Saturday, April 28, 2007

وێنه‌کانی گه‌مه‌ی دوایی ؛ به‌ندی 16.وێنه‌ وه‌کوو وێنه‌

وێنه‌کانی گه‌مه‌ی دوایی؛ ئێران به‌چاوی دووربینێکی ڕووسییه‌وه‌ 1901 – 1914

نووسینی : جان چالێنکۆ
وه‌رگێڕ: حه‌سه‌نی قازی

به‌ندی 16. وێنه‌ وه‌کوو وێنه‌
1901- 1914

هه‌ڵاواردنی وێنه‌کان به‌پێی بابه‌تان ، هه‌وڵێکه‌ بۆ زێده‌ کردنی ئه‌و زانیارییانه‌ی به‌ده‌سته‌وه‌ن. بۆ هێندێک زیاتر زانین سه‌باره‌ت به‌ که‌سایه‌تی ئیاس،
به‌ چاولێکردنی ئه‌و وێنانه‌ی ئه‌و هه‌ڵیگرتوون ئه‌من ئه‌و چه‌ندبابه‌تانه‌م بۆ ده‌رکه‌وتووه‌ ، له‌ سه‌ره‌تاوه‌ دیمه‌نی پانوراما (هه‌راو)، وێنه‌ی به‌ نهێنی هه‌ڵگیراو، وێنه‌ی به‌ڵگه‌یی ئاسایی و وێنه‌ی وه‌کوو به‌ڵگه‌ی سه‌لماندن. به‌ ڕاشکاوی ده‌رده‌که‌وێ بۆ وی وێنه‌گرتن کارێک بووه‌ که‌ چێژێکی زۆری لێوه‌رگرتووه‌ ، و ئه‌گه‌ر ده‌رفه‌تی بووبێ سه‌رنجێکی زۆری داوه‌ته‌ جوانکاری ئه‌و بابه‌ته‌ی وێنه‌ی کێشاوه‌. کاتێک ئه‌و وێنه‌ی دێمه‌نی خۆڕستی گرتووه‌ ، یان وێنه‌ی گرووپێک له‌ پیاوماقووڵانی گرتووه‌ یان ئی دامه‌زراوه‌کانی نیزامی ترک له‌ پشته‌وه‌ی گرووپێک له‌ شه‌هێن بازان، ئه‌وده‌می حه‌ولی داوه‌ بۆ باشترین چوارچێوه‌ و کاردانه‌وه‌ی ڕووناکی نه‌ک ئه‌وه‌ی ئه‌و بابه‌ته‌ی وێنه‌ی گرتووه‌ بخاته‌ نێوه‌ندی کاره‌که‌ی.
له‌ ڕاستیدا، هێندێک له‌و زه‌رفانه‌ی که‌ نێگاتیڤه‌کانیان تێدایه‌ و ئی ساڵانی پڕ شه‌ڕوشۆری 1913 و 1914 ن ده‌یسه‌لمێنێن که‌ ئه‌و به‌ ڕاستی کاتی بۆ وێنه‌کێشان ته‌رخان کردووه.بۆ وێنه‌ ، مرۆ ده‌کرێ نێگاتیڤی ئه‌و وێنانه‌ بهێنێته‌ به‌ر چاوی که‌ ئیاس به‌ یه‌که‌وه‌ی داناون و له‌ سه‌ر زه‌رفه‌که‌ی نووسیوه‌ " ڕێگه‌ له‌ چیانه‌وه‌ به‌ره‌و ساوجبولاغ ، قه‌ره‌نی عه‌لی مامه‌ش، 28ی ژووییه‌ی 1914 " جوان دیاره‌ ئه‌و وێنانه‌ واکێشراون کووڕی ئینحینای چادره‌کان که‌ به‌ره‌و ژوور ده‌چن له‌ گه‌ڵ کووڕی ته‌پۆڵکه‌ی به‌ پێچ به‌ربه‌ژێر و ئه‌ولاتر کاردانه‌وه‌ی ئینحینای ئه‌وان له‌ نێو ئاو دا به‌یه‌که‌وه‌ بسازێن و بگونجێن. له‌ ده‌سته‌یه‌کی دیکه‌ له‌ نێگاتیڤی وێنه‌کان دا که‌ به‌یه‌که‌وه‌ی داناون و له‌ سه‌ریان نووسراوه‌ : " مینۆرسکی و دیمه‌نه‌کانی شنۆ، ژووییه‌ی 1914 " وا وه‌به‌رچاو دێ ئه‌و جۆگه‌ ئاوه‌ی به‌ به‌ر ماڵانی دێیه‌که‌ دا ده‌خوشێ و سه‌رچاوه‌ی له‌ شاخه‌وه‌ یه‌ ڕێنوێنی بووه‌ بۆ سه‌رنجدانه‌ سه‌ر بابه‌ته‌که‌، له‌ کاتێک دا له‌ ده‌سته‌یه‌کی دیکه‌ له‌ وێنه‌کاندا " دیمه‌ن و خه‌ڵک ، ساوجبولاغ – زستان "،که‌ ڕه‌نگه‌ له‌ زستانی 1913-1914 دا هه‌ڵگیرابن ، سه‌رنجی ده‌سپێکی وی داری بێ گه‌ڵا و شان و مل ڕووت و به‌رزاییه‌کانی به‌فر داگرتووی ده‌وروبه‌ری ئاون. هه‌ر له‌و سه‌روبه‌ندی دا ته‌بلیغ و بانگه‌شه‌ بۆ ترکان له‌ شاری دا [ له‌ سابڵاغ ] ببوو به‌ کارێکی ڕۆژانه‌: له‌ 20ی 1914 یه‌ک له‌ خزمه‌تکاره‌کانی کۆنسوولخانه‌ کووژراو و بکوژه‌که‌ له‌ لایه‌ن لایه‌نگرانی ترکه‌وه‌ داڵده‌ درا. وێنه‌کانی ئیاس هیچ ئه‌و ئاڵۆزی و نائارامییانه‌ی وا له‌ ده‌وروبه‌ری وی قه‌وماون ده‌رناخه‌ن.
هه‌ڵبه‌ت ئێمه‌ نازانین چ به‌ مێشکی ویدا ڕاده‌برد ، و ئه‌و سه‌رنجدانه‌ هونه‌رناسانه‌یه‌ له‌وانه‌یه‌ ته‌نێ به‌ چاوی بینه‌ره‌وه‌ - له‌م که‌یسه‌ دا چاوی منه‌وه‌، وا بن. له‌وانه‌یه‌ ده‌سته‌یه‌کی دیکه‌ له‌ وێنه‌کان که‌ هێشتا هه‌ڵناواردراون ( ئه‌وان زۆر به‌ دڵی منن) ، زیاتر
که‌سایه‌تی وی بدرکێنن. وا وێده‌چێ ئه‌وانه‌ زیاتر وێنه‌ی به‌ ڕێکه‌وت بن که‌ ده‌کرێ لێروله‌وێ ببیندرێنه‌وه‌ له‌و ماوه‌یه‌یدا که‌ له‌ ئێران ژیاوه‌، و به‌ یه‌که‌م وێنه‌ی که‌ ئه‌و گرتوویه‌تی ده‌ست پێبکه‌ن که‌ ئێمه‌ ده‌زانین ئیاس له‌ ساڵی 1900 له‌ عیشقاباد هه‌ڵیگرتووه‌- " به‌ ته‌نیشت ته‌رازووه‌وه‌ له‌ بازاڕی عیشقاباد – و به‌ یه‌ک له‌ دوایین وێنه‌کانی که‌ له‌دێی داره‌له‌ک له‌ نزیک سابڵاغ کێشاوییه‌تی کۆتاییان بێ – وێنه‌یه‌ک که‌ له‌ لایه‌ن هاوکارێکی ڕووسییه‌وه‌ که‌ له‌ گه‌ڵ من له‌ سه‌ر ئه‌و پڕۆژه‌یه‌ کاری ده‌کرد نێوزه‌د کراوه‌ به‌ " جاسووس ". ئه‌و جۆره‌ وێنانه‌ ده‌جووڵێن و ئیست ده‌گرن بێ ئه‌وه‌ی بکرێ شی بکرێنه‌وه‌. ئه‌من له‌ سه‌ر ئه‌م جۆره‌ وێنانه‌ وه‌کوو ئاندرێ برێتۆن بیر ده‌که‌مه‌وه‌ که‌ پێیان ده‌ڵێ مه‌ترسی به‌رچاو، وێنه‌ی ئه‌وتۆی که‌ له‌پڕ سرنجی مرۆ ڕاده‌کێشن بێ ئه‌وه‌ی له‌ پێشدا بیریان لێ کرابێته‌وه‌ - دۆخێک که‌ ڕێگه‌ ده‌دا به‌ هه‌ست و سۆز و قه‌مته‌ریان ناکا بۆ ئه‌وه‌ی دیمه‌نی ڕووداوێکی به‌ته‌واوی ئاسایی ، به‌ڵام له‌ سه‌ر یه‌ک ، به‌ ده‌ر له‌ خه‌یاڵ ئاسته‌ بکرێ.

Wednesday, April 25, 2007

ئه‌ده‌ب و چیرۆکی منداڵان له‌ ڕوانگه‌ دا


ئه‌ده‌ب و چیرۆکی منداڵان له‌ ڕوانگه‌ دا

له‌ به‌رنامه‌ی ئه‌م حه‌وتوویه‌ی ڕوانگه‌ دا ئامانج شاکه‌لی باسی چیرۆکی منداڵان و کاره‌کانی خۆی ده‌کا.چه‌ند کتێبی شاکه‌لی وه‌رگێڕدراونه‌ سه‌ر زمانی ژاپۆنی و له‌و وڵاته‌ بڵاوبوونه‌ته‌وه‌.نووسه‌ر ئه‌زموونی سه‌فه‌ره‌کانی بۆ ژاپۆن له‌ گه‌ڵ ڕوانه‌رانی ڕوانگه‌ به‌ش ده‌کا.
ڕوانگه‌ شه‌مۆ 28.04.2007 سه‌عات 21:45 به‌ کاتی نێوه‌ندیی ئوڕووپا له‌ تێلێڤیزیۆنی ڕۆژ دا. هه‌مان به‌رنامه‌ ڕۆژی دووشه‌مۆ، 30 ئاوریل سه‌عات 10:30 سه‌رله‌ به‌یانی دووپاته‌ ده‌بێته‌وه‌.

Tuesday, April 24, 2007

وێنه‌کانی گه‌مه‌ی دوایی؛ ئێران به‌ چاوی دووربینێکی ڕووسییه‌وه‌ به‌ندی 15. وێنه‌ وه‌کوو ڕاستی


وێنه‌کانی گه‌مه‌ی دوایی؛ ئێران به‌ چاوی دووربینێکی ڕووسییه‌وه‌ 1901 – 1914

نووسینی جان. چالێنکۆ
وه‌رگێڕ : حه‌سه‌نی قازی

به‌ندی 15. وێنه‌ وه‌کوو ڕاستی
29ی دێسامبری 1914

شه‌ش حه‌وتوو له‌ دوای نه‌به‌ردی میاندواو، سێکرێتێری جێگری کۆنسوولی ڕووسییه‌ له‌ قه‌زوێن گوزاریشتێکی ئاماده‌ کرد سه‌باره‌ت به‌ هه‌لومه‌رجی مه‌رگی ئیاس (بڕوانه‌ په‌یوه‌ستی 1) . ئه‌وه‌ باسێکی چاوڕاکێشه‌ چونکوو تراژێدییه‌که‌ له‌ چوارچێوه‌ی ئه‌و ئاڵۆزی و هه‌رکه‌س هه‌رکه‌سه‌ی دا داده‌نێ که‌به‌ جموجووڵی نیزامییه‌وه‌ له‌ ناوچه‌ دا دیار بوو ‌.
له‌وه‌ش ده‌رچێ، گوزاریشته‌که‌ ده‌ڵێ، سێ قازاخ له‌ گه‌ڵ ئیاس بوون کاتێک ئه‌و گه‌ڕاوه‌
بنکه‌که‌ی خۆی [له‌میاندواو ] و یه‌ک له‌وانیش کووژرا کاتێک له‌ لایه‌ن سواره‌ی کورده‌وه‌ ته‌قه‌یان لێ کرا: " دوای ماوه‌یه‌ک ئه‌و [ئیاس] دێته‌ به‌ر هه‌یوانی ماڵه‌که‌ی. هه‌ر که‌ ده‌رده‌که‌وێ و ده‌یه‌وێ سواری ئه‌سپه‌که‌ی بێ کورده‌کان به‌ سواری هه‌ڕا ده‌که‌ن
و شه‌ش گوله ده‌ته‌قێنن ، و ئیاس ده‌که‌وێته‌ خواره‌وه‌. یه‌ک له‌و قازاخانه‌ی که‌ له‌گه‌ڵی بووئه‌ویش ده‌کووژرێ. واوێده‌چێ کۆلۆنێل پێی ده‌کرێ هاواربکا و به‌قازاخه‌کان بڵێ " ڕاکه‌ن گیانی خۆتان ڕزگار که‌ن". به‌و پێیه‌ ته‌رمی ئیاس ده‌که‌وێته‌ به‌رده‌ست کورده‌کان. به‌ڵام
له‌و گێڕانه‌وه‌یه‌ دا ناشێلگیریی هه‌یه‌، که‌ ئه‌وه‌ش ڕێی تێده‌چێ وا نووسرابێ بۆئه‌وه‌ی چ خه‌تایه‌ک نه‌یه‌ته‌وه‌ سه‌ر ئه‌فسه‌رانی فه‌رمانده‌ریی ڕووسی ، و هه‌ر وه‌ها بۆ ڕێزگرتن له‌
حه‌ساسییه‌ته‌کانی بنه‌ماڵه‌یی."به‌ پێی شاهیدی دانی پچرپچرێ میرزای جێگری کۆنسوول له‌ سابڵاغ، ڤێسێڵۆڤسکی ، و کاره‌که‌ری ئیاس ئه‌وه‌ی که‌ئه‌و کاره‌ساته‌ به‌ وردی چۆن قه‌وماوه‌ زۆر زه‌حمه‌ته‌ بخرێته‌وه‌ سه‌ر یه‌ک. چونکوو هه‌ر دووکیان به‌ قووڵی به‌وه‌ هه‌ژابوون که‌ دیتبوویان". به‌ڵام ئه‌وان ده‌یانتوانی چ ببینن ئه‌گه‌ر له‌وێ نه‌بووبان کاتێک که‌ قه‌تڵه‌که‌ کرا و ئه‌وه‌ی که‌ ته‌رمه‌که‌ که‌وته‌ ده‌ست کورده‌کان ؟
گه‌لۆ ئه‌و گوزاریشته‌ به‌ ئانقه‌سته‌ ئاوی شلوێ ده‌کرد بۆ شاردنه‌وه‌ی ئاکامی کاره‌ساتاوی به‌ربوونه‌وه‌ی ئیاس له‌ ئه‌سپه‌که‌ی ؟ له‌ بڕاوه‌ی ئه‌و ڕۆژنامه‌ ڕووسیانه‌ی وا له‌لایه‌ن خوارزای ئیاس ڕا کۆ کراونه‌ته‌وه‌ ، من ئه‌وه‌ی خواره‌وه‌م دیته‌وه‌ ، که‌ تاریخی 9ی ژانڤییه‌ی 1915 [ 22 ی ژانڤییه‌ی 1915 ] ی به‌ سه‌ره‌وه‌یه‌:

به‌ پیێ سه‌رچاوه‌ ئێرانییه‌کان که‌ هێشتا به‌ته‌واوی پشت ڕاست نه‌کراونه‌ته‌وه‌ ،
کۆلۆنێل ئیاس، کۆنسوولی ڕووسییه‌ له‌ ساوجبولاغ، به‌ ده‌م هێرشی ترکه‌کان و
کورده‌کان بۆ سه‌ر میاندواو بریندار ده‌کرێ ، وبه‌ره‌وڕووی چاره‌نووسێکی دڕندانه
دێ. سه‌ری ده‌بڕن و به‌ سه‌ر نێزه‌یه‌کییه‌وه‌ ده‌که‌ن و ده‌یخه‌نه‌ پێش ڕیزی
عه‌سکه‌ری ترک له‌ کاتێکدا که‌ دێنه‌ نێو مه‌راغه‌. ئه‌و گێڕانه‌وه‌یه‌ له‌و به‌سه‌رهاته‌
له‌ لایه‌ن ئۆرلۆڤ ، کۆنسوولی گشتی ڕووسییه‌ له‌ ته‌ورێزیش پشت ڕاست
ده‌کرێته‌وه‌. " دوێنێ ، بۆ یه‌که‌م جار، سه‌ردار ڕه‌شید پێی لێنا که‌ ئه‌و له‌
چاره‌نووسی کۆلۆنێل ئیاسی کوڵیوه‌ته‌وه‌. به‌ده‌م نانی نێوه‌ڕۆ خواردن له‌ ماڵی
وی ، و به‌ ئاماده‌ بوونی حیلمی به‌گ ( فه‌رمانده‌ری ترک )، ئه‌و ڕایگه‌یاند
واقی وڕماوه‌ له‌وه‌ی که‌ کۆلۆنێل به‌ده‌ستی کورده‌کان کووژراوه‌ ئه‌گه‌رچی
نێوانیان له‌گه‌ڵی زۆر خۆش بووه‌.له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، حیلمی به‌گ، ئه‌و قسه‌یه‌ی
وه‌دواوه‌ داوه‌ که‌ کورده‌کان ڕێز و سه‌مپاتییان له‌ ئاست وی هه‌بووبێ، و
گێڕایه‌وه‌ که‌ چۆن سێ جار ته‌قه‌ له‌ کۆنسوول کراوه‌ ، دوایه‌ سه‌ری له‌ له‌شی
جوێ کراوه‌ته‌وه‌ و پاشان ته‌رمه‌که‌ی به‌ کووچه‌ و کۆڵانان دا ڕاکێشراوه‌ و فڕێ
دراوه‌ به‌ بێ ئه‌وه‌ی که‌ بنێژرێ. ئه‌و کوردانه‌ی له‌ ته‌ورێز بوون ئه‌وه‌یان پشت
ڕاست کردووه‌ته‌وه‌ که‌ ته‌رمه‌که‌ شێوێندراوه‌، به‌ڵام کوتوویانه‌ که‌ ترکه‌کان ئه‌و
کاره‌یان کردووه‌. ئه‌من هه‌ر وه‌ها ده‌ستخه‌تی په‌یامێکم بۆ ئۆرلۆڤ یش دۆزییه‌وه‌
که‌ ئه‌و گێڕانه‌وه‌یه‌ی ڕووداوه‌که‌ پشت ڕاست ده‌کاته‌وه‌: " زۆر به‌ڕێز ئیڤان
یاکۆڤلێڤیچ ، تاجرباشی ته‌ورێزێ پێرێ گه‌یشته‌ تارانێ . ئه‌و گوتی کورده‌کان
کۆلۆنێل ئیاس یان گرتووه‌ ، سه‌ریان بڕیوه‌ به‌ نێزه‌یه‌وه‌کیان کردووه‌ و
خستوویانه‌ته‌ پێش ڕیزی عه‌سکه‌ری ترک له‌ کاتی هاتنیان بۆ نێو مه‌راغه‌. ئه‌و
ڕووداوه‌ له‌ لایه‌ن په‌نابه‌رانی مه‌راغه‌وه‌ بۆ تاجرباشی گێردراوه‌ته‌وه‌ کاتێک ئه‌و
هێشتا له‌ ته‌ورێز بووه‌.

و ئه‌وه‌ ئه‌م کاته‌یه‌‌، که‌ من به‌ رێکه‌وتێکی ئه‌وپه‌ڕی نه‌شیاو، له‌پڕ هه‌ستم پێکرد پێوه‌ندییه‌کی بنه‌ماڵه‌یم له‌ گه‌ڵ ئالێکساندر ئیاس دا هه‌یه‌! کاتێک ئه‌من زۆر منداڵ بووم
( هێشتا" له‌ ژێر مێز دا گاگۆڵکه‌م ده‌کرد" ئه‌وه‌ ده‌ربڕینێکی ڕووسی باوکم بوو بۆ ئه‌و دۆخه‌)،باوکم چیرۆکی ئه‌وتۆی بۆ ده‌گێڕامه‌وه‌ که‌ ئه‌و له‌ تافی منداڵی خۆیدا بیستبووی: چیرۆکی بابا یاگای جادووگه‌ر و خانووه‌ گه‌ڕۆکه‌که‌ی که‌ به‌ چوارلاقی مریشکان به‌ جه‌نگه‌ڵ دا ده‌گه‌ڕا، چیرۆکی ڕاوکه‌ری پیر و ماسی زێڕین که‌ هه‌موو ئاواته‌کانی پێک ده‌هێنا تا ئه‌و کاته‌ی که‌ ئیدی نه‌وسی دانه‌ده‌مرکا، و زۆر چیرۆکی دیکه‌. یه‌ک له‌ چیرۆکه‌کان سه‌باره‌ت به‌" خاڵێک " بوو که‌ له‌ وڵاتێکی زۆر دووره‌ده‌ست ده‌ژیا و له‌لایه‌ن خه‌ڵکی بووده‌ڵه‌وه‌ سه‌ری بڕابوو و به‌ نێزه‌یه‌که‌وه‌ کرابوو و له‌ رێزی پێشه‌وه‌ی له‌شکرێک نمایشت درابوو. من ده‌مزانی ئه‌و چیرۆکه‌ له‌ چیرۆکه‌کانی دیکه‌ جیاوازه‌ چونکوو بابم پێی گوتبووم خاڵی ترێنێکی ئێلێکتریکی زۆر جوانی بۆ ناردبوو به‌ چه‌ندین واگونه‌وه‌ ، که‌ ئه‌ویش له‌ ژوورێکه‌وه‌ لێی ده‌خوڕین بۆ ژوورێکی دیکه‌. ئه‌من خه‌ونم به‌و ترێنه‌وه‌ ده‌دی که‌ ده‌هاته‌ نێو دیوه‌که‌ی خۆم و لێی ده‌رده‌چوو. ئێستا ئه‌وه‌ ساڵی 1973 بوو و ئه‌من هاته‌ سه‌رم پێوه‌ندی به‌ بابمه‌وه‌ بکه‌م و سه‌باره‌ت به‌ خاڵی شتی لێ پرسم.
به‌ڵام هێشتا گیروگرفتێک له‌ ئارا دا بوو. ئه‌گه‌رچی ئه‌من هاتبووم و له‌ له‌نده‌ن ده‌ژیام، به‌ڵام باب و دایکم له‌ ڕۆژهه‌ڵات مابوونه‌وه‌ و ئه‌وده‌می له‌ به‌یڕووت ده‌ناو شه‌ڕی نێوخۆیی دا ده‌ژیان.ئه‌من نامه‌یه‌که‌م نووسی بۆ هێلسینکی، بۆ خوشکه‌کانی باوکم ( پووره‌کانم) ، ئاننا و نینا، که‌ ئه‌من چه‌ند ساڵ پێشتر دیتبوومن. ئه‌وان پشت ڕاستیان کرده‌وه‌ که‌ به‌ڵێ وایه‌ ئه‌وه‌ " خاڵه‌ ئالێکس " بووه‌ و به‌سته‌یه‌کیان بۆ ناردم که‌ هێندێک له‌ شته‌کانی وی تێدا بوو:
سه‌عاتێکی زێڕ، تیمسالێکی له‌ گوێستنه‌وه‌ هاتوو، هێندێک میداڵ، مۆرێک، هێندێک بڕاوه‌ی ڕۆژنامان، و نزیکه‌ی 300 نێگاتیڤی وێنه‌. ئه‌وه‌ گشت شته‌کان بوو. ئه‌وان هیچی دیکه‌یان له‌ لا نه‌بوو و هیچی دیکه‌شیان نه‌ده‌زانی چونکوو له‌ کاتی مردنی دا زۆر منداڵ بوون. دواجار ئه‌من توانیم پێوه‌ندی به‌ بابمه‌وه‌ بکه‌م : ئه‌و پێی وابوو ئیاس له‌ کاتێک دا که‌
شه‌ڕ هێندێک داده‌مركێ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ لای خه‌تی دوژمن بۆ ئه‌وه‌ی کۆلێکسیۆنی ئه‌و مافووره‌ ئێرانییانه‌ی هه‌یبوو له‌ ته‌ک خۆیدا به‌رێ، و ئه‌وه‌ ئه‌و کاته‌یه‌ که‌ ئه‌و ده‌کووژرێ.ئه‌و مافوورانه‌ دواتر بوون به‌ عونسورێکی گرینگ له‌ چیرۆکی ئیاس – چالێنکۆ دا چونکوو فرۆشتنیان ، یه‌ک به‌ دوای یه‌ک دا ، ده‌رفه‌تی دا به‌ ئادیله‌ ئیاس ( خوشکی ئیاس و نه‌نکی من ) که‌ بنه‌ماڵه‌که‌ی به‌ڕێ به‌رو پێی به‌ خێو کا له‌ ماوه‌ و له‌ دوای شه‌ڕی جیهانی یه‌که‌م و له‌ شۆڕشی 1917 دا . ئه‌من به‌ ته‌واوی سه‌ره‌ده‌رم لێ نه‌ده‌کرد که‌ چۆن پیاوێک به‌ سواری ئه‌سپێک ده‌توانێ کۆلێکسیۆنێک له‌ مافووران هه‌ڵگرێ ، به‌ڵام ئه‌وه‌ سه‌یرتر نه‌بوو له‌و ترێنه‌ ئێلێکتریکییه‌ی که‌ له‌ ئێرانه‌وه‌ ناردرابوو ، یان ورده‌ڕێشاڵی دیکه‌ی که‌ ئه‌من خه‌ریک بووم هه‌ڵیان بێنم و ئاشکرایان که‌م و له‌وانه‌شه‌ قه‌ت به‌ ته‌واوی سه‌ره‌ده‌ریان
لێنه‌که‌م. له‌ هه‌مان کاتدا، نێگاتیڤه‌کان و مێداڵه‌کان له‌ بنه‌وه‌ی که‌شه‌وی مێزه‌که‌م دا بوون له‌ له‌نده‌ن ، ئه‌و ده‌می که‌ من زه‌ینم له‌ سه‌ر ژیانم و بووله‌رزه‌کان کۆ کردبووه‌وه‌.
بۆ من هه‌میشه‌ دژوار بووه‌ چاو له‌ به‌راوه‌ژووی وێنه‌یه‌ک بکه‌م که‌ له‌ نێگاتیڤێک دا ده‌رده‌که‌وێ. چه‌ندین ساڵ دوای ئه‌وه‌ی که‌ ماتێریاڵه‌کانی ئیاس به‌ من بڕا، شتێک پاڵی پێوه‌ نام که‌ چه‌ند دانه‌یه‌ک له‌و نێگاتیڤانه‌ بشۆمه‌وه‌.ئه‌من به‌ چۆنێتی و جوانی وێنه‌کان
سه‌رم سوڕما و بڕیارم دا هێندێکی دیکه‌یان لێ چاپ که‌م، به‌ڵام وشیارکرامه‌وه‌ که‌ ده‌کرێ
نێگاتیڤی نیتراتی له‌ ڕوانگه‌ی شیمیاییه‌وه‌ زۆر خۆ ڕاگر نه‌بن . له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی ئیاس خه‌ڵکی لۆڤێسای فه‌نلاند بوو، پێوه‌ندیم کرد به‌ مووزه‌خانه‌ی فه‌نلاندی فۆتۆگرافی له‌ هێلسینکی و ، دواجار ، 295 دانه‌ له‌ نێگاتیڤه‌کانم به‌وان ئه‌سپارد بۆ ئه‌وه‌ی له‌ شوێنی له‌بار وبه‌پێی شه‌رتومه‌رجی که‌ زه‌ره‌ریان پێ نه‌گا بیانپارێزن. به‌ده‌م زه‌مانه‌وه‌، ئه‌من 240 کارتی پۆستی و وێنه‌ی گه‌وره‌ترم له‌و کۆلێکسیۆنه‌ زیاد کرد که‌ ئه‌و پووره‌م وا له‌ ژیاندا ماوبوو ، واته‌ ئاننا له‌ ئاپارتومانه‌که‌یدا دیتبوویه‌وه‌. زۆربه‌ی ئه‌و کارته‌ پۆستییانه‌ دواجار ده‌رکه‌وت که‌ ئیاس له‌ ئێران هه‌ڵیگرتوون و ناردوونی بۆ خوشکی و دایکی له‌ لۆڤیسا. ئه‌گه‌رچی ، نیوه‌ ده‌رزه‌نێک له‌وانه‌، پێوه‌ندییان به‌ ئالێکساندرئیاسه‌وه‌ نه‌بوو، به‌ڵام پێوه‌ندییان هه‌بوو به‌ مێژووی بنه‌ماڵه‌ی ئیاس _ چالێنکۆ. دوان له‌وانه‌، به‌ تایبه‌تی، ئه‌منیان له‌ بیرێکی قووڵه‌وه‌ برد سه‌باره‌ت به‌ کۆبوونه‌وه‌ سه‌ریه‌کی ئه‌و هه‌لومه‌رجانه‌ی که‌ کێشایانه‌ ئه‌وه‌ی من وێنه‌کان که‌شف بکه‌م.
ئه‌وی یه‌که‌میان له‌ ئیرکوتسک، سیبیرییه‌، له‌ ساڵی 1907 گیراوه‌ ، ڕه‌نگه‌ له‌ لایه‌ن ئیاسه‌وه‌ گیرابێ کاتێک بۆ پشوودان له‌ ئێرانه‌وه‌ هاتووه‌ته‌وه‌( کارتێکی پۆستی هه‌یه‌ که‌ ئیاس له‌ سه‌ره‌تای ساڵی 1908وه‌ له‌ لۆڤیساوه‌ ناردوویه‌تی). یادداشتێک به‌ زمانی سوێدی له‌ پشته‌وه‌ی کارته‌که‌، ئه‌وانه‌ی تێیدان ئاوا ده‌ناسێنێ، له‌ چه‌په‌وه‌ بۆ ڕاست ،
گێئۆرگی، ئیڤانی یه‌که‌م، ئیڤانی دووه‌م، فیلیپ، ئادێله‌ له‌ گه‌ڵ سه‌گێک، و گێئۆرگ ی جه‌وان. گێئۆرگی گێئۆرگی ئیڤانۆڤیچ چالێنکۆ ، باپیری منه‌؛ سێیه‌که‌ی دیکه‌ براکانی ئه‌ون، ئادیله‌ چالێنکۆ نه‌نکی من و خوشکی ئیاسه‌، وگێئۆرگ گێئۆرگ گێئۆرگێڤیچ چالێنکۆ ، بابی منه‌ ، له‌ ته‌مه‌نی دووساڵاندا.
گێئۆرگی ئیڤانۆڤیچ چاڵێنکۆ ، کاپیتانی ستادی ئه‌رته‌شی رووسییه‌ بوو. له‌ ژیتۆمیر ، ئۆکراین له‌ دایک ببوو، له‌ ئیرکوتسک له‌ هه‌نگی نیزامی 28ی ڕۆژهه‌ڵاتی سیبیرییه‌ دا خزمه‌تی ده‌کرد که‌ ئه‌رکی پاراستنی تیمه‌کانی سازکردنی ڕیگه‌ی ئاسنی تێپه‌ڕی سیبیرییه‌ بوو له‌ مه‌نچوورییا. شه‌ڕی ڕووسییه‌ - ژاپۆن سێ ساڵ پێشتر کۆتایی هاتبوو به‌ ئاکامی زۆر کاره‌ساتاوی بۆ ڕووسییه‌. ئیرکوتسک ئه‌و جێیه‌ بوو که‌ بابم له‌وێ ترێنه‌ ئێلکتریکه‌که‌ی به‌ ده‌ست گه‌یشتبوو.بنه‌ماڵه‌که‌ تا ژووییه‌ی 1914 له‌وێ ژیان ، کاتێک که‌
گێئۆرگی ناردرا بۆ به‌ره‌ی ئاڵمان و ئادێله‌ و سێ منداڵه‌کانی، گێئۆرگ ، ئاننا و نینا ، ماڵیان بار کرد بۆ خانووی بنه‌ماڵه‌یی له‌ لۆڤیسا، له‌ که‌نداوی فه‌نلاند. ماوه‌یه‌کی کورت دوای ئه‌مه‌
گێئۆرگی له‌ فێڤرییه‌ی 1915 دا کووژرا، که‌متر له‌ دوو مانگ له‌ دوای کووژرانی ئیاس.
ئه‌وی دووه‌میان ، وه‌جێک دواتر له‌ ساڵی 8/1937 له‌ قه‌لعه‌ت سیمان له‌ سوورییه‌ هه‌ڵگیراوه‌، که‌ تێیدا بابم، دایکم و خۆم له‌ ته‌مه‌نی دووساڵاندا نیشان ده‌دا له‌ به‌ر ده‌رگه‌ی
سه‌نت سیمۆن ، له‌ باکووری حه‌ڵه‌ب. شۆڕشی 1917 و هه‌ڵگیرسانی شه‌ڕی دووه‌می جیهانی بابی منی له‌ فه‌نلانده‌وه‌ ڕه‌تاندبوو بۆ ئاڵمان ( که‌ له‌وێ له‌ گه‌ڵ دایکم یه‌کتریان
ناسی) و له‌ وێوه‌ بۆ سوورییه‌ ، و له‌ مێعمارییه‌وه‌ کردی به‌ کۆنینه‌ ناس. ئه‌وه‌ ئه‌و کاته‌یه‌ که‌ ده‌بێ بۆ یه‌که‌م جار ئه‌من چیرۆکه‌کانی له‌مه‌ڕ ئیاسم بیستبێ. بابم قه‌ت باسی نێوێکی نه‌کردبوو ، یان ئه‌گه‌ر کردبێشی ، بیره‌وه‌ری منداڵی من نه‌یپاراستووه‌، به‌ڵام سه‌ربڕینه‌که‌ به‌ مێشکی منه‌وه‌ نووسابوو.
فۆتۆگرافه‌کانی ئیاس ده‌فته‌ری بیره‌وه‌ری ئه‌و ڕووداوانه‌ن که‌ ئه‌و ته‌جره‌به‌ی کردوون و به‌ڵگه‌ی ئاماده‌بوونی وی ده‌و ڕووداوانه‌دان. له‌ 24ی ئۆکتۆبری 1910 ئه‌و له‌نامه‌یه‌ک دا بۆ خوشکه‌که‌ی له‌ ئیرکوتسک ده‌ڵێ زۆری پێ خۆشحاڵه‌ که‌ ئه‌و سڵامه‌ته‌ و گێئۆرگ ی
جه‌وان (بابم) ده‌ستی کردووه‌ به‌ خوێندنه‌وه‌.ئه‌و ده‌ڵێ ئه‌و پۆرتره‌ شه‌خسییه‌ که‌ پشتی کارته‌که‌ دا کێشراوه‌ته‌وه‌ گه‌وره‌کردنه‌وه‌ی وێنه‌یه‌که‌ که‌ئه‌و ماوه‌یه‌ک له‌وپێش هه‌ڵیگرتووه‌ به‌ ده‌کارهێنانی ڕۆۆناکی مینیزیم. _ ئه‌وانه‌ هه‌موو فاکتی زۆر چاوڕاکێشن بۆ وێنه‌هه‌ڵگر. ئه‌و وێنه‌یه‌ هه‌م به‌ ته‌واوی به‌ڵگه‌یی یه‌ و هه‌میش به‌ته‌واوی مه‌رمووزه‌. ئه‌وه‌ وێنه‌ی پیاوێکه‌ که‌ به‌ ساڵان چاوه‌ڕوانی کردووه‌ که‌ له‌و شارۆچکه‌ چکۆڵه‌ و چۆل و ته‌ریکه‌ له‌ لێواری بیابان ڕا بگوێزرێته‌وه‌ شوێنێکی دیکه‌ ، هه‌ر وه‌ک ئێمه‌ به‌ گوزاریشته‌کانی ڕا ده‌زانین ، ئه‌و له‌و پێڤاژۆیه‌ دا چه‌ندین جار داوخوازی ده‌ست له‌ کارکێشانه‌وه‌ی کردبوو و به‌ قسه‌ی نه‌کرابوو. له‌ سه‌روبه‌ندێک دا که‌ شه‌ڕ و شۆڕشه‌کان چه‌تی ده‌خسته‌ به‌رده‌وامی به‌یه‌که‌وه‌ بوونی بنه‌ماڵان و له‌ یه‌کتری ده‌کردن و ئه‌وانه ی ده‌مانه‌وه‌ ڕای ده‌داشتنه‌ وڵاتانی دووره‌ده‌ست، وێنه‌یه‌ک ده‌یتوانی ببێ به‌ ده‌ستاوێژێکی پته‌و، نوخته‌یه‌کی بینینی خۆ پێگرتنه‌وه‌ ، هه‌م به‌ وردی و هه‌م به‌ ئاوایه‌کی جێی دڕدۆنگی.
وشه‌ و ڵێکدانه‌وه‌ ده‌کرێ جیاواز بن ، به‌ڵام ئه‌وه‌ شتێک بووکه‌ ئه‌و سه‌روبه‌ندی ‌وه‌به‌رچاو ده‌هات: ئه‌وه‌ ڕاستییه‌ک بوو. گه‌مه‌ی دوایی _ ڕقه‌به‌رییه‌کانی ئینگلیسی _ ڕووسی که‌ دوایین پله‌ی به‌ر له‌ شه‌ڕی یه‌که‌می جیهانی نیشان درا بۆ هه‌میشه‌ دنیای گۆڕی- له‌وانه‌یه‌ دیپڵۆماته‌کان و مێژوونووسان وه‌بیر گه‌مه‌یه‌کی شه‌تره‌نج بخاته‌وه‌، به‌ڵام بۆ ئه‌و
سه‌ربازانه‌ی له‌ مه‌یدانی شه‌ر دابوون ئه‌وه‌ ڕاستییه‌کی ژیان بوو و، له‌ مه‌ڕ ئالێکساندر ئیاس ، ڕاستییه‌کی مه‌رگ.

