Wednesday, March 31, 2010

شۆڤینیسمی سۆرانی و ئه‌فسانه‌کانی - بەشی 2 

دوکتور ئەمیری حەسەنپوور

شۆڤینیسمی سۆرانی و ئه‌فسانه‌کانی

به‌شی 2

سۆرانیخوازان به‌ چه‌ند گوتار یان ئیستیدلال بانگه‌شه‌ بۆ ره‌سمیکردنی سۆرانی ده‌که‌ن. یه‌کیان گوتارێکی سیاسییه‌ که‌ یه‌کگرتوویی نه‌ته‌وه‌ی کورد ده‌به‌ستێته‌وه‌ به‌ ره‌سمیکردنی سۆرانی. یه‌کی دیکه‌ باسی زۆرێتی و که‌مێتی ئاخێوه‌ران‌ و گرێدانی ره‌سمیکردن به‌ مافی زۆرینه‌یه‌ (‌ده‌ڵێن له‌ کوردستانی عێراقدا ژماره‌ی سۆرانی-ئاخێوه‌ران زۆرتره‌). گوتارێکی دی ئه‌وه‌یه‌ که‌ سۆرانی له‌ کورمانجی پێشکه‌وتووتره‌ و کورمانجی وه‌دواکه‌وتووه‌ و‌ ناتوانێ هاوشانی سۆرانی ببێته‌ له‌هجه‌یێکی ره‌سمی. لێره‌دا، پێشکه‌وتوویی پێوانه‌ی مافه‌ و سه‌رچاوه‌ی ده‌سه‌ڵاته‌. کورمانجی، به‌ هه‌رهۆیێک بێ، له‌ کاروانی شارستانییه‌ت وه‌د‌واکه‌وتووه‌ و، کورمانجی-ئاخیوه‌ران ده‌بێ قایل بن به‌ نزمێتی پله‌وپایه‌ی له‌هجه‌که‌یان و رازی بن به‌ وه‌ی که‌ کورمانجی خزمه‌ت به‌ زمانی نه‌ته‌وه‌یی، سۆرانی، بکا و به‌ وشه‌کانی خۆی ده‌وڵه‌مه‌ندی بکا.
له‌‌ به‌شی هه‌وه‌ڵی ئه‌و زنجیره‌ نووسراوه‌دا باسی وه‌م کرد که‌ ئیدیعای پێشکه‌وتووتر بوونی سۆرانی و دواکه‌وتوویی کورمانجی له‌ ئه‌فسانه‌ نزیکتره‌ هه‌تا له‌ واقعییه‌ت. من له‌ درێژه‌ی ئه‌و باسه‌دا، راستیی و ناراستیی گوتاری پێشکه‌وتوویی لێکده‌ده‌‌مه‌وه و هه‌ڵیده‌سه‌نگێنم‌.
پێداچوونه‌وه‌ به‌و گوتاره‌دا به‌ نووسراوه‌یێکی هه‌ره‌ به‌پێزی لایه‌نی سۆرانیخواز ده‌ست پێده‌که‌م. کاک فه‌رهادی شاکه‌لی له‌ نووسراوه‌یێکی خۆی، له‌ ژێر سه‌ردێڕی "زمانی کوردی له‌ ئاستانه‌ی سه‌رده‌مێکی تازه‌دا"،‌ پێنج کۆمه‌ڵه‌ "به‌ڵگه‌ی مێژوویی و زانستی" وه‌ک شایه‌د دێنێته‌وه‌ بۆ سه‌لماندنی ئه‌وه‌ی‌ که‌ سۆرانی "باشترین و گونجاوترین" و "ده‌وڵه‌مه‌ندترین" شێوه‌زمانه‌ (له‌هجه)‌ بۆ دابینکردنی "زمانی ره‌سمیی کوردستان". با له‌ زمانی خۆی بیگێڕمه‌وه‌:

"به‌شی زۆری نووسه‌ر و ڕووناکبیرانی شاره‌زای کورد به‌گشتی له‌سه‌ر ئه‌وه‌ کۆکن که‌ ئه‌و شێوه‌زمانه‌ی ئێستا له‌ کوردستانی عیراق و تا ڕاده‌یه‌کیش له‌ کوردستانی ئێراندا ڕۆڵی زمانی ستاندارد (و ڕه‌سمی) ده‌بینێت، تاکه‌ شێوه‌یه‌کی زمانی کوردییه که‌ ده‌توانێت و ده‌بێ بکرێ به‌ زمانی ڕه‌سمیی کوردستان…
"کاتێ نووسه‌ر و ڕووناکبیری کورد ئه‌و شێوه‌زمانه‌ به‌ باشترین و گونجاوترین شێوه‌ داده‌نێن بۆ ئه‌وه‌ی بکرێته‌ زمانی ڕه‌سمیی کوردستان‌، دیاره‌ کۆمه‌ڵێ بەڵگەبه‌ڵگه‌ی مێژوویی و زانستی ده‌هێننه‌وه‌ بۆ پشتگیریی هه‌ڵوێسته‌که‌یان. ئێمه‌ ده‌توانین ئه‌و به‌ڵگانه‌ی لای زۆربه‌ی نووسه‌ران دووباره‌ ده‌بنه‌وه‌ به‌م جۆره‌ کورت بکه‌ینه‌وه.
(هێڵی ژێر وشه‌کانم لێ زیادکردووه‌)

دوای ئه‌و سه‌ره‌تایه‌، نووسه‌ر پێنج "به‌ڵگه‌"کان له‌ پێنج خاڵان دا رێزده‌کا. من ئه‌و خاڵانه‌ یه‌ک به‌ یه‌ک له‌ زمانی خۆی ده‌گێڕمه‌وه‌ و هه‌ڵیان ده‌سه‌نگێنم. له‌ پێشدا ده‌بێ بڵێم که‌ هیچ کام له‌و پێنج خاڵانه‌ به‌ڵگه‌ نین. ئه‌وانه‌ بۆچوون، ئیدیعا، بڕوا، یان تێگه‌یشتنی کاک فه‌رهادن نه‌ک "به‌ڵگه‌ی مێژوویی و زانستی". له‌ خاڵی یه‌که‌مه‌وه‌ ده‌ست پێده‌که‌م که‌ ده‌ڵێ:

1 - کوردیی خواروو ده‌وڵه‌مه‌ندترین شێوه‌زمانی کوردییه‌، چونکه‌ هه‌م له‌ قۆناغی کلاسیکدا و هه‌میش له‌ قۆناغی تازه‌دا ئه‌ده‌بییاتێکی فراوان و ده‌وڵه‌مه‌ندی پێ نووسراوه‌ و کۆمه‌ڵێک له‌ نووسه‌ر و شاعیره‌ هه‌ره‌ گه‌وره‌کانی کوردستان به‌م شێوه‌یه‌ به‌رهه‌مه‌کانی خۆیان نووسیون.

ئه‌و وشانه‌ که‌ له‌ رسته‌یێکدا رێکخراون به‌ڵگه‌ نین و بایه‌خی به‌لگه‌ییان نییه‌. ئه‌و وشانه‌، ئه‌گه‌ر زۆر به‌ گه‌شبینی‌ هه‌ڵیان بسه‌نگێنین، ده‌کرێ بڵێین ئیستیدلالێک پێکدێنن‌. له‌ مه‌نتیق دا، ئیستیدلال رێکخسته‌یێکی دوو به‌شییه‌ که‌ به‌شێکی "دانراو‌" یان "فه‌رز"ه (بۆ وێنه‌ سۆرانی "ئه‌ده‌بییاتێکی فراوان و ده‌وڵه‌مه‌ندی پێ نووسراوه‌...") و به‌شه‌که‌ی دی "نه‌تیجه‌"یه‌ (که‌وابوو سۆرانی "ده‌وڵه‌مه‌ندترین شێوه‌زمانی کوردییه‌"). به‌ڵام ئیستیدلال چاک و خراپی هه‌یه‌ و ئه‌و ئیستیدلاله‌ چاک نییه‌ له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی که‌ نه‌تیجه‌که‌ له‌ دانراوه‌که‌ هه‌ڵنه‌هێنجێندراوه‌.
ئه‌گه‌ر سۆرانی هه‌م "له‌ قۆناغی کلاسیکدا و هه‌میش له‌ قۆناغی تازه‌دا ئه‌ده‌بییاتێکی فراوان و ده‌وله‌مه‌ندی" پێ نوووسرابێ و ئه‌گه‌ر "کۆمه‌ڵێک له‌ نووسه‌ر و شاعیره‌ هه‌ره‌ گه‌وره‌کانی کوردستان به‌م شێوه‌یه‌ به‌رهه‌مه‌کانی خۆیان" نووسیبێ، له‌و دانراوانه (فه‌ڕزانه‌)‌ ناتوانین به‌و نه‌تیجه‌یه‌‌‌ بگه‌ین که‌ سۆرانی "ده‌وڵه‌مه‌ندترین شیوه‌زمانی کوردییه‌". لێره‌دا من باسی وه‌ی ناکه‌م که‌ ئه‌و ئیستیدلاله‌ پشتی به‌ به‌ڵگه‌ ئه‌ستوور نییه (ئه‌وه‌ باسێکی دیکه‌یه‌ که‌ له‌ به‌شه‌کانی داهاتوودا ده‌یکه‌م)‌. باسی من ئه‌وه‌یه‌ که‌ نه‌تیجه‌که‌ له‌ فه‌رزه‌که ‌ده‌رنایه‌ و هه‌ربۆیه‌ ئیستیدلالێکی زۆر کزه‌. با وای دابنێین سۆرانی ئه‌ده‌بییاتێکی فراوان و ده‌وڵه‌مه‌ندی هه‌بێ‌، به‌ڵام له‌و فه‌رزه‌وه‌‌ (ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر به‌ به‌ڵگه‌ بسه‌لمێندرێ) ئه‌و نه‌تیجه‌یه‌ ده‌رناکه‌وێ که‌ سۆرانی "ده‌وله‌مه‌ندترین شێوه‌زاری کوردییه‌" (ده‌کرێ بڵێی شێوه‌زارێکی ده‌وڵه‌مه‌نده‌). هه‌روه‌ها، له‌ فه‌رزی دووهه‌م، واته‌ "کۆمه‌ڵێک له‌ نووسه‌ر و شاعیره‌ هه‌ره‌ گه‌وره‌کانی کوردستان به‌م شێوه‌یه‌ به‌رهه‌مه‌کانی خۆیان نووسیوه‌"، به‌و نه‌تیجه‌یه‌‌ ناگه‌ین که‌ سۆرانی ده‌وله‌مه‌ندترین له‌هجه‌ی کوردییه چونکه‌ ده‌‌کرێ بڵێین‌ که‌ کۆمه‌ڵێک له‌ نووسه‌ر و شاعیره‌ هه‌ره‌ گه‌وره‌کانی کوردستان به‌رهه‌مه‌کانی خۆیان به‌‌ کورمانجی و هه‌ورامی نووسیوه‌. ئه‌گه‌ر قه‌راربێ ئه‌و ئیستیدلاله‌ که‌مێک خۆڕاگر یان به‌هێز بکرێ ده‌بێ نه‌تیجه‌که‌ی ئه‌وه‌ بێ که‌ سۆرانی "شیوه‌زارێکی ده‌وڵه‌مه‌ندی کوردییه‌".
من تا ئێسته‌ ته‌نیا باسی پێکهاته‌ی ئیستیدلاله‌که‌م کردووه‌ و کوتوومه‌ که‌ خاڵی یه‌که‌م به‌ڵگه‌ نییه‌ و ئیستیدلاله‌ و، ئیستیدلاله‌که‌ش ته‌واو کزه‌. له‌ داهاتوودا به‌ به‌ڵگه‌ روونی ده‌که‌مه‌وه‌ که‌ هه‌م فه‌رزی ئیستیدلاله‌که‌ هه‌ڵه‌یه و‌ هه‌م نه‌تیجه‌که‌ی. جارێ ده‌چمه‌ سه‌ر خاڵی دووهه‌م که‌ ده‌ڵێ:

2 . به ‌پێچه‌وانه‌ی دیالێکته‌کانی دیکه‌ی زمانی کوردییه‌وه‌ که‌ هه‌ر یه‌کێکیان له‌ سه‌رده‌مێکدا زمانێکی ئه‌ده‌بیی ناوچه‌یه‌کی کوردستان بووه‌ و دواتر به‌ هۆی هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی ئه‌و ده‌سته‌ڵاته‌ سیاسییه‌وه‌ که‌ بووبووه‌ پاڵپشتی، ئه‌وانیش ڕۆڵی خۆیان له‌ ده‌ست داوه‌، کوردیی ناوه‌ڕاست هه‌ر له‌ سه‌ره‌تای دامه‌زرانیه‌وه‌ وه‌ک زمانێکی ئه‌ده‌بی و تا ئه‌مڕۆیش، بێ ناوبڕ، ئه‌و نه‌خشه‌ی هه‌بووه‌. ئه‌مه‌ وا ده‌کات که‌ ببێته‌ تاکه‌ شێوه‌یه‌ک که‌ مێژوویه‌کی بێ ڕاوه‌ستان و بێ ناوبڕی له‌ پشته‌وه‌یه‌.


ئه‌و رسته‌یه‌ هیچ به‌ڵگه‌یێك ناخاته‌ به‌رده‌ست به‌ڵام ئه‌گه‌ر وه‌ک ئیستیدلال چاوی لێبکه‌ین و له‌ روانگه‌ی مه‌نتیقه‌وه‌ هه‌ڵیبسه‌نگێنین، ئیستیدلالێکی یه‌کجار کزه‌ له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی که‌ نه‌تیجه‌که‌ی‌ و فه‌رزه‌که‌ی‌ یه‌کن. نه‌تیجه‌که‌ ئه‌وه‌یه‌: سۆرانی "تاکه‌ شێوه‌یه‌که‌" که‌ "مێژوویه‌کی بێ ڕاوه‌ستان و بێ ناوبڕی له‌ پشته‌وه‌یه‌". بۆ؟ چونکه‌ "هه‌ر له‌ سه‌ره‌تای دامه‌زرانییه‌وه‌ وه‌ک زمانێکی ئه‌ده‌بی و تا ئه‌مڕۆیش، بێ ناوبڕ، ئه‌و نه‌خشه‌ی هه‌بووه‌". لێره‌دا، نه‌تیجه‌ له‌ فه‌رز وه‌رگیراوه‌ و فه‌رز له‌ نه‌تیجه‌: سۆرانی تاقه‌ شێوه‌ی بێ ناوبڕه‌ چونکه‌ له‌ سه‌ره‌تاوه‌ تا ئێسته‌ بێ ناوبڕبووه‌. له‌وه‌ش خراپتر ئه‌وه‌یه‌ که‌ نووسه‌ر بۆ داڕژتنی فه‌رزه‌که هه‌ڵه‌ی مێژوونووسانه‌ ده‌کا و ده‌ڵێ که‌ له‌هجه‌کانی دی (مه‌به‌ستی هه‌ورامی و کورمانجییه‌) تووشی راوه‌ستان و ناوبڕی بوون و "ڕۆڵی خۆیان له‌ ده‌ست داوه‌".
نووسه‌ر، خاڵی دووهه‌میش وه‌ک "به‌ڵگه‌" داده‌نێ به‌ڵام ناوه‌ڕۆک و شکڵی رسته‌که‌ به‌ڵگه‌یێک به‌ده‌سته‌وه‌ ناده‌ن. من له‌ به‌شه‌کانی داهاتوو دا ئه‌وه‌ روون ده‌که‌مه‌وه‌ که‌ گوتاری راوه‌ستاویی و به‌رده‌وامیی یان به‌ناوبڕیی و بێ ناوبڕیی پێوه‌ندی به‌ باسی ره‌سمیکردنه‌وه‌ نییه،‌ و نه‌ سۆرانی مێژوویێکی نه‌پساوه‌وه‌ی هه‌یه‌ و نه‌ هه‌ورامی و کورمانجیش تووشی دابڕانێکی وابوون که‌ به‌ نه‌چاری گۆڕه‌پانی مێژوو بۆ سۆرانی به‌جێ بهێڵن.
له‌ خاڵی سێهه‌م دا، نووسه‌ر ده‌ڵێ سۆرانی زمانی ره‌سمیی حکوومه‌تی شێخ مه‌حموود و کۆماری کوردستان و "ده‌سه‌ڵاتی شۆڕشی ئه‌یلوول" و حکوومه‌تی هه‌رێمی کوردستان بووه‌، و له‌و فه‌رزه‌ به‌و نه‌تیجه‌یه‌ ده‌گا که‌ سۆرانی له‌ "رووی زاراوه‌سازییه‌وه‌ ده‌وڵه‌مه‌ندتر بووه‌":

