نامه‌که‌ی به‌ دۆسییه‌ی دوومێ و حه‌وله‌کانی سه‌رداری موکری له‌ شه‌وه‌کان و سه‌رده‌شت ده‌ستپێده‌کا بۆ محاکه‌مه‌ کردنی بکووژانی ئه‌و که‌سه‌ بێلژیکی یه‌؛ و به‌رده‌وام ده‌بێ له‌ سه‌ر باس کردنی تێکهه‌ڵچوونی نێوان برایانی هه‌مزاغای مامه‌ش و کوڕی قه‌ره‌نیاغای مامه‌ش، و له‌ نامه‌که‌یدا وای ده‌رده‌خا لێبڕاوه‌ له‌و کێشانه‌ خۆی بپارێزێ و بێلایه‌ن بێ. ئه‌و نامه‌که‌ی خۆی به‌ وه‌دوا دانه‌وه‌ی هه‌موو کرده‌وه‌کانی حکوومه‌تی ئێران له‌ گشت ئه‌و کاروبارانه‌‌دا به‌ زمانێکی هه‌تا بڵێی به‌جێ کۆتایی پێده‌هێنێ، که‌ له‌ به‌ر هۆی نه‌شیاویی زمانی به‌داخه‌وه‌ ناتوانم به‌ زمانی ڕووسی ده‌ریببڕم. ترکه‌کان ، سه‌ره‌ڕای بارودۆخی ئاڵۆزی خۆیان وا وێده‌جێ بیری ئه‌وه‌ی که‌ به‌ زوویی بکرێ دیسان عه‌سکه‌ره‌کانیان له‌ شوێنی ڕقه‌به‌ری له‌ سه‌ر مۆڵ ده‌نه‌وه‌، وه‌لا نه‌ناوه‌. هه‌رچۆنێک بێ ، ئه‌وان حه‌ول ده‌ده‌ن باوه‌ر به‌ عه‌شیره‌ته‌کان بهێنن که‌
ئه‌و کاره‌ ده‌کرێ و داوایان لێده‌که‌ن سه‌روه‌به‌ر ده‌سته‌ڵاتداریی ئێران نه‌هێنن.
هه‌م باییز پاشای مه‌نگوڕ و هه‌م هه‌مزاغای مامه‌ش پێوه‌ندییه‌کی زۆر نزیکیان له‌ گه‌ڵ مووسڵ و قوسته‌نته‌نییه‌دا هه‌یه‌.

دوای سه‌ردانی من له‌ گردک‌سپیان ، هه‌مزاغا براکه‌ی خۆی برایماغای له‌ گه‌ڵ چه‌ند تێلێگرامێک نارد بۆ ئه‌وبه‌ری سنوور له‌ ڕایه‌ت ، و باییزپاشای مه‌نگوڕیش چه‌ند ڕۆژ له‌مه‌وبه‌ر 30 لیره‌ی ترکی له‌ حکوومه‌تی عوسمانی یه‌وه‌ به‌ ده‌ست گه‌یشتووه‌- به‌یعانه‌یه‌ک بۆ مووچه‌ی هه‌رچوارمانگ جارێکی خۆی.زستانی سه‌ختی هه‌نووکه‌ تاده‌ره‌جه‌یه‌ک ده‌ره‌تانی له‌ کۆچه‌ره‌کان بڕیوه‌ و قه‌مته‌ری کردوون، به‌ڵام به‌ هاتنی به‌هار ئێمه‌ ده‌بێ چاوه‌ڕێی دزه‌ی ئه‌وان بین بۆ ناوچه‌ی سه‌ر سنوور. له‌ سندووسیش ، بارودۆخه‌که‌ ساخله‌م نییه‌. له‌ ماوه‌ی داگیرکردن دا ئه‌فسه‌رانی ترک بۆ به‌رژه‌وه‌ندی شه‌خسی خۆیان قه‌ره‌په‌پاغه‌ ده‌وڵه‌مه‌نده‌کانیان ده‌ گوشار نابوو . ئێستا ده‌سته‌ڵاتداره‌ ئێرانییه‌کان هه‌مان کاریان له‌گه‌ڵ ده‌که‌ن. به‌ شێوه‌ی ڕه‌سمی سندووس ده‌که‌وێته‌ به‌ر ئیداره‌ی حاکمی سابڵاغ؛له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ، ئه‌وه‌ ، پێش به‌ حاکمی ورمێ ناگرێ به‌وجۆره‌ی پێێ خۆشه‌ له‌ محاڵه‌که‌دا بجووڵێته‌وه‌ وپشت
ئه‌ستووره‌ به‌ پشتیوانی و پارێزگاری دڵگه‌رمانه‌ی خودی شوجاعوده‌وله‌.

ساوجبوڵاغ ، 4 ی ژانڤییه‌ی 1913

فه‌رمانده‌ی هه‌نگی لیتوانیایی
کاپیتان ئیاس
په‌یوه‌ست : 12 وێنه‌