Friday, April 20, 2007

وێنه‌کانی گه‌مه‌ی دوایی؛ به‌ندی.14 ژماردنی پێچه‌وانه‌ به‌ره‌و ناکامی


وێنه‌کانی گه‌مه‌ی دوایی؛ ئێران به‌ چاوی دووربینێکی ڕووسییه‌وه‌
1901 – 1914

نووسینی : جان. چالێنکۆ
وه‌رگێڕ : حه‌سه‌نی قازی

به‌ندی14. ژماردنی پێچه‌وانه‌ به‌ره‌و ناکامی
سێپتامبر _ دیسامبری 1914

11 ی سێپتامبری 1914، بۆ وه‌زیری خاوه‌نشکۆ له‌ تاران

سێ ڕۆژ له‌مه‌وبه‌ر له‌ سه‌ر سنوور له‌ نزیک ماکۆ ڕووداوێک قه‌وما. په‌لی ڕووسی له‌ ژێر فه‌رمانده‌یی ئه‌و ئه‌فسه‌ره‌ی که‌ ئه‌رکی چاوه‌دێری به‌ئه‌ستۆوه‌بوو سنووری به‌زاند.له‌ گه‌ڵ ترکه‌کان شه‌ڕ ڕوویدا که‌ تێێدا ئه‌و ئه‌فسه‌ره‌ی باسی کرا بریندار کرا و له‌ هه‌ر دووک لا 2 یان 3 که‌سیش بریندار بوون و کووژران. ده‌سته‌ڵاتدارانی نیزامی ڕووسی وه‌گه‌ڕکه‌وتنی ترکان له‌ سه‌ر سنوور زۆر به‌ جیدی وه‌رده‌گرن به‌ڵام هیچ نیشانه‌یه‌ک له‌ هاتنه‌ پێشه‌وه‌ی ترکه‌کان به‌ دیاره‌وه‌ نییه‌. ئه‌وه‌ سه‌ربازانی ڕووسین که‌ له‌وانه‌یه‌ ڕووداو بورووژێنن ، نه‌ک ترکه‌کان .

12ی سێپتامبر، بۆ ورزیری خاوه‌نشکۆ له‌ تاران

ئه‌وه‌ی خواره‌وه‌ له‌ لایه‌ن کۆمیسه‌ری بریتانیایی کۆمیسیۆنی سنووری ترکییه‌- ئێران وه،
له‌ 22ی سێپتامبری 1914 ڕاگه‌یێندراوه‌ :

12ی سێپتامنر: له‌ نزیک دیلمان له‌ نێوان سه‌ربازانی ڕووس و کورده‌کانی سۆمایی شه‌ڕ قه‌وماوه‌ له‌و هه‌لومه‌رجه‌ی خواره‌وه‌ دا که‌ له‌ لایه‌ن کۆنسوولی ڕووسه‌وه‌ ‌به‌ من ڕاگه‌یێندراوه‌:
زانیاری نهێنی به‌ده‌ست گه‌یشت که‌ هێندێک له‌ سه‌رۆکه‌کانی ناوچه‌ی سۆمایی ، به‌ فیت و دنه‌دانی ترکه‌کان، هاتوون ،بۆ قه‌ڵایه‌ک به‌نێوی گونی بۆ بردنی چه‌ک و نه‌فه‌ران به‌ مه‌به‌ستی هێرش کردن بۆ سه‌ر سه‌ربازانی ڕووسی.کۆنسوولی ڕووس ، به‌ هێزێکی زۆره‌وه‌ له‌ سه‌ربازانی ڕووسی و یارمه‌تی عه‌شیره‌ته‌ دۆسته‌کان ، قه‌ڵاکه‌یان گه‌مارۆ دا و داوایان له‌وانه‌ی کرد تێیدا بوون خۆ به‌ده‌سته‌وه‌ بده‌ن . ئه‌وان گوێیان نه‌دایه‌ ئه‌و فه‌رمانه‌ و قه‌ڵاکه‌ بۆ ماوه‌ی 8 سه‌عاتان بۆمباران کرا. کورده‌ دوژمنه‌کان 20 که‌سیان لێ کووژرا ، و زۆریان لێ بریندار بوو.سه‌ربازانی ڕووس سێ کووژراو و 8 برینداریان لێ به‌ جێ ما. کورده‌کان به‌ شه‌و خۆیان ده‌رباز کرد. عه‌سکه‌ره‌کانی ترک دوو دێی ناوچه‌ی سۆمایی یان داگیر کردووه‌ که‌ له‌ لایه‌ن کۆمیسیۆنی [ دیاری کردنی ] سنووره‌وه‌ درابوو به‌ ئێران. جموجووڵی ئه‌وان له‌ نزیک سنوور ده‌ستدرێژکه‌رانه‌یه‌ ، به‌و کرده‌وه‌یه‌ و ناڕێکی ده‌سته‌ڵاتدارانی ڕووسی ، وێده‌چی ڕووداوی زیاتر بقه‌ومێ.

ئه‌و گوزاریشتانه‌ی که‌ بۆ تاران نێردراون له‌ سه‌ر بنه‌مای ئه‌و ئاگادارییانه‌ ڕێک خرابوون که‌ به‌ ده‌ست کاپیتان ویلسۆن گه‌یشتبوون ؛ جێگری سه‌رۆکی ده‌سته‌ی نوێنه‌رایه‌تی برێتانیا له‌ کۆمیسیۆنی دیاریکردنی سنوور دا. ئه‌و زانیاریانه‌ له‌ نزیک شوێنی ڕووداوه‌کانه‌وه‌ هاتبوون و زانیاری زیاتریش له‌ لایه‌ن نوێنه‌ری ڕووسان ، ڤلادیمیر مینۆرسکی یه‌وه‌ له‌ به‌رده‌ست نرابوو. په‌یامی 12 سێپتامبر نرخاندنێکیشی له‌ گه‌ڵ بوو سه‌باره‌ت به‌ توانایی سه‌ربازانی ڕووسی له‌ ئازه‌ربایجان.

ئه‌وه‌ی خواره‌وه‌ بڵاوبوونه‌وه‌ی سه‌ربازانی ڕووسییه‌ له‌ سه‌ر سنوور تا ئه‌و جێیه‌ی به‌ ڕێگه‌ی لێکۆڵینه‌وه‌وه‌ بۆم ده‌رکه‌وتووه‌.

ساوجبوڵاغ : 300 سه‌ربازی پیاده‌ی سه‌ر به‌ هه‌نگی پێنجه‌می قه‌وقاز. 200 قازاخ ، 4 تۆپ.
سه‌ربازخانه‌ی شنۆ چۆل کراوه‌ و قازاخی ئێرانی له‌وێ دامه‌زراون.
ناوچه‌ی ورمێ : دوو گوردانی پیاده‌ی سه‌ر به‌ هه‌نگی پێنجه‌می ‌قه‌وقاز، هێندێک قازاخ ،4 تۆپی شاخی.
ناوچه‌ی دیلمان: دووگوردانی هه‌نگی حه‌وته‌می قه‌وقاز و هه‌شت تۆپ
خوێ: دوو گوردانی هه‌نگی شه‌شه‌می قه‌وقاز، گوردانی گاردی هه‌نگی هه‌شته‌می قه‌وقاز.سێ په‌لی تۆپخانه‌ی شاخی ( به‌ گشتی 12 تۆپ، 300 نه‌فه‌ری سه‌ر به‌
پێشه‌نگانی یه‌که‌می قه‌وقاز. گوردانێک قازاخ).
ماکۆ : له‌ ماوه‌ی چه‌ند ڕۆژی ڕابردوو دا به‌ گشتی سه‌ربازخانه‌که‌ی ڕاهێزێندراوه و ئێستا به‌ قه‌ده‌ر خوێ به‌هێزه‌. بنکه‌ی فه‌رمانده‌ری ئه‌فسه‌ری گشتی که‌ فه‌رمانده‌ری هێزه‌کانه‌ له‌ ئازه‌ربایجان له‌ خوێ هه‌ڵکه‌وتووه‌.
ئه‌و سه‌ربازانه‌ی سه‌ره‌وه‌ له‌ پۆستی 5 یان 6 که‌سی تا 300 که‌سی دا هاوته‌ریبی سنوور دامه‌زڕێندراون له‌ پانتایی جوگرافیایی ده‌ره‌جه‌ی 37 به‌ره‌و باکوور. تا ئه‌وجێگه‌ی من بزانم بێتوو شه‌ڕ هه‌ڵایسێ ، ئه‌و هه‌نگه‌ی له‌ ورمێ یه‌ ده‌کشێته‌وه‌ و خه‌تی به‌رگری ڕووسان ده‌بێته‌ ماکۆ، خوێ و دیلمان وئه‌وانی پشته‌وه‌ی به‌ره‌ش له‌ ده‌وروبه‌ری ده‌ریاچه‌ی ورمێ داده‌مه‌زرێن.

کۆکردنه‌وه‌ی ستراتێژیکی هێزه‌کانی ڕووسی، که‌ پێویستی به‌ چۆلکردن و کشانه‌وه‌ له‌ گشت ناوچه‌کانی خوارووی دیلمان بوو، له‌ وانه‌ ئه‌ستانه‌کانی ورمێ و سابڵاغ، به‌شێک بوو له‌ نه‌خشه‌یه‌کی گه‌وره‌تر بۆ هه‌ڕه‌شه‌ی هێرش بۆ سه‌ر ترکییه‌ له‌ رێگه‌ی ئێرانه‌وه‌ ئه‌گه‌رهاتبا ئیمپراتۆری عوسمانی لایه‌نی ئاڵمانی گرتبا و شه‌ڕ هه‌ڵئایسابا.

17ی سێپتامبر، وه‌زاره‌تی کاروباری ده‌ره‌وه‌، له‌نده‌ن

وه‌زیری خاوه‌نشکۆ له‌تاران له‌ گوزاریشته‌که‌یدا باسی نیگه‌رانییه‌کی زۆر
ده‌کا ده‌نیو ئه‌رمه‌نییه‌کاندا له‌ ته‌ورێز و له‌ نێو عێساییه‌کاندا له‌ ورمێ له‌
ئاکامی ده‌نگۆی پاشه‌کشه‌ی هێزه‌کانی ڕووسی و له‌ ترسی تاڵان و
ڕاوه‌ڕووتی کوردی بێتوو شه‌ڕ له‌ نێوان ترکییه‌ و ڕووسییه‌ دا ده‌ست پێبکا.
له‌ جێی خۆیدا نییه‌ پێکێشی بکرێ له‌ سه‌ر مانه‌وه‌ی سه‌ربازانی ڕووسی،
پنکتێکی که‌ ده‌بێ بدرێته‌ ده‌ست حکوومه‌تی ڕووسییه‌ خۆیان
بڕیاری له سه‌ر بده‌ن؛ به‌ڵام ڕه‌نگه‌ [باش] بێ وه‌زیری کاروباری ده‌ره‌وه‌
پێوه‌ندی بکا به‌ کۆنسوولی گشتی ڕووسییه‌ له‌ته‌ورێز به‌ مه‌به‌ستی ئه‌وه‌ی
به‌ڵکوو شتێک بکرێ بۆ ڕه‌واندنه‌وه‌ی نیگه‌رانییه‌کان.

22ی سێپتامبر، وه‌زیری خاوه‌نشکۆ له‌ تاران

ئه‌وه‌ی خواره‌وه‌ له‌ لایه‌ن نوێنه‌ری خاوه‌نشکۆ له‌ ته‌ورێز
له‌ 22 ی سێپتامبر ناردراوه‌ :

سه‌ربازانی ڕووسییه‌ له‌ سابڵاغ به‌ 4 تۆپه‌وه‌ که‌ له‌ تێلگرامی 14ی سێپتامبری کاپیتان ویلسۆن هێمای پێکرابوو چه‌ند ڕۆژ له‌مه‌وبه‌ر گه‌یشتنه‌ ئێره‌ [ ته‌ورێز ].
ئه‌من له‌ لایه‌ن هاوکاره‌ ڕووسه‌که‌مه‌وه‌ ئاگادار کرام ، زێده‌تر له‌وه‌ی سه‌ره‌وه‌، ئێستا ژماره‌ی سه‌ربازانی ڕووسی له‌ ته‌ورێز ئاوایه‌:
دوو گوردانی سه‌ر به‌ هه‌نگی هه‌شته‌می قه‌وقاز ، که‌ ئه‌و ده‌ڵێ ئێستا له‌ دۆخی ئاماده‌باشی ته‌واوی شه‌ڕ دان ، له‌ گه‌ڵ 120 قازاخ و 2 تۆپ.
کۆنسوولی رووسییه‌ ئاگاداری کردم که‌ نائارامی له‌ ورمێ و هه‌ر وه‌ها سابڵاغ ڕوویداوه‌.

ئه‌و هێزه‌ ڕاهێزێنه‌ره‌ی که‌ ئیاس 6 مانگ پێشتر داوای کردبوو و بۆیان ناردبوو ئێستا ده‌ستی کردووه‌ به‌ پاشه‌کشه‌ و به‌رگری له‌ سابڵاغ دراوه‌ته‌ ده‌ست ئێسکۆرته‌کانی شه‌خسی ئیاس که‌ ژماره‌یان نزیکه‌ی 50 قازاخه‌. فه‌رمانده‌ریی نێوه‌ندی ڕووسییه‌، له‌ ستراتێژی هێرشبه‌رانه‌ی خۆیدا له‌ ئاست ترکییه‌ ، به‌ ڕوونی هیچ مه‌به‌ستی نه‌بوو که‌ به‌شه‌کانی هه‌ره‌ باشووری ئه‌و شوێنانه‌ی که‌ له‌ ژێر کۆنترۆڵی دابوو بپارێزێ و به‌رگرییان لێ بکا.
مینۆرسکی ، که‌ هه‌ستی به‌ مه‌ترسی وڵامدانه‌وه‌ی به‌ زه‌بروزه‌نگی تیزدانه‌کانی ترکی و کوردی ناوچه‌ سنوورییه‌کان کردبوو ، تێلگرامێکی نارد بۆ وه‌زاره‌تی کاروباری ده‌ره‌وه‌ی ڕووسییه‌ له‌ پێترزبورگ ، و وشداری پێدان که‌ پشتیوانی له‌ سه‌رۆکه‌ کورده‌کانی وه‌کوو عه‌بدولره‌زاق [ ده‌بێ مه‌به‌ست له‌ عه‌بدولره‌زاق به‌درخان بێ – تێبینی وه‌رگێڕ ] نه‌که‌ن و چه‌کیان نه‌ده‌نێ، چونکوو ئه‌وان به‌ شێوه‌یه‌کی سه‌ره‌کی به‌ دوای ده‌ستکه‌وتی شه‌خسی خۆیانه‌وه‌ن.

24ی سێپتامبر، ڤلادیمیر مینۆرسکی

‌ئه‌من تێلێگرامی ژماره‌ 2801 م به‌ده‌ست گه‌یشت و خوێندمه‌وه‌. ده‌ستبه‌جێ وه‌ڕێ ده‌که‌وم بۆ لای کۆمیسیۆن له‌ سه‌ر سنوور.
به‌ئه‌رکی خۆمی ده‌زانم بیروڕای خۆم ده‌رببڕم سه‌باره‌ت به‌م هه‌نگاوانه‌ی هه‌نووکه‌ نه‌خشه‌یان داده‌ڕێژین وبڵێم که‌ ئه‌وانه‌ به‌ هیچجوور چ قازانجێکی عه‌سکه‌ری بۆ ئێمه‌ تێدا نابێ و ته‌نێ ده‌بێته‌ هۆی ورووژاندنی تۆڵه‌ سه‌ندنه‌وه‌ له‌ لایه‌ن ترکه‌کانه‌وه‌ و ڕقی خۆیان به‌ عیساییه‌کان و پشتیوانانیان ده‌ڕێژن. ئێمه‌ به‌ وه‌ده‌ستهێنانی 2000 هاوپه‌یمانی ڕاڕا ژماره‌یه‌کی گه‌وره‌ له‌ کورده‌کان له‌ خۆمان نه‌بان ده‌که‌ین ، که‌ بۆ ئێمه‌ زۆر گرینگن ، له‌ سه‌رانسه‌ری ترکییه‌ دا.

عه‌بدولره‌زاق [ ده‌بێ مه‌به‌ستی عه‌بدولره‌زاق به‌درخان بێ – وه‌رگێڕ ] له‌به‌ر گه‌وجی ته‌واوی خۆی نێوبانگی به‌ هه‌موو جێیه‌ک دا بڵاو بووه‌ته‌وه‌.لێره‌ دا ناکرێ هیچ بشاردرێته‌وه‌، و به‌ ڕێکخستنی گرووپی چه‌کدار ئێمه‌ به‌رپرسایه‌تی ده‌ستپێکردنی شه‌ڕێک ده‌خه‌ینه‌ سه‌ر ئه‌ستۆی خۆمان. ئێمه‌ نیگه‌رانی و په‌شێوییه‌کی ڕووت ده‌خه‌ینه‌ هه‌رێمه‌کان ، به‌ تایبه‌تی له‌ ورمێ. له‌ ترسان و له‌ به‌ر گوێدانه‌ ده‌نگۆ و قسه‌ڵۆکان ، هه‌رمه‌نییه‌کان و ئاسۆڕییه‌کان ده‌نگۆی زۆر سه‌یر و سه‌مه‌ره‌ بڵاو ده‌که‌نه‌وه‌، که‌ ئێمه‌ش، به‌ داخه‌وه‌ باوه‌ڕیان پێ ده‌که‌ین.

ئه‌من ناتوانم نکووڵی له‌ گرینگی خه‌ریک بوونی ئیاس به‌ دامه‌زراندنی پێوه‌ندی له‌ گه‌ڵ کورده‌کان له‌ ناوچه‌ی سنووردا بکه‌م؛ له‌به‌ر ژیریی و جووڵانه‌وه‌ی عاقڵانه‌ی پێویستی پێی هه‌یه‌. هه‌نووکه‌ هه‌ر کۆنسوولخانه‌یه‌ک سیاسه‌تی تایبه‌تی له‌مه‌ڕ خۆی به‌ڕێوه‌ده‌با.
له‌وانه‌یه‌ بارودۆخی سیاسی هه‌راوتر شه‌ڕ بکاته‌ ڕووداوێکی خۆلێنه‌بوێر، به‌ڵام ئه‌وه‌ به‌ قووڵی جێی داخ ده‌بێ ئه‌گه‌ر ڕێگه‌ بدرێ دژوارییه‌کانی نا پێویستی خۆجێی ببنه‌ هۆی شه‌ڕ هه‌ڵگیرسان، که‌ ده‌کرێ به‌ ته‌واوی خۆیان لێ بپارێزرێ به‌ لابردنی نوخته‌ و پۆسته‌کانمان له‌ سنوور و ده‌ست كێشانه‌وه‌مان له‌ ده‌ستتێوه‌ردان له‌ کاروباره‌کانی نێوخۆیی دا.

هه‌ر وه‌ک مینۆرسکی پێشبینی ده‌کرد، هێزه‌کانی ڕووسی له‌ شاری ورمێ که‌ زۆربه‌ی عیسایی بوون له‌ لایه‌ن ده‌سته‌ی کورده‌کانه‌وه‌ به‌ هاوکاری عه‌سکه‌ری ترک زۆر خراپ که‌وتنه‌ به‌ر زه‌بروزه‌نگ.له‌ وڵام دا ، 3000 هێزی پیاده‌ی ڕووسی له‌ خوێ وه‌ ناردران . و به‌ شێوه‌ی کاتی، پێش به‌ قه‌تڵی عامی دانیشتوانی خۆجێیی عیسایی گیرا.


24ی ئۆکتۆبر، له‌ کۆلۆنێل ئالێکساندر ئیاسه‌وه‌، ساوجبولاغ
نوسخه‌ بۆ وه‌زاره‌تی کاروباری ده‌ره‌وه‌. تێلگرام بۆ هه‌موو
کۆنسوولخانه‌کانمان له‌ ئازه‌ربایجان.

شه‌ش ڕۆژ له‌مه‌وبه‌ر موته‌سه‌ریفی که‌رکووک و کۆی سنجاق گه‌یشتوونه‌ ڕایات ،
له‌وێ چاوه‌ڕوانی هاتنی سه‌ربازان ده‌که‌ن به‌ مه‌به‌ستی داگیرکردنی لاجان و
سابڵاغ. ئه‌وان چاوه‌ڕوانی په‌نجا به‌سته‌ گوله‌ تۆپ و فیشه‌ک ده‌که‌ن. له‌وچه‌ند ڕۆژه‌ی
دواییدا ئه‌فسه‌رێک‌ که‌‌جلوبه‌رگی خۆی گۆڕیوه‌ گه‌یشتووه‌ته‌ سابڵاغ بۆ هاندان و
ورووژاندنی خه‌ڵک به‌ دژی ئێمه‌.ئه‌و به‌ دانیشتوانی شاری گوتووه‌ که‌ له‌ جێژینی
عوقووبه‌ [عوقووبه‌ بایرامی] دا شه‌ڕ له‌ گه‌ڵ ڕووسییه‌ ده‌ستی پێکردووه‌.
سالاروده‌وله‌ [ ئه‌بولفه‌تح میرزای سالاروده‌وله‌ کوڕی موزوفه‌ره‌دین شای قاجار بوو
و له‌ دژی شۆڕشی مه‌شرووته‌ ڕاپه‌ڕی – تێبینی وه‌رگێڕ ] سه‌ری کورده‌کانی
هه‌رێمی سه‌رسنوور ده‌دا و بۆ پشتیوانی له‌ ترکه‌کان هانیان ده‌دا. ئه‌مڕۆ ڕه‌قیب
به‌گ، شابه‌نده‌ری ترک له‌ ورمێ، گه‌یشته‌ سابڵاغ.