3. کوردیی ناوه‌ڕاست یا خواروو له‌ سه‌رده‌می پاشایه‌تیی شێخ مه‌حموودی حه‌فیددا زمانی ڕه‌سمیی حوکوومه‌تی کوردستان بووه‌، هه‌روه‌هایش له‌ سه‌رده‌می کۆماری کوردستاندا به‌ سه‌رکردایه‌تیی قازی محه‌مه‌د دیسان زمانی ڕه‌سمیی کۆماری کوردستان بووه‌. له‌ سه‌رده‌می ده‌سته‌ڵاتی شۆڕشی ئه‌یلوولدا (1961-1975) به‌ سه‌رکردایه‌تیی مه‌لا مسته‌فای بارزانی و له‌ سه‌رده‌می شۆڕشی تازه‌یشدا دیسان هه‌ر کوردیی خواروو زمانی ڕه‌سمیی ده‌ستگاکانی شۆڕش بووه‌ له‌ سه‌رتاسه‌ری کوردستانی عیراقدا، چ ئه‌و کاتانه‌ی خه‌باتی چه‌کدارانه‌ کراوه‌ و چ ئه‌و ساڵانه‌یش که‌ سه‌رکردایه‌تیی سیاسیی بزووتنه‌وه‌که‌ ده‌سته‌ڵاتی سیاسی و کارگێڕیی به‌ ده‌ست بووه‌. ئێستایش له‌ ساڵی 1992 ه‌وه‌ که‌ هه‌رێمی کوردستان عیراق به‌ شێوه‌یه‌کی ڕه‌سمی حوکوومه‌تی فێده‌رالییه‌، دیسان هه‌ر ئه‌و شێوه‌زمانه ‌زمانی ڕه‌سمیی حوکوومه‌ت و سیاسه‌تمه‌دار و سه‌رکرده‌کانی کوردستانه‌، هه‌ر به‌و هۆیه‌یشه‌وه‌ له‌ بواری سیسته‌می کارگێڕی و ڕۆژنامه‌گه‌ری و دیپلۆماسی و سیاسیدا‌ به‌ شێوه‌یه‌کی فراوان گه‌شه‌ی کردووه‌ و له‌ ڕووی زاراوه‌سازییه‌وه‌ ده‌وڵه‌مه‌ندتر بووه‌.

لێره‌دا، ره‌سمیبوونی سۆرانی له‌ سێ حکوومه‌تی کورد و له‌ "شۆڕشی ئه‌یلوول"دا کراوه‌ته‌ سه‌رچاوه‌ی گه‌شه‌کردنی فراون له‌ بواری کارگێڕی، رۆژنامه‌گه‌ری، دیپلۆماسی، و سیاسیدا و ده‌وڵه‌مه‌ندتر بوونی له‌ رووی زاراوه‌سازییه‌وه. ئه‌و رستانه‌ش پێکهاته‌ی ئیستیدلالیان هه‌یه‌ و ئیستیدلالێکی خراپیش نییه‌: ئه‌گه‌ر زمانێک له‌ سێ حکوومه‌تدا ره‌سمیی بووبێ ده‌کرێ‌ چاوه‌ڕێ بین که‌ به‌لانی که‌مه‌وه له زاراوه‌سازی له‌‌و بوارانه‌دا ده‌سکه‌وتی هه‌بووبێ یان وه‌پێشکه‌وتبێ. دروست بوونی ئه‌و ئیستیدلاله‌ له‌وه‌دایه‌ که‌ نه‌تیجه ‌(ده‌وڵه‌مه‌ندیی به‌رهه‌می زاراوه‌یی) و‌ فه‌رز (ره‌سمیبوون و ده‌وڵه‌تی بوون) یه‌ک نین و ده‌کرێ نه‌تیجه‌که‌ له‌ فه‌رزه‌که‌ وه‌ده‌ربخرێ.
تا ئێسته‌ ته‌نیا باسی پێکهاته‌ی ئیستیدلاله‌که، واته‌ پێوه‌ندی فه‌رز و نه‌تیجه‌م، کردووه‌، و لێره‌دا پێویسته‌ زۆر به‌ کورتی سه‌یرێکی ئه‌و رووداوانه‌ له‌ بڕگه‌ی مێژوویی خۆیاندا بکه‌ین:
ئه‌لف) حکوومه‌تی شێخ مه‌حموود، ته‌نیا له‌ ناوچه‌ی سلێمانی ده‌سه‌ڵاتی هه‌بوو و گشت ناوچه‌ سۆرانی-ئاخێوه‌کانی له‌به‌ر ده‌ستدا نه‌بوو و له‌ ناوچه‌ کورمانجی-ئاخێوه‌کانیش دووربوو. ئه‌و زه‌مانیش زۆربه‌ی خه‌ڵک له‌ گونده‌کاندا ده‌ژیان، به‌سترابوونه‌وه‌ به‌ زه‌وی، هاتووچۆ که‌م بوو، و زۆربه‌ی خه‌ڵک، له‌ شار و له‌ دێدا، نه‌خوێنده‌وار بوون. که‌وابوو، بارودۆخی مێژوویی وه‌ها بوو که‌ له‌و حکوومه‌ته‌دا، کێشه‌ی دوو له‌هجه‌یی و چه‌ندله‌هجه‌یی بوونی زمانی کوردی نه‌یده‌توانی بێته‌گۆڕێ. هه‌روه‌ها، ئه‌و حکوومه‌ته‌ ده‌زگایێکی ده‌وڵه‌تیی وای نه‌بوو که‌ بتوانێ زمانی کارگێڕی و سیاسی و دیپلۆماسی، چ کوردی و چ زمانی دیکه‌، زۆر ده‌کاربێنێ. تۆفیق وه‌هبی بۆ داڕشتنی زمانی کارگێڕی چه‌ند نامێلکه‌یێکی عه‌سکه‌ریی به‌ کوردی بڵاوکرده‌وه به‌ڵام ئه‌و زمانه‌ی بۆ کاری سیاسی و کارگێڕی ده‌کارده‌هات زۆرتر به‌‌کوردیکردنی تورکی عوسمانی و عه‌ره‌بی بوو.
ب) کۆماری کوردستانیش، که‌ ته‌مه‌نی یازده‌مانگ ‌بوو، له موکریانی سۆرانی-ئاخێودا دامه‌زرا و له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ناوچه‌ کورمانجی-ئاخێوه‌ره‌کانی باکووری شنۆش سه‌ربه‌کۆماربوون، حکوومه‌ت زۆرتر له‌ مه‌هاباد و بۆکان ده‌ستی ده‌ڕۆیشت و ده‌م وده‌زگای کارگێڕی له‌ ناوچه‌ کورمانجی-ئاخێوه‌کاندا، که‌ زۆرتر عه‌شیره‌یی بوو، وه‌ڕێنه‌که‌وت. له‌و حکوومه‌ته‌شدا، بارودۆخی مێژوویی رێی نه‌ده‌دا کێشه‌ی دووله‌هجه‌یی بوون بێته‌گۆڕێ. له‌‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، له‌ مه‌هاباد کومیته‌یێک بۆ دانانی زاراوه‌ پێکهات، ده‌رفه‌تی گه‌شه‌پێدان به‌ زمانی کارگێڕی و سیاسی و قانوونی نه‌بوو.
ج) له‌ یه‌كێتی سۆڤێت، که‌ نووسه‌ر باسی ناکا، کورمانجی، وێڕای زمانی رووسی و زمانی ئه‌و کۆماره‌ی که‌ کوردزمانی تێداده‌ژیا، بۆ نووسین و خوێندن ده‌کارده‌هات. له‌و وڵاته‌شدا، که‌ کورده‌کان به‌ سه‌ر چه‌ند کوماردا دابه‌ش ببوون، ته‌واوی کورده‌کان کورمانجی-ئاخێو بوون و کێشه‌ی دوو له‌هجه‌یی بوونی زمانه‌که‌ نه‌‌هاته‌ گۆڕێ. کورمانجی له‌ یه‌کێتی سۆڤێت بۆ باسی سیاسه‌ت و دیپڵۆماسی و، له‌ چاپه‌مه‌نی و رادیۆدا ده‌کارهات.
د) له‌ دوو ده‌وڵه‌تی شێخ مه‌حموود و کۆماردا، مه‌ڵبه‌ندی جوغرافیایی و له‌هجه‌یی هاوبه‌ربوون و رابه‌رایه‌تی (شێخ مه‌حموود و قازی محه‌مه‌د و کابینه‌که‌یان) و جه‌ماوه‌ری خه‌ڵک سۆرانی-ئاخێوبوون. ‌به‌ڵام له‌ ده‌م وده‌زگای سمایل ئاغای سمکۆدا، که‌ هاوچه‌رخی شێخ مه‌حموود بوو، ئه‌ونده‌ی که‌ به‌ڵگه‌ به‌ده‌سته‌وه‌یه‌‌ ده‌رده‌که‌وێ که‌ زمانی کارگێڕیی کورمانجی بووه‌ به‌ڵام وێده‌چێ رۆژنامه‌که‌ی زۆرتر به‌ سۆرانی بووبێ. په‌ته‌یێکی "اداره‌ء گمرکات ارومی" که‌ تاریخی 1340ی له‌سه‌ر نووسراوه‌ به‌ کورمانجی و فارسی چاپکراوه‌ و نووسیوێتی: "خدانی اوی پتی کو مالی تجاره‌تی هیه‌ .......... چه‌ کس مزاحم نبت".
ه) ئه‌وه‌ی که‌ نووسه‌ر پێی ده‌ڵێ سۆرانی "زمانی ره‌سمیی ده‌ستگاکانی شۆڕش" بووه‌ ته‌واو راست نییه‌ و وه‌ک فاکت لاوازه‌ و وه‌‌ک لێکدانه‌وه ناڕاسته‌‌. له‌و ساڵانه‌دا، له‌ 1961 هه‌تا 1975، باسی سۆرانی وه‌ک زمانی ره‌سمیی نه‌کراوه‌. به‌ پێچه‌وانه‌، هه‌ردوو له‌هجه‌ ده‌کارده‌هاتن دیاره‌ به‌ شێوه‌یێکی نابه‌رابه‌ر. کاتێکی دوای 14ی ته‌مووزی 1958، رادیۆ به‌غدا بۆ هه‌وه‌ڵ جار به‌شێک له‌ به‌رنامه‌ی به‌شی کوردیی کرد به‌ بادینی، هێندێک له‌ سۆرانی-ئاخێوه‌کان ئه‌وه‌یان وه‌ک سیاسه‌تێکی دابه‌شکه‌رانه‌ی دژی کورد له‌ قه‌ڵه‌م دا. به‌ڵام دوای ساڵی 1961 که‌ به‌شێک له‌ کوردستانی عێراق له‌ ژێرده‌سه‌ڵاتی به‌غدا هاته‌ ده‌رێ و که‌وته‌ ده‌ستی پارتی دێمۆکراتی کوردستان و رادیۆی "ده‌نگی کوردستان" دامه‌زرا و به‌رنامه‌کانی له‌ ته‌واوی کوردستان و له‌ ناوچه‌دا ده‌بیسترا، هه‌ر دووک له‌هجه‌ ده‌کارهاتن. له‌‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا زۆربه‌ی چاپه‌مه‌نی و به‌رنامه‌ی رادیۆیی به‌ سۆرانی بوو، له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی که‌ رابه‌رایه‌تی و ناوچه‌که‌ و زمانی ئاخاوتن به‌ سه‌ر دوو له‌هجه‌که‌دا دابه‌ش ببوو، به‌ پێجه‌وانه‌ی حکوومه‌تی شێخ مه‌حموود و کۆمار، کێشه‌ی دوو له‌هجه‌که‌ تا راده‌یێک هاته‌ گۆڕێ و به‌ ده‌کارهێنانی هه‌ردوو له‌هجه‌که‌‌، ئه‌گه‌رچی به‌ شیوه‌یێکی نابه‌رابه‌ر، چاره‌سه‌رکرا. که‌وابوو، ئه‌زموونی ساڵانی 1961-1975 ئه‌وه‌ ده‌رده‌خا که‌ باروودۆخی مێژوویی له‌ ‌گۆڕاندابوو و ده‌وری بادینان و خه‌ڵکه‌که‌ی و له‌هجه‌که‌ی له‌ بزووتنه‌وه‌ی سیاسی کوردستاندا له‌ سه‌ره‌خۆ، به‌ڵام به‌ به‌رده‌وامی، قورستر ده‌بوو.
و) له‌ سوورییه‌، که‌ وه‌ک یه‌کێتی سۆڤێت ته‌واو کورمانجی-ئاخێون، ئه‌وه‌نده‌ی رۆژنامه‌گه‌ریی و به‌رنامه‌ی رادیۆیی (له‌ سالانی شه‌ڕی جیهانی دووهه‌م دا) هه‌بوو له‌هجه‌ی کورمانجی ده‌کارده‌هێندرا. له‌ چاپه‌مه‌نی و به‌رنامه‌ی رادیۆیی ئه‌و ساڵانه‌دا حه‌ولێکی زۆر درا بۆ دانان و ده‌کارهێنانی زاراوه‌ی سیاسی و دیپلۆماسی و عه‌سکه‌ری.
‌ز) وه‌پێشکه‌وتنی سۆرانی له‌ زاراوه‌ڕۆناندا نابێ وه‌ک وه‌دواکه‌وتنی کورمانجی دابندرێ چونکه‌ له‌ بواری وشه ‌و زاراوه‌دا دوو له‌هجه‌کان ناته‌با نین و زۆربه‌ی زاراوه‌یێکی که‌ به‌ یه‌کێک له‌و دوو له‌هجانه‌ دابندرێ بۆ له‌هجه‌که‌ی دیش به‌‌کاردێن.
به‌ کورتی، نووسه‌ر ده‌سته‌وداوێنی مێژووبووه‌ بۆ ئه‌وه‌ی بیسه‌لمێنێ که‌ هه‌ورامی و کورمانجی په‌نگاویان خواردۆته‌وه‌ به‌ڵام خوڕاوی سۆرانی به‌ هاژه‌هاژ و گڤه‌گڤ له‌ چیاکان به‌ره‌و ده‌ریای شارستانێتی خوڕبۆته‌وه‌ و، قه‌ڵبه‌زه و قه‌ڵه‌مبازه‌کانی بواری له‌ ئاخێوه‌ری گشت له‌هجه‌کان بڕیوه‌. به‌ڵام ئه‌و خوێندنه‌وه‌ی مێژووی زمانی کوردی خوێندنه‌وه‌یێکی سیاسی و ئیده‌ئۆلۆژییه‌ که‌ وه‌دوای یه‌ک نه‌ته‌وه‌ و یه‌ک زمان و یه‌ک له‌هجه‌ ده‌که‌وێ و مێژوو وا داده‌ڕێژێ که‌ له‌ خزمه‌ت ئه‌و پڕۆژه‌یه‌ دابێ. با بێمه‌ سه‌ر خاڵی چوار که‌ نووسه‌ر باسی کێشه‌ی گرینگی په‌روه‌رده‌ ده‌کا:

4. کوردیی خواروو له‌ ماوه‌ی 90 ساڵی ڕابوردوودا زمانی ڕه‌سمیی خوێندن و په‌روه‌رده‌ بووه‌ له‌ خوێندنگه‌کانی کوردستانی عیراقدا، له‌ پله‌ جیاوازه‌کانی خوێندندا، له‌ سه‌ره‌تاییه‌وه‌ تاده‌گاته‌ زانستگه‌، سا ئیتر ئه‌و سیسته‌می په‌روه‌رده‌یه‌ له‌ ناوچه‌یه‌کی سنوورداردا بووبێت یا سه‌رتاسه‌ری کوردستانی عیراقی داپۆشیبێت. ئێستایش سیسته‌می خوێندن و په‌روه‌رده نزیکه‌ی‌ سه‌رتاسه‌ری کوردستانی گرتووه‌ته‌وه‌ و هه‌ر به‌و شێوه‌زمانه‌یش داڕێژراوه.