رایات ، که‌ له‌ ڕۆژئاوای سابڵاغ هه‌ڵکه‌وتووه‌ و له‌ مه‌ودای چه‌ند کیلۆمیتری سنوور له‌
نێو خاکی ترکییه‌ دا هه‌ڵکه‌وتووه‌، وا وێده‌چێ ئه‌و شوێنه‌ بێ که‌ هێرشی ترکه‌کان له‌وێوه‌ بێ. حکوومه‌تی ئێران ئه‌وه‌ی پێی بکرێ ته‌نێ ئه‌وه‌یه‌ که‌ چاو له‌ ده‌رکه‌وتنی
ڕووداوه‌کان بکا. له‌ 27ی ئۆکتۆبر به‌ فه‌رمی لای وه‌زیری بریتانیا پرۆتێستی کرد که‌ هه‌بوونی هێزه‌کانی ڕووسییه‌ بێلایه‌نی وی ده‌شێوێنێ. له‌ 29ی ئۆکتۆبر سکاڵای له‌ ترکییه‌ کرد بۆ دزه‌ کردنه‌کانی له‌ سنوور و له‌به‌ر ده‌ستنێژه‌ تێکده‌ره‌کانی

29ی ئۆکتۆبر
ترکییه‌ به‌نده‌ره‌کانی ڕووسییه‌ له‌ ده‌ریای ڕه‌ش وه‌به‌ر تۆپان ده‌دا و
ئیمپراتۆریه‌کانی ڕووسییه‌ و عوسمانی به‌ فه‌رمی له‌ شه‌ڕ دان.

2ی نۆڤامبر
کۆکردنه‌وه‌ی هێزی نیزامی ڕووسییه‌ به‌دژی ترکییه‌ به‌درێژایی سنووری
قه‌وقاز له‌ ده‌ریای ڕه‌شه‌وه‌ بگره‌ تا سنووری ئێران له‌ که‌لاماکێ [ماکۆ ]
وه‌ ده‌ست پێده‌کا. له‌ ئازه‌ربایجانی ئێران هێزه‌کانی ژه‌نه‌راڵ چێڕنۆزووبۆڤ
به‌ره‌و سنووری ترکییه‌ جووڵاون و ته‌نگه‌ی گرینگی قوتوریان له‌ سه‌ر
ڕێگه‌ی خوێ – وان له‌ ترکییه‌ و باشقه‌ڵا له‌ سه‌ر ڕێی دیلمان – وان داگیر
کردووه‌. دانیشتوانی خۆجێی سه‌ربزێوی ئه‌و ناوچه‌یه‌ بێده‌نگن ، و
ته‌نانه‌ت شاسه‌یوانه‌کانی [ شاهسێڤه‌ن] قه‌ره‌داخ ئه‌و وه‌فادارییه‌ی
خۆیان پاراستووه‌ که‌ له‌ ساڵی 1912 دا به‌ڵێنییان له‌ سه‌ردابوو.

3ی نۆڤامبر، کۆلۆنێل ئالێکساندر ئیاس ، ساوجبولاغ

ڕه‌قیب به‌گ ، دوای هاندانی خه‌ڵک به‌ دژی ئێمه‌ ، ئه‌مڕۆ به‌ره‌و
هه‌مه‌دان چوو. له‌م دواییانه‌دا ژماره‌ی مه‌ئموورانی ترک که‌ خه‌ریکی
هاندانی کورده‌کانن به‌ شێوه‌یه‌کی به‌رچاو زیادی کردووه‌. تائێستا
من توانیومه‌ پێشی چه‌ند کوردێک بگرم که‌ له‌ گه‌ڵ ترکه‌کان نه‌که‌ون
له‌ شاری دا خه‌ڵک له‌ نیگه‌رانی دا ده‌ژین، و ئه‌و نیگه‌رانی و په‌شێوییه
به‌وه‌ی که‌ کاربه‌ده‌سته‌ ناوچه‌یه‌کان خاو وخێزانی خۆیان ده‌نێرن بۆ ته‌ورێز
زیاتر بووه‌. به‌ پێی ئه‌و زانیارییانه‌ی له‌ ڕایاته‌وه‌ دێن ترکه‌کان هێزه‌کانی
خۆیان به‌ره‌و ساوجبولاغ وه‌ڕێ خستووه‌، و داوای ئه‌وه‌یان کردووه‌ که‌
ئه‌من له‌ ماوه‌ی 24 سه‌عاتان دا سه‌ربازه‌کانی خۆم له‌ شاری
به‌رمه‌ ده‌رێ. ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ نه‌که‌م هێرشێکی به‌ربڵاو ده‌کرێته‌ سه‌ر شاری
و هه‌موو ڕووسه‌کان ده‌کووژرێنه‌وه‌.ئه‌و 50 که‌سه‌ی که‌ له‌ کۆنسوولخانه‌
دا ماونه‌ته‌وه‌، به‌س نییه‌ بۆ خۆڕاگری له‌ به‌رامبه‌ر هه‌نگێک دا، به‌تایبه‌تی
ئه‌گه‌ر له‌ لایه‌ن کورده‌کانیشه‌وه‌ پشتیان بگیرێ. من داوای ڕێنوێنی و
فه‌رمان ده‌که‌م که‌ چۆن بجووڵێمه‌وه‌ بێتوو ئه‌و زانیارییه‌ی که‌ به‌ ئێمه‌
گه‌یشتووه‌ وه‌ڕاست بگه‌ڕێ.

24 ی نۆڤامبر، بۆ وه‌زیری خاوه‌نشکۆ له‌ تاران

سه‌ره‌ڕای ئیعتیرازی حکوومه‌تی ئێران ، که‌ له‌لایه‌ن وه‌زیری ڕووسییه‌
شه‌وه‌ پشتیوانی لێکراوه‌، ڕیگه‌ دراوه‌ به‌ شوجاعوده‌وله‌ که‌ بگه‌ڕێته‌وه‌
ته‌ورێز ، که‌ ئه‌و له‌ ئوتومۆبیلی نیزامی دا گه‌یشته‌ ئه‌وێ و یه‌کسه‌ر
ئاژوای بۆ لای کۆنسوولی گشتی ڕووسییه‌.ئه‌و ئێستا له‌نێعمه‌ت ئاباد،
دێیه‌کی ڕووسی له‌ ده‌ره‌وه‌ی ته‌ورێزه‌، و ده‌گوترێ ، ده‌یه‌وێ له‌وێوه
بچێته‌ ماڵ و موڵکی خۆی له‌ مه‌راغه‌. هه‌بوونی شوجاعوده‌وله‌ له‌
ئه‌ستانه‌که‌ دا هه‌ڵکه‌وتی حاکمی گشتی کاتی زۆر لاواز ده‌کا، چونکوو
ئه‌وان دوژمنی قه‌سته‌سه‌ری یه‌کترین ، واداده‌ندرێ که‌ شوجاعوده‌وله‌
به‌ پاڵپشتی پشتیوانی ته‌واوی ڕووسییه‌ هاتووه‌ته‌وه‌.

28ی نۆڤامبر

ترکه‌کان له‌ ورمێ سنوور پێشێل ده‌که‌ن.

2ی دێسامبر، کۆلۆنێل ئالێکساندر ئیاس ، ساوجبولاغ
نوسخه‌ ناردراوه‌ بۆ سه‌نت پێترزبورگ ، ته‌ورێز، خوێ ، ورمێ و تفلیس

سێ ڕۆژ له‌مه‌وبه‌ر ، گرووپێک له‌ ترکه‌کان و عه‌شیره‌تی کورد،
سنووریان به‌زاند ، لاجانیان داگیر کرد و دوێنێ گه‌ێشتنه‌ [ له‌ ده‌قی
ماک دا نه‌نووسراوه‌ ] ، و له‌وێوه‌ به‌ره‌و سابڵاغ دێن. به‌له‌به‌رچاوگرتنی
زێده‌ بوونی مه‌ترسی له‌ سه‌ر شاری، ئه‌مڕۆ کۆنسوولخانه‌ داخرا و
ئه‌من به‌ڕیگه‌ی میاندواو دا دێم بۆ مه‌راغه‌.

3ی دێسامبر ، وه‌زیری خاوه‌نشکۆ له‌ تاران

له‌ سه‌قزیشه‌وه‌ خه‌به‌ر هاتووه‌ که‌ سه‌ربازانی ترک له‌ 23ی نۆڤامبر
گه‌یشتوونه‌ته‌ سابڵاغ. ئه‌من له‌وه‌ ده‌کۆڵمه‌وه‌.

4ی دێسامبر ، وه‌زیری خاوه‌نشکۆ له‌ تاران

سابڵاغ له‌ لایه‌ن 450 ترکی ژێر فه‌رمانی موته‌سه‌ڕیفی که‌رکووک
و 400 کوردی ژێر فه‌رمانده‌یی شێخ جه‌لاله‌دینی ڕایاته‌وه‌ داگیر
کراوه‌ ، که‌ ویده‌چێ [له‌ گه‌ڵ خه‌ڵک] باش بجووڵێته‌وه‌.حکوومه‌تی
ئێران تێلگرامی ناردووه‌ بۆ قازاخانی فارس (ئێرانی) که‌ حه‌قیان
به‌سه‌ریانه‌وه‌ نه‌بێ و خۆ له‌ کاروباریان وه‌ر نه‌ده‌ن. له‌ هه‌مان کات
دا حکوومه‌تی ئێران ئیعتیرازی کردووه‌ له‌ لای سه‌فیری ترکییه‌ ، که‌
وڵامی داوه‌ته‌وه‌ حکوومه‌ته‌که‌ی ناچار بووه‌ هه‌نگاوی ئه‌وتۆ باوێژێ
به‌ مه‌به‌ستی خۆپاراستن تا ئه‌و کاته‌ی که‌ ڕووسییه‌ ڕێز له‌
بێلایه‌نێتی ئێران ده‌گرێ... ئه‌ولێی زیاد کردووه‌ که‌ شوجاع
مه‌راغه‌ی به‌ره‌و میاندواو جێ هێشتووه‌، له‌کاتێکدا که‌ کۆنسوولی
گشتی ڕووسییه‌ش هه‌ڵاتووه‌ و خۆی ده‌رباز کردووه‌. شوجاع
خه‌ریکی کۆکردنه‌وه‌ی نه‌فه‌راته‌ و بانگه‌وازی ده‌رکردووه‌ بۆ چه‌کدار
کردنی هه‌نگه‌کانی ئێرانی که‌ بۆ ماوه‌ی نادیار چوونه‌ ئیزنێ.ئه‌و
ڕاستییه‌ی که‌ نێوبراو له‌ لایه‌ن ڕووسه‌کانه‌وه‌ له‌به‌ر کار نراوه‌ له‌
تێلگرامی سه‌فیری خاوه‌نشکۆ له‌ ته‌ورێزه‌وه‌ ده‌رده‌که‌وێ که‌ده‌ڵێ
کۆنسوولی گشتی ڕووسییه‌ پێی گوتووه‌ پێشبینی پێشڕه‌وی
زیاتری ترکه‌کان به‌ره‌و ته‌ورێز ناکا، و ئه‌گه‌ر بێتوو پێشڕه‌وییه‌کی
ئه‌وتۆ بکرێ، ده‌کرێ ده‌ستبه‌جێ شوجاع به‌ره‌وڕوویان بێته‌وه‌،
که‌تفه‌نگ و چه‌ک وته‌قه‌مه‌نی مۆدێرنی دراوه‌تێ.

4ی دێسامبر، کۆنسوولی گشتی ڕووسییه‌ له‌ ته‌ورێز ،
ئه‌ی. ئه‌ی. ئۆرلۆڤ

کۆلۆنێل ئیاس به‌ سڵامه‌ت گه‌یشته‌ میاندواو، ئارشیوی
کۆنسوولخانه‌شی له‌ گه‌ڵ خۆی هێناوه‌. له‌به‌ر هه‌ستانی ئاوی
چۆمی و ژماره‌ی که‌می سه‌ربازان ، ئه‌و پێی وایه‌ که‌ ترکه‌کان
له‌ سابڵاغ به‌ملاوه‌تر نایه‌ن، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر موکرییه‌کانیشیان
له‌ گه‌ڵ بکه‌ون.دوێنێ شوجاعوده‌وله‌ 1200 سواره‌ و سه‌ربازی
پیاده‌ی به‌ تۆپخانه‌وه‌ به‌ره‌و میاندواو ناردووه‌. دوێنێ ئیاس دوو
پارچه‌ تۆپی ناردووه‌ بۆ تیپی ئێرانی. چوار پارچه‌ی دیکه‌ش
ئه‌مڕۆ ناردراوه‌.

8 ی دێسامبر ، وه‌زیری خاوه‌نشکۆ له‌ تاران

ئه‌م به‌یانییه‌ نزیکه‌ی 700 که‌س له‌ تاک و ته‌رای هه‌نگی
هه‌شته‌می تۆپخانه‌ی قه‌وقاز، له‌ گه‌ڵ 80 قازاخ و دوو
ئاگرده‌ری خێرا ، ئێره‌یان [ ته‌ورێز ] به‌ره‌و میاندواو به‌ جێ
هێشت ، که‌ هاوکاره‌ ڕووسییه‌که‌م ده‌ڵێ، له‌وێوه‌ جووڵاون و
له‌وانه‌یه‌ به‌ره‌و سابڵاغ بچن.

ئه‌و هێزگواستنه‌وه‌یه‌ سه‌ربازخانه‌ی ته‌وڕێزی تانیوه‌ که‌م
کردووه‌ته‌وه‌، به‌ڵام ئه‌و ده‌ڵێ ، هێزی دیکه‌ی که‌ جێی ئه‌وان
پڕ ده‌کاته‌وه‌ له‌م یه‌ک دوورۆژه‌ دا ده‌گه‌نه‌ ئێره‌.

ده‌گوترێ له‌ میاندواو شوجاع نزیکه‌ی 300 سواره‌ی خۆی ،
500 سواره‌ی عه‌شیره‌تی چارداوڕوو و 700 سه‌ربازی پیاده‌ی
ئێرانی له‌ به‌ر ده‌ست دایه‌.

13ی دێسامبر، وه‌زیری خاوه‌نشکۆ له‌ تاران

وه‌زیری ڕووسی گوتی که‌ ترکه‌کان سابڵاغیان چۆل نه‌کردووه‌،
به‌ڵام ئێستا سه‌رقاڵی ئاماده‌کارین بۆ پێشڕه‌وییه‌ک، و
کۆنسوولخانه‌ی ڕووسییه‌ یان تاڵان کردووه‌


14ی دێسامبر، کۆنسوولی گشتی ڕووسییه‌، ته‌ورێز
تێلێگرامی کوتوپڕ بۆ فه‌رمانده‌ی به‌شی ئازه‌ربایجان
[ ژه‌نه‌راڵ چێرنۆزووبۆڤ ]، نوسخه‌ بۆ تفلیس و سه‌نت
پێترزبورگ.

کۆلۆنێل ئیاس وشداری ده‌دا و ده‌ڵێ ئه‌گه‌ر به‌زوویی
ترکه‌کان له‌ سابڵاغ ده‌رنه‌په‌ڕێندرێن ئه‌وده‌می نزیکه‌ی
50،000 کوردیان له‌گه‌ڵ ده‌که‌وێ ، و ته‌ورێز هه‌ڕه‌شه‌ی لێ
ده‌کرێ. به‌ بۆچوونی وی، مانۆڕێکی سه‌رکه‌وتووانه‌ پێداویستی
به‌ هێزێکی به‌رچاو هه‌یه‌ چ به‌ ژماره‌ی سه‌ربازان و چ به‌ ژماره‌ی
چه‌ک و ته‌قه‌مه‌نی.

18 ی دێسامبر، کۆنسوولی گشتی ڕووسییه‌، ته‌ورێز

به‌ پێی فه‌رمانی ئیاس ، دوو گرووهان،دووجۆخه‌ی
موسه‌لسه‌ل، 50 قازاخ _ به‌ گشتی 756 که‌س _ گه‌یشتوونه‌ته‌
میاندواو [ له‌ ته‌ورێزه‌وه‌ ]

21ی دێسامبر، کۆنسوولی گشتی ڕووسییه‌،ته‌ورێز

ئیاس تێلێگرافی ناردووه‌ و ده‌ڵێ که‌ جمووجوولێ ترک _ کورد
هه‌ر دێ و زیاد ده‌کا و ته‌نانه‌ت ڕێژه‌یه‌کی زۆر هه‌ڕه‌شاوی
په‌یدا کردووه‌. نه‌ک هه‌ر موکرییه‌کان، به‌ڵکوو قه‌ره‌پاپه‌غه‌کانیش
له‌گه‌ڵ ترکه‌کان که‌وتوون. له‌ سه‌قز، شێخانی ته‌وێڵه‌ و بیاره
چاوه‌ڕوانی هاتنی 1000 عه‌سکه‌ری موته‌سه‌ریفی سلێمانی
له‌ بانه‌وه‌ ده‌که‌ن بۆ ئه‌وه‌ی به‌ره‌و سابڵاغ بچن و هێزی خۆیان
بخه‌نه‌ پاڵ موجاهیده‌کانی دیکه‌.نه‌بوونی چ جۆره‌ سزادانێک له
لایه‌ن ئێمه‌وه‌ باوه‌ڕی خۆجێیی سه‌رڕاست ده‌کاته‌وه‌ که‌
ڕووسه‌کان له‌ هه‌موو شوێنێک لێدراون ، و ڕووسییه‌ چبڕ نه‌ماوه‌.
له‌ ماوه‌ی دووحه‌وتووی ڕابردوو دا شوجاع ومن ئه‌و جموجووڵه‌مان
قه‌مته‌ر کردووه‌ ، به‌ڵام ئه‌مڕۆژه‌ نزیکه‌ که‌ ڕنووی کوردی گه‌مارۆی
میاندواو بدا و هه‌موو شتێک له‌ سه‌ر ڕێی خۆی ڕاماڵێ له‌چوونی
خۆیدا به‌ره‌و قه‌وقاز.به‌له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌م بارودۆخه‌ ، ئه من
جارێکی دیکه‌ به‌په‌له‌ تکا ده‌که‌م ده‌ستبه‌جێ سه‌رباز بنێردرێ بۆ
ئه‌وه‌ی ئه‌و بێ شه‌رمییه‌ سزا بدرێ و هه‌بوون و مانی ڕووسییه‌
یان وه‌بیر بخرێته‌وه‌.

27ی دێسامبر

به‌ دوای شکانه‌کانی هاوته‌ریبی سنووری باکووری قه‌وقاز
له‌گه‌ڵ ترکییه‌، ژه‌نه‌ڕال میشلایێڤسکی، سه‌رۆکی ئه‌ڕته‌شی
قه‌وقاز ، ترسی ڕێ نیشتووه‌ و فه‌رمانی پاشه‌کشه‌یه‌کی
گشتی هه‌موو سه‌ربازانی ڕووسی له‌ ئازه‌ربایجانی ئێران
ده‌ر کردووه‌.

28ی دێسامبر، کۆنسوولی گشتی ڕووسییه‌، ته‌ورێز
نوسخه‌ بۆ سه‌نت پێترزبورگ. فه‌رمانده‌ی هێزی ئازه‌ربایجان
تفلیس

ئیاس ڕاده‌گه‌یێنێ: شێخ حیسامه‌دین و [شێخ] نه‌جمه‌دین
گه‌یشتوونه‌ته‌ سابڵاغ. ئه‌وان چاوه‌ڕوانی موته‌سه‌ریف عێزه‌ت
به‌گ ده‌که‌ن که‌ له‌ سلێمانییه‌وه‌ بگاتێ. هه‌موو کورده‌کانی
ناوچه‌ی سابڵاغ و قه‌ره‌په‌پاغه‌کان له‌ گه‌ڵ ترکه‌کان که‌وتوون،
و به‌گشتی ژماره‌یان ده‌گاته‌ 10،000 که‌س.

له‌ تێلگرامی شوجاع ڕا ده‌رده‌که‌وێ که‌ ڕێبه‌ری کورد مه‌ولانی
گه‌یشتووه‌ته‌ دێیه‌ک له‌ 12 ڤێرستی میاندواو، له‌وێ هێزه‌کانی
ئێمه‌ لێیان دا وناچار بوو به‌ره‌و سابڵاغ پاشه‌کشه‌بکا.به‌پێی
قسه‌ی ئیاس ، شوجاع 1000 سوار و 1500 سه‌ربازی پیاده‌ی
هه‌یه‌.

29ی دێسامبر، کۆنسوولی گشتی ڕووسییه‌، ته‌ورێز
تێلێگرام بۆ سه‌نت پێترزبورگ. نوسخه‌ بۆ تفلیس

ئه‌من پێوه‌ندیم له‌ گه‌ڵ شوجاع گرتووه‌. ئه‌و نزیک نیوه‌ڕۆیه‌
له‌ میاندواو ئیاسی به‌جێ هێشتووه‌. شوجاع پێکێشی
له‌گه‌ڵ کۆنسوول کردووه‌ که‌ ده‌بێ ده‌ستبه‌جێ ئه‌وێ به‌
به‌جێ بهێلێ، به‌ڵام کۆنسوول به‌ قسه‌ی نه‌کرد و دووجار
گه‌ڕاوه‌ ماڵه‌ خۆی، یه‌که‌م جار بۆ هه‌ڵگرتنی سه‌نه‌د و به‌ڵگه‌ ودوایه‌ بۆ هێنانی کڵاوه‌ پێسته‌که‌ی.
چه‌ندین که‌س له‌ دانیشتوانی میاندواو ڕووداوه‌که‌یان
پشت ڕاست کردووه‌ته‌وه‌، دیتوویانه‌ که‌ ئیاس چۆن بریندار بووه‌
وله‌ نزیک ماڵه‌که‌ی خۆی له‌ ئه‌سپه‌که‌ی به‌ربووه‌ته‌وه‌
ده‌سته‌ی قازاخه‌کانی ئێمه‌، تیپی ئێرانی و سوارانی
ئه‌میر تومانی سه‌راوی له‌ مه‌یدانی نه‌به‌رد کشاونه‌ته‌وه‌.
ئه‌وان له‌ چۆمی جه‌غه‌توو په‌ڕیونه‌ته‌وه‌ و ده‌كرێ سبه‌ینێ
بگه‌نه‌ مه‌راغه‌ یان بناو. له‌ مه‌راغه‌ ئه‌و 100.000 فیشه‌که‌ی
که‌ بۆ شوجاعم ناردبوو که‌لکیان لێوه‌رنه‌گیراوه‌.
شوجاع هیواداره‌ ئه‌م ئێواره‌یه‌ له‌ گه‌ڵ هێزی ئێمه‌ یه‌ک
بگرێته‌وه‌. سه‌ردار ڕه‌شید پێشنیار ده‌کا له‌ سه‌روبه‌ندی
ئێستا دا ، به‌ چۆل کردنی ناوچه‌ی مه‌راغه‌، په‌سندتر وایه‌
که‌ هه‌موو هێزه‌کان له‌ ته‌ورێز کۆ بکرێنه‌وه‌.

Sunday, April 15, 2007

زمان و خه‌تی کوردی، هاوپرسه‌کی له‌ گه‌ڵ دوکتور ئه‌میری حه‌سه‌نپوور



زمان و خه‌ت
هاوپرسه‌کی له‌ گه‌ڵ دوکتور ئه‌میری حه‌سه‌نپوور

خوێنه‌ره‌وه‌ی به‌ڕێز ! ئه‌م هاوپرسه‌کییه‌ له‌ هاوینی ساڵی 2004 دا له‌ گه‌ڵ مامۆستا دوکتور ئه‌میری حه‌سه‌نپوور له‌ مه‌ڕ هێندێک لایه‌نی گرینگی زمانی کوردی ئاسته‌ کراوه‌ و له‌ 11 و 13ی مانگی ژووییه‌ له‌ تێلێڤیزیۆنی ڕۆژ دا بڵاوکراوه‌ته‌وه. ئه‌و ده‌قه‌ له‌ کاسێتی تێلێڤیزیۆنه‌وه‌ دابه‌زێندراوه‌ و به‌ ئاگاداری به‌ڕێزیان له‌ سه‌روێبنووسی ڕوانگه داندراوه‌.

بینه‌رانی خۆشه‌ویست ئه‌م کاته‌تان باش ! له‌ به‌رنامه‌یه‌کی دیکه‌ی ڕوانگه‌ دا به‌یه‌که‌وه‌ین. له‌ ڕوانگه‌ی ئه‌مجاره‌ دا مێوانێکی زۆر خۆشه‌ویستمان هه‌یه‌ ڕێزدار دوکتور ئه‌میری حه‌سه‌نپوور، مامۆستای زانکۆی تۆرانتۆ – دیپارتمانی شارستانییه‌کانی ڕۆژهه‌ڵاتی نزیک و نێوه‌ڕاست له‌ کانادا. دیاره‌ ڕێزدار ئه‌میری حه‌سه‌نپوور بۆ زۆرێک له‌ ئێوه‌ که‌سایه‌تییه‌کی ناسراوه‌ و به‌ ساڵانی دوور و درێژ له‌ بواری ڕووناکبیریی کوردی دا کاری کردووه‌.
زۆر به‌ خێر بێی مامۆستا !

حه‌سه‌نپوور : زۆر سپاست ده‌که‌م.

قازی : وه‌کوو تێلێڤیزیۆنی ڕۆژ، زۆری پێخۆشحاڵین ئێوه‌ بانگهێشتنی ئێمه‌تان قه‌بووڵ کرد. وه‌ک ده‌زانین له‌ ساڵی 1992 دا تێزی دوکتورایه‌که‌تان وه‌ک کتێب ده‌رکه‌وت : " ناسیۆنالیزم و زمان له‌ کوردستان ، ساڵی 1918 – 1985 " . ئه‌گه‌ر ده‌کرێ له‌ سه‌ره‌تاوه‌ کورته‌یه‌ک ئاگاداری بده‌ن به‌ بینه‌ران له‌ سه‌ر ئه‌و کتێبه‌. چونکوو به‌ زمانی ئینگلیسی نووسیوتانه‌ ، ئه‌گه‌رچی له‌وانه‌یه‌ هێندێک به‌ندیشی وه‌رگێڕدرابێته‌ سه‌ر زمانی کوردی. ئه‌گه‌ر ده‌کرێ به‌ گشتی نێوه‌رۆکی کتێبه‌که‌ بناسێنن ؟!

حه‌سه‌نپوور: نێوه‌رۆکی کتێبه‌که‌ زۆرتر باسی ئه‌وه‌یه‌ که‌ له‌هجه‌ی سوله‌یمانی چۆن وه‌ک زمانی ستانداردی کوردی په‌ره‌ی گرت و چۆن له‌ پاڵ کرمانجی دا ئه‌ویش وه‌ک له‌هجه‌یه‌کی ستانداردیی کوردی [هاته‌ ئاراوه‌ ] ، و ئه‌وانه‌ پێوه‌ندییان چۆن بووه‌؟ ،به‌ڵام، لێکۆڵینه‌وه‌که‌ زۆرتر باسی ئه‌وه‌ی بوو که‌ له‌ ساڵی 1918وه‌، که‌ ده‌وڵه‌تی عیراق په‌یدا بوو و زمانی کوردی له‌ وێدا ده‌کارهێندرا له‌ په‌روه‌رده‌ و ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گشتی، ئه‌و له‌هجه‌ی سوله‌یمانی، چۆن وه‌ک له‌هجه‌یه‌کی ستانداریی زمانی کوردی په‌ره‌ی ئه‌ستاند؟ زۆربه‌ی کتێبه‌که‌ باسی تۆمارکردن و لێکدانه‌وه‌ و لێکۆڵینه‌وه‌ له‌ سه‌ر له‌هجه‌ی ستانداردی سوله‌یمانییه‌، سۆرانی ستاندارد.

قازی: باشه‌، وه‌ختێک ده‌فه‌رمووی ستاندارد. یانی به‌ بۆچوونی ئێوه‌ ده‌کرێ ئێمه‌ بڵێین زمانی کوردی ستاندارد بووه‌ ؟ مه‌به‌ستم له‌ ڕوانگه‌ی زمانناسییه‌وه‌یه‌ ! ؟

حه‌سه‌نپوور: به‌ڵێ ده‌کرێ ! زمانی کوردی، وه‌ک زمانی هه‌رمه‌نی، وه‌ک زمانی ئاڵبانی، وه‌ک زمانی نۆروێژی زمانێکی جووت ستاندارده‌. ئه‌من له‌و کتێبه‌ دا ئه‌و وشه‌یه‌م ده‌کار هێنا. کوردی زمانێکی جووت ستاندارده‌.دیاره‌ له‌هجه‌ی تریشی هه‌یه‌. دوو کۆمه‌ڵه‌ له‌هجه‌ی تریشی هه‌یه‌، به‌ڵام. لازم نییه‌ زمانێک یه‌ک ستانداردی هه‌بێ، باری ژیانی به‌عزه‌ زمانێک وایه‌؛ هه‌ر وه‌ک کوتم ئاڵبانی، هه‌رمه‌نی و نۆروێژی دوو ستانداردیان هه‌یه‌. ئه‌وه‌ خۆی له‌ خۆیدا موشکیلێک نییه‌.

قازی: ئێستا وه‌ک له‌م مۆنیتۆره‌ دا ده‌بینین، نزیکه‌ی 12 ساڵ له‌مه‌وپێش، ده‌ ڕاستیدا چه‌ند مانگێک پێش له‌وه‌ی که‌ کتێبه‌که‌تان بڵاوبێته‌وه‌، ته‌شریفتان له‌ سوێد بوو ، له‌وێ له‌و سێمیناره‌ی دا که‌ ئێستا هێندێک له‌ وێنه‌کانی ده‌بینین، باسی ئه‌و کتێبه‌ کرا، ناساندنی ئه‌و کتێبه‌ به‌ هێندێک له‌ کورده‌کان که‌ له‌و سێمیناره‌ دا به‌شدارییان کردبوو. پێتان واهه‌یه‌ له‌وقسانه‌ی له‌و سێمیناره‌ دا سه‌باره‌ت به‌ زمانی کوردی کردتان – ئه‌گه‌ر له‌ بیرتان مابێ- تاکوو ئێستا چ ئاڵووگۆڕێکی وا له‌زمانی کوردیدا، به‌ تایبه‌تی له‌ بواری نووسین و ڕێک پێدان و که‌ڵه‌که‌به‌ندی کردنی زمانی کوردی هاتووه‌ته‌ ئاراوه‌ ؟

حه‌سه‌نپوور: به‌ڵێ! ئه‌وه‌ زۆر بۆچوونێکی باشه‌ ! له‌و پرسیاره‌ت دا بۆچوونێک هه‌یه‌ ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‌ که‌ له‌ ماوه‌ی ئه‌و 10-12 ساڵه‌ دا گۆڕانێکی زۆر به‌ سه‌ر زمانی کوردی دا هاتووه‌. ڕاستییه‌که‌شی هه‌ر وایه‌. باری سیاسی کوردستان گۆڕاوه‌. ئێستا له‌ ترکییه‌ زمانی کوردی زیاتر له‌ جاران ده‌کار ده‌هێندرێ؛ ته‌نانه‌ت ده‌وڵه‌تی ترکییه‌ که‌ تا ئه‌وڕۆش خه‌ریکی کوشتنی زمانی کوردی بووه‌، خۆی ده‌ستی به‌وه‌ کردووه‌ که‌ زمانی کوردی ده‌کاربێنێ له‌ ڕادیۆ و تێلێڤیزیۆن دا.له‌ کوردستانی عێراق له‌ ساڵی 1991وه‌ چاپه‌مه‌نی کوردی یه‌کجار زۆر بووه‌. ڕادیۆ و تێلێڤیزیۆنی کوردیش یه‌کجار زۆر بووه‌. ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گشتی تازه‌تر په‌یدا بوون.
له‌ ده‌ره‌وه‌ی وڵاتیش هه‌ر وه‌ها، ئێستا 3 کاناڵی تێلێڤیزیۆنی ساتێڵایت هه‌یه‌، 3 کاناڵی سه‌ره‌کی. ئینترنێت ده‌ورێکی زۆر گرینگ ده‌گێڕێ له‌ گۆڕانی زمانی کوردی دا. که‌ وابوو، ده‌کرێ بڵێین له‌و ماوه‌یه‌دا که‌ باست کرد ، به‌ ڕاستی پێویستی به‌ لێکۆڵینه‌وه‌ی تازه‌ هه‌یه‌ که‌ له‌ شه‌رتومه‌رجی مێژوویی 10-12 ساڵی ڕابردوو دا زمانی کوردی چی به‌ سه‌ر هاتووه‌ ؟

قازی : باشه‌، به‌ڵام یه‌ک مه‌سه‌له‌ هه‌ر له‌ جێگای خۆی ماوه‌ته‌وه‌؛ ئه‌ویش، هه‌بوونی دوو خه‌ته‌ - پێشتر دیاره‌ سێ خه‌ت بووه‌ - بۆ نووسینی کوردی. دیاره‌ وه‌ک ئێوه‌ ئاگادارن له‌و زه‌مینه‌یه‌ دا بۆچوونی جۆر به‌ جۆر هاتووه‌ته‌ ئاراوه‌. به‌ڵام، ئه‌و بۆچوونانه‌ش هیچیان بۆچوونی ئاوا ورد و قووڵ نین که‌ بکرێ وه‌کوو به‌دیلێک، وه‌کوو ئالترناتیڤێک یان وه‌کوو ڕیگا چاره‌یه‌ک چاو لێبکرێن. بۆ نموونه‌؛ یه‌ک ده‌ڵێ له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی که‌ زمانی کوردی له‌ بنه‌ماڵه‌ی زمانه‌ هیندوئوڕووپاییه‌کانه‌، باشتر وایه‌ خه‌تی ڕۆمی یان لاتینی بۆ نووسینی ده‌کار بهێندرێ، یان ئه‌ویدی پێی وایه‌ له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی که‌ له‌ وڵاتانی وه‌کوو ئێران ، عێراق و سوورییه‌ خه‌تی ڕه‌سمی خه‌تی عه‌ڕه‌بییه‌- دیاره‌ ئه‌وه‌ی کوردی پێ ده‌نووسرێ هێندێک ئاڵوگۆڕی تێدا کراوه‌- ده‌بێ ئه‌و خه‌ته‌ بپارێزدرێ.
به‌ بۆچوونی ئێوه‌ بوونی دوو خه‌ت نابێته‌ هۆی ئه‌وه‌ که‌ نووسینی شێوازه‌کانی کوردی زیاتر له‌ یه‌کتری دوور بکه‌ونه‌وه‌ ؟

حه‌سه‌نپوور : نا ! شێوازه‌کانی کوردی له‌ یه‌ک دوور ناکه‌ونه‌وه‌ له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی به‌ دوو ئه‌لفووبێ ده‌نووسرێن، چونکه‌ ڕاستییه‌که‌ی ئه‌وه‌یه‌ زمان له‌ ئه‌لفووبێ پێک نه‌هاتووه‌، له‌ ده‌نگ پێک هاتووه‌. ئه‌لفووبێ ئامرازێکه‌ بۆ ئه‌وه‌ی ئێمه‌ زمانی قسه‌ کردن تۆمار بکه‌ین. ئێستا ئێمه‌ له‌ تێلێڤیزیۆنا قسان ده‌که‌ین ، به‌ ئامرازێکی تر ، به‌ تێکنۆلۆژییه‌کی تر زمان تۆمار ده‌کرێ. به‌ڵام، پێش په‌یدا بوونی ڕادیۆ و تێلێڤیزیۆن ، ته‌نیا شێوه‌یه‌کی که‌ زمان تۆمار ده‌کرا نووسین بوو. نووسین ئێستاش یه‌کجار گرینگه‌. به‌ڵام، زمانی کوردی ئه‌وه‌یه‌ که‌ قسه‌ی پێ ده‌که‌ین. ئه‌وه‌ی که‌ ده‌ینووسین ،دیاره‌ ئه‌ویش هه‌ر زمانی کوردییه‌، به‌شێکی زۆر گرینگه‌. ڕۆشنبیری کورد نزیکه‌ی 5 سه‌ده‌یه‌ خه‌بات ده‌کا بۆ وه‌ی که‌ زمانی کوردی وه‌ک زمانی فارسی و عه‌ڕه‌بی زۆر شتی پێ بنووسرێ و شتی باشی پێ بنووسرێ: ئه‌ده‌بییات ، عیلم، هونه‌ر، فه‌لسه‌فه‌ ، بۆ نووسینی ئه‌وانه‌ ده‌کار بهێندرێ.
مه‌به‌ستم له‌وه‌ی که‌ ده‌ڵێم زمان له‌ ده‌نگ پێک هاتووه‌ ئه‌وه‌یه‌ که‌ زمانی کوردی ده‌کرێ به‌ ته‌واوی ئه‌و ئه‌لفووبێیانه‌ی که‌ ئێستا له‌ دنیایێ دا هه‌یه‌ بنووسرێ بێ ئه‌وه‌ی هیچ بگۆڕدرێ. به‌ ئه‌لفووبێ زمان ناگۆڕدرێ. زمانی کوردی یه‌کێک له‌ کۆمه‌ڵه‌ زمانه‌کانی بنه‌ماڵه‌ی ده‌کرێ بڵێین ماڵباتی زمانه‌ هیندوئوڕووپاییه‌کانه‌؛ یانی ئه‌و زمانانه‌ی که‌ له‌ هیندووستانه‌وه‌ تا ئوڕووپا قسه‌یان پێده‌کرێ. به‌ڵام، هه‌ر وه‌ک کوتم ئه‌و زمانه‌ هیچ پێویست نییه‌ به‌ ئه‌لفووبێی لاتین بنووسرێ.چونکه‌ ئه‌لفووبێی لاتین خۆی هیچ پێوه‌ندی نییه‌ به‌و کۆمه‌ڵه‌ زمانانه‌وه‌.

قازی: وه‌ک چۆن ترکی به‌ ئه‌لفووبێ لاتین ده‌نووسرێ، به‌ڵام، هیچ پێوه‌ندی نییه‌ به‌ لاتینه‌وه‌.

حه‌سه‌نپوور:زۆر زمانی تر هه‌ن به‌ ئه‌لفووبێی لاتین ده‌نووسرێن . ئه‌وه‌ی که‌ ترکی یان هێنا به‌ ئه‌لفووبێی لاتین نووسییان هیچ ده‌ورێکی وای نه‌گێڕا که‌ زمانی ترکی زۆرتر به‌ره‌وپێش به‌رێ.

قازی: باشه‌ ! لێره‌ دا ده‌گه‌ڕێمه‌وه‌ سه‌ر پرسیاره‌که‌م. مه‌به‌ستم ئه‌وه‌ بوو ئه‌وانه‌ی که‌ به‌ شێوازه‌کانی کوردی قسه‌ ده‌که‌ن و ده‌یانه‌وێ ئه‌و زمانه‌ له‌ نووسینیش دا ده‌کار بکه‌ن ، بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و پێوه‌ندی و تێکه‌ڵاوییه‌ دامه‌زرێنن پێویستی به‌وه‌ ده‌کا هه‌ر دووکی ئه‌و خه‌تتانه‌ بزانن ! که‌ ئه‌وه‌ش ؛ ده‌بینین له‌ باری پراتیکه‌وه‌، له‌ باری کردارییه‌وه‌ هێندێک زه‌حمه‌ته‌. مه‌به‌ستی من له‌وه‌ بوو. ئه‌و بارودۆخه‌ ده‌توانێ له‌ شێوازی نووسین دا دوورکه‌وتنه‌وه‌یه‌ک پێک بهێنێ .

حه‌سه‌نپوور: ئه‌وه‌ وایه‌. دیاره‌، هۆی ئه‌وه‌ی که‌ زمانی کوردی به‌ دوو ئه‌لفووبێ ده‌نووسرێ ئه‌وه‌یه‌ که‌ گه‌لی کورد دابه‌ش کراوه‌. له‌ ترکییه‌ی به‌ شێوه‌یه‌کی قانوونی که‌س ڕێگه‌ی نه‌بووه‌ به‌ ئه‌لفووبێیه‌کی غه‌یری لاتین بتوانێ بنووسێ. ئه‌وه‌ دژی یاسا و قانوونی ترکییه‌ی بووه‌ که‌ که‌سێک بێ ترکی به‌ خه‌تی عه‌ڕه‌بی بنووسێ، له‌ حاڵێکا، له‌ پێشدا به‌ خه‌تی عه‌ڕه‌بی ده‌نووسرا. له‌ عێراق و ئێرانیش هه‌ر وه‌ها. قانوونی ئێران و عێراق رێی نه‌ده‌دا [نادا ] که‌ کوردی، فارسی یا عه‌ڕه‌بی به‌ خه‌تێکی تر بنووسرێ. به‌ڵام، پێم وایه‌ تا کاتێکیش که‌ کورد خۆی ده‌سه‌ڵاتی نه‌بێ؛ ده‌سه‌ڵاتێکی یه‌کگرتوو ،ئه‌و کێشه‌یه‌ چاره‌سه‌ر ناکرێ.

قازی: باشه‌، له‌ نه‌بوونی ئه‌و ده‌سته‌ڵاته‌ دا ده‌کرێ پلانێک دابندرێ ؟ بۆ وێنه‌ ده‌کرێ کۆمه‌ڵانی خوێنده‌واری کورد ته‌شویق بکرێن هه‌ر دوو خه‌ته‌کان فێر بن ؟ ده‌زانین که‌ ده‌سته‌ڵاتی هاوبه‌ش نییه‌ ،ده‌سته‌ڵاتی سیاسی هاوبه‌ش نییه‌، فه‌رهه‌نگی سیاسی جیاواز هه‌یه‌، یان هێندێک ڕاسته‌قینه‌ی که‌ به‌ پێچه‌وانه‌ی ویستی کورده‌کان بۆخۆیان له‌ ئارا دان. به‌له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌و هۆکارانه‌ پێش گرتن به‌و له‌ یه‌ک دوورکه‌وتنه‌وه‌یه‌ له‌ شێوازی نووسین دا چۆن ده‌کرێ ؟

حه‌سه‌نپوور: پێش گرتنی ئه‌وه‌یه‌ که‌ فێربوونی ئه‌و دووئه‌لفووبێیانه‌ زۆر زه‌حمه‌ت نییه‌. من و تۆ له‌ وڵاتی ئێران گه‌وره‌ بووین ، له‌وێ نووسینی کوردی قه‌ده‌غه‌ بوو. نووسین به‌ کوردی جورمێک [جه‌ریمه‌یه‌ک ] بوو له‌ ده‌وڵه‌تی شاهه‌نشاهی. ئه‌و زه‌مانی له‌وێ بووین، به‌ڵام به‌ دزی ئێمه‌ فێری بووین. چۆن فێری خه‌تی ڕووسی بووین ؟ ئێمه‌ ئه‌گه‌روژنامه‌ ی ڕێیا تازه‌ مان وه‌گیر که‌وتبا چۆنمان ده‌خوێنده‌وه‌؟ دیاره‌ ئه‌وه‌ڵ جار له‌ ده‌ره‌وه‌ی کوردستان وه‌گیرمان که‌وت. ده‌کرێ به‌ حه‌فته‌یه‌ک فێری ئه‌لفووبێی ڕووسی بی. ئه‌وانه‌ی که‌ ئه‌لفووبێی کوردی-عه‌ڕه‌بی نازانن – به‌ تایبه‌تی کوردی ترکییه‌ - پێیان وایه‌ ... ده‌ترسێن له‌و ئه‌لفووبێیه‌ی به‌ داخه‌وه‌ - پێیان وایه‌ ئه‌گه‌ر به‌ لای خه‌تی عه‌ڕه‌بی دا بڕۆن ده‌یانخوا خه‌ته‌که‌، یا وه‌دوایان ده‌خا له‌ کاروانی شارستانییه‌ت. ئه‌و فکرانه‌ش زۆرتر له‌ که‌ماڵیزم وه‌رگیراون به‌ داخه‌وه‌. ده‌ترسێن له‌و ئه‌لفووبێیه‌ی، شتێکی زۆر سه‌یره‌. ئه‌من له‌ ماوه‌ی 20 ساڵی ڕابردوو دا هه‌میشه‌ قسه‌م له‌ گه‌ڵ کردوون، له‌ ئه‌لفووبێی عه‌ڕه‌بی ده‌ترسێن، به‌هانه‌ی سه‌یر سه‌یر دێننه‌وه‌. ده‌ڵێن : خه‌تی عه‌ڕه‌بی بۆ کامپیوتێر نابێ. قه‌ت شتی وا نییه‌. کامپیوتێر ئه‌سڵه‌ن نازانێ ئه‌و خه‌ته‌ی پێی ده‌نووسێ عه‌ڕه‌بییه‌ یا لاتینه!
مه‌سه‌له‌ ئه‌وه‌یه‌ بته‌وێ. ئه‌گه‌ر بته‌وێ ئه‌و خه‌ته‌ی فێربی ، زۆر باش ده‌توانی فێری بی. ئه‌لئان من و تۆ به‌ هه‌ر سێک خه‌ت ده‌خوێنینه‌وه‌ هێچکامیشمان له‌ مه‌دره‌سه‌ فێری نه‌بووین . چۆن توانیمان فیریان بین ؟

قازی: پێت وا هه‌یه‌ ئه‌وه‌ شتێکی گشتگره‌ یان عاده‌تی خوێندنه‌وه‌ و عاده‌تی نووسینیش ته‌ئسیری خۆی هه‌یه‌؟ له‌ وانه‌یه‌ له‌و 12 ساڵه‌ی دا که‌ باسمان کرد تاکوو ئێستا زۆر ئاڵوگۆڕ بووبێ، به‌ڵام، دیسانیش ئه‌وانه‌ی که‌ له‌ عێڕاق چوونه‌ خوێندنگه‌، چوونه‌ مه‌دره‌سه‌ و مه‌کته‌ب یان له‌ ئێران – باشوور یان ڕۆژهه‌ڵاتی کوردستان – وه‌کوو عاده‌تی خوێندنه‌وه‌ و عاده‌تی نووسین زیاتر خوویان گرتووه‌ به‌ خه‌تی ئاڵوگۆڕکراوی عه‌ڕه‌بی. گه‌لۆ ئه‌وان هه‌مان مرخیان هه‌یه‌ بۆ ده‌کارهێنانی خه‌تی ڕۆمی ؟ یانی شته‌که‌ هه‌ر له‌ مه‌ڕ کورده‌کانی باکوور نییه‌ .

حه‌سه‌نپوور: ئه‌وه‌ی ده‌یڵێی وایه‌ ! به‌ڵام، زۆر که‌سیش خه‌ته‌ لاتینه‌که‌ فێر بووه‌ له‌به‌ر ئه‌وه‌ی دژایه‌تی خه‌تی لاتین ناکه‌ن فێری بوون ، پێی ده‌نووسن. به‌ڵام، پێم وایه‌ گیروگرفته‌که‌ له‌وه‌دایه‌ زۆربه‌ی خه‌ڵک – وای دابنێین ئێستا که‌ له‌ ترکییه‌ نووسین به‌ کوردی په‌ره‌ده‌ستێنێ ، وای دابنێین مه‌دره‌سه‌ی کوردی هه‌بێ ، نازانم شتی وا ده‌بێ یا نا ؟ - به‌ڵام، ئه‌گه‌ر مه‌دره‌سه‌ی کوردی هه‌بێ و خوێندن و نووسین به‌ کوردی په‌ره‌بستێنێ، دوایه‌ مه‌سه‌له‌ ئه‌وه‌یه‌ ، چ له‌ ترکییه‌ یا عێراق یا له‌ ئێران ، ئایا زۆربه‌ی ئه‌وانه‌ی که‌ ده‌توانن بخوێنن و بنووسنه‌وه‌ پێیان خۆشه‌ هه‌ر سێ ئه‌لفووبێ – ئێستا بووه‌ به‌ دوو - ، هه‌ر دوو ئه‌و سیستمه‌ی فێر بن ؟ پێم وایه‌ ئه‌گه‌ر پێیان خۆش بێ ، شتێکی سه‌یر نییه‌ ده‌توانن ڕابێن.

قازی : ڕێزدار دوکتور حه‌سه‌نپوور وه‌ک ده‌زانین له‌ گراماتیک یان ڕێزمانی نه‌ریتی دا ، له‌ هه‌موو زمانه‌کانی جیرانی کوردیدا – عه‌ڕه‌بی بێ، فارسی بێ، ترکی بێ - ،ته‌نانه‌ت، له‌ ڕێزمانی نه‌ریتی زمانانی ئوڕووپاییش دا هێندێک شت هه‌یه‌ له‌ گه‌ڵ زانستی ئه‌مڕۆیی زمانناسیدا یه‌ک ناگرنه‌وه‌. ڕێزمانی هێندێک له‌و زمانانه‌ بۆ وێنه‌ ئینگلیسی ، له‌سه‌ره‌تاوه‌ له‌ ڕووی ڕێزمانی لاتینی یه‌وه‌ داڕێژراوه‌ و له‌ فارسیدا له‌وانه‌یه‌ یه‌که‌م جار لاسای ڕێزمانی عه‌ڕه‌بی کرابێته‌وه‌، به‌ هه‌رحاڵ ئه‌و خوێنده‌وار و ئه‌وکه‌سانه‌ی به‌ زمانه‌وه‌ خه‌ریک بوون له‌وانه‌یه‌ ته‌ئسیریان له‌ عه‌ڕه‌بی وه‌رگرتبێ. شتێکی دیکه‌ش هه‌یه‌ ئه‌ویش بۆچوونێکی گشتی یه‌ بۆ تێکه‌ڵکردنی ده‌نگ وخه‌ت . دیاره‌ ئێوه‌ له‌ قسه‌کانتاندا هێماتان پێکرد. پێم خۆشه‌ ئه‌گه‌ربه‌ زمانێکی فه‌ننیش نه‌بێ ئه‌و بابه‌ته‌ هێندێک زیاتر شی بکه‌نه‌وه‌. وه‌ک باستان کرد بنچینه‌ی زمان ده‌نگه‌، نه‌ک ئه‌وه‌ی که‌ چ شتێک بۆ نووسین و نیشاندانی ئه‌و ده‌نگانه‌ ده‌کار ده‌هێندرێ.

حه‌سه‌نپوور: به‌ڵێ، له‌ لێکدانه‌وه‌ی زمانی کوردی دا له‌وڵات، زۆرتر مه‌به‌ستم کوردستانی ڕۆژهه‌ڵات و خوارووه‌، زۆر له‌ زانستی زمانناسی (لینگویستیکس به‌ زمانه‌ ئوڕووپاییه‌کان) زۆر که‌لک وه‌رنه‌گیراوه‌. هه‌ر وه‌ک باست کرد ئه‌وانه‌ی که‌ ده‌ستیان کرد به‌ نووسینی ڕێزمانی کوردی له‌ ده‌وڵه‌تی تازه‌ی عێراق دا دوای ساڵی 1918 مۆدێله‌که‌یان زۆرتر یا سه‌رف و نه‌حوی عه‌ڕه‌بی بوو یا ڕێزمانی فه‌ڕانسه‌ و ئینگلیسی بوو.ئه‌وه‌ش دیاره‌ پێشی وه‌ی ده‌گرێ که‌ ڕێزمانێکی ڕێک و پێک و باش و دروستی کوردی پێک بێ. یه‌کێک له‌و گیروگرفتانه‌ ئه‌وه‌یه‌ که‌ له‌و شێوه‌ی ڕێزمانی کۆن دا واته‌ سه‌رف و نه‌حوی عه‌ڕه‌بی ، ته‌نانه‌ت، ئینگلیسی و فه‌رانسه‌ش ئی ئه‌و ساڵانه‌ ، ساڵانی 1920- 1930 ، پێوه‌ندی نێوان ده‌نگ و حه‌ڕف باش ڕوون نه‌ببووه‌وه‌ و ئه‌وه‌ تائێستاش له‌ لێکدانه‌وه‌ی زمانی کوردی له‌ هه‌ر سێ پارچه‌ی کوردستانێ، ئه‌وانه‌ی که‌ شت ده‌نووسن له‌ سه‌ر زمانی کوردی، باسی ده‌که‌ن ، لێکی ده‌ده‌نه‌وه‌حه‌رف و ده‌نگ تێکه‌ڵ ده‌که‌ن . ئه‌وه‌یان له‌ به‌رچاو نییه‌ که‌ زمان له‌ ئه‌ساس دا ....

قازی:بۆ وێنه‌ ده‌ڵێن ئه‌و حه‌رفه‌ ده‌ زمانی کوردی دا نییه‌ !!

حه‌سه‌نپوور: یا ده‌ڵێن ئه‌و حه‌رفه‌ نییه‌ ، یا ده‌ڵێن ئه‌و حه‌رفه‌ ئاوا ده‌گوترێ . له‌ جیاتی ئه‌وه‌ی بڵێن ئه‌و ده‌نگه‌مان هه‌یه‌ ئاوای ده‌نوووسین، چۆن ده‌کرێ بینووسین؟ ئاوای لێده‌که‌ن. بۆ وێنه‌ وشه‌یه‌کی که‌ من زۆر باش له‌ به‌رچاومه‌ که‌ چۆن ئه‌و تێکه‌ڵاوکردنه‌ بۆته‌ هۆی موشکیله‌یه‌ک ده‌کارهێنانی وشه‌ی "نوێ " یه‌.
بۆ وێنه‌ " نوێ" له‌ کوردیی سۆرانی دا دوو ده‌نگه‌ نه‌ک سێ ده‌نگ هه‌روه‌ک: خوێ، گوێ، سوێ. ئه‌وانه‌ دوو ده‌نگن . " نوێ" ئه‌گه‌ر به‌ ئه‌لفووبێی ڕۆمی یا لاتین بینووسین ده‌بێته‌ حه‌رفی ئێن و ئۆیه‌ک که دوو نوخته‌ی له‌ سه‌ر بێ، به‌ڵام، ئێمه‌ ده‌بینین له‌ کوردستان که‌ به‌ خه‌تی عه‌ڕه‌بی ده‌نووسن – مه‌به‌ستم کوردستانی ڕۆژهه‌ڵات و خواروو وه‌_ چونکه‌ خه‌تی عه‌ڕه‌بی حه‌ڕفی زۆر نییه‌ ، ده‌کرێ حه‌ڕفی لێ زیاد که‌ی به‌ڵام لێیان زیاد نه‌کردووه‌، دێنن " نوێ" به‌ سێ حه‌ڕف ده‌نووسن: نوون و واو و یێیه‌کی که‌ حه‌وتێکی له‌ سه‌ره‌. دوایه‌ دێن ئه‌و " نوێ" یه‌ی که‌ به‌ خه‌تی عه‌ڕه‌بی نووسراوه‌ - هه‌ر وه‌ک کوتمان له‌ کوردستانی ڕۆژهه‌ڵات و خواروو زۆرتر خه‌تی عه‌ڕه‌بی ده‌کارهێندراوه‌ _ که‌ دێن ئه‌و "نوێ" یه‌ی بکه‌نه‌ حه‌ڕفی لاتین ده‌یکه‌نه‌ سێ حه‌ڕف یا چوار حه‌ڕف. بۆ وێنه‌ کوردستانی نوێ ، ناوی ڕۆژنامه‌یه‌که‌، ئه‌وه‌ که‌ به‌لاتین ده‌ینووسن ، ده‌نووسن : ئێن+ ئای+دابلیوو + ئی [ که‌ چوکله‌یه‌کیشی ده‌خه‌نه‌ سه‌ره‌وه‌ی ]، شتێکی که‌ دوو حه‌ڕفه‌ ده‌یکه‌نه‌ چوارحه‌ڕف. شتێکی که‌ له‌ نووسین به‌ خه‌تی لاتینی دا دوو حه‌ڕفه‌ : ئێن + ئوێ یه‌، به‌و خه‌تی لاتینه‌ ده‌یکه‌نه‌ چوار حه‌ڕف. یانی موشکیلی ئاوا هاتۆته‌ پێش. به‌ڵام، هه‌ڵبه‌ت ده‌کرێ بڵێین له‌ چوارچێوه‌ی گشت ئه‌و گیروگرفتانه‌ی [دا ] که‌ زمانی کوردی هه‌یه‌تی ئه‌وه‌ زۆر گرینگ نییه‌. کێشه‌ی سه‌ره‌کی له‌ زمانی کوردی دا ئه‌وه‌یه‌ که‌ ئه‌و زمانه‌ ئایا بۆ وه‌ی ده‌بێ که‌ زانستی تازه‌ ، فیزیک، شیمی، یا خۆ پزیشکی یا فه‌لسه‌فه‌ ده‌کرێ ئه‌وانه‌ی له‌ ڕاده‌یه‌کی به‌رز دا پێ بنووسرێ و پێی باس بکرێ ؟ لێکۆڵینه‌وه‌ی تازه‌ بکرێ به‌ زمانی کوردی ؟ ئایا ده‌کرێ له‌و زانکۆ کوردییانه‌ی که‌ ئێستا هه‌ن له‌ کوردستانی خواروو فه‌لسه‌فه‌ به‌ زمانی کوردی بنووسرێ و باس بکرێ ؟ ئێمه‌ کتێبی ده‌رسی فه لسه‌فه‌ له‌ ڕاده‌ی زانکۆمان هه‌یه‌ به‌ زمانی کوردی ؟ گۆڤاری فه‌لسه‌فه‌مان هه‌یه‌ به‌ زمانی کوردی که‌ بکرێ تێیدا هه‌م شتی فه‌لسه‌فی وه‌ربگێردرێته‌ سه‌ر کوردی و هه‌م لێکۆڵینه‌وه‌ی ده‌ستی ئه‌وه‌ڵ بکرێ به‌ زمانی کوردی له‌ فه‌لسه‌فه‌ دا ؟ یانی کێشه‌ گرینگه‌کانی زمانی کوردی ئه‌من پێم وایه‌ ئێستا ئه‌وانه‌ن، به‌ڵام، دیاره‌ زۆریش گرینگه‌ ئه‌و باسه‌ بکرێ که‌ ده‌نگ و حه‌ڕف تێکه‌ڵ نه‌کرێ. چونکه‌ ئه‌وه‌ شتێکی زۆر سه‌ره‌تاییه‌ له‌ لێکدانه‌وه‌ی زمان و به‌رنامه‌دانان بۆ زمان نابێ ئه‌و دوانه‌ تێکه‌ڵ بکرێن. به‌ڵام، به‌داخه‌وه‌ هێشتا ئه‌وه‌ ڕوون نه‌بۆته‌وه‌.