ئه‌و دوو رستانه‌ش بایه‌خی به‌ڵگه‌ییان نییه. "سیسته‌می خوێندن و په‌روه‌رده‌"ی نوێ به‌ هه‌ردووک له‌هجه‌ داڕێژراوه‌، هه‌م له‌ راده‌ی سه‌رانسه‌ری کوردستاندا و هه‌م له‌ کوردستانی عێراقدا. ئه‌گه‌ر ده‌کارهێنانی کوردی وه‌ک زمانی په‌روه‌رده‌ له‌ نه‌وه‌د ساڵی رابردوودا له‌ به‌ر چاوبگرین، کورمانجی له‌ یه‌کێتی سۆڤێت هاوکات له‌گه‌ڵ کوردستانی عێراق بوو به‌ زمانی په‌روه‌رده و، بۆ ماوه‌یێک، له‌ زۆر بارێکه‌وه‌ له‌ په‌روه‌رده‌ی سۆرانی له‌ پێشتر بوو‌. هه‌روه‌ها، له‌ ناوچه‌ی بادینان دا له‌ ماوه‌ی پازده‌ سالی رابردوودا کورمانجی به‌ره‌به‌ره‌ له‌ خوێندنگه‌ی سه‌ره‌تاییه‌وه‌ هه‌تا زانکۆ وه‌ک زمانی خوێندن و لێکۆڵینه‌وه‌ ده‌کارهێندراوه‌ و ده‌بێ بڵێین ئێسته "سیسته‌می خوێندن و په‌روه‌رده‌"‌ به‌ هه‌ردوو له‌هجه‌یه‌، و خێراتر له‌ جاران به‌ره‌و دووله‌هجه‌یی بوون ده‌ڕوا. با بێینه‌ سه‌ر "به‌ڵگه‌ی" پێنجه‌م:

5. له‌ بواری ڕۆژنامه‌گه‌ری و کتێب و وه‌رگێڕاندا، کوردیی خواروو تا ڕاده‌یه‌کی یه‌کجار زۆر پێش که‌وتووه‌ و شاکاری زۆر گه‌وره‌ و گرنگی پێ نووسراوه‌ و زۆر له‌ شاکاره ئه‌ده‌بی و زانستییه‌کانیش ته‌رجه‌مه‌ی ئه‌م شێوه‌زمانه‌ کراوه‌.
ئه‌گه‌رچی کوردیی خواروو ئێستایش نه‌خشی زمانێکی ڕه‌سمی و ستاندارد ده‌بینێت، به‌ڵام ده‌کرێ به‌وه‌ ده‌وڵه‌مه‌ندتر بکرێت که‌ وشه‌ و زاراوه‌ و ده‌ربڕین له‌ دیالێکته‌کانی دیکه‌ی زمانی کوردییه‌وه‌ وه‌ربگرێت، به‌تایبه‌تی ئه‌وانه‌یان که‌ پاشخانێکی ئه‌ده‌بی و فه‌رهه‌نگییان هه‌یه‌، وه‌ک کوردی (کرمانجی)ی سه‌روو و هه‌ورامی...


لێره‌شدا پێشکه‌وتنی "تا راده‌یێکی یه‌کجار زۆر"ی رۆژنامه‌گه‌ری و کتێب و وه‌رگێڕانی سۆرانی ئیدیعایێکی بێ به‌ڵگه‌یه. ده‌کرێ بپرسین ئه‌و پێشکه‌وتنه‌ له‌ چی دایه؟ چه‌ندێتی بڵاوکردنه‌وه‌ی کتێب و رۆژنامه‌یه یان چۆنێتیی‌ ئه‌و چاپه‌مه‌نییه‌؟ سۆرانی کام "شاکاری زۆر گه‌وره‌ و گرنگی پێ نووسراوه‌" که‌ له‌هجه‌کانی دی وه‌دوابخا؟ بۆ ئه‌و "شاکارانه" مافی سه‌روه‌ری ده‌ده‌ن به‌ سۆرانی؟ ئاخۆ به‌ له‌هجه‌کانی دی "شاکار" نه‌نووسراوه‌؟ یان شاکاری ئه‌ده‌بیی و زانستیی وه‌رنه‌گێڕدراوه‌ته‌‌ کورمانجی؟ ‌ من له‌ به‌شه‌کانی داهاتوو دا، وه‌ڵامی ئه‌و پرسیارانه‌ و پرسیاری وا ده‌ده‌مه‌وه‌. ئێسته‌ هه‌ر ئه‌وه‌نده‌ ده‌ڵێم که‌ پڕۆسه‌ی گه‌شه‌کردنی سۆرانی و کورمانجی‌ وه‌ک له‌هجه‌ی ئه‌ده‌بیی، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا به‌ هۆگه‌لی سیاسی، یه‌کسان و له‌ ئاستی یه‌کتر نه‌بووه‌، ده‌کرێ بڵێین سۆرانی، وه‌ک زمانی نووسین و خوێندنه‌وه‌ی ژیانی مۆدێرن، له‌ ئاستی کورمانجی دایه‌ و هیچ سنوورێکی تێنه‌په‌‌ڕاندووه‌ که‌ بتوانێ کورمانجی وه‌پاش بخا. له‌ دانان و وه‌رگێڕانی به‌رهه‌می زانستیدا هه‌ردوو له‌هجه‌ هاوشان و هاوده‌ردن و وه‌ک یه‌ک وه‌پێشکه‌وتوون و تووشی دواکه‌وتوویی و ئاسته‌نگیی بوون. به‌ڵام به‌ بۆچوونی سۆرانیخوازان، مێژووی هه‌ورامی و کورمانجی کۆتایی هاتووه‌ و ئه‌گه‌ر ده‌ورێکیان له‌ مێژوودا مابێ خزمه‌تکردنیان به‌ سۆرانییه‌، ئه‌ویش به‌ دانی وشه‌ و زاراوه‌ی خۆیان بۆ ده‌وڵه‌مه‌ندکردنی سۆرانی که‌ مێژوو کردوویه‌ته‌ "‌زمانی‌ هه‌ڵبژارده" و تاقانه‌.
درێژه‌ی هه‌یه‌

1 زمانی کوردی له‌ ئاستانه‌ی سه‌رده‌مێکی تازه‌دا

http://wwww.kurdishacademy.org/?q=node/415

2 ئه‌و ئیدیعایه‌ جێی سه‌رسووڕمانه‌. تا ئێستا، هیچ لێکۆڵینه‌وه‌یێکی بیروڕای ئه‌و نووسه‌ر و ڕووناکبیرانه‌ نه‌کراوه‌. ئه‌وه‌نده‌ ئاشکرایه‌ که‌ ئه‌گه‌ر توێژی "نووسه‌ر و ڕووناکبیرانی شاره‌زای کورد" ته‌نیا سۆرانی-ئاخێو نه‌بن و کورمانجی-ئاخێوان و هه‌ورامی-ئاخێوان و ئاخێوه‌ری له‌هجه‌ی دیشی تێدابێ، له‌وانه‌یه‌ که‌ "به‌شی زۆری به‌گشتی" له‌سه‌ر ئه‌وه‌ کۆک نه‌بن که‌ سۆرانی "تاکه‌ شێوه‌یه‌کی زمانی کوردییه که‌ ده‌توانێت و ده‌بێ بکرێ به‌ زمانی ڕه‌سمیی کوردستان." لێره‌دا، ڕه‌نگه‌ کاک فه‌رهاد پێشبینی ڕه‌خنه‌یێکی وای کردبێ ‌و وا ده‌گه‌یێنێ که‌ ئه‌و نووسه‌ر و ڕووناکبیرانه‌ی که‌ بڕوایان به‌ پڕۆژه‌ی "ته‌نیا سۆرانی" نه‌بێ شاره‌زا نین.

3 کورمانجی و‌ هه‌ورامی زمانی ڕه‌سمیی هیچ ئه‌ماره‌تێک نه‌بوون. ‌هه‌ورامی له‌ ئه‌ماره‌تی ئه‌رده‌ڵاندا یه‌کێک له‌ زمانه‌ ئه‌ده‌بییه‌کان بووه‌ که‌ بۆ به‌رهه‌می شێعری ده‌کار هاتووه‌ به‌ڵام نامه‌نووسین و کارگێڕی به‌ فارسی و عه‌ره‌بی بووه‌. پێوه‌ندی کورمانجی و ئه‌ماره‌ته‌ کورمانجی-ئاخێوه‌ره‌کانیش هه‌ر وا بووه‌. له‌ بواری ئاییندا، کورمانجی و هه‌ورامی زۆرتر له‌ سۆرانی ده‌کار ده‌هاتن چونکه‌ یه‌کیان زمانی ئیزه‌دییه‌کان و ئه‌وی دیکه‌ زمانی ئه‌هلی حه‌ق بووه‌.‌ دوای ڕووخانی ئه‌ماره‌ته‌کان، هه‌ردوو له‌هجه‌ ژیانی ئه‌ده‌بی خۆیان، هه‌رکام له‌ شه‌رت و مه‌رجی جیاوازدا، درێژه‌ پێ دا. من له‌ به‌شه‌کانی داهاتوودا ئه‌و باسه‌ زۆرتر شی ده‌که‌مه‌وه‌.

4 بۆ دیتنی وێنه‌ی ئه‌و به‌ڵگه‌یه‌ بڕوانه‌: محمد تمدن، اوضاع ایران در جنگ اول یا تاریخ ڕضائیه‌، ارومیه‌، موسسه‌ مطبوعاتی تمدن، 1350، صفحه‌ 372.

5 بۆ نموونه‌ی وتار و گۆشه‌ی ڕادیۆ به‌ کورمانجی بڕوانه‌: ده‌نگی کوردستان، ژماره‌ 1، کانوونی دووه‌می 1975، ئه‌مانه‌تی گشتی ی ڕۆشنبیری و ڕاگه‌یاندن و لاوان - ئیستگه‌ی ده‌نگی کوردستانی عیراق، ، چاپخانه‌ی "خه‌بات" - کوردستانی عیراق، 246 لاپه‌ره‌.





نموونه‌ی زمانی کارگێڕی کوردستانی عێراق: کۆڤاری هه‌تاو، ساڵی 3، ژماره‌ی 71، 31ی ئابی 1956





نموونه‌ی زمانی کارگێڕی حکوومه‌تی شێخ مه‌حموود: امید استقلال. ساڵی 1، ژماره‌ی 19، 15ی شعبانی 1343، لاپه‌ڕه‌ی 4



نموونه‌ی زمانی کارگێڕی کۆماری کوردستان: سه‌رچاوه‌: ده‌وڵوتی جمهوری کوردستان، نامه‌و دۆکومێنت، به‌رگی دووه‌م، مه‌حمود مه‌لا عززه‌ت، سلێمانی 2003، چاپی دووه‌م، لاپه‌ڕه‌ی 802

*ئه‌م بابه‌ته‌ له‌ ژماره‌ی 24ی هه‌فته‌نامه‌ی فه‌رهه‌نگ که‌ ڕۆژنامه‌ی هه‌ولێر ده‌ریده‌کا ئه‌مڕۆ چوارشه‌مۆ 31ی مارسی 2010 بڵاو بووه‌ته‌وه‌



Monday, March 29, 2010

١٠ی خاکەلێوەی ١٣٢٦ی هەتاوی ڕۆژێکی ڕەشە لە مێژووی سیاسی کوردستان دا، بەڵام ئاڵای کۆماری کوردستان بە شەکاوەیی دەمێنێتەوە