قازی: ئێوه‌ باسی به‌رنامه‌ دانانتان کرد له‌ مه‌ڕ زمان و سه‌باره‌ت به‌ زمان! ده‌زانین که‌ به‌رنامه‌ دانانی زمانی یا له‌نگوێج پلانینیگ به‌شێکی زۆر گرینگه‌ له‌ زانستی زمانناسی دا. ڕه‌نگه‌ ڕاسته‌وخۆ لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی مه‌یدانیتان له‌و باره‌یه‌وه‌ نه‌کردبێ، به‌ڵام له‌ باری تێئۆرییه‌وه‌، له‌ باری نه‌زه‌رییه‌وه‌ پێتان وایه‌ که‌ پلاندانانی زمانی له‌ پێوه‌ندی له‌ گه‌ڵ به‌ره‌وپێشبردنی زمانی کوردی دا ده‌بێ چۆن ڕێک بخرێ ؟ له‌ کوێوه‌ ده‌بێ ده‌ست پێبکرێ؟

حه‌سه‌نپوور: به‌ڵێ ! زمان هه‌ر وا که‌ قسه‌ی پێ بکه‌ی زۆر به‌رنامه‌ی تێدا نییه‌. به‌ڵام ، کاتێکی که‌ کۆمه‌ڵگه‌ی به‌شه‌ری ئاڵۆزتر بووه‌ ، ناکۆکی و پێوه‌ندی زۆر ئاڵۆز په‌یدا بوون و زمان پێوه‌ندییه‌کی زۆر توند و تیژی بووه‌ له‌ گه‌ڵ ده‌سه‌ڵات. مه‌نزوورم به‌ تایبه‌تی ئه‌و زه‌مانه‌ که‌ نووسین په‌یدا بووه‌؛ نزیکه‌ی 6000 ساڵ له‌وه‌ پێش به‌ په‌یدا بوونی کۆمه‌ڵگه‌ی چینایه‌تی. زمان دوای ئه‌وه‌ی نووسینی لێ په‌یدا بووه‌ ، ده‌ستتێوه‌ردانی بۆته‌ شتێکی وشیارانه‌. نووسین شتێکی یه‌کجار گرینگ و ئاڵۆزه‌، پێوه‌ندی له‌ گه‌ڵ سیاسه‌ت هه‌یه‌، له‌ گه‌ڵ زۆر بنکه‌ی هێز و ده‌سه‌ڵات له‌ کۆمه‌ڵگه‌ دا هه‌یه‌. جابۆیه‌ ده‌ستتێوه‌ردان زۆر گرینگه‌ له‌ زمان دا. ئێستا نه‌ته‌وه‌-ده‌وڵه‌ته‌کانی که‌ له‌ دنیا دا هه‌ن ، ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی ئێستا له‌ دنیایێ دا هه‌ن هیچیان به‌ بێ نووسین ناتوانن درێژه‌ی کاری خۆیان بده‌ن. نووسین بۆته‌ به‌شێکی گرینگ له‌وه‌. به‌ڵام، قسه‌کردنی سه‌ر ڕادیۆ و تێلێڤیزیۆنیش هه‌ر وای لێهاتووه‌. ئێمه‌ ئه‌لئان یه‌کتر ده‌دوێنین، ئه‌وانه‌ی چاو له‌وبه‌رنامه‌ده‌که‌ن له‌ پێوه‌ندییه‌کی زاره‌کی داین له‌ گه‌ڵیان، نه‌ک له‌ پێوه‌ندی نووسین دا، به‌ڵام، له‌ سه‌ر تێلێڤیزیۆن زۆر جاریش نووسراو هه‌یه‌، به‌ڵام ، له‌ ئه‌ساس دا ئه‌وه‌ پێوه‌ندییه‌کی زاره‌کییه‌.
ئێمه‌ خۆمان باش ده‌زانین ڕۆژ تیڤی خۆی له‌ خه‌باتێکی زۆر قووڵ و سه‌خت دابووه‌ له‌ گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی ترکییه‌ بۆ ئه‌وه‌ی بتوانێ کاری خۆی بکا. ته‌نانه‌ت، ئێستا وای لێهاتووه‌ قسه‌ کردنیش بۆته‌ ده‌ستتێوه‌ردان له‌ زمان دا. ئێوه‌ ئازاد نین زمانی کوردی هه‌رچۆنێکی ده‌تانه‌وێ ده‌کاری بێنن. به‌عزه‌ وشه‌یه‌ک هه‌یه‌ له‌ سه‌ر تێلێڤیزیۆن چونکه‌ چه‌ند میلیۆن که‌س چاوی لێده‌که‌ن ، نابێ ده‌کاری بێنن. به‌عزه‌ شێوازێکی قسه‌ کردن هه‌یه‌ ، بۆ وێنه‌ جنێودان له‌ سه‌ر تێلێڤیزیۆن شتێکی ڕه‌وا نییه‌ ، نابێ ئه‌و کاره‌ بکرێ. زمانی کوردی زمانێکی پاتریارکاڵه‌ ، وه‌ک زۆربه‌ی زمانه‌کانی دی دژی ژنه‌، باومه‌زنی یه‌. نابێ ئێمه‌ زمانی کوردی به‌ شێوه‌یه‌کی پیاومه‌زنانه‌ له‌ تێلێڤیزیۆن دا ده‌کار بێنین. جا مه‌به‌ستم ئه‌وه‌یه‌ ، کورتی بکه‌مه‌وه‌ زمانی کوردی له‌ نه‌بوونی ده‌وڵه‌تیش دا ده‌ستتێوه‌ردانی زۆر تێدا بووه‌.

قازی: باشه‌، ئه‌گه‌ر ئه‌و لایه‌نه‌ پێوه‌ندیی بده‌ین به‌ پلاندانانی زمانی؛ یانی تا ئه‌و جێگه‌ی ئێوه‌ بۆی ده‌چن پلاندانانی زمانی له‌ چ زه‌مینه‌یه‌ک دا ده‌ست پێبکا باشه‌ ؟ بۆ وێنه‌ یه‌ک له‌و ئاکتۆرانه‌ی که‌ ده‌توانێ پلانی زمانی دانێ ده‌کرێ ده‌وڵه‌تێک بێ ، یان له‌ ئاستی خواره‌وه‌تر دا بابڵێین ده‌ چوارچێوه‌ی کۆمه‌ڵگه‌یه‌ک دا ، جڤاتێک دا ، ده‌وروبه‌ڕێک دا ده‌کرێ بۆ گه‌یشتن به‌ مه‌به‌ستێکی تایبه‌تی پلانێک دابندرێ بۆ ئه‌وه‌ی ده‌ ماوه‌یه‌کی کورتخایه‌ن دا ئاڵوگۆڕ‌ یان ئه‌و ده‌ستتێوه‌ردانێکی له‌ به‌رچاو گیراو‌ ده‌ زمان دا بکرێ.
به‌ بۆچوونی ئێوه‌ ئه‌گه‌ر بێینه‌ سه‌ر زمانی کوردی چ جۆره‌ پلاندانانێک له‌ هه‌لومه‌رجێکدا که‌ ئێمه‌ی تێدا ده‌ژین و به‌گشتی ئه‌و جوغرافیایه‌ی که‌ زمانی کوردی تێدا به‌کار ده‌هێندرێ – به‌ هه‌موو شێوازه‌کانیه‌وه‌ که‌ زۆر به‌ربڵاوه‌ - له‌ چ زه‌مینه‌یه‌ک دا ده‌کرێ پلاندانانی زمانی ده‌ست پێبکا ؟

حه‌سه‌نپوور : پلاندانانی زمانی ئێستا ده‌بێ ئاوای چاولێبکه‌ین که‌ ته‌نیا ده‌وڵه‌ت نییه‌ ده‌یکا. گه‌رچی، له‌ زۆربه‌ی وڵاتان ده‌وڵه‌ت ده‌ورێکی گرینگی گێڕاوه‌ . به‌عزه‌ ده‌وڵه‌تێک ئاکادێمی زمانی هه‌یه‌. په‌روه‌رده‌ی گشتی که‌ ئه‌غڵه‌ب ده‌وڵه‌ت به‌ڕێوه‌ی ده‌با ئه‌وه‌ ده‌ستتێوه‌ردانه‌. ده‌کار هێنانی زمان بۆ وێنه‌ له‌ عێراق دا عه‌ڕه‌بی بووه‌ ، له‌ ئێران فارسی بووه‌، له‌ ترکییه‌ ترکی بووه‌. ده‌کارهێنانی ئه‌و زمانانه‌ وه‌ک ئامرازی ده‌وڵه‌ت ، ئه‌وه‌ بۆخۆی به‌رنامه‌دانانه‌ بۆ زمان. له‌ کوردستاندا شتی وا نه‌بووه‌، به‌ڵام، له‌ ڕابردوو دا که‌ تێلێڤیزیۆنی مێد تێڤی هه‌بوو و ئه‌من له‌ سه‌رم نووسیوه‌ و باسم کردووه‌ ، تێلێڤیزیۆنی کوردی خۆی جۆرێک به‌رنامه‌دانانه‌ بۆ زمانی کوردی. بۆ وێنه‌ ڕۆژ تیڤی زۆرتر ئه‌لفووبێی عه‌ڕه‌بی ده‌کاردێنێ یان ئه‌لفووبێی ڕۆمی و لاتینی له‌ سه‌ر تێلێڤیزیۆن ؟ ئه‌وانه‌ش خۆی به‌رنامه‌دانانه‌. به‌ڵام، به‌رنامه‌دانان ( پلاندانان) زۆرتر مه‌به‌ست ئه‌وه‌ بووه‌ به‌رنامه‌دانانی وشیارانه‌ بێ که‌ هێزی ده‌وڵه‌تی له‌ پشت سه‌ری بێ. به‌ڵام ، ئێستا ده‌بێ وای چاو لێ بکه‌ین که‌ که‌سێکی که‌ فه‌رهه‌نگێکی کوردی باش بنووسێ ، خۆی ئه‌وه‌ ده‌ستتێوه‌ردانێکی گرینگه‌ له‌ زمان دا ؛ به‌رنامه‌دانانه‌ بۆ زمان. له‌ ئه‌مریکا بۆ وێنه‌، فه‌رهه‌نگی زمانی ئینگلیسی وێبستێر ده‌ورێکی گرینگی گێڕا بۆ وه‌ی که‌ ئینگلیسی ئه‌مریکایی ببێته‌ شێواز و شێوه‌ی ستانداردی ئه‌مریکایه‌ که‌ تا ڕاده‌یه‌ک جیاوازه‌ له‌ گه‌ڵ زمانی ئینگلیسی جێی تر وه‌ک ئینگلیستان. ئێمه‌ ده‌کرێ بڵێین ئه‌وه‌ڵ که‌سێکی که‌ به‌ زمانی کوردی نووسی ، شاعیره‌کانی نزیکه‌ی 500 ساڵ له‌وه‌ی پێش ، ئه‌وانه‌ هه‌وه‌ڵ که‌سانێک بوون که‌ به‌رنامه‌یان بۆ زمانی کوردی دانا.به‌ڵام، دیسان گرینگه‌ ، ئه‌و جیاوازییه‌ دابنێین به‌ینی ده‌ستتێوه‌ردان ده‌ زمانی کوردیدا. به‌رنامه‌ دانان بۆ زمانی کوردی له‌ تێلێڤیزیۆنێکی وه‌ک کوردسات ، وه‌ک کوردستان تیڤی ، وه‌ک ڕۆژ تیڤی یا خۆ ، شاعیرێک یا فه‌رهه‌نگنووسێک ئه‌وانه‌ له‌ لایه‌ک ، له‌ لایه‌کی تریش ئه‌گه‌ر ده‌وڵه‌ت هه‌بێ به‌ به‌رنامه‌ ئه‌و کاره‌ بکا.

قازی: دێینه‌وه‌ سه‌ر ئه‌و باسه‌. لێره‌ دا پێم خۆشبوو ئیستێکیش بگرین له‌ سه‌ر مه‌سه‌له‌ی پیوریزم یان په‌تیگه‌ری له‌ زمان دا. دیاره‌ ئاگادارن ئه‌وه‌ ڕاسته‌وڕاست خۆی پێوه‌ندی به‌ زمانه‌وه‌ نییه‌ ،به‌ڵکوو فاکتۆری ده‌ره‌وه‌ی زمانی دای ده‌سه‌پێنێ. هۆکاری سیاسی؛ کۆمه‌ڵایه‌تی ئه‌وه‌ی هێناوه‌ته‌ ئاراوه‌. وه‌ک ده‌زانین لێروله‌وێ – دیاره‌ ئاستی ڕه‌نگه‌ که‌متر بووبێ – به‌ به‌ره‌که‌تی ئه‌وه‌ی که‌ نووسین زیاتر بووه‌ ، به‌ڵام به‌ شێوه‌یه‌ک دژایه‌تی له‌ گه‌ڵ هێندێک ده‌نگ ، دژایه‌تی له‌ گه‌ڵ هێندێک وشه‌ که‌ به‌ شێوه‌یه‌کی زۆر ئاسایی له‌ زمانێکه‌وه‌ گوێزراونه‌ته‌وه‌ نێو زمانێکی دیکه‌ له‌ به‌ر پێوه‌ندی ئه‌و زمانانه‌ له‌گه‌ڵ یه‌کتر ، هه‌ر به‌رده‌وامه‌. پێم خۆش بوو له‌وباره‌یه‌وه‌ هێندێک بدوێن . له‌ سه‌ر گۆیا ده‌نگی "بێگانه‌" له‌ زمانی کوردی دا و دووه‌میش په‌یڤ و وشه‌ی که‌ به‌ ڕه‌چه‌ڵه‌ک کوردی " ڕه‌سه‌ن" نه‌بن.

حه‌سه‌نپوور: به‌ڵێ، ئه‌وه‌ به‌شێک له‌و ده‌ستتێوه‌ردانی زمانی کوردییه‌ که‌ ڕۆشنبیران کردوویانه‌ به‌ تایبه‌تی له‌ دوای شه‌ڕی جیهانی ئه‌وه‌ڵ هاته‌ سه‌ریان که‌ کوردی په‌تی بکه‌ن. پێیان وابوو ئه‌و وشانه‌ی که‌ له‌ عه‌ڕبی و ترکی و فارسی ڕا هاتوون ، به‌ تایبه‌تی عه‌ڕه‌بی و ترکی ئه‌وانه‌، بێگانه‌ن ده‌بێ فڕێیان بده‌ی.
ئه‌و جۆره‌ کارانه‌ پێشی به‌ره‌وپێشچوونی زمانی کوردی ده‌گرن و ده‌بێ بیان پاڵێوی، وه‌لایان بنێی ، هه‌ر وه‌ها، وه‌ک باست کرد ئه‌وه‌ گه‌یشته‌ سه‌ر ده‌نگه‌کانیش. بۆ وێنه‌ ده‌نگی /ق/ ده‌ڵێن کوردی نییه‌،ئه‌وه‌ له‌ زمانی تره‌وه‌ هاتووه‌ ده‌بێ فڕێی ده‌ی، به‌ڵام زۆر وشه‌ی کوردی هه‌یه‌ ئه‌و ده‌نگه‌ی تێدایه‌. کوردێکی که‌ نه‌خوێنده‌وار بێ هه‌ر به‌ خه‌یالێشیدا نایه‌ که‌ /ق/ کوردی نییه‌. که‌ وابێ وه‌ختێکی گه‌لی کورد ئه‌وه‌ی وه‌رگرتووه‌ - ئه‌گه‌ر وه‌رگیرابێ، ئێمه‌ خۆ نازانین وه‌رگیراوه‌؛ با وای دابنێین [هێندێک] له‌و ده‌نگانه‌ وه‌رگیراون – ئه‌وانه‌ ئیدی بوونه‌ته‌ کوردی ، فڕێدان و وه‌لانانی وانه‌ زه‌ره‌رێکی زۆر له‌ زمانی کوردی ده‌دا...

قازی : ببووره‌ ! له‌ جێگه‌یه‌کدا ، ڕێزدار مایکڵ شایه‌ت هێمایه‌کی هه‌یه‌ له‌و سه‌ره‌تایه‌ی که‌ بۆ قامووسه‌که‌ی خۆی نووسیوه‌ به‌ پاڵپشتی بۆچوونی زمانناسێکی که‌ زمانی ئارامی ده‌زانێ ده‌ڵێ : سه‌رده‌مایه‌ک له‌وانه‌یه‌ ئه‌و ده‌نگه‌ له‌ ژێر تاوی زمانی ئارامی ، هاتبێته‌ نێو کوردی که‌ دیاره‌ ئه‌وه‌ش ئیسپات ناکرێ ؟

حه‌سه‌نپوور: ڕاسته‌ ، ئه‌وه‌ ئیسپات ناکرێ، چونکه‌ نووسینی کوردی 500 ساڵ زیاتر پێشینه‌ی نییه‌. به‌ڵام، وای داده‌نێم ئه‌و ده‌نگانه‌ له‌ زمانه‌کانی تره‌وه‌ هاتبن. هه‌ر وه‌ها، لێکۆڵینه‌وه‌ له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ هه‌یه‌ که‌ له‌ کرمانجی ڕۆژهه‌ڵات دا دوو جوور ده‌نگی /پ/ هه‌یه‌. ئه‌وه‌، مومکینه‌ ته‌ئسیری هه‌رمه‌نی بووبێ. له‌ زمانی هه‌رمه‌نی دا شتێکی وا هه‌یه‌، به‌ڵام، ئه‌گه‌ر قه‌راره‌ زمان شتێکی زیندوو بێ – زمانی کوردیش زمانێکی زیندووه‌-- خۆی له‌ ناو خۆیدا مێکانیزمی گۆڕانی هه‌یه‌. هه‌ر وه‌ها له‌ پێوه‌ندی له‌ گه‌ڵ زمانه‌کانی تر که‌ له‌ ناوچه‌دا هه‌ن ، یا له‌ کوردستاندا هه‌ن یا له‌ دراوسێتی زمانی کوردی دا هه‌ن ده‌ور ده‌گێڕێ. ئه‌گه‌ر زمانێک بییه‌وێ خۆی قه‌تیس کا، خۆی ڕابگرێ له‌ زه‌مانێک دا، ده‌مرێ. به‌ داخه‌وه‌ ئه‌و حه‌وله‌ی که‌ دراوه‌ بۆ په‌تیکردنی کوردی زۆر له‌ خزمه‌ت وه‌یدانییه‌ که‌ کوردی گه‌شه‌ په‌یدا بکا. دیاره‌ گشتی ڕه‌د ناکه‌مه‌وه‌. زمانی کوردی ئێستا زۆر پوخت و پاراوتره‌، مه‌نزوورم زمانی نووسینی کوردییه‌، له‌و زمانه‌ی که‌ له‌ سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی 20 دا هه‌بووه‌. گۆڤاره‌کان و نووسراوه‌کان هه‌موویان هه‌ن. ئێستا زۆر پوخت و پاراوتره‌. به‌ڵام توندوتیژییه‌کی زۆریش هه‌یه‌ له‌ ناو به‌عزه‌ ڕۆشنبیرێکی کورد که‌ ده‌یانه‌وێ ئه‌و ده‌نگانه‌ له‌ زمانی کوردی وه‌ده‌ربنێن. ده‌یانه‌وێ زۆر وشه‌ی " کوردی " دابتاشن. " قه‌ڵه‌م" بۆته‌ وشه‌یه‌کی کوردی پێویست نییه‌ بیکه‌یه‌ پێنووس. " کاغه‌ز" کوردییه‌ نابێ بیکه‌یه‌ تێنووس . تێنووس زۆر ناخۆشه‌، زۆر بێفایده‌یه‌.

قازی: خوله‌کتان پێچۆنه‌ له‌ جیاتی "ده‌قیقه‌" ؟!!

حه‌سه‌نپوور: ئه‌وه‌ش هه‌ر وایه‌. " ده‌قیقه‌" بۆته‌ کوردی ، بۆ ده‌یکه‌نه‌ شتێکی تر ؟ " سانییه‌" بۆته‌ کوردی، "سه‌عات" کوردییه‌ . بۆ ئه‌وانه‌ ده‌گۆڕی؟ له‌ جیاتی ئه‌وه‌ی ئه‌وانه‌ بگۆڕی وه‌ره‌ وشه‌ی ڕێک و پێک دابنێ. وه‌ره‌ نووسراوه‌یه‌کی عیلمی و فه‌لسه‌فی و ئه‌ده‌بی له‌ زمانانی تر بکه‌ به‌ کوردی و ئه‌و و‌شانه‌ش ده‌کار بێنه‌. به‌ داخه‌وه‌ من ده‌ڵێم ئه‌وه‌ دوشمنایه‌تی کردنه‌ له‌ گه‌ڵ زمانی کوردی.

قازی: ئه‌وه‌ فاکتۆرێک نییه‌ که‌ ڕاسته‌وڕاست به‌ زمانه‌وه‌ گرێ درابێ، وانییه‌ ؟

حه‌سه‌نپوور: وایه‌ ! ئه‌وه‌ سیاسه‌ت و ئیدێئۆلۆژییه‌. منیش ناڵێم هیچ سیاسه‌ت و ئیدێئۆلۆژییه‌ک نه‌بێ. ئه‌وه‌ی منیش ده‌یڵێم سیاسه‌ت و ئیدێئۆلۆژییه‌، به‌ڵام، دوو سیاسه‌ت و ئیدێئۆلۆژی هه‌یه‌. لێکۆڵینه‌وه‌یه‌ک هه‌یه‌ دوکتور جه‌عفه‌ری حه‌سه‌نپوور کردوویه‌تی له‌ تێزی دوکتوراکه‌یدا. زمانی کوردی، ئه‌و جۆره‌ی که‌ مامۆستا هێمن ده‌کاری هێناوه‌، ئه‌وه‌ی لێکداوه‌ته‌وه‌. من پێم وایه‌ ڕێبازێکی که‌ هێمن هه‌یبوو باشه؛ بۆ وێنه‌ ده‌توانم نێوی تریشی لێ زیاد بکه‌م؛ ئه‌وه‌ی که‌ دژایه‌تی زمانی عه‌ڕه‌بی نه‌که‌ین ، دژایه‌تی زمانی فارسی و ترکی نه‌که‌ین. ئه‌وانه‌ زمانی ئه‌وتۆن که‌ ماوه‌یه‌کی زۆر له‌ گه‌ڵیان ژیاوین.لێیان وه‌رده‌گرین، لێمان وه‌رده‌گرن. پێوه‌ندییه‌کی ئاوا هه‌بێ له‌ گه‌ڵ زمانه‌کانی دراوسێ. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، ئه‌و زمانانه‌ ده‌سه‌ڵاتیان هه‌بووه‌ به‌ سه‌ر زمانی کوردیدا، به‌ڵام، ئه‌و پێوه‌ندییه‌ درێژه‌ پێبدرێ.زمانێکی پوخت وپاراو. ئه‌وه‌ ده‌توانێ زمانی کوردی ده‌وڵه‌مه‌ند بکا. به‌ڵام په‌تیکردنی توندوتیژی زمانی کوردی ئه‌و زمانه‌ کز ده‌کا. ئه‌وه‌ دۆستایه‌تی له‌ گه‌ڵ زمانی کوردی نییه‌، ئه‌من ده‌ڵێم دوشمنایه‌تییه‌.

قازی: وه‌زعی شێوازه‌کانی نووسینی کوردی هێندێک له‌ یه‌ک جیاوازن ، له‌وانه‌یه‌ ده‌کارهێنانی ئه‌لفووبێی
جۆربه‌جۆر له‌وباره‌یه‌وه‌ بێ ته‌ئسیر نه‌بێ. مه‌به‌ستم جیاوازییه‌کانی نێوان شێوازی نووسینی کوردیی نێوه‌ڕاست (سۆرانی ) ، و کوردیی ژووروو (کرمانجی) یه‌. پێتان وایه‌ بارودۆخی هه‌ر کام له‌و شێوازه‌ نووسینانه‌ ده‌بێ هه‌ریه‌ک به‌ سه‌ری خۆیان لێیان بکۆڵدرێته‌وه‌؟ که‌مایه‌سییه‌کانیان نیشان بدرێ و ڕێگه‌ی پێشکه‌وتنیان ده‌ستنیشان بکرێ یان چۆنی ده‌بینی ؟

حه‌سه‌نپوور: له‌هجه‌ی ئه‌ده‌بی نووسینی کرمانجی و سۆرانی ده‌بێ پێوه‌ندییه‌کی زۆریان هه‌بێ و ده‌شیان بێ له‌ واقع دا. ئێمه‌ نازانین له‌ ده‌ساڵی داهاتوو دا باری کوردستان چۆن ده‌بێ ؟ به‌ڵام وا دیاره‌ پێوه‌ندی وانه‌ زۆرتر ده‌بێ. ئێستا نووسه‌ری کرمانجی زمان هه‌ن به‌ تایبه‌تی له‌ ده‌ره‌وه‌ی کوردستان. به‌ڵام له‌ کوردستانیشدا به‌ هۆی ئه‌و شه‌ڕوکێشانه‌ی هه‌بووه‌ ، به‌شێک له‌ کوردی ترکییه‌ هاتوون له‌ عێراق بوون ، ئی عێراق له‌ ئێران بوون ، فارسی زۆر فیر بوون. به‌ڵام له‌هجه‌کان، نه‌ک هه‌ر له‌هجه‌کان ، هه‌ڵپه‌ڕکێی کوردی باکووری کوردستان تێکه‌ڵاوی خوارێ بووه‌، ئی خوارێ تێکه‌ڵاوی ڕۆژهه‌ڵات بووه‌، مۆسیقا وزمانیش وای لێهاتووه‌.

قازی: ئێستا شێوه‌ی پشتێند به‌ستن له‌ جلوبه‌رگی ژنانه‌ی مهابادێ دا له‌ زۆر جێگایان زۆر پاپولێره‌ !!

حه‌سه‌نپوور: به‌ڵی، ئێستا وای لێهاتووه‌. ئه‌و پێوه‌ندییانه‌ یه‌کجار زۆر بووه‌. له‌ هه‌موو بوارێکدا ئێمه‌ ده‌یبینین. به‌ڵام له‌ بواری زمان دا بڕێک جیاوازه‌. چونکه‌ بۆوێنه‌ زمانه‌که‌ زۆر ئاڵۆزتره‌ له‌ هه‌ڵپه‌ڕکێ. دره‌نگتر ده‌گۆڕدرێ. به‌ڵام ئه‌و پێوه‌ندییانه‌ ده‌ستی پێکردووه‌. چی لێ دێ ؟ پێم وایه‌ که‌س ناتوانێ پێشبینی بکا. به‌ڵام زۆر پێویسته‌که‌ پێوه‌ندییه‌کی زۆر دینامیک و به‌هێز و ئاڵۆز هه‌بێ به‌ینی ئه‌و دوو شێوازانه‌!

قازی: ڕێزدار دوکتور حه‌سه‌نپوور پێشتر هێندێکتان باس کرد. به‌ بۆچوونی ئێوه‌ بۆ ئه‌وه‌ی بکرێ زمانی کوردی له‌ سه‌روبه‌ندی ئێستا دا بۆ نووسینی هێندێک بابه‌تی ده‌قیقه‌، یان مژاری زانستی ده‌کاربکرێ داتاشین یان ده‌کارهێنانی وشه‌ی ئه‌وتۆ که‌ پێشتر به‌و ‌واتایانه‌ له‌ نووسین دا ده‌کارنه‌کراون چۆن هه‌ڵده‌سه‌نگێنن؟ ئێستا گه‌ڕانه‌وه‌ سه‌ر زمانی ئه‌وێستایی و زمانی کۆنتر هێندێک باوه‌، ئه‌وه‌ چۆن ده‌بینن ؟

حه‌سه‌نپوور: ئه‌من پێم وایه‌ نابێ بگه‌ڕێینه‌وه‌ بۆ سه‌ر زمانه‌ کۆنه‌کان. ئه‌و مه‌یله‌ش به‌شێکی ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ سه‌ر ئه‌و ویست و داوخوازه‌ی که‌ زمانێکی په‌تی کوردیمان هه‌بێ. من پێم وایه‌ ئه‌و زمانانه‌ مردوون. خه‌ڵکی کورد ئێستا نازانێ ئه‌وێستایی چۆن بووه‌ ؟ واتاکان چۆن بوون. پێویست نییه‌. زمانی زیندووی ئێستا خۆی دینامیزمێکی هه‌یه‌ ده‌توانێ وشه‌ ساز بکا. چ به‌ وه‌رگرتن ، چ میکانیزمه‌کانی خۆی ده‌کاربێنێ. گشت زمانێکی زیندوو ئامرازی وشه‌ڕۆنانی هه‌یه‌، وشه‌ دانانی هه‌یه‌. کوردیش وه‌ک ئه‌و زمانانه‌ ئه‌و ئامرازانه‌ی هه‌یه‌، و باشیش ده‌کار هێندراوه‌. من پێم وایه‌ له‌ سه‌ده‌ی 20وه‌ تا ئێستا ڕۆشنبیری کورد که‌لکێکی زۆر باشیان وه‌رگرتووه‌ له‌ ئیمکاناتی زمانی کوردی بۆ وه‌ی وشه‌ دابنێن .