ئاڵای کۆماری کوردستان بە شەکاوەیی دەمێنێتەوە

٦٣ ساڵ لەمەوبەر لە ڕۆژی ١٠ی خاکەلێوەی ١٣٢٦ی هەتاوی (٣٠ی مارسی ١٩٤٧) پێشەوا قازی محەمەد رەئیس جمهووری کوردستان، محەمەد حوسێنی سەیفی قازی وەزیری هێزی دێمۆکڕاتی کوردستان و جێگری ڕەئیس جمهوور و ئەبولقاسمی سەدری قازی نوێنەری شاری مەهاباد لە خولی ١٤ی مەجلیسی شووڕای میللی و نوێنەری کوردستان بۆ وتووێژ لە گەڵ حکوومەتی ناوەندی، دوای "محاکەمە" یەکی فەرمایشی و داخراو بە فەرمانی محەمەدڕەزا شا و ستادی ئەڕتەش لە مەیدانی چوارچرا هەر ئەو شوێنەی کۆماری کوردستانی لێ ڕاگەیێندرا لە داری بێدادی دران.
لە وەبیرهێنانەوەی ئەم ڕۆژە ڕەشە دا لیستەیەکی شەهیدانی کۆماری کوردستان لە خوارەوە دەخوێننەوە. ئەوانیان کوشت بەڵام داوخوازی کۆمەڵانی خەڵکی کوردستان لە پێناو ماف و ناسێنەی خۆیان ناکووژرێ و ئەو ئاڵایەی قازیی محەمەد و شەهیدانی سوورخەڵاتی کۆمار هەڵیان کرد هەر بە شەکاوەیی دەمێنێتەوە.
لە ٢٥-٣-١٣٢٥ خۆشەوی خەلیل مزوری یەک لە پێشمەرگەکانی لکی بارزانیان لە شەڕێکی قارەمانە لە گەڵ ئەڕتەشی ئێران لە جەبهەی سەقز بریندار بوو و دوای چوار ڕۆژ لە نەخۆشخانەی شووڕەوی لە تەورێز گیانی پاکی خۆی لە پێناو پاراستنی کۆماری کوردستان دانا و دەکرێ وەک یەکەم شەهیدی کۆمار دابندرێ. هەر لەو سەروبەندە دا لە جەبهەی میرەدێ محەمەد ئاغای شقویف شەهید بوو. مانگێک دوای ئەوە لە شەوی ٢٥- ٤- ١٣٢٥ سەرپۆلی ٢ محەمەدی نانەوازدە معاونی سیاسی وەزیری هێزی دێمۆکڕاتی کوردستان کە بۆ وتووێژ لە گەڵ ئەفسەرانی ئەڕتەشی ئێران چووبووە جەبهەی سەقز، ئەو فڕۆکەی تێیدا بوو لە نێوان بانە – سەقز کەوتە خوارێ و بە شەهید بوونی نانەوازدە کۆمار یەک لە کادرە هەرە بەوەجەکانی خۆی لە کیس دا.
ماوەیەک بەر لە سێدارەدرانی قازییەکان، سەرلک عەلی شێرزاد فەرماندەی هێزی چڵی ٥ی ناوەندی لە ٢٥ی ڕێبەندانی ١٣٢٥ (١٥ی فێڤرییەی ١٩٤٦) لە تەنیشت حەوزی بۆکان لە سێدراە درا. بەدوای ئەو دا لە ٢٥ی ڕەشەمەی ١٣٢٥ی هەتاوی* لە سەقز ١١ کەس لە تێکۆشەرانی کۆماری کوردستان: ئەحمەدی فاروقی معاونی فەرماندەی هێزی بۆکان و مەنتەقە لە سەرا، عەبدوڵای مەتین (برای ئەحمەد خان)، محەمەدی دانیشوەر (برای ئەحمەد خان)، محەمەدی فەیزوڵابەگی، حەسەنی فەیزوڵابەگی، ئەحمەدی شەجیعی، عەلی فاتیح، ڕەسووڵی مەحموودی، عەلی جەوانمەردی، ئەمینی ئەسعەدی و سدیقی ئەسعەدی لە سەقز لە سێدارە دران. ٩ لەو تێکۆشەرانە سەر بە عەشیرەتی فەیزوڵابەگی و عەشیرەتی گەورکی سەقز بوون و دوویان لە شێخانی ئەسعەدی مەڵبەندی سەقز بوون. ئەحمەد خان و براکانی لە گەڵ پێشەوا و سەدری قازی و سەیفی قازی خاڵۆزا و پوورزان بوون. یەک لە "تاوانە" سەرەکییەکانی کە لە "دادگە" ی فەرمایشی دا وەپاڵ ئەحمەد خان و هاوڕێیانی درا، کووژرانی سەرتیپ مەحموودی ئەمین بوو کە چەند ساڵ بەر لەپێکهاتنی کۆمار لە شەر لە گەڵ هێزی حەمەڕەشید خانی قادر خانزادە دا کووژرابوو.
حەوتوویەک دوای لە سێدارە درانی پێشەوا، سەیفی قازی و سەدری قازی چوار ئەفسەری تێکۆشەری کۆمار:
سەربەرز حامیدی مازووچی سەرۆکی دێژبانیی ناوەندیی مەهاباد،ناودار محەمەدی نازمی یەک لە تێکۆشەرانی بەرایی کۆمەڵەی ژیانی کورد،ناودار عەبدوڵای ڕەوشەنفکر ( عەبدوڵای خدر حەیرانێ) و ناودار ڕەسووڵی نەغەدەیی کە لە تەورێز بەند کرابوون لە شەوی ١٧ی خاکە لێوەی ١٣٢٦ (٧ی ئاوریلی ١٩٤٧) بە نیوە شەو لە مەهاباد لە سێدارە دران. چەند مانگ دواتر لە ١٩- ٦- ١٩٤٧ چوار لە سەرکردە ( ئەفسەر) بەوەجەکانی کۆماری کوردستان لەوانە سەرپۆلی ٢ عێزەت عەبدولعەزیز، سەر پۆلی ٢ مستەفا خۆشناو، سەربەرز خەیڕوڵا عەبدولکەریم و سەربەرز محەمەد مەحموود قودسی کە دوای ڕووخانی کۆماری کوردستان چووبوونەوە کوردستانی عێڕاق، لە لایەن حکوومەتی پاشایەتییەوە ئیعدام کران.

بۆ بینیی وێنەی شەهیدان بڕوانە:
http://www.weneykk.blogspot.com/
*رۆژی لەسیدارە درانی شەهیدانی سەقز لە سەرچاوەی چاپکراو دا جیاوازە. ساخکردنەوەی تەئریخی دروستی ئەو جینایەتە و نووسینەوەی ژیاننامەی ئەو شەهیدانە ئەرکێکی نەتەوەیییە.

Wednesday, March 24, 2010

زمان و پێوه‌ندی نووسینی پڕۆفێسۆر پیتر تڕادگیل



9 زمان و پێوه‌ندی
نووسینی پڕۆفێسۆر: پیتر ترادگیل
وه‌رگێڕان له‌ ئینگلیسییه‌وه‌: حه‌سه‌نی قازی

ئێمه‌ له‌ به‌ندی 8 دا باسی به‌کارهێنانی زمانی ئینگلیسیمان کرد وه‌ک زمانی هاوبه‌ش و ئه‌مه‌ش ده‌مانگه‌یێنێته‌ لایه‌نێکی تا ڕاده‌یه‌ک جیاوازی بڵاوبوونه‌وه‌ی جوگرافیایی دیارده‌یه‌کی زمانی. کاتێک زمانی ئینگلیسی وه‌ک زمانی هاوبه‌ش له‌ ئوڕووپا به‌ کار ده‌هێندرێ، که‌ زۆر جار وایه، با بڵێین کاتێک که‌سێکی هۆله‌ندی و که‌سێکی سوێدی ده‌یانه‌وێ قسه‌ له‌ گه‌ڵ یه‌کتری بکه‌ن، زۆر جار ئه‌وه‌ئنگلیسییه‌کی ڕه‌وان و پاراو و به‌ ئه‌زموونه، ئه‌وه‌ش به‌ ئاسایی له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی که‌ به‌ساڵان له‌ مه‌دره‌سه‌ به‌ ڕه‌سمی خوێندوویانه‌. ئه‌گه‌رچیش،هێشتا تا ڕاده‌یه‌ک نائاساییه‌ که‌ مرؤڤ ئاخێوێکی نابوومی ببینێته‌وه‌ که‌ زمانی ئینگلیسی وه‌ک زمانی هاوبه‌ش به‌کار بهێنێ که‌ ده‌توانێ به‌ زمانی ئینگلیسیش قسه‌ بکا و، له‌ زۆر بارودۆخی جیاوازی کۆمه‌ڵایه‌تی دا به‌کاری ده‌هێنێ، تا ئاخێوێکی بوومی ئینگلیسی زمان. به‌ گوتنێکی دی، کاتێک زمانی ئینگلیسی وه‌ک زمانی هاوبه‌ش به‌کار ده‌هێندرێ، ئاسایی وایه‌ که‌ هێندێک ساده‌ ده‌کرێته‌وه‌ و هێندێک شتی لێ که‌م ده‌کرێته‌وه‌- هه‌ر وه‌ها له‌وانه‌یه‌ هێندێک هه‌ڵه‌شی تێوه‌بێ له‌ ئاکامی خۆتێوه‌ردانی زمانی بوومی ئه‌و ئاخێوه‌ی قسه‌ی پێده‌کا.
به‌ناکۆکی، ساده‌کردنه‌وه‌، تا ڕاده‌یه‌ک بیرێکی ئاڵۆز و پێچه‌ڵپێچه، به‌ڵام زۆر جار ئاماژه‌یه‌ به‌ خۆ له‌کۆڵ کردنه‌وه‌ی ڕێسای بێ قاعیده‌، وه‌ک فۆڕمی بێ قاعیده‌ی کرداران،زێده‌ییه‌کان، وه‌ک جینسی ڕێزمانی، له‌ زمانی هاوبه‌ش (lingua franca) دا. ئه‌وه‌ به‌ئاسایی بۆیه‌ ڕووده‌دا چونکه، به‌پێچه‌وانه‌ی منداڵی چکۆڵه‌، گه‌وره‌ساڵان به‌ گشتی زۆر به‌تایبه‌تی فێرخوازی باشی زمان نین.
که‌مکردنه‌وه‌ ئاماژه‌ بۆ سه‌ر ئه‌و ڕاستییه‌یه، که‌ له‌ ئاکامی که‌م بوونه‌وه‌ی ئه‌رکی کۆمه‌ڵایه‌تی دا،ئاخێوانی زمانی هاوبه‌ش له‌وانه‌یه‌‌ زمان بۆ ڕاپه‌ڕاندنی سه‌ودا و بازرگانی به‌کار بهێنن، به‌ڵام ڕه‌نگه‌ نه‌ک بۆ کایه‌ کردنی فووتباڵ یان بۆ قاپ ششتن و، ئه‌وه‌ مانای ئه‌وه‌یه‌، که‌ به‌ به‌راوه‌رد کردن له‌ گه‌ڵ به‌کارهێنانی زمان له‌ لایه‌ن ئاخێوێکی بوومییه‌وه‌، هێندێک به‌شی زمانه‌که‌ بزر ده‌بێ: په‌یڤ، بناخه‌ی ڕێزمانی، نیشانه‌ی شێواز.
زاراوه‌ی تێکنیکی بۆ ئه‌و پێواژۆیه‌ی که‌ زمانان له‌وانه‌یه‌ له‌ به‌کارهێنان له‌ لایه‌ن ئاخێوانی نابوومی دا، ساده‌ بکرێنه‌وه‌،که‌م بکرێنه‌وه‌ یان ده‌ستیان تێوه‌ربدرێ پێی ده‌گوترێ pidginization (پیجن کردن). پیجن کردن ده‌کرێ که‌م بێ ( وه‌ک له‌ نموونه‌ی قسه‌ کردنی ئینگلیسی نێوان دوو ئاخێوی خوێنده‌وار و په‌روه‌رده‌ دیتووی هۆله‌ندی و سویدی دا.)له‌ لایه‌کی دیکه‌وه‌،ئه‌گه‌ر زمانه‌که‌ به‌ ڕه‌سمی و له‌ مه‌دره‌سه‌ نه‌خوێندرابێ یان هه‌ر به‌ خوێندن نه‌خوێندرابێ، ڕاده‌ی ئه‌و پیجن کردنه‌ ده‌کرێ زۆر به‌رفره‌وانتر بێ و؛ کاتێک فێر بوونی زمانه‌که‌ ته‌نێ به‌ ڕێگای کۆنتاکتی جاروبار و به‌رته‌سک دا کرابێ، ده‌ره‌جه‌ی ئه‌و پیجن کردنه‌ ده‌کرێ ئه‌وه‌نده‌ی دیکه‌ش به‌رفره‌وانتر بێ.ئه‌و پنکته‌ ده‌کرێ له‌ مه‌ڕ زمانی سواحیلی به‌جوانی ده‌رکه‌وێ، که‌ وه‌ک پێشتر باسمان کرد،له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ئه‌فریقا به‌ به‌ربڵاوی وه‌ک زمانی هاوبه‌ش به‌کار ده‌هێندرێ.له‌ هێندێک له‌ به‌شه‌کانی کناری ڕۆژهه‌ڵاتی ئه‌فریقا،سواحیلی زمانی بوومی زۆر له‌ دانیشتووانه‌،که‌ بۆ گشت مه‌به‌ست یان له‌ زۆربه‌ی بواره‌کان دا به‌کاری ده‌هێنن و، دیاره ‌ته‌بیعیشه‌ که‌ زۆر به‌ ڕه‌وانی قسه‌ی پێده‌که‌ن.له‌ به‌شه‌ نێوه‌ندییه‌کانی تانزانیا وه‌ک زمانێکی بوومی به‌ به‌ربڵاوی قسه‌ی پێ ناکرێ،به‌ڵام تا ڕاده‌یه‌کی به‌رچاو وه‌ک زمانێکی هاوبه‌ش ده‌کار ده‌کرێ.به‌ به‌راوه‌رد کردن له‌ گه‌ڵ ئه‌و سواحیلییه‌ی له‌ کناران قسه‌ی پێده‌کرێ، ئه‌و شێوه‌زاره‌ی که‌ وه‌ک زمانی هاوبه‌ش له‌ به‌شه‌ نێوه‌ندییه‌کانی تانزانیا دا به‌کار ده‌هێندرێ هێندێک نیشانه‌ی ساده‌کردنه‌وه‌ی پێوه‌ دیاره‌،چونکه‌ وه‌ک زمانی دووهه‌م به‌کار ده‌هێندرێ و، که‌وتووه‌ته‌ به‌ر لێ که‌مکردنه‌وه‌ و، له‌ چاو ناوچه‌ی کنار ده‌ریا له‌ هه‌لومه‌رجی زۆر به‌رته‌سکتر دا ده‌کار ده‌کرێ.له‌ولاتری ناوچه‌ نێوه‌ندییه‌کان، واته‌ له‌ کۆنگۆی ڕۆژهه‌ڵات، شێوه‌زارێکی دیکه‌ی زمانی سواحیلی وه‌کوو زمانی هاوبه‌ش ده‌کار ده‌کرێ.له‌ونموونه‌یه‌ دا ته‌نانه‌ت ساده‌کردنه‌وه‌ و لێ که‌مکردنه‌وه‌یه‌کی زۆرتر به‌دی ده‌کرێ.
لێره‌ دا simplification ساده‌ کردنه‌وه‌ ئاماژه‌یه‌ به‌ نه‌بوونی کرداری بێقاعیده‌،که‌مبوونه‌وه‌ی ژماره‌ی جۆره‌کانی ناو (جینس) و، خۆپاراستن له‌ به‌کارهێنانی هێندێک بناخه‌ی نه‌حوی ئاڵۆز و پێچه‌ڵپێچ. هه‌ر دووک ئه‌و شێوه‌زارانه‌ی زمانی سواحیلی که‌ وه‌ک زمانی هاوبه‌ش به‌کار ده‌هێندرێن، ئه‌گه‌رچی ئاڵوگۆڕیان تێدا کراوه‌،به‌ڵام به‌ ئاشکرایی ده‌بێ به‌ زمانی سواحیلی دابندرێن.به‌ ڕواڵه‌ت ، ئاخێوانی کنارئاوان تێیان ده‌گه‌ن و، ئاخێوانی بوومی سواحیلی پێویست ناکا له‌ قسه‌ کردنی خۆیان له‌گه‌ڵ به‌کارهێنه‌رانی زمانی هاوبه‌ش دا گوشارێکی ئه‌وتۆ بۆ خۆیان بهێنن بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌وان لێیان تێبگه‌ن.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، له‌ به‌شێکی دیکه‌ی کۆنگۆ دا، له‌ ناوچه‌ی گوندانه‌ی باکوور،شێوه‌یه‌کی دیکه‌ له‌زمانی هاوبه‌شی سواحیلی له‌ گۆڕێ دایه‌. ئه‌و شێوه‌زاره‌ش لێی که‌م کراوه‌ته‌وه‌ و ساده‌ کراوه‌ته‌وه‌،ئه‌و شێوه‌زاره‌ خزمی ئه‌و شێوه‌زاره‌یه‌ که‌ له‌ کنار ده‌ریا قسه‌ی پێده‌کرێ. بۆ نموونه‌، تێیدا بناخه‌ی کرداران له‌ ڕیشه‌وه‌ ساده‌کراونه‌ته‌وه‌، هیچ جۆری ناوانی نییه‌ و، ته‌نێ به‌ڕێژه‌ ژماره‌یه‌کی به‌رته‌سکی بناخه‌ی ڕستانی تێدا به‌کار ده‌هێندرێ.ئاکامی ئه‌و ئاسته‌ له‌ لێ که‌مکردنه‌وه‌ وساده‌کردنه‌وانه‌، ده‌گوترێ، بووه‌ته‌ هۆی ئه‌وه‌ که‌ له‌یه‌ک تێگه‌یشتنی دوولایه‌نه‌ له‌ نێوان ئه‌و شێوه‌زاره‌ و ئه‌و سواحیلییه‌ی له‌ کناران به‌کارده‌هێندرێ لانی هه‌ره‌که‌م بێ‌.ئه‌و زمانه‌ ته‌نێ وه‌ک زمانی هاوبه‌ش به‌کارده‌هێندرێ و، ئه‌گه‌ر ئاخێوانی بوومی زمانی سواحیلی بیانه‌وێ به‌کاری بهێنن ئه‌وان ده‌بێ فێری بن – به‌لانی که‌مه‌وه‌ تا ڕاده‌یه‌ک. کاتێک پیجن کردن له‌و ئاسته‌ به‌ربڵاو دا ده‌کرێ و کاتێک ئاکامی ئه‌وه‌ ده‌گاته‌ په‌یدا بوونی فۆڕمێکی به‌ڕێژه‌ دامه‌زراوی زمان که‌ به‌ به‌رده‌وامی وه‌کوو زمانێکی هاوبه‌ش ده‌کار ده‌کرێ،ئه‌و شێوه‌زاره‌ی که‌ سه‌ر هه‌ڵده‌دا پێی ده‌گوترێ زمانی پیجن (pidgin language) ( له‌م نموونه‌یه‌ دا ئێمه‌ پێی ده‌ڵێین سواحیلی پیجنی کۆنگۆیی).
که‌وابوو، زمانێکی پیجن، وه‌کوو زمانێکی هاوبه‌ش که‌ هیچ ئاخێوی بوومی نییه‌،له‌ ڕووی زه‌مانییه‌وه‌ له‌ زمانێکی "ئاسایی" که‌وتووه‌ته‌وه‌ به‌ ڕێگای ساده‌کردنه‌وه‌، لێ که‌مکردنه‌وه‌ و ده‌ستتێوه‌ردان یان تێکه‌ڵکردن، که‌ زۆرجار، تاڕاده‌یه‌کی زۆر و به‌رچاو له‌و زمان یان زمانانی بوومی ئه‌وانه‌ ڕا که‌وتووه‌ته‌وه‌ که‌ به‌کاری دێنن. به‌تایبه‌تی له‌ ڕووی ته‌له‌فوزکردنه‌وه‌.به‌ ئاسایی،به‌ڵانی که‌مه‌وه‌ له‌ یه‌که‌م قۆناغه‌کانی به‌ره‌پێشچوونی دا، که‌ ده‌کرێ ئێمه‌ وه‌ک قۆناغی به‌رله‌پیجن ئاماژه‌ی پێ بکه‌ین، ئه‌و زمانه‌ ته‌نێ له‌ سات و سه‌ودا و بازرگانی یان له‌ هه‌لومه‌رجی زۆر به‌رته‌سکی پێوه‌ندی دا به‌کار ده‌هێندرێ. (ئه‌گه‌ر ئه‌و کۆنتاکت و پێوه‌ندییانه‌ زۆر هه‌میشه‌یی تر بن ، زۆر وێده‌چێ ئاکامی به‌ته‌واوی ببێته‌ فیربوونی زمانێکی دووهه‌م.)
هه‌ڵکه‌وتێکی که‌‌ ڕه‌نگه‌‌ ببته‌ هۆی ته‌به‌لوری زمانێکی پیجنی ڕاسته‌قینه‌‌ له‌ بارودۆخی کۆنتاکی ئه‌و جۆره‌ به‌رته‌نگه‌ دایه‌‌ له‌نێوان 3 یان زیاتر له‌ ده‌سته‌ زمانییه‌کان: زمانێکی "زاڵ" ( له‌و نموونه‌یه‌ی که‌ هه‌ر ئێستا له‌ مه‌ڕ زمانی سواحیلی باسمان کرد ) و، به‌لانی که‌مه‌وه‌ دوو زمانی "نا زاڵ". ئه‌گه‌ر کۆنتاکت له‌ نێوان ئاخێوانی زمانی زاڵ و ئه‌وانیدی دا به‌رته‌نگ بێ و، ئه‌و ده‌می ئه‌و زمانه‌ زاڵه‌ی که‌ به‌چڵونیوه‌چڵی ده‌زاندرێ له‌ نێو ده‌سته‌کانی نا-زاڵ دا وه‌ک زمانی هاوبه‌ش به‌کارده‌هێندرێ و، لێره‌ دا دژوار نییه‌ ببیندرێ که‌ چۆن زمانێکی پیجن ده‌کرێ په‌یدا بێ. به‌ تێپه‌ڕینی زه‌مان، له‌ قسه‌ کردنی به‌کارهێنه‌رانی زمانی هاوبه‌ش دا، ئه‌و شێوه‌زاره‌ که‌ له‌قۆناغی به‌ر له‌ پیجن دا کۆمه‌ڵێک بناخه‌ و نۆرمی به‌کارهێنان په‌یدا ده‌کا که‌ گشت لایه‌ک قۆڵی له‌ سه‌ر ده‌کێشن. له‌ کامی ئه‌وه‌ی که‌ زمانناسانی کۆمه‌ڵایه‌تی پێی ده‌ڵێن focusing (چڕبوونه‌وه‌)فۆرمێکی دیاریکراو په‌یدا ده‌بێ که‌ زمانناسان ده‌توانن شی که‌نه‌وه‌ و ڕێزمانه‌که‌ی بنووسن. جا ئه‌و پیجن ه‌ی که‌ په‌یدا ده‌بێ جیاوازه‌ له‌ شێوه‌کانی پیجن کراوی زمان، که‌ به‌پێی زه‌مان و به‌پێی ئاخێو جار جار جیاوازه‌.( هه‌ر هه‌مان پێشوه‌چوون ده‌کرێ ڕوو بدا ئه‌گه‌ر منداڵه‌ مه‌دره‌سه‌ییه‌کی سوێدی و منداڵه‌ مه‌دره‌سه‌ییه‌کی هۆله‌ندی، که‌ هه‌ر کامه‌ی ساڵێکیان زمانی ئینگلیسی خوێندبێ، له‌ دوڕگه‌یه‌کی چۆل دا تاق بخرێنه‌وه‌: ئه‌وان له‌وێ ڕه‌نگه‌ به‌پێی فۆرمی تاقه‌ که‌سی ئینگلیسی پیجن کراو،پیجنێکی ئینگلیسی هۆله‌ندی – سوێدیی به‌رهه‌م بهێنن وه‌ک ئامرازی پێوه‌ندی نێوان خۆیان.) له‌وه‌ش ده‌رچێ، ئه‌وه‌ش هه‌ڵده‌سووڕێ که‌ هێندێک پێواژۆی جیهانی ساده‌کردنه‌وه‌ بکرێ ده‌ورێک له‌ گرسانی پیجنان دا بگێڕێ. ئێمه‌ له‌ خواره‌وه‌ به‌ کورتی باسی ئه‌و پنکته‌ی دوایی ده‌که‌ین.
ئه‌وه‌ گرینگه‌ بزانین که‌ پیجنه‌کان، ئه‌گه‌رچی تا ڕاده‌یه‌ک له‌ زمانه‌کانی دیکه‌ جوێن، له‌ ڕاستییدا جوێ بوونه‌که‌یان له‌ ئه‌ندازه‌ و ده‌ره‌جه‌ی جوێبوونیان دایه‌ تا جۆری جوێبوونیان. پیجنه‌کان زمانانی ڕاسته‌قینه‌ن به‌ بناخه‌ و تایبه‌تمه‌ندی خۆیانه‌وه‌ وه‌ک زمانه‌کانی دی. ڕه‌نگه‌ فێربوونیان دژوار بێ، ئه‌گه‌رچی ڕه‌نگه‌ هاسانتر بن له‌ زمانه‌کانی دیکه‌
( به‌تایبه‌تی بۆ ئه‌و ئاخێوانه‌ی که‌ له‌گرسانیان دا زاڵ بوون). جابۆیه‌، پیجنه‌کان – به‌ پێچه‌وانه‌ی ئه‌وه‌ی که‌ زۆر جار ده‌گوترێ – بریتی نین له‌ تێکهه‌ڵکێش کردنی تێکه‌ڵ پێکه‌ڵ، یان ئه‌وان "خراپ"، "سووک و بێ قیمه‌ت" یان فۆڕمی
"شێوێندراو"ی ئه‌و زمانه‌ نین که‌ لێی که‌وتوونه‌ته‌وه‌. ئه‌م نموونه‌یه‌ی خواره‌وه‌ی پیجنی دوڕگه‌کانی سوله‌یمانی بریتانیا (British Solomon Islands ) له‌ به‌ر چاو بگرن، که‌ زۆر جار له‌ نێو زمانناسان دا به‌ سوله‌یمانییه‌یی نوێ نێو دێر ده‌کرێ و وه‌کوو زمانی هاوبه‌ش به‌ به‌ربڵاوی له‌ دوڕگه‌کانی سوله‌یمان دا به‌کار ده‌هێندرێ