قازی: ئێوه‌ که‌لکوه‌رگرتن له‌ به‌یته‌کانی کوردی ، له‌ فۆلکلۆری کوردی و ئه‌و وشانه‌ی ده‌واندا هه‌نه‌ چۆن ده‌بینن ؟ مه‌به‌ستم ئه‌وه‌یه‌ بۆ ده‌ کار هێنانی وشه‌ی تازه‌ له‌ زمانی نووسین دا مرۆ وه‌ک ده‌ستاوێژ و سه‌رچاوه‌یه‌ک بگه‌ڕێته‌وه‌ سه‌رچی ؟

حه‌سه‌نپوور: من پێم وایه‌ ، ڕێگایه‌کی ئه‌وه‌یه‌ تائێستا نه‌کراوه‌، ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‌ مه‌تنه‌ ئه‌ده‌بییه‌کانی پێشوو چاپ بکرێن و لێکۆڵینه‌وه‌یان له‌ سه‌ر بکرێ و وشه‌کانیان ده‌ربێندرێ و فه‌رهه‌نگێکی باش دابندرێ. نیمانه‌! ئێمه‌ تا ئێستا فه‌رهه‌نگێکی تێروته‌سه‌لی کوردی به‌ کوردیمان نییه‌. ئه‌وه‌ هێشتا نه‌کراوه‌، ئه‌وه‌ ده‌بێ بکرێ. دوایه‌ له‌ ئه‌ده‌بییاتی زاره‌کی به‌تایبه‌تی به‌یته‌کان که‌ باست کرد که‌لک وه‌ربگیرێ. پێم وایه‌ ئه‌وانه‌ پڕن له‌، نه‌ک هه‌ر وشه‌، به‌ڵکوو هه‌روه‌ها، شێوه‌ی ده‌کارهێنانی وشه‌ له‌ ڕاده‌ی ڕسته‌ دا. شتی یه‌کجار جوانی تێدایه‌. به‌یتی کوردی هونه‌رێکی یه‌کجار گرینگ و ئاڵۆزه [پێچه‌ڵپێچه‌]، به‌ تایبه‌تی له‌ باری زمانه‌وه‌. من پێم وایه‌ ته‌واوی ئه‌وانه‌ ده‌کرێ که‌لکیان لێ وه‌ربگیرێ بۆ ئه‌وه‌ی که‌ زمانی کوردی ده‌وڵه‌مه‌ندتر بکرێ. له‌ جیاتی ئه‌وه‌ی وه‌دوای وه‌ی بکه‌وین وشه‌کان وه‌ده‌رنێین ، چاو له‌و به‌یتبێژانه‌ بکه‌ین. به‌یتبێژی نه‌خوێنده‌وار زمانی کوردی وه‌ها ده‌کارهێناوه‌ که‌ به‌ڕاستی ئینسان سه‌ری سووڕ ده‌مێنێ.چۆن توانیویانه‌ ئه‌وکاره‌بکه‌ن؟ بێ ئه‌وه‌ی تێئۆری بزانن ، بێ ئه‌وه‌ی خوێندبێیان. بۆچی ڕۆشنبیر که‌ زۆرتریان شارستانین و گشتیان خوێنده‌وارن ، ئه‌وانه‌ بۆچی ناتوانن ؟بۆچی وه‌دوای وه‌ی ناکه‌ون؟ بۆچی وه‌دوای ئه‌و کانگا گرینگانه‌ ناکه‌ون که‌ به‌شێک له‌ مێژووی زمانی کوردین؟ بۆچی ده‌یانه‌وێ ئه‌و وشانه‌ی که‌ به‌یتبێژه‌کانیش ده‌کاری دێنن، ته‌نانه‌ت ده‌یانه‌وێ ئه‌وانه‌ش وه‌ده‌رنێن ؟

قازی: وه‌ک ئاگاداربم ئێوه‌ نووسراوه‌یه‌کتان هه‌یه‌ سه‌باره‌ت به‌ بابمه‌زنی له‌ زمانی کوردیدا. گرینگی ئه‌وه‌ی که‌ ئێوه‌ فکرێکی ئاواتان بۆ هاته‌ پێشێ که‌ له‌وزه‌مینه‌یه‌ دا لێکۆڵینه‌وه‌یه‌ک به‌ زمانی ئینگلیسی بڵاو بکه‌نه‌وه‌ چ بوو ؟

حه‌سه‌نپوور: زمانی کوردی وه‌ک گشت زمانه‌کانی دنیایه زمانێکی پیاومه‌زنانه‌یه‌ ( پاتریارکاله‌). مه‌به‌ستم ئه‌وه‌یه‌ که‌ زمانی کوردی بێلایه‌ن نییه‌ له‌وه‌ی که‌ له‌ کۆمه‌ڵگه‌ی کوردیدا ژن و پیاو ده‌سه‌ڵاتیان نابه‌رابه‌ره‌. ژن ژێر چه‌پۆکه‌یه‌، پیاو ده‌سه‌ڵاتی هه‌یه‌. ئه‌و نابه‌رابه‌رییه‌ له‌ زمانی کوردیدا ڕه‌نگی داوه‌ته‌وه‌ و زمانی کوردی ئه‌و نابه‌رابه‌رییه‌ زۆرتر دووپاته‌ ده‌کاته‌وه‌.زۆرتر به‌رهه‌می دێنێته‌وه‌. من حه‌ولم دا که‌ ئه‌و مانا و واتایانه‌ و ئه‌و وشانه‌ی که‌ له‌ زمانی کوردیدا ئه‌و پێوه‌ندی نابه‌رابه‌ره‌ ده‌رده‌بڕن و دووپاته‌ی ده‌که‌نه‌وه‌، ئه‌وانه‌ لێک ده‌مه‌وه‌ به‌ مه‌به‌ستی ئه‌وه‌ی که‌ ده‌ست له‌ زمانی کوردی وه‌رده‌ین ، هه‌ر وه‌ک له‌ زمانی ئینگلیسی و به‌عزه‌ زمانێکی ڕۆژاوایی و ڕۆژهه‌ڵاتی له‌ 40 ساڵی ڕابردوو دا ئه‌وه‌ کراوه‌. ئێمه‌ش له‌ کوردیدا حه‌ول بده‌ین که‌ ئه‌و وشانه‌ ده‌کار نه‌هێنین. ئه‌و به‌شه‌ی زمان که‌ دژی ژنه‌، که‌ نابه‌رابه‌ری ژن و پیاو دووپاته‌ ده‌کاته‌وه‌ ئه‌وه‌ی ده‌کار نه‌هێنین.

قازی: باشه‌ ده‌کرێ هێندێک نموونه‌ی ئه‌و وشه‌ و زاراوانه‌ باس بکه‌ی ؟

حه‌سه‌نپوور: به‌ڵێ ده‌کرێ. بۆ وێنه‌ ئه‌من ئێستا ده‌توانم بڵیـم : " پیاونابێ کاری وا بکا" ! یا " جا چۆن پیاو ده‌بێ وشه‌ی وه‌ک قه‌ڵه‌م و کاغه‌ز له‌ زمانی کوردی ده‌ربێنێ؟". من که‌ ئێستا ئاوا بڵێم پیاو نابێ کاری وا بکا، پیاوم له‌ جیاتی ئینسان ده‌کار هێناوه‌.

قازی: به‌ڵام ده‌ زمانانی ئوڕووپاییش دا شتی وا هه‌یه‌. وه‌نییه‌؟ ده‌ ئینگلیسی دا هه‌یه‌.

حه‌سه‌نپوور: له‌ زمانی ئوڕووپاییش دا " مه‌ن" ، بۆ وێنه‌ "مه‌ن" له‌ زمانی ئینگلیسی دا، "ئۆم" له‌ زمانی فه‌رانسه‌یی دا، ئه‌وانه‌ به‌ مه‌عنای ئینسان ده‌کارده‌هێندرێن. له‌ کوردیدا "ژنانه‌" یانی "خوێڕییانه‌". له‌ کوردی دا "ژن" چه‌ند مه‌عنای هه‌یه‌. یه‌کێک له‌ مه‌عناکانی" ژن" خوێڕی، نه‌فام و بێ ده‌سه‌ڵاته‌.
له‌ گشت زمانه‌کانی تریش [دا] وایه‌. پیاو یانی ئازا. ئێمه‌ ده‌ڵێین : " فڵانه‌که‌س زۆر پیاوه‌"، یانی زۆر ئازایه‌. له‌ ئینگلیسی، عه‌ڕه‌بی، فارسی و ترکی و گشت زمانه‌کانی دیش دا وایه‌. ئه‌من نامه‌وێ بڵێم هه‌ر کوردی وایه‌. به‌ڵام، من حه‌ولم دا به‌و زانسته‌ی که‌ من په‌یدام کردووه‌ له‌ زمانی ئینگلیسی و به‌عزه‌ زمانێکی تر، که‌ فێمینیستان له‌ 40 ساڵی ڕابردوو دا حه‌ولیان داوه‌ ئه‌و پێوه‌ندییانه‌ ڕوون که‌نه‌وه‌. من ویستم ئه‌و کاره‌ بکه‌م که‌ له‌ زمانه‌کانی تر دا کراوه‌.

قازی : ببووره‌ بۆ زاراوه‌ی فێمینیزم و فێمینیست هیچ شتێکت به‌ زه‌ین دا نه‌هاتووه‌ به‌ کوردی ؟

حه‌سه‌نپوور: هیچم به‌ زێهن دا نه‌هاتووه‌ و ڕاستیه‌که‌شی حه‌ولم نه‌داوه‌. موشکیلی تر، گیروگرفتی تر ئه‌وه‌نده‌ زۆرن که‌ ده‌رفه‌تی وه‌م نه‌بووه‌ من خۆم زۆر له‌وبابه‌ته‌وه‌ کاربکه‌م.

قازی : ڕێزدار دوکتور ئه‌میری حه‌سه‌نپوورمامۆستا ی زانکۆی تۆرانتۆ له‌ کانادا زۆر خوشحالین که‌ بانگهێشتنت قه‌بووڵ کردین و له‌م به‌رنامه‌یه‌ی ڕوانگه‌ دا به‌شداریت له‌ گه‌ڵ کردین. هیوادارم بتوانین به‌رنامه‌یه‌کی دیکه‌ش ئاسته‌ بکه‌ین. چارێکی دیکه‌ زۆر به‌ خێرهاتنت ده‌که‌ین.

حه‌سه‌نپوور: منیش زۆرتان لێ مه‌منوونم که‌ ئه‌و ده‌رفه‌ته‌و دامێ ئه‌و باسانه‌ به‌یه‌که‌وه‌ بکه‌ین.

قازی: بینه‌رانی خۆشه‌ویست لێره‌ دا به‌رنامه‌ی ئه‌مجاره‌ی ڕوانگه‌ش داده‌کووژێنین . هه‌تاکوو به‌رنامه‌یه‌کی دیکه‌ لای ئێوه‌مان خۆش !

Thursday, April 12, 2007

هه‌تا نه‌بۆته‌ گرێپووچکه‌ له‌و باسه‌ ده‌کشێمه‌وه‌


به‌ڕێز کاک حه‌سه‌ن!

دیاره‌ ئه‌وه‌ی ده‌رمبڕیوه‌ بۆچوونی خۆمه‌ و هه‌ر ده‌بێ واش بێ؛نازانم مه‌به‌ستت له‌ "ته‌نێ ده‌کرێ وه‌ک ده‌ربڕینێکی که‌سی دابندرێ" چییه‌! هه‌ر ده‌بێ مه‌سعوود محه‌مه‌د بۆت بنرخێنێ هه‌تا به‌ هێندی بگری ؟
سه‌باره‌ت به‌ "وه‌کی دی" به‌ داخه‌وه‌ باسه‌که‌ت به‌ لاڕێدا بردووه‌ و به‌ نموونه‌کانتڕا دیاره‌ که‌ "وه‌کی دی" ت هه‌ر له‌ بنه‌ڕه‌ته‌وه‌ سه‌ره‌ونخوون چه‌قاندووه‌، بۆیه‌ نابێ چاوه‌ڕوانی به‌ره‌که‌ی بین! هه‌ر لێیگه‌ڕێین باشتره‌!
من ناڵێم زمانناسم، به‌ڵام ده‌زانم ئه‌وی تۆزقاڵێک سه‌ری له‌ زمان ده‌ربچێ ده‌زانێ ئه‌وه‌ی کوردی باشوور ده‌یکه‌ن "سه‌لیقه‌ی زمانی" نییه‌ و "سه‌قه‌تکردنی زمان"ه‌. قیامه‌تیش ڕانابێ ئه‌گه‌ریه‌كێک بڵێ ئه‌و شێوازه‌ی ئه‌وان ڕه‌چاوی ده‌که‌ن هه‌ڕه‌شه‌یه‌که‌ له‌ زمانی کوردی."پێوانه‌کانی" ژیربێژی به‌ چ ڕببه‌یه‌ک ده‌پێوی که‌ به‌ بۆچوونێکی وا هه‌ڵده‌چی؟! هه‌ر کورده‌کانی باشوور، ئه‌وانه‌ی دڵسۆز و لێزانی زمانن، چه‌ند جاران ڕایانگه‌یاندووه‌ ئه‌گه‌ر ئه‌و ڕه‌وته‌ له‌ باشوور به‌ری نه‌گیرێ زمانه‌که‌مان ده‌فه‌وتێنێ.هه‌ر زمانناسێک شێوازێکی هه‌ڵه‌ی ده‌ربڕین بکاته‌ پێوانه‌ بۆ دیتنه‌وه‌ی نهێنییه‌کانی زمان، ناکرێ به‌ زمانناس دابندرێ.پێم سه‌یره‌ تا ئێستا هه‌ستت به‌و مه‌ترسییه‌ نه‌کردووه‌ که‌له‌ باشوور تووشی زمانی کوردی بووه‌ و خه‌ریکیشی به‌ بیانووی "زمانی ده‌وڵه‌تی" ڕێیان بۆ خۆش ده‌که‌ی که‌ هه‌ر وا مل پێوه‌نێن !
من نامه‌وێ خزمه‌ته‌کانی مه‌سعوود محه‌مه‌د کوێر بکه‌مه‌وه‌. ده‌مه‌وێ بڵێم هه‌رچی ئه‌و گوتوویه‌ نابێ بێ ئه‌م لا و ئه‌و لا به‌ ڕاست دابندرێ. سه‌باره‌ت به‌ " ڕاهێزان" و "ڕابه‌زین" بۆچوونه‌که‌ی به‌ هه‌ڵه‌ ده‌زانم وپێموایه‌ جه‌نابیشت بناغه‌ی کاره‌که‌ت له‌ سه‌ر هه‌ڵه‌ داڕشتووه‌ بۆیه‌ زه‌حمه‌ته‌ لێک حاڵی بین. ئه‌و وتانه‌ی مه‌سعوود محه‌مه‌دیش که‌ وه‌ک نموونه‌ بۆ سه‌لماندنی بۆچوونه‌که‌ت نووسیوتنه‌وه‌ پێویسته‌ بکرێن به‌ کوردی هه‌تا کوردێک تێیان بگا. وه‌ک جاری پێشووش گوتم" وشه‌کان کوردین [زۆربه‌یان نه‌ک هه‌موویان] به‌لام داڕشتنه‌که‌ کوردی نییه‌.
به‌داخه‌وه‌م که‌ ئه‌وه‌ی ئێستا به‌ زمانی کوردی ده‌کرێ باش به‌ ده‌واری شڕی نه‌کردووه‌! پێموابوو دڵسۆزانی خۆت ئاسایی ده‌توانن دڕوویه‌ک له‌ قالبی ئه‌و زمانه‌ هه‌ڕه‌شه‌ لێکراوه‌ ده‌ربێنن، به‌ڵام وادیاره‌ دڕووئاژنتری ده‌که‌ن و به‌ پێوانه‌ی ده‌مارگرژی و ئێحساسات داروپه‌ردووی هه‌ڵده‌ته‌کێنن! من نامه‌وێ ڕێبواری ئه‌و ڕێگایه‌ بم و ڕێ بۆ ڕه‌وتێکی هه‌ڵه‌ خۆش بکه‌م. به‌داخه‌وه‌ به‌و شێوازه‌ی جه‌نابت ڕه‌چاوی ده‌که‌ی ناکرێ باسه‌که‌ وا په‌ره‌ پێ بدرێ که‌ ئاکامه‌که‌ی کردنه‌وه‌ی گرێیه‌ک بێ! بۆیه‌ هه‌تا نه‌بۆته‌ گرێپووچکه‌ له‌و باسه‌ ده‌کشێمه‌وه‌

ماڵاوا !

Wednesday, April 11, 2007

به‌رنامه‌ی ئه‌م حه‌وتوویه‌ی ڕوانگه‌



ڕوانگه‌

میوانی ئه‌م حه‌وتوویه‌ی ڕوانگه‌ ڕایمار هایده‌ر ئه‌ندامی ده‌ستپێشخه‌ری نێونه‌ته‌وه‌یی بۆ ئازادی ئوێجاڵان و ئاشتی له‌ کوردستانه‌. ڕایمارهایده‌ر به‌ زمانی کوردیی سه‌روو باسی چالاکی و تێکۆشه‌کانی کۆمه‌ڵه‌که‌یان ده‌کا. ڕوانگه‌ شه‌مۆ شه‌و 14 ئاوریل سه‌عات 21:45 به‌ کاتی ناوه‌ندیی ئوڕووپا له‌ تێلێڤیزیۆنی ڕۆژه‌وه‌ بڵاو ده‌کرێته‌وه‌. هه‌مان به‌رنامه‌ سه‌رله‌به‌یانی ڕۆژی دووشه‌مۆ 16ی ئاوریل سه‌عات 10:30 دووپاته‌ ده‌بێته‌وه‌

وه‌کی دی "وه‌ک ئیدی" ڕاهێزان و ڕاهێزاندن


به‌ڕێز موکریان!
سپاس بۆ ڕوونکردنه‌وه‌ دوور و درێژه‌که‌ت.ئه‌و به‌شه‌ی سه‌باره‌ت به‌ قسه‌کانی به‌ڕێز کوردستان موکریانی نووسیوته‌، له‌ڕاستیدا چ پێوه‌ندییه‌کی به‌ باسه‌که‌ی ئێمه‌وه‌ نییه‌.
ئه‌وه‌ش که‌ پێتان وایه‌ ئه‌و دووسه‌رچاوانه‌ "زۆر بازاڕییانه‌ و نازانستییانه‌ داڕێژراون و ناکرێ له‌ بواری زمانناسیدا زۆریان پشت پێ ببه‌سترێ" هه‌تا ئه‌وه‌ی که‌ نرخاندنێکی تێر و ته‌سه‌لی ڕه‌خنه‌گرانه‌یان له‌ سه‌ر نه‌نووسراوه‌ ته‌نێ ده‌کرێ وه‌ک ده‌ربرێنێکی که‌سی دابندرێ.
من له‌ پۆستی پێشوو دا گوتبووم ئه‌و دوو سه‌رچاوانه‌ هه‌ردووکیان "وه‌کی" یان به‌ هاوتای "وه‌ک " و " وه‌کوو" داناوه‌ و مه‌به‌ستم دانانی" وه‌ک" له‌ جێی " وه‌کی" یان،"وه‌کوو"
له‌ جیاتی "وه‌کی " بوو.
به‌پێی بۆچوونی زمانی پێم وایه‌ ده‌سته‌واژه‌ی " وه‌کی دی " له‌ ڕاستیدا " وه‌ک ئیدی " یان "وه‌ک ئیدیکه‌" بێ که‌ له‌ سه‌ر زمان سواوه‌. من ده‌زانم له‌ نووسینی کوردیی نێوه‌ڕاست دا "هتد" = هه‌تا دوایی، له‌ بری " وه‌ غیره‌" ی فارسی ده‌کار ده‌کرێ، به‌ڵام ، ئه‌گه‌ر له‌م ڕستانه‌ی خواره‌وه‌ ورد بییه‌وه‌ ده‌ڕاستیدا "وه‌کی دی" ده‌کرێ مانای "ئه‌وانی دی" شی تێبخوێندرێته‌وه‌:
" سوور و سپی و شین وه‌کی مۆر و بۆر و خۆڵه‌مێشی ڕه‌نگن"
" ئه‌و کابرایه‌ باسی ڕه‌نگی سوور وشین و وه‌کی دی [ وه‌ک ئه‌ویدی ] ده‌کا"
له‌م ڕسته‌یه‌ی سه‌ره‌وه‌ دا "وه‌کی دی" [ وه‌ک ئه‌ویدی] واتای ڕه‌نگه‌کانی دیکه‌ی تێده‌خوێندرێته‌وه‌.
پنکتی دووه‌می که‌ ده‌مه‌وێ لێره‌دا هێمای پێبکه‌م ئه‌و ده‌ربڕینه‌ی جه‌نابته‌ که‌ ده‌نووسی :
"ئه‌وه‌ی له‌وێ قسه‌ی پێده‌کرێ [ باشووری کوردستان] و پێی ده‌نووسرێ فڕی به‌ سه‌ر زمانی کوردییه‌وه‌ نییه‌ و به‌ هه‌ڕه‌شه‌یه‌کی ده‌زانم له‌ سه‌ر زمانی کوردی..."
باشه‌ ئه‌و ده‌ربڕینه‌ چ فڕی به‌ زانستی زمانناسییه‌وه‌ هه‌یه‌. کوا زمانناسان له‌ خۆیان ڕاده‌په‌ڕموون به‌ خه‌ڵک بڵین چۆن قسه‌ بکه‌ن؟ به‌ پێچه‌وانه‌ ئه‌وان به‌ لێکۆڵینه‌وه‌ له‌شێوه‌ی قسه‌کردنی خه‌ڵک نهێنییه‌کانی زمان ده‌دۆزنه‌وه‌.شتێک هه‌یه‌ ئه‌ویش "سه‌لیقه‌ی زمانی"یه‌. ئه‌گه‌ر جه‌نابت به‌ من بڵێی من په‌پێی ئه‌زموون و پێخۆشبوونی خۆم ڕاوێژی ئه‌رده‌ڵانیم له‌ بابانی پێ خۆشتره‌، ڕه‌نگه‌ ئه‌وه‌ بسه‌لمێندرێ. به‌ڵام، ئه‌وه‌ی به‌ شێوه‌یه‌کی گشتگرانه‌ و حوکمی مرۆ بۆچوونی خۆی بکا به‌ پێوه‌ری داوه‌ری له‌ سه‌ر ڕاستی و ناڕاستی له‌ زمان دا ئه‌ویش له‌ مه‌ڕبه‌شێکی کوردستان که‌،له‌ زه‌مانی "ئینتیدابی بریتانی" یه‌وه‌ به‌و زمانه‌ خوێندراوه‌ و ئێستا وه‌ک زمانی ده‌وڵه‌تی به‌ ڕه‌سمی ده‌ناسرێ بۆ له‌مل دانی به‌ پێچه‌وانه‌ی هه‌موو پێوانه‌کانی ژیربێژییه‌.
پنکتی سیێه‌م داوه‌ریتانه‌ له‌ سه‌ر نه‌مر مه‌سعوود محه‌مه‌د که‌ خزمه‌ته‌کانی به‌ زمانی کوردی هه‌روا به‌ هاسانی کوێر ناکرێته‌وه‌.
من ماوه‌یه‌کی زۆر به‌ دنیای ئیترنێت دا گه‌ڕام بۆ دۆزینه‌وه‌ی ده‌ربڕینی "ڕاهێزاندن" به‌و جۆره‌ی که‌ مه‌سعوود محه‌مه‌د پێشنیاری کردووه‌ و بۆ وه‌فاداری به‌وی عه‌ینی قسه‌کانی لێره‌دا بۆ ئاگاداری جه‌نابت وه‌ده‌گوێزمه‌ ئێره‌:
" وا پێ ده‌چێ "داهێزان " له‌ " هێز"ه‌وه‌ هاتبێ. له‌مه‌وه‌ ده‌توانرێ داهێزان بۆ شتێکی چرۆسایی یاخود دا له‌نگابێ یا خود ڕوو له‌ که‌م کردن بێ به‌ کاربێت. وه‌ک: داهێزانی ئابووری، داهێزانی کاره‌با، داهێزانی کشتوکاڵ. ئه‌م زاراوانه‌ واتای کۆنینه‌ی داهێزان ناکوژن.
له‌ رێی "مفهوم المخالفه‌"وه‌ ده‌شێ " ڕاهێزان " بۆ زیاد کردنی هێز بێت وه‌ک بڵێین: کاره‌با سه‌رێکیان داهێزا، زۆری نه‌برد ڕاهێزرایه‌وه‌. دووساڵه‌ ئابووریمان، شکرێ له‌ ڕاهێزاندایه‌"

دوا وشه‌ی پۆستی ئه‌مجاره‌ ، به‌ پێی بۆچوونی زمانی و له‌ ناڕێکی له‌ گه‌ڵ جه‌نابت دا له‌مه‌ڕ "ڕابه‌زین " وه‌ک "مفهوم المخالفه‌" ده‌شێ له‌ به‌رانبه‌ر " دابه‌زین " دا ده‌کار بکرێ .
بۆ وێنه له‌م ڕسته‌یه‌ دا " دوکتور دوای تاقیکردنه‌وه‌ گوتی شه‌ماڵ گوشاری خوێنی دابه‌زیوه"
ئه‌گه‌ر هێندێک پشوو بدا و ئاگای له‌ خۆی بێ دیسان گو‌شاری خوێنی ڕاده‌به‌زێ"
هه‌ر ڕاوه‌ستاو بی !
حه‌سه‌نی قازی

موکریان سووره‌ له‌ سه‌ر قسه‌ی خۆی و ده‌ڵێ


سڵاو به‌ڕێزم !

ئه‌و دوو سه‌رچاوانه‌ی ئاماژه‌ت پێکردوون من به‌ سه‌رچاوه‌یه‌کی جێ متمانه‌یان نازانم. هه‌ر دووک سه‌رچاوه‌ ده‌کرێ به‌ ئاواڵدووانه‌ دابندرێن و هه‌ر دووکیشیان زۆر بازاڕییانه‌ و نازانستییانه‌ داڕێژراون وناکرێ له‌ بواری زمانناسییدا زۆریان پشت پێ ببه‌شترێ.[بۆیه‌ش به‌و دوو سه‌رچاوانه‌ت ده‌ڵێم "ئاواڵدووانه‌" چونکه‌ به‌ وته‌ی " کوردستان موکریانی"، "هه‌نبانه‌ بۆرینه‌" هه‌ر "کوردستان"ه‌که‌ی " گیوی موکریانی" یه‌ و کاتی خۆی که‌ "گیو" ئه‌و به‌رهه‌مه‌ی داوه‌ به‌ کۆڕی زانیاری ، بۆیان چاپ نه‌کردووه‌ و نه‌شیانداوه‌ته‌وه‌! "هه‌ژار"، که‌ ئه‌و ده‌م له‌ کۆڕی زانیاری کاری کردووه‌ ئه‌و نوسخه‌یه‌ی هه‌ڵگرتووه‌ و له‌ ئاکامدا به‌ هێندێک ئاڵوگۆڕه‌وه‌ کردوویه‌ به‌ " هه‌نبانه‌ بۆرینه‌" ! به‌ڵام ئه‌وه‌ هه‌ویرێکه‌ و ئاوی زۆر ده‌وێ، جارێ لێره‌ ناشێلدرێ. هه‌ر وه‌ک تێبینییه‌ک ده‌کرێ له‌ به‌رچاو بگیرێ].
جا ته‌نانه‌ت به‌ پێی ئه‌و دوو سه‌رچاوانه‌ش ئه‌گه‌ر له‌ ده‌ربڕینه‌که‌ت ورد بینه‌وه‌، به‌ ڕوونی ده‌رده‌که‌وێ که‌ جه‌نابت به‌ هه‌ڵه‌ به‌ کارت هێناوه‌.ده‌ هیچکام له‌و سه‌رچاوانه‌ دا شتێک نابیندرێ که‌ بۆچوونه‌که‌ی جه‌نابت بسه‌لمێنێ! جه‌نابت "وه‌کی دی" به‌ مانای " وغیره‌" ی فارسی به‌ کار دێنی که‌ ده‌ کوردی دا یان "هتد"ی له‌ جێ داده‌نێن که‌ کورتکراوه‌ی هه‌تا دوایی "یه‌ ، یان ده‌ڵێن "ئه‌وانی دی/ئیدیکه‌ (هی تر)،.." ڕاسته‌ ده‌ربڕینێک ده‌کرێ چه‌ند مانای هه‌بێ ، به‌ڵام دێره‌دا بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ی جه‌نابت له‌به‌ر چاوته‌ ئه‌وه‌ی به‌کارت هێناوه‌ پڕ به‌ پێست نییه‌. "وه‌ک" زۆرتر بۆ شوبهاندنی شتێک به‌ شتێکی دی به‌کاردێ؛ناکرێ بڵێی "سوور و سپی و شین و وه‌کی دی"! له‌ کوێ شتی وات بیستووه‌؟! ده‌کرێ بڵێی " سوور و سپی و شین و ڕه‌نگه‌کانی دی" یان " ئه‌وانی دی " ، یان "هتد". به‌ پێی ویستی جه‌نابت ئه‌گه‌ر جێگۆڕکێش به‌ وشه‌کانی نێو ئه‌و دوو فه‌رهه‌نگه‌ بکه‌ی و ده‌گه‌ڵ ده‌ربڕینه‌که‌ت پێکیان بگری نه‌ک هه‌ر هیچ ڕوون نابێته‌وه‌ به‌ڵکوو شتێکی وای لێ ده‌رده‌چێ که‌ فڕی به‌ سه‌ر کوردییه‌وه‌ نابێ ! ئه‌وه‌ کوێی کوردییه‌ : " ئاسۆرییه‌کان، کلدانییه‌کان، سوریانی ئۆرتۆدۆکس ، نه‌ستوورییه‌کان و وه‌ک دی" ؟
سه‌باره‌ت به‌ داتاشینی وشان : من زۆر وشه‌م لێ دیوی که‌ ناله‌بار داتاشراون. چونکه‌ پێموابووه‌ ئه‌و هه‌ویره‌ش ئاوی زۆر ده‌وێ و له‌وانه‌یه‌ مه‌ودا بۆ شێلانی نه‌بێ لیستم لێ ساز نه‌کردوون. ڕه‌نگه‌ له‌ داهاتوو دا ئه‌وه‌ش بکه‌م.
ئه‌من له‌ ئاست ده‌ره‌تانی زمانی کوردی بۆ ڕۆنانی مانای نوێ دڕدۆنگ نیم، به‌ڵام له‌ ئاست به‌کارهێنه‌رانی زمانی کوردیدا دڕدۆنگم. کاتێک له‌ زمانی کوردی باشووری کوردستان ورد بییه‌وه‌ ده‌زانی ده‌ڵێم چی. ئه‌وه‌ی له‌وێ قسه‌ی پێده‌کرێ و پێی ده‌نووسرێ فڕی به‌ سه‌ر زمانی کوردییه‌وه‌ نییه‌ و به‌ هه‌ڕه‌شه‌یه‌کی ده‌زانم له‌ سه‌ر زمانی کوردی. ئه‌وان "زمانزان"ی وه‌ک مه‌سعوود محه‌مه‌دیشیان هه‌بووه‌ که‌ ئاوایان به‌ سه‌ر هاتووه‌! یان له‌وانه‌شه‌ هه‌ر ئه‌و زمانزانه‌نه‌یان بناغه‌ی زمانێکی ئاوا سه‌قه‌تیان بۆ داڕشتبن! با دوور نه‌ڕۆین ، هه‌ر ئه‌وه‌ی مه‌سعوود محه‌مه‌د ده‌ینووسی ده‌بوو لانی که‌م سێ جاری بیخوێنییه‌وه‌ هه‌تا تێی بگه‌ێ!وشه‌کان کوردی بوون به‌ڵام داڕشتنه‌که‌ کوردی نه‌بوو! جا جه‌نابت که‌ له‌ زمان دا وا ورد بینی نابێ خێرا هه‌رچی بیستت و خوێندته‌وه‌ بیقوازییه‌وه‌ و به‌کاری بێنی! به‌ تایبه‌ت ئێستا که‌ له‌ شوێنێکی گرینگ کار ده‌که‌ی و ئه‌وه‌ی ده‌یڵێی ، ئه‌گه‌ر هه‌ڵه‌ بێ، له‌وانه‌یه‌ وا جێ بگرێ ببێته‌ نه‌قڵی "به‌روار"ی زه‌بیحی و به‌ که‌س ڕاست نه‌کرێته‌وه‌. بۆیه‌ له‌ جێی وادا ده‌بێ زیاتر هه‌ست به‌ به‌رپرسایه‌تی بکرێ. ئه‌گه‌ر مه‌سعوود محه‌مه‌د گوتبێتی " له‌ زمانی کوردیدا ، له‌ زۆربه‌ی شێوازه‌کاندا ، به‌ یارمه‌تی پێشگری "ڕا " و "دا" ده‌کرێ مانای نوێ ده‌رببڕدرێ."، نابێ وای دابنێی که‌ هه‌رچی وه‌به‌ر ده‌ستت هات پێشگرێکی وای پێوه‌ بلکێنی و بڵێی پڕ به‌ پێستیتی! ده‌بێ ئه‌وه‌ت له‌ به‌رچاو بێ که‌ ئه‌و پێشگرانه‌ ، به‌ پێی قانوون و ڕێسایه‌ک، له‌ جێی خۆیاندا به‌ کار دێن، نه‌ک له‌ گۆتره‌ و به‌ شێوه‌یه‌کی گشتی له‌ هه‌موو شوێنێک.ناکرێ به‌ پێی ئیشتیا به‌ که‌له‌که‌ی هه‌موو چاوگێکه‌وه‌ بلکێندرێن. ڕاسته‌ جاری وایه‌ پێشگری " ڕا " دۆخی به‌رز بوونه‌وه‌ی تێده‌خوێندرێته‌وه‌، به‌ڵام ئه‌وه‌ بۆ هه‌موو چاوگێک نالوێ. ناکرێ له‌ به‌رامبه‌ر "داهێزان " دا بلێی "ڕاهێزان" ["له‌ کوێ شتی وات بیستووه‌؟]، ده‌کرێ بڵیی " به‌هێزکردنی توانایی" به‌ڵام " ڕاهێزاندنی توانایی" داتاشینی ناشییانه‌ نه‌بێ چییه‌؟ به‌و پێیه‌ی جه‌نابت بۆیچووی ده‌کرێ له‌ به‌رانبه‌ر " داوه‌شان" دا بڵێین " ڕاوه‌شان" ! له‌ به‌رانبه‌ر " دابه‌زین" دا بڵیێن "ڕابه‌زین" ،...! " ڕا " ده‌ زمانی کوردیدا ده‌وری زۆره‌ و ئه‌رکی هه‌ر "به‌رزکرنه‌وه‌" نییه‌ . به‌ هێندێک وشه‌وه‌ ئه‌رکی "وه‌ستاندن" ی له‌ سه‌ر شانه‌ : "ڕاگرتن، ڕاوه‌ستان" ، ئه‌رکی دیکه‌شی هه‌یه‌ که‌ "به‌رزبوونه‌وه‌" ناگرێته‌وه‌، به‌ڵام با نووسراوه‌که‌می پێ درێژدادڕ نه‌که‌م.
من دژی داتاشینی وشان نیم، چونکه‌ زمانێکی زیندوو ئه‌گه‌ر بیهه‌وێ زیندوو بمێنێ ده‌بێ به‌ پێی ڕه‌وتی زه‌مان مه‌ودای بۆ وشه‌ی نوێ هه‌بێ، به‌ڵام من دانووم ده‌گه‌ڵ داتاشینی ناشییانه‌ ناکوڵێ. بۆ داڕشتنی وشه‌یه‌کی نوێ ده‌بێ هه‌موو تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی زمانی کوردی له‌ به‌ر چاو بگیرێن. وادیاره‌ جه‌نابت ئه‌و تێبینییه‌ی مه‌سعوود محه‌مه‌دت وه‌رگرتووه‌ و زرم له‌ به‌رانبه‌ر " داهێزان" دا "ڕاهێزان " ت قوت کردووه‌ته‌وه‌ و پڕ به‌ پێستی خۆشی ده‌زانی ! من ئێستاش پێموایه‌ ئه‌وه‌ به‌ هیچ پێوانه‌یه‌ک ، ده‌و پێسته‌ی دا ناگونجێ دیسان هیوادارم له‌ داهاتوو دا له‌وخاڵانه‌ زیاتر ورد بییه‌وه‌.
سه‌رکه‌وتوو بی!
11/04.2007 06:41