Mifɛlə i- go go lɔŋ sɔlwater, lʊkautım fiš,nau wın i-kəm. Nau mifɛlə i-go ɔləbaut lɔŋ kinù, nau bıgfɛlə wın ı-kəm nau, mifɛlə i- fafasi ɔləbautə, rɔ tuməs

" We kept gong on the sea, hunting for fish, and a wind arose. Now we were going in canoes, and
An immense wind arose now, and we were thrown around and were moving very fast.”

"ئێمه‌ به‌ سه‌ر ده‌ریا دا ده‌ڕۆیشتین، بۆ ڕاوه‌ ماسی و، بایه‌ک هه‌ڵی کرد. ئێستا ئێمه‌ به‌ کانو ده‌چووین، بایه‌کی توند هه‌ڵیکرد ئێستا و، ئێمه‌ی هه‌ڵده‌به‌زانده‌وه‌ و زۆر به‌ خێرایی ده‌مان ئاژۆت."

ڕوونه‌، ئه‌گه‌ر که‌سێک پێی وابێ ئه‌وه‌ فۆڕمێکه‌ له‌ ئینگلیسی، ئه‌و ده‌می له‌ ڕاستیدا ئه‌وه‌ جۆرێکی زۆرسه‌یری ئینگلیسییه‌.تێگه‌یشتنی بۆ ئینگلیسیی ئاخێوێک ئه‌گه‌ر نامومکین نه‌بێ زۆر دژواره‌، به‌تایبه‌تی ئه‌گه‌ر به‌ نووسراو نه‌بیندرێ و هه‌ر ببیسترێ و ئه‌من پێم وایه‌ پێدوایستی به‌ وه‌رگێڕانی هه‌یه‌. هه‌ر ئاواش، ئه‌گه‌ر به‌ ئاکامی حه‌ولێکیش دابندرێ له‌ لایه‌ن ئاخێوه‌وه‌ بۆ فێر بوونی ئینگلیسی وه‌ک زمانێکی بێگانه‌، ئیدی ئه‌و ده‌می دیاره‌ که‌ ئه‌وه‌ حه‌ولدانێکی زۆر ناسه‌رکه‌وتووانه‌یه‌. له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌وانه‌شدا،ئه‌گه‌ر بمانه‌وێ به‌وردی پێناسه‌ی بکه‌ین هێچکام له‌و شتانه‌ نییه‌ که‌ باس کران.لێره‌ دا ئاخێو فێری زمانێکی دووهه‌م بووه‌، به‌ڵام ئه‌و زمانه‌ دووهه‌مه‌ی که‌ فێری بووه‌ سوله‌یمانییه‌یی نوێ یه، نه‌ک ئینگلیسی. ڕێزمان و گه‌نجینه‌ی په‌یڤی سوله‌یمانییه‌ی نوێ، ئه‌گه‌رچی له‌ زۆر ڕووه‌وه‌ وه‌ ئینگلیسی ده‌چێ به‌ڵام زمانێکی به‌ته‌واوی جوێ یه‌. بۆ نموونه‌ وشه‌ی kaikai سوله‌یمانییه‌یی نوێ که‌ هاو واتای "خۆراک"، "خواردن" ه، وشه‌یه‌کی ئینگلیسی نییه‌ و؛ پێداویستی ئه‌وه‌ی که‌ کرداره‌ تێپه‌ڕه‌کان به پاشگری – im – له‌ کرداره‌ تێنه‌په‌ڕه‌کان ده‌کرێنه‌وه ( - lukautim‌ له گه‌ڵ go به‌راوه‌رد بکه‌) له‌ زمانی ئینگلیسی دا ڕێسایه‌کی ڕێزمانی نییه‌. جا بۆیه‌ ته‌واو به‌ جێیه‌ که‌ ته‌نێ به‌ پێی بناخه‌ی زمانناسانه‌ سوله‌یمانییه‌یی نوێ و شێوه‌زاره‌کانی دیکه‌ی ئینگلیسیی پیجن به‌ زمانانی ته‌واو جیاواز و جوێ له‌ ئینگلیسی بزاندرێن ( ئه‌گه‌رچی ئاشکرایه‌ که‌ خزمایه‌تییان له‌ گه‌ڵی هه‌یه‌. هۆیه‌کی دیکه‌ی باشی کۆمه‌ڵایه‌تی بۆ ئه‌و بۆچوونه‌ ئه‌وه‌یه‌ که‌ خه‌ڵکێکی زۆر دژایه‌تی پیجنه‌کانیان کردووه‌ گۆیا له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی که‌ "پاکی و پاراوی" ئینگلیسییان شێواندووه‌ ( یان زمانێکی دیکه‌ی ئوڕووپایی). بۆچوونی ئه‌وتۆ زۆر جار که‌ف وکوڵی "پاکی" ڕه‌گه‌زی و کولتووریشیان له‌ ته‌ک دایه‌. ئه‌گه‌ر که‌سێک پێی وابێ که‌ زمانێکی پیجن "بێ ڕیشه‌" یه‌ و شێوه‌یه‌کی نزمتره‌ له‌ ئینگلیسی،له‌وانه‌یه‌ ئه‌وده‌می گه‌لێک بۆی هاسان بێ که‌ ئاخێوه‌کانیشی، که‌ زۆربه‌یان نائوڕووپایین به‌ "بێ ڕیشه‌" و به‌ نزمتر بزانێ. خاڵێکی که‌ زمانناس له‌ کاتی تووشهاتنی بیروڕای ئه‌وتۆ ده‌بێ ئاماژه‌ی پێ بکا ئه‌وه‌یه‌ که‌ هیچ شتێک به‌ نێوی زمانێکی "پاک" هه‌ر له‌ کووله‌که‌ی ته‌ریش دا نییه‌. هه‌موو زمانه‌کان گۆڕانیان به‌ سه‌ر دادێ و، ئه‌وان هه‌موویان به‌رهه‌می کارلێکه‌ری و تێکهه‌ڵکێشان له‌ گه‌ڵ زمانه‌کانی دیکه‌ن. ( هه‌ر ته‌نێ په‌یڤان له‌ به‌رچاو بگرن: له‌و پازده‌ وشانه‌ی که‌ ئه‌من له‌ ڕسته‌ی پێشووی خۆم دا به‌کارم هێنا، حه‌وتیان له‌ ماوه‌ی 1000 ساڵی ڕابردوو دا ئینگلیسی له‌ زمانه‌ لاوییه‌کانی خواستووه‌‌ته‌وه‌.)
زۆربه‌ی ئه‌و زمانه‌ پیجنانه‌ی له‌ جیهان دا باشتر ناسراون‌ ئاکامی سه‌فه‌ری بازرگانان و داگیرکه‌رانی ئوڕووپایین. ئه‌وان له‌ سه‌ر بنه‌مای زمانانی وه‌ک ئینگلیسی، فه‌ڕانسه‌یی و پورتوگالی دامه‌زراون و له‌ سه‌ر ڕێگای سه‌ره‌کی که‌شتی ئاژۆتن و بازرگانی هه‌ڵکه‌وتوون. ئه‌و زمانه‌ پیجنانه‌ی له‌ سه‌ر بنه‌مای زمانی ئینگلیسی گرسان پێشووتر له‌ باکووری ئه‌مریکا، له‌ هه‌ر دووک سه‌ری بازرگانی کۆیله‌ له‌ ئه‌فریقا و کاراییب، له‌ نیوزیلاند و چین هه‌بوون. ئه‌و جۆره‌ زمانانه‌ هێشتاش له‌ ئاوسترالیا، ئه‌فریقای ڕۆژئاوا، دوڕگه‌کانی سوله‌یمان ( هه‌ر وه‌ک له‌ سه‌ره‌وه‌ دا دیتمان) و له‌ گینه‌ی نوێ هه‌ن، که‌ له‌وێ ئینگلیسیی پیجن له‌ لایه‌ن زمانناسانه‌وه‌ زۆر جار وه‌ک Tok Pisin ئاماژه‌ی پێده‌کرێ، واته‌ نێوی زمانه‌که‌ له‌ زمانه‌که‌ خۆی دا. هه‌موو زمانه‌ پیجنه‌کان به‌و جۆره‌ په‌یدا نه‌بوون، ئه‌گه‌ر چی
Kituba که‌ له‌ زمانی Kikongo،یه‌ک له‌ زمانانی سه‌ر به‌ بنه‌ماڵه‌ی Bantu، پیجنێکه‌ که‌ له‌ کۆنگۆی ڕۆژئاوا و ناوچه‌ دراوسێیه‌کانی به‌ به‌ربڵاوی ده‌کار ده‌کرێ و، هه‌ر وه‌ها Fanagolo ، که‌ له‌ سه‌ر بنه‌مای زمانی Zulu گرساوه‌، پیجنێکه‌ که‌ له‌ ئه‌فریقای خوارووه‌ و وڵاتانی ته‌نیشتی به‌کار ده‌هێندرێ، به‌تایبه‌تی له‌ کانگاکان دا. چه‌ندین پیجنی دیکه‌ی ڕه‌سه‌نی خۆجێیی له‌ ئه‌فریقا و شوێنی دیکه‌ش هه‌ن.
ڕه‌نگه‌ Tok Pisin که‌ له‌ زمانی ئینگلیسی که‌وتووه‌ته‌وه‌ له‌ هه‌موو پیجنه‌کانی دیکه‌ زیاتر قسه‌ی پێبکرێ.ئه‌و زمانه‌ له‌ ) Papua New Guineaپاپوای گینه‌ی نوێ) پله‌ی ڕه‌سمی هه‌یه‌ و، له‌وێ له‌ ڕادیۆ، ڕۆژنامه‌کان و، مه‌دره‌سان دا به‌کار ده‌هێندرێ.له‌ حاڵی حازر دا، له‌ ڕاستیدا که‌وتووته‌ به‌ر creolization (کرییۆڵ بوون) ێکی زۆر به‌رچاو. هه‌ر وه‌ک له‌ به‌ندی 3ی ئه‌م کتێبه‌دا دیتمان، زمانه‌ کرییۆڵه‌کان ئه‌و جۆره‌ زمانه‌ پیجنانه‌ن که‌ ئاخێوی بوومییان په‌یدا کردووه‌. له‌و کۆمه‌ڵگه‌یانه‌یدا که‌ له‌ ڕووی زمانه‌وه‌ تێکه‌ڵاون و تێیاندا زمانێکی پیجن وه‌ک زمانی هاوبه‌ش ده‌کار ده‌کرێ، له‌وانه‌یه‌ منداڵان وه‌ک زمانی بوومی خۆیان فێری ببن، به‌ تایبه‌تی ئه‌گه‌ر دایکوباوکه‌کانیان به‌ ئاسایی به‌و پیجنه‌ له‌گه‌ڵیان بدوێن. کاتێک ئه‌وه‌ ڕوویدا ئه‌و ده‌می زمانه‌که‌ هه‌موو خسڵه‌ته‌کان به‌ ته‌واوی وه‌خۆ ده‌کا و، ده‌بێ به‌ زمانێکی ناپیجن. ئه‌و جۆره‌ی که‌ زمانه‌که‌ له‌ لایه‌ن ئاخێوێکی باڵغه‌وه‌ قسه‌ی پێده‌کرێ، زمانه‌که‌ به‌ به‌راوه‌رد کردن له‌ گه‌ڵ پیجنی ماک، ده‌بێته‌ خاونی په‌یڤی زیاتر و، هێندێک ده‌ره‌تانی به‌ربڵاوتری نه‌حوی و، گه‌نجینه‌یه‌کی له‌ زێده‌ی شێوازان. هه‌ڵبه‌ت، هه‌ر وه‌هاش بۆ گشت مه‌به‌ستان و له‌ئاستێکی به‌ربڵاوتری هه‌لومه‌رجی کۆمه‌ڵایه‌تی دا به‌کار ده‌هێندرێ. واته‌ ئه‌و لێ که‌مکردنه‌وه‌یه‌ی که‌ له‌ قۆناخی pidginization (پیجن کردن ) دا کراوه‌ تێهه‌ڵده‌هێندرێته‌وه‌، ئه‌گه‌رچی ساده‌ کردنه‌وه‌ و تێهه‌ڵکێش کردن هه‌ر ده‌مێنێته‌وه‌ ( سه‌رنج بده‌ن که‌ simplification (ساده‌ کردنه‌وه‌) زاراوه‌یه‌کی تێکنیکییه‌ و نابێ مانای بایه‌خی تێبخوێندرێته‌وه‌. زمانه‌ کرییۆڵه‌کان له‌ هێندێک لایه‌نی ڕووناکبیرییه‌وه‌ له‌ زمانه‌ سه‌رچاوه‌کانیان ساده‌تر نین. به‌ڵکوو ئه‌وان زۆر به‌قاعیده‌ترن و زێده‌ بوونیان که‌متر پێوه‌ دیاره‌.) ئه‌و پێواژۆیه‌ی که‌ تێیدا لێ که‌مکردنه‌وه به‌ په‌ره‌پێدان‌ " تێهه‌ڵده‌هێندرێته‌وه‌" به ‌creolization (کریێۆڵ کردن) ناسراوه‌ و یه‌ک له‌ پڕۆسه‌کانی هه‌ره‌ چاوڕاکێش و دڵگری گۆڕانی زمانییه‌. Derek Bickerton ده‌ڵێ ئه‌و منداڵانه‌ی که‌ پێویستییان به‌وه‌یه‌ که‌ زمانێکی پیجن وه‌ک زمانی بوومی خۆیان به‌کار بهێنن، به‌ که‌لکوه‌رگرتن له‌ سه‌رچاوه‌ی هۆش و زه‌ینی ژێنێتیکی خۆیان که‌ هه‌موو ئینسانه‌کان به‌ زگماک هه‌یانه‌ - واته‌ قابیلییه‌تی زمانیی ئینسان- په‌ره‌ پێده‌ده‌ن و، به‌و شێوه‌یه‌ creolization په‌نجه‌ره‌کی جوانی دڵگر و نائاساییمان به‌ڕوو دا ده‌کاته‌وه‌ بۆ دیتنی مێشکی ئینسان. به‌ گوتنێکی دی، زمانه‌ کریێۆله‌کان، به‌ ته‌واوی زمانانی ئاسایین – ته‌نێ مێژوویان هێندێک نائاساییه‌.
له‌و زمانه‌ کریێۆڵانه‌ی که‌ له‌ سه‌ر بنه‌مای زمانه‌ ئوڕووپاییه‌کان گرساون – واته‌ ئه‌و زمانه‌ پیجنانه‌ی که‌ له‌ سه‌ر بنه‌مای زمانه‌ ئوڕووپاییه‌کان هه‌ڵنراون- ئه‌وانی هه‌ره‌ به‌نێوبانگیان بریتین له‌ كریێۆڵی فه‌ڕانسه‌یی، کریێۆڵی ئینگلیسی، کریێۆڵی پورتوگاڵی و کریێۆڵی ئێسپانیایی . کرییۆڵه‌ فه‌ڕانسه‌ییه‌کان له‌ کاراییب و ناوچه‌کانی ته‌نیشتی له‌وانه‌ هاییتی به‌ به‌ربڵاوی قسه‌یان پێده‌کرێ. له‌ هاییتی کرییۆڵی فه‌ڕانسه‌یی هاییتیانه‌ زمانی بوومی زۆربه‌ی هه‌ره‌ زۆری دانیشتووانه‌؛ له‌ گینه‌ی فه‌ڕانسه‌ و؛ له‌ ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا، که‌ له‌وێ له‌ لویزییانا
به‌شێک له‌ ئه‌مریکاییه‌ ئه‌فریقاییه‌کان قسه‌ی پێده‌که‌ن. له‌ ئوقیانووسی هێندیش به‌ کریێۆڵه‌ فه‌ڕانسه‌ییه‌کان قسه‌ ده‌کرێ، به‌ تایبه‌تی له‌ Marritius،Réunion و، له‌ Seychelles. ئه‌م بڕگه‌یه‌ی خۆراوه‌ی پاڕانه‌وه‌ له‌ خوڵای (Lord’s Prayer ) به‌ کریێۆڵی هاییتی ڕاده‌ی پێوه‌ندی نێوان ئه‌م زمانه‌ کریێۆڵه‌ و فه‌ڕانسه‌یی نیشان ده‌دا.


Papa nou, ki nan sièl, ké non ou jouinn tout réspè.Ké règn ou vini. Ké volonté ou akonpli sou tè a tankou nan sièl. Ban nou, jodi a, pin chak jou nou.

زوربه‌ی کریێۆله‌ ئینگلیسییه‌ باشتر ناسراه‌کان له‌ به‌شه‌ جیاوازاه‌کانی Americans قسه‌یان پێده‌کرێ و، وه‌ک کریێۆڵه‌ فه‌ڕانسه‌ییه‌کان له‌ ئاکامی بازرگانی کۆیله‌ دا ساز بوون. بۆ نموونه‌ Sranan ( سڕانان) کریێۆڵێکی ئینگلیسی یه‌ که‌ له‌ ناوچه‌ کنارییه‌کانی Surinam (سوورینام) دا به‌ ده‌یان هه‌زار ئاخێوی بوومی هه‌یه‌ و، هه‌ر وه‌ها له‌ لایه‌ن خه‌ڵکی دیکه‌شه‌وه‌ له‌ ناوچه‌که‌ وه‌ک زمانی هاوبه‌ش به‌ به‌ربڵاوی به‌کار ده‌هێندرێ. ئه‌مه‌ی خواره‌وه‌ نموونه‌یه‌کی ئه‌و زمانه‌یه‌ ( هه‌ر وه‌ها بڕوانه‌ لاپه‌ڕه‌ی 57ی ده‌قی ئینگلیسی ئه‌م کتێبه‌ش):

Ala den bigibigi man de na balkon e wakti en. A kon nanga ebn buku na ondro en anu. A puru en ati na en ede, en a meki kosi gi den. Dan a waka go na a djari, pe den gansi de.

" هه‌موو پیاوه‌ گرینگه‌کان له‌ به‌ر بێڵایه‌ چاوه‌ڕوانی وی بوون. ئه‌و هات و کتێبه‌که‌ی له‌ بن هه‌نگڵی دابوو. ئه‌و
کڵاوه‌که‌ی داگرت و کڕنۆشی بۆ بر‌دن. دوایه‌ ئه‌و چووه‌ باغچه‌ که‌ قازه‌کانی لێ بوون."

سڕانان یه‌ک له‌ کریێۆڵه‌ هه‌ره‌ " خۆپارێزه‌کان"ی ئینگلیسی یه‌، واته‌ زۆر که‌م که‌وتووه‌ته‌ به‌ر کارلێکه‌ری زمانی ئینگلیسی و، نموونه‌یه‌کی باشمان دێنێته‌ به‌رچاو سه‌باره‌ت به‌ ئه‌و ڕاستییه‌ی که‌ کریێۆڵه‌ تاقکه‌وتووه‌کانی دیکه‌ له‌ قۆناخه‌ سه‌ره‌تاییه‌کانی مێژووی خۆیاندا ده‌بێ چۆن بووبن.

له‌ به‌شه‌ نێوخۆییه‌کانی سوورینام به‌ کریێۆڵه‌کانی دیکه‌ی ئینگلیسی قسه‌ ده‌کرێ، به‌ گشتی له‌ لایه‌ن تۆره‌مه‌ی ئه‌و کۆیلانه‌ی که‌ توانیان خۆیان ڕزگار که‌ن و په‌نا به‌رنه‌ به‌ر لێڕه‌واره‌کان. کریێۆلی‌ هه‌ره‌ به‌ نێوبانگ له‌ نێو ئه‌وانه‌دا – که‌ به‌ڕواڵه‌ت ئاخێوانی دیکه‌ی سڕانان لێی تێناگه‌ن – Djuka یه‌. بۆ ئه‌وه‌ی باسه‌که‌ هێندێکی دیکه‌ش قورستر و ئاڵۆزتر که‌ین، به‌ ڕواڵه‌تDjuka ش وه‌ک شێوه‌یه‌کی پیجن کراو قسه‌ی پێده‌کرێ وه‌کوو زمانی هاوبه‌ش له‌ لایه‌ن هێندێک ده‌سته‌ی خه‌ڵکی Americans که‌ له‌ ناوچه‌که‌ دا ده‌ژین. ئه‌م شێوه‌زاره‌ی دوایی مێژوویه‌کی له‌م چه‌شنه‌ی هه‌بووه‌:

له‌ قوناخی ( pidginization) دا له‌ ئینگلیسییه‌وه‌ به‌ره‌وه‌ پیجنی ئه‌فریقایی ڕۆژئاوایی
(creolization ) بوون به‌ Djuka
(pidginization ) بوون به پیجنی دیوکا (Djuka Pidgin ‌ )

نه‌ سڕانان و نه دیوکا له‌ ڕووی کۆمه‌ڵایه‌تی و زمانییه‌وه‌ جێی مشتومڕ نین. ئه‌وان له‌ لایه‌ن هه‌موانه‌وه‌ به‌ زمانی کریێۆڵ و وه‌ک زمانانی جوێ له‌ ئینگلیسی داده‌ندرێن. زۆر دژواره‌ مرۆ بتوانێ پاساوی ئه‌وه‌ بدا که‌ ئه‌و نموونه‌یه‌ی سه‌ره‌وه‌ی سڕانان جۆره‌یه‌ک له‌ زمانی ئینگلیسی بێ. له‌یه‌ک تێگه‌یشتنی دوولایه‌نه‌ له‌ نێوان سڕانان و ئینگلیسی دا سیفره‌. له‌ ڕووی کۆمه‌ڵایه‌تیشه‌وه‌ هیچ هۆیه‌ک به‌ ده‌سته‌وه‌ نییه‌ که‌ سڕانان به‌ فۆڕمێکی ئینگلیسی دا بندرێ.له‌ سوورینام، هۆله‌ندی زمانی ڕه‌سمییه‌ و، ئینگلیسی خۆی زۆر‌ که‌م به‌کار ده‌هێندرێ.له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، له‌ به‌شه‌کانی دیکه‌ی دنیا دا، هه‌ڵکه‌وته‌که‌ زۆر که‌متر ئاشکرایه‌. بۆ نموونه‌، له‌ هێندێک به‌شی ئه‌فریقای ڕۆژئاوا،ئینگلیسیی پیجن به‌ به‌ربڵاوی وه‌ک زمانێکی هاوبه‌ش به‌کار ده‌هێندرێ و، له‌ هێندێک ناوچان، به‌ تایبه‌تی له‌ هێندێک له‌ به‌شه‌کانی نیجێرییه‌،بووه‌ به‌ کریێۆل. دژوارییه‌که‌ له‌وێ به‌ پێچه‌وانه‌ی سووڕینام ئه‌وه‌یه‌، ئینگلیسی له‌وێ زمانێکی ڕه‌سمییه‌ و، وه‌کوو "زمانێکی جیهانی" به‌ پڕێستیژێکی به‌رزه‌وه ‌له‌ هه‌موو بواره‌کان و بۆ ڕاپه‌ڕاندنی ئه‌رکی جیاواز له‌ هه‌موو وڵات دا به‌کار ده‌هێندرێ. ئاکامی ئه‌و بارودۆخه‌ ئه‌وه‌یه‌ که‌ پیجنی نیجێرییه، ته‌نانه‌ت له‌ فۆڕمی به‌کریێۆل کراوی خۆشیدا، له‌ ئاست ستانداردی بریتانیایی و/یان ئینگلیسیی نیجێرییه‌یی سه‌ربه‌خۆیی خۆی له‌ کیس داوه‌ و پێوه‌ی به‌ستراوه‌ته‌وه‌ ( بڕوانه‌ لاپه‌ڕه‌ی 4ی ده‌قی ئینگلیسی ئه‌م کتێبه‌). ئینگلیسیی پیجن که‌وتووه‌ته‌ به‌ر کارتێکه‌رییه‌کی به‌رچاوی ئینگلیسی و، به‌ به‌ربڵاوی ته‌نێ وه‌کوو فۆڕمێکی "خراپ" یان " شێواو"ی ئینگلیسی چاوی لێ ده‌کرێ.
له‌ سیرا لێئۆنSierra Leone یش بارودۆخه‌که‌ هه‌ر ئاوایه‌، ئه‌گه‌رچێ له‌وانه‌یه‌ زۆر ئاڵۆزتر و به‌گرێ وگۆڵ تریش بێ.
له‌ فریتاون ( Freetown)ی پێته‌خت دا، ده‌کرێ، ڕه‌نگه‌ تاڕاده‌یه‌ک به شێوه‌ی بانه‌کی، چوار شێوه‌زاری زمانی که‌ جۆره‌ پێوه‌ندییه‌کیان به‌ ئینگلیسییه‌وه‌ هه‌یه‌ له‌ یه‌کتری هه‌ڵباوێردرێن و جوێ بکرێنه‌وه‌:

1. ئینگلیسیی بریتانیایی؛
2. ئینگلیسیی سیرالێئۆنیانه‌- که‌ به‌شێوه‌ی سه‌ره‌کی ئه‌ندامانی سه‌ر به‌ چینی نێوه‌ڕاستی سیرا لێئۆن قسه‌ی پێده‌که‌ن و، هێندێک نیشانه‌ و خسڵه‌تی تایبه‌تی خۆی هه‌یه‌ له‌ به‌ر کارتێکه‌ری زمانه‌ ئه‌فریقاییه‌کان؛
3. ئینگلیسیی پیجنی ئه‌فریقای ڕۆژئاوایی - که‌ به‌شێوه‌ی سه‌ره‌کی وه‌کوو زمانێکی هاوبه‌شی (بازرگانی) به‌ کار ده‌هێندرێ؛
4. کریۆ Krio‌

کریۆ کریێۆلێکی ئینگلیسی یه‌ که‌ نزیکه‌ی 30000 ئاخێوی بوومی هه‌یه‌ که‌ له‌ ده‌وروبه‌ری فریتاون دا ده‌ژین. ئه‌و زمانه‌ له‌ کریێۆلێکی ئینگلیسییه‌وه‌ پێش که‌وتووه‌ که‌ ئه‌و کۆیلانه‌ی له‌ جاماییکا، ئه‌مریکای باکووری و بریتانیاوه‌ گه‌ڕابوونه‌وه‌ قسه‌یان پێده‌کرد و، پێوه‌ندییه‌کی ڕاسته‌وڕاستی به‌ پیجنی ئه‌فریقای ڕۆژئاواییه‌وه‌ نییه‌. ئه‌م چوار شێوه‌ی هه‌مان ڕسته‌ هێندێک له‌ وه‌یه‌کچوونه‌کان و جیاوازییه‌کانی ئه‌و شێوه‌زارانه‌ ده‌رده‌خا.

ئینگلیسی بریتانیایی: /ɑɪm goʊɪŋ ɫə wɜːk/
ئینگلیسیی سیرا لێئۆنیانه‌: /ɑim goin to wɔk/
ئینگلیسیی پیجنی ئه‌فریقای ڕۆژئاوایی: /ɑ di go wɔk/
کریۆ: /ɑ di go wok/

وه‌یه‌کچوونه‌کان له‌نێو ئه‌و چوارشێوه‌زاره‌ دا زۆر له‌ خه‌ڵکی سێرالێئۆنی گه‌یاندووه‌ته‌ ئه‌و ئاکامه‌ که‌ ئه‌وسێ شێوه‌زاره‌‌ که‌متر به‌ پرێستیژه‌ی خواره‌وتر نیشانه‌ی حه‌ولێکی ناسه‌رکه‌وتوون بۆ لاسایی کردنه‌وه‌ی شێوه‌زاری به‌ پرێستیژ واته‌ ئینگلیسیی بریتانیایی –Krio و Pidgin به‌تایبه‌تی ته‌نێ به‌ " ئینگلیسییه‌کی چڵونیوه‌چڵ" داده‌ندرێن
له‌ هێندێک له‌ ناوچه‌کانی هێندی ڕۆژئاوایی که‌ له‌ ڕابردوو دا له‌ ژێر ده‌سته‌ڵاتی بریتانیا دا بووه‌ هه‌ڵکه‌وته‌که‌ هه‌ر ئاوایه‌،به‌ڵام ئه‌و گیروگرفتانه‌ی لێیان هاتووه‌ته‌ گۆڕێ تا ڕاده‌یه‌کی به‌رچاو جیدیترن. با جاماییکا له‌ به‌رچاو بگرین. هێندێک له‌ زمانناسان وه‌ک ئینگلیسیی جاماییکایی ئاماژه‌ به‌و زمانه‌ی ده‌که‌ن که‌ له‌وێ قسه‌ی پێده‌کرێ ، هێندێکی دیکه‌، لایان په‌سندتره‌ پله‌ی زمانێکی جوێی بده‌نێ و پێی ده‌ڵێن کریێۆڵی جاماییکایی. ئه‌و ڕێک نه‌که‌وتنه‌ له‌ سه‌ر زاراوه‌یه‌کی یه‌کگرتوو بۆ ئاماژه‌ به‌و زمانه‌ ئاکامی کێشه‌ی لێکهه‌ڵبڕان و به‌رده‌وامێتی یه‌ که‌ له‌ به‌ندی 1ی ئه‌م کتێبه‌ دا ئاماژه‌مان پێکرد (بڕوانه‌ لاپه‌ڕه‌ی 5ی ده‌قی ئینگلیسی). له‌ جاماییکا، ئینگلیسیی ستاندارد زمانی ڕه‌سمییه‌ و توێژی سه‌ره‌وه‌ی کۆمه‌ڵایه‌تی، جاماییکایی خوێنده‌وار و خه‌ڵکی به‌ ڕه‌چه‌ڵه‌ک بریتانیایی قسه‌ی پێ ده‌که‌ن. له‌و سه‌ری دیکه‌ی پێوه‌ری کۆمه‌ڵایه‌تی دا، به‌تایبه‌تی له‌ نێو وه‌رزێران له‌ ناوچه‌ ته‌ریککه‌وتووه‌ لادێییه‌کان دا، ئه‌و زمانه‌ی به‌کارده‌هێندرێ کریێۆڵێکه‌ که‌ له‌ سه‌ر بنه‌مای ئینگلیسی هه‌ڵنراوه‌ که‌ ئاخێوانی وی و ئینگلیسیی ستاندارد (یان هه‌ر فۆڕمێکی دیکه‌ی) دوولایه‌نه‌ له‌ یه‌کتری تێ ناگه‌ن.جیاوازییه‌ زمانییه‌کان له‌ نێوانیان دا ئه‌وه‌نده‌ زۆرن که‌ ئێمه‌ ناتوانین بڵێین، که‌ ئه‌و دووشێوه‌زاره‌ وه‌ک ئی سڕانان وان، به‌ڵکوو کریێۆڵی جاماییکایی زمانێکه‌ که‌ خزمایه‌تی له‌ گه‌ڵ ئینگلیسی هه‌یه‌ به‌ڵام ته‌واو لێشی جوێیه‌. بۆ ڕوونکردنه‌وه‌ی ئه‌وه‌ لێره‌ دا ده‌قێکی ئه‌م زمانه‌ کریێۆڵه‌ له‌ زمان زانای کریێۆڵ، Beryl Bailey وه‌ ده‌گێڕینه‌وه‌:


Wantime, wan man en ha wan gyal-pikni nomo. Im ena wan priti gyal fi-truu.Im neba laik fi taak tu eni an eni man.Im laik a nais buosi man fi taak tu. Im taat tu wan man,bot im get kalops aafta im taak tu di man.

" یه‌ک بوو، یه‌ک نه‌بوو، پیاوێک هه‌بوو که‌ تاقه‌ کچێکی هه‌بوو.ئه‌وکچێکی جوان و سپه‌هی بوو.کچه‌که‌ نه‌یده‌ویست له‌ گه‌ڵ هه‌ر پیاوێکی دێته‌ سه‌ر ڕێی بدوێ،ئه‌و ده‌یه‌ویست له‌ گه‌ڵ پیاوێکی جوان و چاک بدوێ. ئه‌و ده‌ستی کرد به‌ قسه‌کردن له‌ گه‌ڵ پیاوێک، به‌ڵام به‌ قسه‌ له‌گه‌ڵ کردنی دووگیان بوو." (وه‌رگێڕانی Beryl Bailey به‌ جاماییکایی یه‌ تا ئه‌وه‌ی که‌ به‌ ستانداردی ئینگلیسیی بریتانیایی بێ.)