Tuesday, April 10, 2007

موکریان ده‌ڵێ " وه‌کی دی " وا نییه‌ که‌ تۆ ده‌یڵێی



موکریان ده‌ڵێ .....
"ئاسورییه‌کان، کلدانییه‌کان، سوریانی ئۆرتۆدۆکس، نه‌ستوورییه‌کان و وه‌کی دی "

ئه‌وه‌ چه‌ند جاره‌ ده‌نووسراوه‌کانت دا ده‌بینم "وه‌کی دی" به‌ هه‌ڵه‌ به‌کاردێنی! " وه‌کی دی" ده‌ربڕینێکه‌ که‌ به‌ مانای "به‌ شێوه‌یه‌کی دی/به‌ بارێکی دی دا" به‌ کار دێ.ده‌ڵێن:" وه‌کی دی چۆنی؟" به‌ڵام جه‌نابت به‌ مانای "ئی دیکه‌/ئه‌وانی دی "به‌ کار دێنی !
خێرت ده‌گاتێ ئه‌گه‌ر له‌م خاڵه‌ گرینگانه‌ی زمان زیاتر ورد بییه‌وه‌! باسی ئه‌و وشانه‌ش ناکه‌م که‌ دایانده‌تاشی و به‌ حه‌وت پشتان ناچنه‌وه‌ سه‌ر کوردی و داڕشتنی کوردی! بۆ وێنه‌ وشه‌ی "ڕاهێزاندن" له‌ چه‌ند پۆست له‌مه‌و به‌رت دا!
هه‌ر سه‌رکه‌وتوو بی و ماڵاوا
10 April 2007 o6:44

به‌ڕێز موکریان !
زۆر سپاست ده‌که‌م بۆ سه‌ردانی ڕوانگه‌ و کات ته‌رخان کردنت بۆ خوێندنه‌وه‌ی نێوه‌رۆکی ڕوانگه‌. له‌ مه‌ڕ بۆچوونت سه‌باره‌ت به‌ مانای "وه‌کی دی" که‌ وات داناوه‌ ئه‌من به‌ هه‌ڵه ده‌کارم هێنابێ پێم خۆش بوو سه‌رنجت ڕابکێشم بۆ لێکدانه‌وه‌ی ئه‌و مانایه‌ له‌ دوو فه‌رهه‌نگی کوردی دا که‌ له‌کاتی نووسینی ئه‌م دێڕانه‌ دا له‌ به‌رده‌ستم دان.

هه‌نبانه‌ بۆرینه‌
وه‌کی : 1) وه‌ک؛ 2)هه‌رکات؛ 3)ئه‌گه‌ر،هه‌گه‌ر ف 1)نگا : وه‌ک، 2)هرگاه‌؛ 3)اگر

کوردستان (گیوی موکریانی)
وه‌کی: وه‌ختێکی، که‌ ، وه‌کوو، کاتێک ، ده‌مێکی

که‌ وابوو به‌ پاڵپشتی ئه‌م دوو سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌وه‌ ده‌ربڕینی "وه‌کی دی " به‌ومانایه‌ی که‌ ئه‌من له‌ ڕسته‌ی " ئاسۆرییه‌کان، کلدانییه‌کان ، سوریانی ئۆرتۆدۆکس ، نه‌ستوورییه‌کان و وه‌کی دی " ده‌کارم کردووه‌ هه‌ڵه‌ نییه‌. تکایه‌ ‌جێگۆڕکێ به‌و ده‌ربڕینه‌ له‌ گه‌ڵ ئه‌و وشانه‌ی له‌ فه‌رهه‌نگه کان دان بکه‌ ، ئه‌وده‌می قسه‌که‌ ڕوونتر ده‌بێته‌وه‌.

"ئاسۆرییه‌کان ، کلدانییه‌کان ، سوریانی ئۆرتۆدۆکس، نه‌ستوورییه‌کان و وه‌ک دی "
یان
" ئاسۆرییه‌کان ، کلدانییه‌کان ، سوریانی ئۆرتۆدۆکس ، نه‌ستوورییه‌کان و وه‌کوو دی "

وه‌کی دی! ئه‌و مانایه‌ش که‌ ئێوه‌ هێماتان پێکردووه‌ ته‌واو به‌ جێ یه‌. مه‌به‌ستم ئه‌وه‌یه‌ بڵێم که‌ وشه‌ و ده‌ربرێن ده‌کرێ فره‌ مانا بن.
نووسیوتانه‌ : " باسی ئه‌و وشانه‌ش ناکه‌م که‌ دایانده‌تاشی و به‌ حه‌وت پشتان ناچنه‌وه‌ سه‌ر کوردی و داڕشتنی کوردی ! بۆ وێنه‌ وشه‌ی " ڕاهێزاندن " له‌ چه‌ند پۆست له‌مه‌وبه‌رت دا"
زۆرم پێ خۆش ده‌بوو لیسته‌یه‌کم له‌و وشه‌ و ده‌ربڕینانه‌ بۆ بنووسی، به‌ڵام به‌داخه‌وه‌
ئه‌وه‌ی وه‌کوو نموونه‌ باست کردووه‌ نه‌ک هه‌ر لێی وردنه‌بوویه‌وه‌، به‌ڵکوو ئه‌من ئه‌و بۆچوونه‌ به‌ دڕدۆنگی ده‌زانم له‌ ئاست ده‌ره‌تانی زمانی کوردی بۆ ڕۆنانی مانای نوێ.
یه‌که‌م . ئه‌من ئه‌م چاوگه‌م دانه‌تاشیوه‌، به‌ڵکوو زمانزانی نه‌مر مه‌سعوود محه‌مه‌د و به‌ دوی ویدا چه‌ند نووسه‌ر و وه‌رگێڕێک ده‌کاریان هێناوه. مه‌ سعوود محه‌مه‌د ئه‌و "داتاشینه‌"
ڕێک وپێکه‌ی شی کردووه‌ته‌وه‌.
ڵه‌ زمانی کوردیدا ؛ له‌ زۆربه‌ی شێوازه‌کاندا ، به‌ یارمه‌تی [ لێره‌ دا پێشگری "ڕا" و "دا" ]
ده‌کرێ مانای نوێ ده‌رببڕدرێ.
ئه‌گه‌ر که‌سێک ماندوو بێ ده‌ڵێ داهێزاوم واته‌ هێزم که‌م بووه‌ته‌وه‌، هێزم له‌ به‌ر دا نه‌ماوه‌.
به‌له‌به‌رچاو گرتنی ئه‌وه‌ی که‌ پێشگری "ڕا" به‌ پێی بۆچوونی زمانی دۆخی به‌رزبوونه‌وه‌ی
تێده‌خوێندرێته‌وه‌ که‌ واته‌ ئه‌گه‌ر به‌ قیاس بگیرێ و له‌ هێز لێکبدرێ ده‌توانێ مانای پێچه‌وانه‌ی " داهێزان " بدا ، که‌ وابوو " ڕاهێزان" ته‌واو به‌ پێستی خۆیه‌تی و له‌ دۆخی
ترانزیتیڤ (تێپه‌ڕ) دا ده‌بێ به‌ ڕاهێزاندن به‌ مانای ته‌قویه‌تکردن و به‌هێز کردن. من ئه‌و ده‌ربڕینه‌م بۆ وه‌رگێڕانی " سترێنگثن " ده‌کار کردووه‌.
هیوادارم پێوه‌ندیت نه‌پچڕی و ئه‌م دیالۆگه‌ زمانییه‌ درێژه‌ پێبده‌ین و ئه‌گه‌ر سه‌رلێده‌رانی دیکه‌ش مرخی باس و خواسی ئه‌وتۆیان هه‌بێ ئه‌وانیش به‌شداری بکه‌ن.
هه‌ر بژی،
حه‌سه‌نی قازی
2007-04-10

Monday, April 9, 2007

دوکتور میرێلا گالێتی له‌ به‌رنامه‌ی ڕوانگه‌ دا






هاوپرسه‌کی له‌ گه‌ڵ دوکتور میرێلا گالێتی

یای دوکتور میرێلا گالێتی زانایه‌کی ئیتالیایه‌و ساڵانێکی دوورودرێژه‌سه‌باره‌ت ‌کوردان خه‌رێکی لێکۆڵینه‌وه‌ و نووسینه‌. گالێتی هه‌م به‌ ئینگلیسی و هه‌م به‌ ئیتالیایی به‌رهه‌مه‌کانی بڵاو ده‌کاته‌وه‌. تا ئێستا چه‌ند کتێبی له‌ سه‌ر کوردان بڵاوکردووه‌ته‌وه‌ و دۆستێکی وه‌فاداری کوردانه‌‌. ئه‌م هاوپرسه‌کییه‌ی له ‌خواره‌وه‌ ده‌یخوێننه‌وه‌ ده‌قی بابه‌تێکه‌ که‌ له‌4 ی دێسامبری 2004 دا ئاسته‌ کراوه‌ و له‌ 13 و 14ی دیسامبری 2004 له‌ به‌رنامه‌ی ڕوانگه‌ی تیڵێڤیزیۆنی ڕۆژ‌دا‌ بڵاو کراوه‌ته‌وه‌.


قازی : یای مێرێلا، له‌ دوای به‌خێرهێنانت، ده‌کرێ باسی یه‌که‌م نووسینه‌کانی ئیتالیایی سه‌باره‌ت به‌ کوردان و کوردستان بکه‌ی ؟

گالێتی: ئه‌من پێم وایه‌ گرینگه‌ سه‌باره‌ت به‌ یه‌که‌م نووسینه‌کانی ئیتالیایی له‌مه‌ڕ کوردان قسه‌ بکرێ ، نه‌ک هه‌ر سه‌باره‌ت به‌کوردان ، به‌لکوو کوردستان. یه‌که‌م ئیتالیایی که‌ چوونه‌ کوردستان هه‌ر له‌ به‌ر کوردان نه‌بوو ، به‌ڵکوو پێیان خۆش بوو له‌ سه‌ر ئه‌و مه‌سیحییانه‌ بزانن که‌ له‌وێ ده‌ژیان واته‌ : ئاسۆرییه‌کان ، کلدانییه‌کان، سوریانی ئۆرتۆدۆکس ، نه‌ستوورییه‌کان و وه‌کی دی. له‌ سه‌ده‌ی پازده‌یه‌م مارکۆ پۆلۆ به‌ ئێران دا تێپه‌ڕی ، ئه‌گه‌رچی نه‌چووه‌ کوردستانێ، به‌ڵام له‌ نووسینه‌که‌یدا وه‌کوو ویلایه‌تێکی ئیمپراتۆری ئێران باسی کوردستان ده‌کا. ئه‌وه‌ گرینگه‌ که‌ مارکۆپۆلۆ هێما به‌ کوردستان ده‌کا، باسی موسڵ و جێی ئه‌وتۆ ده‌کا. یه‌که‌م گه‌شتوه‌ر، مژده‌ به‌رێکی ئیتالیایی بوو: ڕێکۆلدۆ دێ مۆنتۆکرووچێ، که‌ له‌ کۆتایی سه‌ده‌ی چارده‌یه‌مدا چوو بۆ مووسڵ . ئه‌و باسی کورده‌کان له‌ هه‌رێمه‌که‌دا ده‌کا و هه‌روه‌ها زۆر باسی سیناگۆگیش ده‌کا، چونکوو له‌و سه‌روبه‌ندی دا جووله‌که‌یه‌کی زۆر له‌ مووسڵ ژیاون.
له‌ کۆتایی سه‌ده‌ی چارده‌یه‌مه‌وه‌ ، ده‌کرێ بڵێین هه‌موو سه‌ده‌یه‌ک له‌ لایه‌ن ئیتالیاییه‌کانه‌وه‌ باسی کورده‌کان کراوه‌؛ به‌ تایبه‌تی، له‌ لایه‌ن دیپڵۆماتی وێنیزییه‌وه‌ که‌ به‌ هه‌رێمه‌که‌دا تێده‌په‌ڕین بۆ ئه‌وه‌ی بچنه‌ ئێرانێ.
به‌ڵام پێم وایه‌ گه‌شتوه‌ری هه‌ره‌ گرینگ و یه‌که‌م، پییێترۆ دێلا والێ بوو که‌ ساڵی 1617ی زایینی چووه‌ کوردستان و به‌ وێدا تێپه‌ڕی. ئه‌و سه‌ر به‌ بنه‌ماڵه‌یه‌کی زۆر گرینگی ئیتالیایی بوو. زمانه‌ ڕۆژهه‌ڵاتییه‌کانی ده‌زانی . له‌ ماردین له‌ گه‌ڵ ژنێکی ئاسۆری زه‌واجی کرد، پاشان چووه‌ به‌غدا. زۆری له‌ سه‌ر سه‌فه‌ره‌که‌ی نووسیوه‌ ، و به‌ هاسانی ده‌توانین بڵێین ئه‌وه‌ی دێلا والێ چوارسه‌ده‌ له‌مه‌وبه‌ر نووسیویه‌ ئێستاش هه‌ر ڕاسته‌.سه‌باره‌ت به‌ وه‌یه‌کچوونه‌کانی نێوان ئیتالیا و کوردستانی نووسیوه‌ ، ده‌ڵێ له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی هه‌ر دووک لا زۆریان شایی به‌ خۆیانه‌ ،هه‌ر تاکێک له‌ نێویاندا زیاتر بیر له‌ خۆی ده‌کاته‌وه‌ تا کۆمه‌ڵ به‌ گشتی. ئێمه‌ ده‌زانین ئه‌و سه‌رده‌مانی ئیتالیا به‌ سه‌ر چه‌ندین ده‌وڵه‌تی جوێ جوێ دا به‌ش کرابوو ، هه‌ر وه‌ک کوردستان که‌ له‌ میرنشینی جۆر به‌ جۆر پێک هاتبوو.له‌ ڕوانگه‌ی سیاسیشه‌وه‌ ئه‌و وه‌یه‌کچوونانه‌ گرینگن له‌ نێوان ئیتالیا و کوردستاندا. وه‌ک باسم کرد پییێترۆ دێلا والێ هاوسه‌رێکی ئاسۆری هه‌بوو ، ئه‌و له‌ مه‌ڕ میوانداری کوردانیش شتی نووسیوه‌و باسی کراوه‌ بوونی ژنی کورد ده‌کا له‌ کاتی ڕووبه‌ڕووبوون له‌ گه‌ڵ پیاوی بێگانه‌ دا. ئه‌و ده‌نووسێ ژنی موسڵمان ،ژنی عه‌ره‌ب کاتێک تووشی بێگانان دێن هه‌ڵدێن و خۆیان ده‌شارنه‌وه‌ کاتێک میوانێک دێته‌ ماڵیان . ئه‌و زۆر شتی نووسیوه‌.

قازی : به‌ڕێز گالێتی وابزانم که‌سێکی ئیتالیایی هه‌بووه‌ که‌ له‌ سه‌ر گرامێری کوردی کاری کردووه‌ ؛ گارزۆنی. ده‌گوترێ ئه‌و یه‌که‌م که‌سه‌ که‌ ڕێزمانی کوردی نووسیوه‌. ده‌کرێ له‌ سه‌ر وی هێندێک ئاگاداری بده‌ن به‌ بینه‌ران ؟

گالێتی: ماوریسیۆ گارزۆنی له‌ ساڵی 1787 کتێبی [ ڤۆکابولارێ گراماتیکا دێلا لینگوا کوردا ] واته‌ ڕێزمانی زمانی کوردی بڵاو کرده‌وه‌. ئه‌وه‌ یه‌که‌م کتێب بوو که‌ بڵێ زمانی کوردی زمانێکی سه‌ربه‌خۆیه‌ و دیالێکتی زمانی فارسی نییه‌، چونکوو له‌ نووسینی پێشووتر دا وا گوترابوو. ئه‌وه‌ گرینگه‌ سرنجی بدرێته‌ که‌ گارزۆنی ش له‌ مووسڵ ده‌ژیا، نزیکه‌ی 20 ساڵ له‌وێ ژیا، ئه‌و قه‌شه‌ی کلیسای دۆمێنیکان بوو. له‌ ساڵی 1750وه‌ تیمێکی کلیسای دۆمێنیکان له‌ مووسڵ دامه‌زرابوو. زۆربه‌ی ئه‌و ئیماندارانه‌ ئیتالیایی بوون و له‌ ماوه‌یه‌کی که‌متر له‌ 50 ساڵ دا ئه‌وان دوو کتێبی هه‌ره‌ گرینگیان له‌ مه‌ڕ کوردان نووسی. کتێبی یه‌که‌م ئه‌و ڕێزمانه‌ی بوو باس کرا و کتێبی دووه‌میان جووزێپێ که‌مپانیلێ نووسی و له‌ ساڵی 1818 له‌ ناپۆلی بڵاو کرایه‌وه‌ و نێوی " مێژووی ئایین له‌ کوردستان" ه‌ . ئه‌من پێم وایه‌ ئه‌وه‌ یه‌که‌م کتێبه‌ له‌ جیهان دا که‌ له‌ سه‌ر کوردان به‌ چاپکراوی بڵاو کرابێته‌وه‌، ڕاسته‌ ئێمه‌ شه‌ره‌فنامه‌ مان هه‌یه‌، به‌ڵام شه‌ره‌فنامه‌ تاکۆتایی سه‌ده‌ی 19هه‌م وه‌کوو ده‌ستخه‌ت مابووه‌وه‌ و یه‌که‌م جار له‌ پێترزبوورگ چاپ کرا. به‌ڵام کتێبه‌که‌ی کامپانیلێ له‌ ساڵی 1818 دا چاپ کرا. ئه‌ویش قه‌شه‌یه‌کی کلیسای دۆمێنیکان بوو. بۆیه‌ ده‌توانین بڵێین به‌ ڕێگه‌ی گه‌شتوه‌ران وه‌کوو دێلا والێ یان که‌شیشان که‌ له‌ کوردستان ژیاون ئێمه‌ ئه‌ده‌بییاتێکی گرینگمان هه‌یه‌ سه‌باره‌ت به‌ کوردان و ئه‌و خه‌ڵکانه‌ی له‌ کوردستان ده‌ژین .

قازی : ئێوه‌ له‌ به‌رگی یه‌کێک له‌ کتێبه‌کانتاندا لاپه‌ڕه‌یه‌کی شه‌ڕه‌فنامه‌تان چاپ کردووه‌ که‌ ئێستا ئه‌و ده‌ستخه‌ته‌ له‌ کتێبخانه‌ی تۆرینۆیه‌ له‌ ئیتالیا. ئێوه‌ ده‌زانن کێ ئه‌و ده‌ستخه‌ته‌ی هێناوه‌ بۆ تۆرینۆ له‌ ئیتالیا ؟

گالێتی: نا، به‌ وردی نازاندرێ . ده‌زانین کڕدراوه‌ و له‌ کۆتایی سه‌ده‌ی هه‌ژده‌هه‌مه‌وه‌ له‌ کتێبخانه‌ی شایانه‌ی تۆرینۆ بووه‌. سه‌باره‌ت به‌و ده‌ستنووسه‌ هیچ زانیارییه‌کی دیکه‌ به‌ده‌سته‌وه‌ نییه‌. به‌ڵام، ئه‌وه‌ گرینگه‌ که‌ له‌ تۆرینۆ یه‌ک له‌ ده‌ستنووسه‌ هه‌ره‌ کۆنه‌کانی شه‌ڕه‌فنامه‌ پاریزراوه‌.

قازی: باشه‌ ! ڕێزدار گالێتی ، ئێستا با بزانین یه‌که‌م کورد له‌ ئیتالیا کێ بووه‌ به‌ پێی ئه‌و لێکۆڵینه‌وانه‌ی که‌ ئێوه‌ کردووتانه‌ ؟

گالێتی : وا بزانم سه‌رچاوه‌ی هه‌ره‌کۆن سه‌باره‌ت به‌ ئیتالیاییه‌کانن له‌ کوردستان . به‌ڵام ، له‌ مه‌ڕ کوردان له‌ ئیتالیا پێم وایه‌ هاتنیان بۆ ئه‌وێ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ سه‌ده‌ی بیسته‌م.. بۆ نموونه‌ شه‌ریف پاشا، هه‌ر وه‌ها له‌یلا به‌درخان که‌ له‌میلانۆ له‌ " لاسکاڵا" دانسی کرد ،وابزانم له‌ ساڵی 1942 بوو. ئه‌وه‌ زۆر گرینگ بوو، چونکوو هه‌موو ڕۆژنامه‌ و گۆڤاری ئه‌و سه‌رده‌مه‌ باسیان کردووه‌. وه‌کوو گوتم ، هه‌بوونی کورده‌کان له‌ ئیتالیا ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ سه‌ده‌ی بیسته‌م، نه‌ک زووتر. له‌وانه‌یه‌ کورد زووتریش هاتبن بۆ ئیتالیا ، به‌ڵام من تا ئێستا له‌وباره‌یه‌وه‌ هیچم نه‌دۆزیوه‌ته‌وه‌.

قازی : له‌ سه‌رو به‌ندی تازه‌تر دا ، خوێندکار، یان بازرگان و تاجری کورد که‌نگێ ڕێیان که‌وتووه‌ته‌ ئیتالیا ؟

گالێتی : ئه‌من پێم وایه‌ هاتنی کوردان بۆ ئیتالیا له‌ ساڵانی 60 و 70ی سه‌ده‌ی بیسته‌م دایه‌، که‌ زۆر کوردی سوورییه‌ و عێراق دێن بۆ خوێندن له‌ زانکۆکانی ئیتالیا دا . زۆریان له‌وێ ماونه‌ته‌وه‌ و نه‌گه‌ڕاونه‌ته‌وه‌ وڵاتی خۆیان. ئێستا چه‌ندین دوکتور هه‌ن که‌ له‌ ئیتالیا ده‌ژین ، زۆربه‌یان له‌ گه‌ڵ ژنی ئیتالیایی زه‌واجیان کردووه‌ ، ته‌نێ له‌و چه‌ند ساڵانه‌ی دوایی دایه‌ که‌ دیارده‌ی زه‌واج کردنی پیاوی کورد له‌ گه‌ڵ ژنی کورد ده‌بیندرێ. له‌ پێشدا کورد وه‌ک خوێندکار هاتن له‌ ساڵانی 1970 و ساڵانی 1980 کاندا.زۆربه‌ی ئه‌وانه‌ی هاتن خوێندکار بوون، له‌ ئێرانیشه‌وه‌ هاتن و ده‌کرێ بڵێین له‌ ساڵانی 1990 کاندا موهاجره‌ت کردنێکی نوێ ده‌ستی پێکرد. خه‌ڵکی ئه‌وتۆی که‌ به‌ دووی کار و به‌ دووی ژیانێکی هێمن و به‌ دوور له‌ مه‌ترسی دا ده‌گه‌ڕان ، و هه‌ر وه‌ها، له‌ به‌ر هۆی سیاسی بۆ وه‌رگرتنی په‌نابه‌رێتی سیاسی هاتنه‌ ئیتالیا. ئه‌و کوردانه‌ خه‌ڵکی هه‌موو به‌شه‌کانی کوردستانن ، به‌ تایبه‌تی له‌ ترکییه‌ ، سوورییه‌ و عێراقه‌وه‌.

قازی :وه‌ک ده‌زانین له‌ کۆتاییه‌کانی ساڵی 1998 ڕێزدار عه‌بدوڵا ئوێجاڵان هاته‌ ئیتالیا ، که‌ دواتر باسی ده‌که‌ین. با ئێستا هێندێک باسی شه‌ریف پاشا بکه‌ین.ئێمه‌ ده‌زانین که‌ شه‌ریف پاشا که‌سێکه‌ له‌ کۆنفرانسی ئاشتی له‌ سێڤر، له‌ پاریس گۆیا نوێنه‌رایه‌تی مه‌سه‌له‌ی کوردی کردووه‌ و له‌ بواری نێونه‌ته‌وه‌یی دا هه‌تا ئێستاش که‌ باسی مه‌سه‌له‌ی کورد ده‌کرێ هه‌میشه‌ هێمایه‌ک هه‌یه‌ به‌و کۆنفرانسه‌ی سێڤر و ئه‌و مادانه‌ی که‌ له‌ بڕیاری ئه‌و کۆنفرانسه‌ دا هه‌یه‌. وابزانم شه‌ریف پاشا له‌ ساڵی 1951 له‌ئیتالیا کۆچی دوایی کرد . ئه‌گه‌رده‌کرێ هێندێک زیاتر له‌ سه‌ر شه‌ریف پاشا بدوێن ، چۆن هاته‌ ئیتالیا ؟ گه‌لۆ له‌ ئیتالیا که‌سی ماوه‌ ، نه‌ماوه‌ ؟ هێندێک له‌و باره‌یه‌وه‌ زانیاری بده‌ن به‌ بینه‌ران !

گالێتی : یه‌ک له‌ دوایین لێکۆڵینه‌وه‌کانی من سه‌باره‌ت به‌ شه‌ریف پاشایه‌ . من به‌ هه‌ڵکه‌وت به‌وه‌م زانی که‌ ئه‌و له‌ ئیتالیا ژیاوه‌. ئه‌و زیاتر له‌ مۆنتێ کارلۆ ده‌ژیا له‌ گه‌ڵ هاوسه‌ره‌که‌ی که‌ میسری بوو. وه‌ک ڕه‌نگه‌ بزانی ئه‌و سه‌ر به‌ بنه‌ماڵه‌ی پاشایه‌تی میسر بوو. شه‌ریف پاشا کچێکی هه‌بوو به‌ نێوی مه‌له‌که‌ ، له‌ مۆنتێ کارلۆ ژیانێکی زۆر شایانه‌ی هه‌بوو. له‌ ساڵی 1947 مه‌له‌که‌ له‌ گه‌ڵ شازاده‌یه‌کی ئیتالیایی یه‌کتریان ناسی که‌ نێوی کارلۆ پێکۆرینی مانزۆنی بوو. دوای چه‌ند مانگان زه‌واجیان کرد!

قازی : ئه‌و شازاده‌ ئیتالیاییه‌ خه‌ڵکی کوێ بوو ؟

گالێتی : ئه‌و خه‌ڵکی ماکالابریا ی باشووری ئیتالیا بوو ، به‌ڵام، له‌ مۆنتێ کارلۆ ده‌ژیا، له‌ مۆنتێ کارلۆ چاویان به‌ یه‌کتر که‌وت. پاش شه‌ش حه‌وت مانگ زه‌واجیان کرد. له‌ ڕۆمێ زه‌واجیان کرد و چه‌ند مانگان له‌وێ ژیان . شه‌ریف پاشا له‌ گه‌ڵیان چوو بۆ ڕۆمێ بۆ ئه‌وه‌ی له‌ گه‌ڵ کچه‌ خۆشه‌ویسته‌که‌ی و زاواکه‌ی بژی.دوایه‌ مه‌له‌که‌ و مێرده‌که‌ی چوونه‌ کاتانزارۆ شارێکی پچووک له‌ باشووری ئیتالیا له‌ کالابریا و شه‌ریف پاشا دوایین ساڵانی ژیانی خۆی له‌ وێ ژیا . ئه‌و له‌ کاتانزارۆ کۆچی دوایی کرد.

قازی : باشه‌ ! وابزانم شه‌ریف پاشا نامه‌ی نووسیبوو بۆ مۆسۆلینی. وابزانم ئێوه‌ کارتان له‌ سه‌ر کردووه‌. له‌و نامانه‌دا ده‌ڵێ چی ؟

گاڵێتی : ببووره‌ ، ئه‌من له‌ بیرم چوو باسی ئه‌وه‌ بکه‌م . بیرم له‌ ژیانی بنه‌ماڵه‌یی وی ده‌کرده‌وه‌، نه‌ک له‌ چالاکییه‌ سیاسییه‌کانی. له‌ ڕاستیدا ئه‌و له‌ ساڵانی 30 و سه‌ره‌تای چله‌کاندا هیچ چالاکییه‌کی به‌ نێوی کوردان نه‌بوو. له‌ ساڵی 1942 دا دوو نامه‌ی نووسی بۆ بێنیتوو مۆسۆلینی که‌ ئه‌وزه‌مانی سه‌رۆکی ئیتالیا بوو. داوای لێکرد بیر له‌کوردستانێکی سه‌ربه‌خۆ بکاته‌وه‌ و پێشنیاری کرد خه‌دێوی میسر به‌ پادشای کوردستان دابندرێ . ئه‌وه‌ نیشان ده‌دا که‌ شێوه‌ی بیرکردنه‌وه‌ی وی ئی سه‌رده‌مای ئیمپراتۆری عوسمانی بووه‌. ئه‌و سه‌ر به‌ سه‌ده‌ی بیسته‌م نه‌بوو و وه‌ک کۆتاییه‌کانی سه‌ده‌ی نۆزده‌یه‌م بیری ده‌کرده‌وه‌. فکری ئه‌وه‌ بوو خه‌دێوێکی بێگانه‌ی میسری بێ و وه‌کوو پادشای کوردستان له‌ سه‌ر ته‌ختی شایه‌تی دانیشێ.

قازی: له‌ سه‌ر دوایین ساڵانی ژیانی چه‌نده‌ ده‌زانی ؟

گالێتی : ئه‌رێ ! ئه‌و له‌ گه‌ڵ کچه‌که‌ی و زاواکه‌ی چووه‌ کاتانزارۆ و له‌وێ ژیانێکی هێوری به‌ سه‌ر برد.وه‌زعی له‌شساخی باش بوو و له‌ ته‌مه‌نی 86 ساڵی دا کۆچی دوایی کرد . نه‌وه‌که‌ی خۆی زۆر خۆش ده‌ویست که‌ کچێکی پچکۆڵانه‌ی پیتۆڵه‌ بوو.

قازی : باشه‌ ! لێره‌ وێنه‌یه‌ک هه‌یه‌ که‌ گۆڕی شه‌ریف پاشا نێشان ده‌دا و له‌ سه‌ری نووسراوه‌ ژه‌نه‌راڵ شه‌ریف پاشا. ئه‌و له‌ کوێ نێژراوه‌ ؟




گالێتی : ئه‌من که‌متر له‌ مانگێک له‌مه‌وبه‌ر ئه‌و وێنه‌یه‌م هه‌ڵگرتووه‌، ئه‌وه‌ قه‌بری شه‌ریف پاشانییه‌ ، به‌ردێکه‌ بۆ بیره‌وه‌ری وی له‌ گۆڕستانی کاتانزارۆ.به‌ڵام ته‌رمه‌که‌ی له‌و گۆڕه‌ دا نییه‌ . نه‌وه‌کانی ده‌ڵێن ته‌رمه‌که‌ی براوه‌ته‌وه‌ بۆ میسر. ڕه‌نگه‌ له‌ قاهیره‌ یان شوێنێکی دیکه‌ له‌ میسر نێژرابێ. کچه‌که‌ی مه‌له‌که‌ له‌ ساڵی 1972 دا مردووه‌ و نه‌وه‌ و نه‌تیجه‌کانی سه‌رده‌می باپیری خۆیان وه‌بیرنایه‌. من پرسیارم کرد گه‌لۆ کاغه‌زێک ، شتێکی له‌ پاش به‌ جێ ماوه‌ و ئه‌وانه‌ ماون ؟ ئه‌وان له‌ ماڵه‌ خۆیاندا هیچیان له‌ سه‌ر وی نییه‌ .

قازی : هیچ ئاگادارییه‌ک سه‌باره‌ت به‌ کتێبه‌کانی، شته‌کانی به‌ ده‌سته‌وه‌ نییه‌ ؟

گالێتی : ته‌قریبه‌ن هیچ به‌ ده‌سته‌وه‌ نییه‌. من پرسیم ، ته‌نێ چه‌ند وێنه‌ هه‌نه‌. ئه‌وان چه‌ندین جار ماڵیان گوێستووه‌ته‌وه‌. له‌ ساڵ دا ماوه‌یه‌ک له‌ مۆنتێ کارلۆ و ماوه‌یه‌ک له‌ باشووری ئیتالیا ده‌ژین .

قازی : ڕێزدار گالێتی ئێستا بابێینه‌ سه‌ر ئه‌و کارانه‌ی له‌م سه‌رده‌مه‌ دا ئیتالیایی له‌ سه‌ر کورد نووسیویانه‌، له‌وانه‌ کاره‌کانی خۆشتان ، [ کتێبێک نیشان ده‌ده‌م ؛ باسی ئه‌و کتێبه‌مان کرد : مێژووی کورد ] و زانای دیکه‌ی ئیتالیایی له‌مه‌ڕ کوردۆلۆژی و سه‌باره‌ت به‌ ژیانی کوردان !

گالێتی: ئه‌وه‌ی که‌ سرنجی منی زۆر ڕاكێشاوه‌ پێوه‌ندی نێوان ئیتالیا و کوردستان بووه‌ و هه‌روه‌ها مێژووی کورد. بۆیه‌ هه‌موو تێکۆشانه‌کانی من له‌و به‌ستێنه‌ دان. ده‌توانم بڵێم له‌ ده‌ ساڵی ڕابردوو دا هێندێک قووڵتری بۆ چووم ، نه‌ک هه‌ر له‌ سه‌ر کۆمه‌ڵگه‌ی کوردی ، به‌ڵکوو له‌ سه‌ر ئه‌و کۆمه‌ڵگه‌ نا کوردییانه‌ش که‌ له‌ کوردستان ژیاون و ده‌ژین کارم کردووه‌ .

قازی : مه‌به‌ستتان مه‌سیحییه‌کانه‌ !

گالێتی : ئه‌رێ ! گرینگه‌ باس بکرێ که‌ کوردان گرووپی هه‌ره‌ گه‌وره‌نه‌ که‌ له‌ کوردستاندا ده‌ژین. به‌ڵام ته‌نیا گرووپ نین، بۆیه‌ سه‌باره‌ت به‌م بابه‌ته‌ش ده‌نووسم، که‌ ته‌قریبه‌ن پێی نه‌زاندراوه‌. ده‌مه‌وێ نیشان بده‌م له‌ ماوه‌ی سه‌ده‌ی ڕابردوو دا کوردستان چ ئاڵووگۆڕێکی به‌خۆیه‌وه‌ دیوه‌ . ئه‌من کتێبێکی زۆر چاوڕاکێشم دۆزیوه‌ته‌وه‌ که‌ به‌ قه‌ڵه‌می ئه‌لێکساندرۆ دێ بیانکی نووسراوه‌. ئه‌و له‌ سالێ 1855 ، 1856 ئیتالیای به‌ جێ هێشت و بوو به‌ ئه‌فسه‌ر له‌ ئه‌رته‌شی عوسمانیدا.فێری ترکی بوو ، و له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌فسه‌ر بوو له‌ ئه‌رته‌شی عوسمانیدا ، به‌ هه‌موو ئه‌رمه‌نستان و کوردستان دا گه‌ڕا و دوای یه‌کگرتنه‌وه‌ی ئیتالیا له‌ ساڵی 1860 دا گه‌ڕایه‌وه‌ ئیتالیا و له‌ ساڵی 1863 دا کتێبێکی زۆر چاوڕاکێشی بڵاو کرده‌وه‌: " سه‌فه‌ر به‌ ئه‌رمه‌نستان، کوردستان و لازستان دا " . من ئێستا ئه‌و کتێبه‌م به‌ ده‌سته‌وه‌یه‌ و ده‌مه‌وێ دیسان چاپی بکه‌مه‌وه‌.

قازی : نێوه‌رۆکی کتێبه‌که‌ چییه‌ ؟

گالێتی : گێڕانه‌وه‌ی ژیانی ڕۆژانه‌یه‌ له‌و هه‌ڕیمانه‌ : له‌ ئه‌رمه‌نستان ، کوردستان. ئه‌و باسی شێوازی خانوو و ماڵان ده‌کا. باسی چلۆنایه‌تی سازکردن و پێکه‌وه‌نانیان ده‌کا. باسی قلیان کێشان و توتن ده‌کا. ژیانی ڕۆژانه‌ له‌ کوردستان و ئه‌رمه‌نستان، بارودۆخی ژنان . ئه‌و باسێکی زۆر ده‌کا سه‌باره‌ت به‌ ئه‌سپی کوردی. بۆ کۆنینه‌ ناسێک ئه‌وه‌ دۆزینه‌وه‌یه‌که‌ ، چونکوو له‌و کتێبه‌دا باسی کۆمه‌ڵگه‌یه‌ک ده‌کرێ که‌ هه‌نووکه‌ به‌و شێوه‌یه‌ نه‌ماوه‌. وه‌ک ده‌زانین له‌ سه‌ده‌ی بیسته‌مدا کوردستان که‌وته‌ به‌ر کۆمه‌ڵ کوژی . له‌و جوگرافیایه‌دا هه‌رمه‌نی ژێنۆسید کران له‌ ساڵی 1915، دوایه‌ کوشتوبڕی ئاسۆری، سوریانی و کلدانییه‌کان ، و دوایه‌ قه‌تڵووبڕی کوردان و دوایه‌ ئه‌و ڕاستییه‌ی که‌ جووله‌که‌کان کوردستانیان به‌جێ هێشت.

قازی : باشه‌ کتێبی دیکه‌ چ نووسراوه‌ ؟

گالێتی : زانایه‌کی دیکه‌ هه‌یه‌ ، ئێستا ئه‌من لێی ده‌کۆڵمه‌وه‌ ئه‌ویش کارلۆ کییاری یه‌. ئه‌و خه‌ڵکی باکووری ئیتالیا بوو وه‌کوو پشنکه‌ری گوومرگ چووه‌ ئێرانێ و نزیکه‌ی 40، 45 ساڵ له‌ ورمێ ژیا. له‌ ساڵی 1946 دا کتێبێکی بڵاو کرده‌وه‌ سه‌باره‌ت به‌ ژیانی خۆی، سه‌باره‌ت به‌ ژیانی ڕۆژانه‌ی . ئه‌و له‌ ورمێ له‌ گه‌ڵ کچێکی ئاسۆری زه‌واجی کرد و دوو کچیان هه‌یه‌ . ئه‌وه‌ش گرینگه‌، چونکوو کییاری زمانه‌ ڕۆژهه‌ڵاتییه‌کانی ده‌زانی و نزیکه‌ی نیو سه‌ده‌ له‌وێ ژیا ، بۆیه‌ ئه‌و به‌ خۆیدا ده‌په‌ڕموو باسی ژیانی ڕۆژانه‌ له‌وێ بکا و بیگێڕێته‌وه‌.

قازی: ئه‌ی له‌ سه‌روبه‌ندی تازه‌تر دا هیچ کتێب له‌ سه‌ر کوردان بڵاو بووه‌ته‌وه‌ ؟

گالێتی: ده‌توانین بڵێین تا ساڵانی 90ی سه‌ده‌ی بیسته‌م هیچ کتێبێکی ئه‌وتۆ نییه‌. به‌ڵام له‌ ساڵانی 90 دا زۆربه‌ی کتێبه‌کان ، کتێبی به‌ په‌له‌ نووسراون، چه‌ند وێنه‌یه‌ک وچه‌ند ڕسته‌، ناکرێ بڵێین گرینگن. زۆربه‌یان کتێبی ژورنالیستین . له‌ ڕوانگه‌ی سیاسییه‌وه‌ کتێبێکی ئه‌وتۆ نییه‌.

قازی: باشه‌ ! ڕێزدار دوکتور گالێتی ، به‌و لێکۆڵێنه‌وانه‌ی له‌ مه‌ڕ کولتووری کوردی کردووتانه‌ ، و خۆشت وه‌کوو خانمێکی ئیتالیایی له‌ شارێکی وه‌کوو بۆلۆنیا ده‌ژی که‌ خاوه‌ن قورساییه‌کی زۆره‌ له‌ کولتووری ئیتالیا دا ، به‌ بۆچوونی ئێوه‌ وه‌یه‌کچوونه‌کانی نێوان کولتووری ئیتالیایی و کولتووری کوردی کامانه‌ن ؟

گالێتی : به‌ شێوه‌یه‌ک جۆره‌ موشکیله‌یه‌ک بۆ هه‌ردوو لا هه‌یه‌. بۆ کوردان و بۆ ئیتالیاییان . ئێمه‌ له‌ ژێر ده‌سته‌ڵاتی جیاواز دابووین ، تا ئێستاش کاردانه‌وه‌ی ئه‌و ده‌سته‌ڵاتانه‌ له‌ ژیانی ڕۆژانه‌مان دا ڕه‌نگ ده‌ده‌نه‌وه‌.مه‌به‌ستم ئه‌مه‌یه‌ بڵێم فرانسه‌یی و سپانیایی له‌ باشووری ئیتالیا بوون و ئوتریشییه‌کان له‌ باکووری ئیتالیا بوون . ته‌نانه‌ت هه‌نووکه‌ش دوای سه‌ده‌ونیوێک هه‌ست ده‌که‌ین جۆره‌ جیاوازییه‌ک له‌ مێژووی هاوبه‌شی ئیتالیا دا هه‌بێ . ئه‌من پێم وایه‌ کوردانیش هه‌ر هه‌مان گرفتیان هه‌یه‌. چونکوو کوردستان له‌ لایه‌ن عه‌ڕه‌بان و ترکان و به‌ ڕاده‌یه‌کی که‌متر له‌ لایه‌ن ئێرانییانه‌وه‌ به‌ کۆلۆنی کراوه‌. بۆیه‌ مرۆ تووشی کولتوورێک دێ که‌ بۆ هه‌موو کوردان کولتوورێکی هاوبه‌ش نییه‌.کوردان به‌ پێی ئه‌وه‌ی که‌ له‌ کامه‌ وڵات دا ده‌ژین ده‌بێ ترکی، عه‌ڕه‌بی یان فارسی فێر بن . له‌ به‌رئه‌وه‌ وه‌یه‌کچوون زۆره‌. کوردستان و ئیتالیا ژماره‌یه‌کی زۆر تایبه‌تمه‌ندی له‌ مه‌ڕ خۆیان هه‌یه‌. له‌ کۆن دا له‌ ئیتالیا حکوومه‌تێکی نێوه‌ندی نه‌بووه‌. بۆیه‌ ئێمه‌ ئێستاش هه‌ست ده‌که‌ین سه‌ر به‌و شاره‌ی بین لێوه‌ی دێین تا ئه‌وه‌ی که‌ سه‌ر به‌و وڵاته‌ی بین که‌ شاروومه‌ندی ئه‌وێین!

قازی : باشه‌! کێهه‌ لایه‌نی ئه‌و کولتوورانه‌، ده‌بێ زیاتر زه‌ق بکرێنه‌وه‌ ، زیاتر جه‌ختیان له‌ سه‌ر بکرێ ؟ بۆ ئه‌وه‌ی که‌ ته‌فاهوم و له‌ یه‌ک تێگه‌یشتن و هه‌ستی هاوپێوه‌ندی له‌ نێوان ئه‌و دوو نه‌ته‌وه‌یه‌ دا زیاتر بکرێ ؟






گالێتی : هێندێک جیاوازی هه‌یه‌. له‌ زمانی ئیتالیایی دا ئێمه‌ دانتێ مان هه‌یه‌ که‌ کۆمێدیای نووسی و ده‌کرێ بڵێم ته‌نانه‌ت ئێستاش هه‌موو ئیتالیاییه‌ک لێی تێده‌گا. بۆ کوردان مه‌م و زین ئه‌و گرینگییه‌ی هه‌یه‌، بۆ کولتووری کوردی مه‌م و زین ئه‌و گرینگییه‌ی هه‌یه‌ ؛ به‌ڵام شاعیری گه‌وره‌ هه‌ژارناچار بوو له‌ کرمانجییه‌وه‌ بیکاته‌ سۆرانی.ئه‌من پێم وایه‌ له‌و باره‌یه‌وه‌ جیاوازی هه‌یه‌. موشکیله‌ی زمان.

قازی: باشه‌ چ لایه‌نێک ده‌بێ جه‌ختی له‌ سه‌ر بکرێ بۆ پێک هاتنی ته‌فاهومی زیاتر له‌ نێوان هه‌ر دووک گه‌ل دا ؟

گالێتی : ئه‌من پێم وایه‌ هه‌ر دووک گه‌ل ، هه‌ر دووک لامان ته‌بیعه‌ت و خۆزامان زۆر خۆش ده‌وێ ، خۆشه‌ویستیمان زۆره‌ بۆ ژن و به‌ تایبه‌تی ته‌بیعه‌ت و خۆڕسک. له‌وباوه‌ڕه‌دام زۆر مرخ و مه‌یلی هاوبه‌شمان هه‌یه‌. کاتێک مه‌م و زین ده‌خوێنینه‌وه‌ هه‌ست ده‌که‌ین ئه‌و که‌شوهه‌وایه‌ی که‌ ئه‌و به‌سه‌رهاته‌ی تێدا ده‌گێڕدرێته‌وه‌ سه‌ر به‌ جیهانی ئێمه‌شه‌. وابزانم دوو دنیای ئێمه‌ زۆر له‌ یه‌کتری جیاواز نین.


قازی : ڕێزدار دوکتور گالێتی ، ئێمه‌ ده‌زانین که‌ به‌ڕێز عه‌بدوڵا ئوێجاڵان له‌ ساڵی 1998 دا له‌ سوورییه‌وه‌ هاته‌ ئیتالیا و کوردیش چاوه‌ڕێی ئه‌وه‌یان ده‌کرد که‌ له‌وێ حکوومه‌تی ئیتالیا ئیجازه‌ی مانه‌وه‌ی سیاسی بداتێ.
به‌ڵام وه‌ک ده‌زانین ئه‌وه‌ نه‌کرا، به‌ڕێزیان ئیالیای به‌ جێهێشت و دوایه‌ به‌ ئاوایه‌کی تاوانکارانه‌ له‌ کێنیاوه‌ ڕفێندرا و بردراوه‌ ترکییه‌ که‌ ئه‌وه‌ دلێ کوردانی زۆر ئێشاند. پێم خۆش بوو بزانم ئێوه‌ وه‌کوو لێکۆڵه‌ره‌وه‌یه‌ک کاردانه‌وه‌ی بوونی ئوێجاڵان له‌ ئیتالیا، ئه‌گه‌رچی ماوه‌یه‌کی کورتیش بووبێ له‌ سه‌ر کۆمه‌ڵگه‌ی ئیتالیا له‌پێوه‌ندی له‌ گه‌ڵ دۆزی کورد دا چۆن هه‌ڵده‌سه‌نگێنن ؟

گالێتی : کاتێک ڕێزدارئوێجاڵان هات بۆ ئیتالیا ، ده‌توانم بڵێم ئیتالیاییان مه‌سه‌له‌ی کوردیان بۆ ده‌رکه‌وت، بۆیان که‌شف بوو. له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا که‌ بوونی وی له‌ ئیتالیا کێشه‌ی زۆری بۆ سیاسه‌تی ڕه‌سمی ئیتالیا سازکرد. وه‌ک ده‌زانین ئیتالیا سه‌ر به‌ ڕۆژئاوایه‌ و پێوه‌ندییه‌کی نزیکی هه‌یه‌ له‌ گه‌ڵ ده‌وڵه‌ته‌یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا. له‌و پێوه‌ندییه‌ دا به‌ ڕاستی ناکرێ باسی سیاسه‌تێکی سه‌ربه‌خۆی ئیتالیا بکرێ، واشنگتن به‌ سه‌ر هه‌موو لایه‌نی ژیانی ئێمه‌ دا زاڵه‌. وه‌ک ده‌زانین ئه‌وده‌می واشنگتن پێوه‌ندییه‌کی زۆر نزیکی له‌ گه‌ڵ ترکییه‌ هه‌بوو. ئه‌وه‌ مانای ئه‌وه‌یه‌ که‌ ئیتالیا نه‌یده‌توانی هیچ شتێک به‌ دژی سیاسه‌تی ترکییه‌ بکا.

قازی : ئه‌من زیاتر مه‌به‌ستم ئه‌وه‌ بوو که‌ به‌ڕێزئوێجالان چ ته‌ئسیرێکی بووه‌ له‌ سه‌ر روح و ڕه‌وانی کۆمه‌ڵانی خه‌ڵک له‌ ئیتالیا ؟

گالێتی : کاتێک ڕێزدار ئوێجاڵان هات بۆ ئیتالیا‌ ، چاپه‌مه‌نی ئیتالیا ، ڕۆژنامه‌، ڕادیۆ ، تێلێڤیزیۆن هه‌موویان به‌شێوه‌یه‌کی به‌رفره‌وان باسی کێشه‌ی کوردیان ده‌کرد به‌ تایبه‌تی بارودۆخی کوردی ترکییه‌، کوردی باکووری کوردستان. یه‌که‌م کاردانه‌وه‌کان زۆر باش بوون ، به‌ڵام ده‌زاندرێ دوایه‌ کێشه‌یه‌کی زۆر له‌ گه‌ڵ ترکییه‌ ساز بوو، ترکییه‌ گوشارێکی زۆری خسته‌ سه‌ر ئیتالیا ، له‌ سه‌ره‌تاوه‌ خه‌ڵک به‌ ده‌نگه‌وه‌ هاتن ، به‌ڵام دواتر که‌ ترکییه‌ هه‌ڕه‌شه‌ی له‌ ئیتالیا کرد و گه‌مارۆی له‌ سه‌ر به‌رهه‌می ئیتالیایی دانا، ئیدی خه‌ڵکیش ئه‌و دڵگه‌رمییه‌ی پێشوویان نه‌ما بۆ بوونی ڕێزدار ئوێجاڵان له‌ وڵاتی ئێمه‌ دا. بۆیه‌ حکوومه‌ت داوای لێکرد ئیتالیا به‌ جێ بهێڵێ.

قازی: باشه‌، ڕێزدار گاڵێتی باسی تێکه‌ڵاویی کوردان و ئیتالیاییه‌کانمان کرد. دوای ڕووخانی رێژیمی سه‌دام حوسێن و ده‌ستتێوه‌ردانی ئه‌مریکا له‌ عێراق و بوونی ئه‌مریکا له‌ باشووری کوردستان ، له‌و پێوه‌ندییه‌ دا ده‌وری ئیتالیا چییه‌ ؟ گه‌لۆ ئیتالیایی له‌ باشوور هه‌نه‌ ؟

گالێتی : ده‌کرێ بڵێین دوای دامه‌زرانی هه‌رێمی ئۆتۆنۆمی کوردستانی عێراق له‌ لایه‌ن ئیتالیاوه‌ هێندێک یارمه‌تی کراوه‌ به‌ باشووری کوردستان. وابزانم له‌ ناوچه‌ی قه‌ڵادزێ ئیتالیایی هێندێک خوێندنگه‌یان ساز کردووه‌ ، له‌ سلێمانی و ناوچه‌ی دیکه‌ش له‌ باشووری کوردستان. ئه‌وه‌ خه‌ڵکی دڵخوازن که‌ ده‌چنه‌ ئه‌وێ و سه‌رچاوه‌ی داراییان ، ئه‌و دراوه‌یه‌ که‌ له‌ لایه‌ن یه‌کێتی ئوڕووپاوه‌ ده‌درێ به‌و ڕێکخستنه‌ ئیتالیاییانه‌ بۆ یارمه‌تیدانی کوردی عێراق. له‌ دووساڵی ڕابردوو دا نزیکه‌ی 3000 سه‌ربازی ئیتالیایی له‌ ناسرییه‌ له‌ باشووری عێراق به‌جێ کراون. ئه‌وه‌ش جۆره‌یه‌ک ئاماده‌یی و هه‌بوونی ئیتالیاییانه‌ له‌ عێراق دا ، و مانای یارمه‌تیدان به‌ کوردانیشی تێدا ده‌خوێندرێته‌وه‌. ده‌مه‌وێ ئه‌مه‌ش وه‌بیر بخه‌مه‌وه‌ که‌ له‌ سه‌رده‌مێکی زۆر توف و ناخۆش له‌ مێژووی کوردی عێراق دا، کاتێک ئه‌وان به‌ره‌و سنووری ترکییه‌ و ئێران به‌کۆمه‌ڵ کؤچیان ده‌کرد ، ئه‌رته‌شی ئیتالیا له‌ زاخۆ نه‌خۆشخانه‌یه‌کی دروست کرد. ئه‌وه‌ له‌ ساڵانی 91، 92 دا بوو . پێم وایه‌ ئه‌وه‌ کارێکی باش بوو و خزمه‌تی خۆی کرد.

قازی : له‌ ڕوانگه‌ی ئێوه‌وه‌ مه‌سه‌له‌ی کورد به‌ره‌و کوێ ده‌ڕوا ؟ چۆن جێ به‌ جێ ده‌بێ ؟ ناسنامه‌ی سیاسی کورد چلۆن داده‌مه‌زرێ ، له‌ ڕوانگه‌ی ئێوه‌وه‌ که‌ به‌ساڵان هێز و وزه‌ی خۆتان بۆ لێکۆڵینه‌وه‌ له‌ سه‌ر ئه‌م بابه‌ته‌ دانه‌وه‌ و ئێستا به‌شێک له‌ کاره‌کانتان له‌ سه‌ر ئه‌م مێزه‌ ده‌بینین .

گالێتی : ئه‌من وای بۆ ده‌چم ئێستا هه‌بوونی کوردستانێکی سه‌ربه‌خۆ نالوێ. ئه‌من پێم وایه‌ ته‌نیا چاره‌سه‌ری ، چاره‌سه‌رییه‌کی هه‌ڕێمی یه‌. من باسی ئێستا ده‌که‌م، باسی دابێ ناکه‌م. ئه‌م دۆزه‌ به‌ زۆر فاکتۆرانه‌وه‌ و له‌وانه‌ هه‌ڵوێستی دراوسێیه‌کانه‌وه‌ به‌ستراوه‌ته‌وه‌. ڵه‌م قۆناخه‌ پێم وایه‌ کوردان ده‌بێ خاوه‌نی فێدراسیۆن و ده‌ره‌جه‌یه‌کی به‌ربڵاوی ئۆتۆنۆمی بن ده‌ چوارچێوه‌ی هه‌ر کام له‌و وڵاتانه‌ی دا که‌ تێیاندا ده‌ژین. ئه‌من سیاسه‌تی ئێستای کورده‌کانی عێراق زۆر به‌ مه‌عقوول داده‌نێم که‌ داوخوازی کوردستانێکی سه‌ربه‌خۆ ناکه‌ن ، به‌ڵام زۆر به‌ توندی سوورن له‌ سه‌ر پاراستنی سه‌ربه‌خۆیی ڕاسته‌قینه‌ی خۆیان ، واته‌ ئۆتۆنۆمی ڕاسته‌قینه‌ی خۆیان له‌ چوارچێوه‌ی عێراق دا. به‌لای منه‌وه‌ وشه‌ و قسه‌ گرینگ نینه‌. ئه‌وه‌ی گرینگه‌ ئه‌وه‌یه‌ که‌ مرۆ له‌ ڕاستی دا هه‌یه‌تی . زه‌عمه‌ته‌ مه‌سه‌له‌ی کورد له‌ هه‌ر چوار به‌شی کوردستان هاوکات چاره‌ سه‌ر بکرێ . ثێم وایه‌ ئێستا کورده‌کانی عێراق ده‌رفه‌تێکی مێژووییان به‌ ده‌ست هێناوه‌ بۆ هه‌بوونی ئۆتۆنۆمییه‌کی پته‌وی ڕاسته‌قینه‌. بۆیه‌ گرینگیشه‌ له‌ به‌غدا هه‌تا ده‌کرێ وزیری زیاتریان هه‌بێ.

قازی : ڕێزدار گالێتی ورده‌ ورده‌ کاتی به‌رنامه‌که‌مان ته‌واو ده‌بێ، ئه‌من لێره‌ کتێبێکتان ده‌بینم که‌ تێیدا هێندێک شێعر و چیرۆکی منداڵانی کوردیتان وه‌رگێڕاوه‌ته‌ سه‌ر زمانی ئیتالیایی ، و هێندێک له‌ شێعری شاعیرانی کلاسیکی کوردیشتان به‌ هاوکاری هاوکارانی کوردتان وه‌رگێڕاوه‌. ئه‌گه‌ر ده‌کرێ له‌دوایی دا به‌یه‌که‌وه‌ شێعرێکی پیره‌مێرد بخوێنینه‌وه‌. ئه‌من کوردییه‌که‌ی ده‌خوێنمه‌وه‌ ، ئێوه‌ش ئیتالیاییه‌که‌ی.

[ ئه‌و ڕۆژی ساڵه‌یه‌ نه‌ورۆزه‌ هاته‌وه‌ .... به‌ کوردی و ئیتالیایی ده‌خوێندرێته‌وه‌ ]

قازی : زۆر سپاس ڕێزدار گالێتی بۆ به‌شداریتان له‌ به‌رنامه‌ی ڕوانگه‌ و هاتنتان بۆ تێلێڤیزیۆنی ڕۆژ

گالێتی : ئه‌منیش سپاستان ده‌که‌م بۆ ئه‌م ده‌رفه‌ته‌. هه‌ر ڕاوه‌ستاو بی.