له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، گرفت ئه‌وه‌یه‌ که‌ له‌نێوان ئه‌و جه‌مسه‌ره‌ دا، واته‌ له‌ شوێنه‌ نێوه‌ڕاسته‌کانی ئه‌و پێوه‌ره‌ کۆمه‌ڵایه‌تییه‌ دا، کۆمه‌ڵێکی زۆر شێوه‌زاری نێوه‌ڕاست هه‌ن که‌ ئه‌و دوو شێوه‌زاره‌ له‌ زنجیره‌یه‌کی له‌ یه‌ک تێگه‌یشتنی دوو لایه‌نه‌ دا به‌ یه‌کترییه‌وه‌ ده‌لکێنن. به‌ گوتنێکی دی، زنجیره‌یه‌کی له‌هجه‌ی کۆمه‌ڵایه‌تی هه‌یه‌ که‌ له‌ ئینگلیسیی ستاندارده‌وه‌ ده‌ست پێده‌کا تا ده‌گاته‌ "قووڵترین" کریێۆڵی جاماییکایی. ئه‌وه‌ مانای ئه‌وه‌یه‌ که‌ گشت شێوه‌زاره‌ زمانییه‌کان له‌ جاماییکا به‌ شێوه‌یه‌ک به‌ ئینگلیسیی ستاندارد به‌ستراونه‌ته‌وه‌،ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌رچی تێگه‌یشتنی دوولایه‌نه‌شیان له‌ نێوان دا نه‌بێ.له‌ ڕاستییدا زنجیره‌ی له‌هجه‌ی کۆمه‌ڵایه‌تی بۆخۆی له‌وانه‌یه‌ له‌ جێدا له‌ ئاکامی کارتێکه‌ری ئینگلیسی پرێستیژ به‌رز له‌ سه‌ر کریێۆڵی نزم پله‌ ساز بووبێ:هه‌رچه‌ندی ئه‌وکارتێکه‌رییه‌ زۆرتر بووبێ،ئه‌وه‌نده‌ش زیاتر decreolization ( له‌ کریێۆڵ شۆرانه‌وه‌) ڕووی داوه‌ و کارتێکه‌ری ئینگلیسی هیچ نیشانه‌یه‌کی که‌مبوونه‌وه‌ی پێوه‌ دیار نییه‌. به‌ دڵنیاییه‌وه‌، ته‌نانه‌ت کریێۆلی "هه‌ر خه‌ستیش" ، وه‌ک ئه‌و ده‌قه‌ی سه‌ره‌وه‌ نیشان ده‌دا، زۆر زیاتر وه‌ ئینگلیسی ده‌چێ تا سرانان ئه‌و وه‌یه‌کچوونه‌ی تێدا به‌دی بکرێ. به‌ پێچه‌وانه‌ی creolization (کریێۆڵ کردن) که‌ ئه‌و که‌مکردنه‌وه‌یه‌ی که‌ له‌ قۆناخی pidginization (پیجن کردن) دا کراوه‌ "تێهه‌ڵده‌هێنێته‌وه‌"، declreolization ( له‌ کریێۆڵ شۆرانه‌وه‌) پێواژۆیه‌که‌ که‌ هێرش ده‌کاته‌ سه‌ر ساده‌کردنه‌وه‌ و تێهه‌ڵکێش کردن که‌ له‌ قۆناخی pidginization ( پیجن کردن) دا ده‌کرێ. کۆنتاکت له‌ نێوان زمانی سه‌رچاوه‌ ( له‌م نموونه‌یه‌ دا زمانی ئینگلیسی) و زمانێکی کریێۆڵ وه‌کوو کریێۆڵی جاماییکایی ده‌گاته‌ ئه‌وه‌ی که‌ ورده‌ ورده‌ ڕێسا بێقاعیده‌کان و شته‌ زیادییه‌کان له‌ زمانی سه‌رچاوه‌ ڕا دێنه‌ نێوی و، به‌ره‌ به‌ره‌ ئه‌و تۆ و وخسڵه‌تانه‌ی که‌ له‌و زمانانه‌ی که‌ جگه‌ له‌ زمانی سه‌رچاوه‌ ڕا تێوه‌ی هاتوون بزر ده‌بن- له‌و نموونه‌یه‌ دا، وه‌کوو ئه‌و وشانه‌ی که‌ له‌ زمانه‌ ئه‌فریقاییه‌کان وه‌رگیراون.
ئه‌و گیروگرفته‌ی که‌ به‌ زنجیره‌ی ئینگلیسی – کریێۆڵ له‌ جاماییکا ساز بووه‌ و زۆر جار وه‌ک a post-creole continumm ( زنجیره‌یه‌کی دوای کریێۆڵ) نێودێر ده‌کرێ، ته‌واو به‌رچاوه‌. له‌ به‌ندی 1ی ئه‌م کتێبه‌ دا، کاتێک باسی
زنجیره‌کانی له‌هجه‌ی جوگرافیاییمان ده‌کرد،دیتمان، له‌ نموونه‌ی له‌هجه‌کانی هۆله‌ندی و ئه‌ڵمانی دا، ئه‌وه‌ ده‌ست ده‌دا بڕیار بدرێ (له‌ ڕووی زمانییه‌وه‌ به‌ شێوه‌یه‌کی سه‌ره‌ڕۆیانه‌) که‌ ئه‌و شێوه‌زارانه‌ له‌هجه‌ی کام له‌ زمانه‌کان بوون، ته‌نێ به‌ به‌کارهێنانی سنووری سیاسی. له‌ جاماییکا،هیچ " سنووری کۆمه‌ڵایه‌تی" ئاوا له‌ گۆڕێ دا نییه‌: ئێمه‌ ناتوانین هێڵێکی جیاکه‌ره‌وه‌ی ئاشکرا له‌ نێوان کریێۆڵ و ئینگلیسی دا بکێشین. به‌ڵام ئه‌گه‌ر، له‌ ئاکام دا،وه‌ک زۆر له‌ خه‌ڵک ده‌یکه‌ن، بڵێین که‌ زمانی هه‌موو جاماییکیه‌کان "ئینگلیسی"یه‌، ژماره‌یه‌ک گیرو گرفت ساز ده‌بن.
یه‌که‌م، له‌ جاماییکا بۆچوونێکی زۆر به‌ربڵاو هه‌یه‌ ( وه‌ک شوێنی دیکه‌ له‌ کاراییب) که‌ زۆربه‌ی جاماییکیه‌کان به‌ جۆره‌یه‌ک له‌ ئینگلیسی زۆر سووک و پله‌ دوو قسه‌ ده‌که‌ن ( له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی که‌ کریێۆلی جاماییکایی به‌ ئاشکرایی جوێیه‌ له‌ ئینگلیسی). دووهه‌م، ئه‌وه‌ مانای ئه‌وه‌یه‌ که‌ منداڵان فێری خوێندنه‌وه‌ و نووسینی ئینگلیسیی ستاندارد ده‌کرێن؛ هه‌رچۆنێک بێ، "ئینگلیسی" به‌ زمانی ئه‌وان داده‌ندرێ. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، له‌به‌ر جیاوازی گه‌وره‌ی نێوان ئینگلیسی و جۆره‌ زۆر وزه‌وه‌نده‌ کریێۆله‌کان، زۆر له‌ منداڵان قه‌ت له‌وه‌ دا سه‌رناکه‌ون که‌ ئینگلیسی له‌ ئاستێکی باش دا بنووسن و بخوێننه‌وه‌ ولێی ڕابێن و، ڕێژه‌ی سه‌رنه‌که‌وتنی ئه‌و منداڵانه‌ی که‌ له‌ تاقیکردنه‌وه‌کانی ئینگلیسیی بریتانیایی دا به‌شداری ده‌که‌ن زۆر له‌ سه‌ره‌وه‌یه‌، به‌له‌به‌رچاو گرتنی سه‌رکه‌وتنیان له‌ بابه‌ته‌کانی دیکه‌ دا.
ته‌نێ له‌ ڕوانگه‌ی زمانناسیی ڕووته‌وه‌، چاره‌سه‌رییه‌کی به‌جێ و مه‌عقوول بۆ ئه‌و بارودۆخه‌ی له‌ گۆڕێ دایه‌ ده‌کرێ بۆچوونێکی له‌گوێن نۆڕوێژ بێ. سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی که‌ دانمارکی ستاندارد وه‌ له‌هجه‌کانی نوڕوێژی ده‌چوو، تا ئه‌و ڕاده‌یه‌ی که‌له‌ ڕابردوو دا وا هه‌ست ده‌کرا ئه‌وان به‌ دانمارکی به‌سترابێتنه‌وه‌، نۆڕوێژ دوای وه‌دستهێنانی سه‌ربه‌خۆیی سیاسی زمانی ستانداردی له‌ مه‌ڕ خۆی پێش خست. ئه‌و زمانه‌ نوێیه‌ ستاندارده‌ هێشتا وه‌ دانمارکی ده‌چوو،به‌ڵام ئه‌وه‌نده‌ش لێی جیاواز بوو که‌ زۆر زیاتر نزیک بێ له‌ شێوه‌ قسه‌کردنی ڕاسته‌قینه‌ی نۆڕوێژی. له‌ جاماییکا و، شوێنی دیکه‌ ده‌کرێ هه‌مان جۆره‌ شت بکرێ. ده‌کرێ کرویێڵکی ستانداردی جاماییکایی (یان ئینگلیسی) پێش بخرێ – هه‌ر وه‌ک دیتمان خه‌ڵک له‌ دوڕگه‌کانی بریتانیا حه‌ولیان دا له‌ نموونه‌ی سکاتله‌ندی دا بیکه‌ن (به‌ندی 7) – که‌ زۆر له‌ نزیکتره‌وه‌ ته‌بیعه‌تی ئه‌و زمانه‌ی که‌ جاماییکاییه‌کان قسه‌ی پێ ده‌که‌ن ده‌درکێنێ. زمانێکی ئه‌وتۆ وه‌ ئینگلیسی ده‌چێ، به‌ڵام له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا به‌ زمانێکی جیاواز داده‌ندرێ.دواتر مرۆ ده‌کرێ فێری ئیمگلیسی بێ، وه‌ک زمانێکی نیوه‌ - بێگانه‌، واته‌ ئه‌و کاته‌ی که‌ خوێنده‌ واری جێ به‌ جێ کراوه‌.زۆر وه‌ک ئێستا که‌ چۆن نۆڕوێژییه‌کان فێری خوێندنه‌وه‌ و تێگه‌یشتنی دانمارکی و سوێدی ده‌بن.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا،له‌ کرده‌وه‌ دا، ژماره‌یه‌ک به‌رهه‌ڵست هه‌ن له‌ سه‌ر ڕێگای چاره‌سه‌ری ئه‌و جۆره‌ دا. ئینگلیسی زمانێکی به‌ پله‌وپایه‌یه‌ که‌ به‌کارهێنانیشی وه‌ک زمانێکی هاوبه‌ش به‌که‌لکه‌ و، زمانی کولتوورێکه‌ که‌ له‌‌ جاماییکا به‌ده‌سته‌ڵات و ده‌سترۆیشتووه‌. بۆیه‌ پێوه‌ندی سیاسی و کولتووری له‌ نێوان کریێۆڵی جاماییکایی و ئینگلیسی دا به‌ ته‌واوی هه‌ر ئه‌و جۆره‌ پێوه‌ندییه‌ نییه‌ که‌ له‌ نێوان دانمارکی و نۆڕوێژی دا هه‌بووه‌.زۆر که‌م له‌ نۆڕوێژییه‌کانی سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م له‌ دڵیان گران ده‌هات ئه‌گه‌ر پێیان بگوترابا ئه‌وان به‌ دانمارکی نادوێن . له‌ لایه‌کی دیکه‌وه‌، زۆر خه‌ڵک له‌ هیندیی ڕۆژئاوایی له‌وانه‌یه‌ به‌ سووکایه‌تی کردن به‌ خۆیانی بزانن ئه‌گه‌ر پێیان بگوترێ ئه‌وان به‌ ئینگلیسی نادوێن. ئه‌وه‌ش له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی (ئا) ئه‌و شێوه‌زارانه‌ی زنجیره‌ی له‌هجه‌یی جاماییکایی نزیک له‌ لووتکه‌ی (کۆمه‌ڵایه‌تی) زۆر زیاتر له‌ ئینگلیسی نزیکن تا کریێۆڵی جاماییکایی – هیچ هۆیه‌کی ڕاسته‌قینه‌ی زمانی له‌ گۆڕێ دا نییه‌ که‌ پاساوی ئه‌وه‌ بدا ئه‌وان " ئینگلیسی نین" و، (ب) ئه‌وه‌ خسڵه‌تی بۆچوون و زێهنییه‌تی کۆمه‌ڵایه‌تییه‌ له‌ مه‌ر زمان که ته‌نانه‌ت ئه‌وانه‌ش که‌ کوێره‌وه‌رییکی زۆر له‌ ده‌ست ئه‌و جۆره‌ بۆچوونانه‌ ده‌بینین مه‌یلی ئه‌وه‌یان تێدایه‌ ئه‌و جۆره‌ بۆچوونانه‌ وه‌خۆ که‌ن: ئینگلیسیی ستاندارد له جاماییکا ته‌قریبه‌ن له‌ لایه‌ن هه‌موو که‌سه‌وه‌ وه‌ک شتێکی "باش" په‌ژرێندراوه‌ و قۆڵی له‌ سه‌ر کێشراوه‌ و لێ لادانی به‌"خراپ" داده‌نرێ.له‌وه‌ش زیاتر، له‌به‌ر پڕێستیژی ئینگلیسیی ستاندارد، ئه‌و که‌سانه‌ی که‌ فێری بوون و به‌ ڕه‌وانی ده‌یزانن هه‌ر وا ئاماده‌ نین ده‌ست له‌و به‌رژه‌وه‌ندییه‌ کۆمه‌ڵایه‌تی و داراییانه‌ی هه‌ڵگرن که‌ ئه‌وه‌ بۆی ڕه‌خساندوون. هه‌ر وه‌ها خه‌ڵک سڵیش له‌ مه‌ترسی ئه‌وه‌ ده‌که‌نه‌وه‌ که‌ له‌ باقی دنیای ئینگلیسی زمان تاق بکه‌ونه‌وه‌ و دوور ببنه‌وه‌. که‌ وابوو، گرفتی سه‌ره‌کی ، ده‌بێ به‌ بۆچوون و تێڕوانینی کۆمه‌ڵایه‌تی خه‌ڵک سه‌باره‌ت به‌ هێندێک شێوه‌زاری زمانی له‌ هێندێک هه‌ڵکه‌وتی کۆمه‌ڵایه‌تی دا. خوێندنه‌وه‌ی ده‌نگوباس له‌ بی بی سی دا به‌ ڕاوێژی "خه‌ست"ی له‌نده‌ن، بیرمینگام یان گلاسکۆ
ده‌بێته‌ هۆی وه‌پێکه‌نین خستن، تووڕه‌یی و گاڵته‌ پێکردن. هه‌ر ئه‌و جۆره‌ کاردانه‌وه‌یه‌ ده‌کرێ چاوه‌ڕوان بکرێ بێتوو کریێۆڵی جاماییکایی له‌ هه‌ڵکه‌وتی چاوه‌ڕواننه‌کراو دا به‌کار بهێندرێ. دیاره‌ ئه‌وه‌ ده‌کرێ، بێتوو بڕیارێکی سیاسی له‌ پشته‌وه‌ بێ: بیستنی ئینگلیسی له‌ مه‌حکه‌مه‌کانی سه‌ده‌کانی نێوه‌ڕاست دا به‌ شتێکی گاڵته‌ وه‌به‌ر گوێیان ده‌که‌وت و، به‌ شتێکی نابه‌جێ و ناله‌بار داده‌ندرا ئه‌گه‌ر له‌ سه‌روبه‌ندێکی زۆر دواتریش دا ڕیساله‌یه‌کی زانستی به‌ ئینگلیسی بایه‌؛ هێنده‌ له‌ مێژ نییه‌ هه‌بوونی پارچه‌یه‌کی ئه‌ده‌بی به‌ زمانی فه‌نلاندی هه‌ر به‌ بیریش دا نه‌هات و به‌ شتێکی نائاسایی داده‌ندرا؛ تا ئه‌و سه‌ده‌یه‌ش به‌کارهێنانی زمانی مه‌قدوونییه‌یی وه‌کوو زمانی پارلمانی به‌کارێکی بێ مانا و محاڵ هه‌ست پێده‌کرا و؛ ته‌نانه‌ت تا ئه‌و دواییانه‌ش ده‌بووه‌ هۆی پێکه‌نین ئه‌گه‌ر له‌ ڕۆژنامه‌یه‌کی ئیرله‌ندی دا ڕاگه‌یاندنی پیشه‌یه‌ک به‌ زمانی سکاتله‌ندی ئالستری بڵاو کرابایه‌وه‌.
له‌ ڕوانگه‌یه‌کی زۆر ئاشکراتری زمانییه‌وه‌، یه‌کێک له‌ خسڵه‌ته‌ هه‌ره‌ چاوڕاکێشه‌کانی زمانه‌ کریێۆڵه‌کان به‌ گشتی- به‌لانی که‌مه‌وه‌ له‌ نموونه‌ی ئه‌و کریێۆڵانه‌ی دا که‌ له‌ باری مێژووییه‌وه‌ خزمی زمانه‌ ئوڕووپاییه‌کانن – راده‌ی ئه‌و وه‌یه‌کچوونانه‌یه‌ که‌ ئه‌وان له‌ ته‌ک یه‌کتری دا هه‌یانه‌، بێ له‌به‌رچاوگرتنی شوێنی جوگرافیاییان. ئه‌م شێوانه‌ی کردار له‌م نموونانه‌ی خواره‌وه‌ دا له‌ به‌ر چاو بگرن:

کریێۆڵی جاماییکایی : ‌ /wɑ de go hɑpm nou/ “What is going to happen now?”
" ئێستا چ ده‌بێ؟ "
سڕانان: /mi de kom/
“I’m coming”
"ئه‌وه‌ دێم"

گولاه : /de də njɑm forə/ “They were eating fodder.”
" ئه‌وان خه‌ریکن ئالیک ده‌خۆن"


کریۆ: /ɑ de go wok/ “I’m going to work.”
" ئه‌من ده‌چمه‌ سه‌رکار"

(له‌ ڕووی جوگرافیاییه‌وه‌ کریێۆڵی جاماییکایی، کاراییبی یه‌، سڕانان، باشووری ئه‌مریکایی، گولاه ، (بڕوانه‌ لاپه‌ڕه‌ی 57ی ده‌قی ئینگلیسی ئه‌م کتێبه‌)، باکووری ئه‌مریکایی و؛ کریۆ، ئه‌فریقای ڕۆژئاوایی.) ئه‌م ڕستانه‌ی سه‌ره‌وه‌ هه‌موو شتێک نیشان ده‌ده‌ن که‌ ئێمه‌ ده‌توانین نێوی بنێین لایه‌نی پێشوه‌چوون یان به‌رده‌وامی: ئه‌وان هه‌ر له‌ سه‌ر کرده‌وه‌یه‌کی کورت خایه‌ن نین، به‌ڵکوو کرده‌وه‌ی ئه‌وتۆن که‌ به‌ڕێژه‌ له‌ ماوه‌یه‌کی درێژی زه‌مانی دا ده‌کرێن.
( ئه‌وه‌ش له‌ وه‌رگێڕانی ئینگلیسی ڕسته‌کان به‌ شێوه‌ی کرداری+ be کردار- ing ده‌رده‌که‌وێ.) ئه‌و وه‌یه‌کچوونانه‌ی که‌ ده‌بێ سه‌رنجیان بدرێتێ ئه‌مانه‌ن:
1. گشت ئه‌و کریێۆڵانه‌ ده‌توانن دۆخی به‌رده‌وامی نیشان بده‌ن به‌ بێ نیشان دانی زه‌مان( نموونه‌ی زمانی وه‌ک زه‌مانی ڕابردوو وه‌رگێڕدراوه‌، به‌ڵام له‌ هه‌ڵکه‌وتی دیکه‌ دا ده‌کرێ بۆ زه‌مانی ئێستاش به‌کار بهێندرێ.)
2. هه‌موو کریێۆڵه‌کان دۆخی به‌رده‌وامی نیشان ده‌ده‌ن، نه‌ک به‌ گه‌ردان کردنی کردار وه‌ک ئینگلیسی، به‌ڵکوو به‌
Particle (ورده‌ وشه‌) – وشه‌یه‌کی سه‌ربه‌خۆ که‌ ده‌که‌وێته‌ پێش کردار.
3. شێوه‌ی ئه‌م particle ه‌ ته‌قریبه‌ن له‌ هه‌موو نموونه‌کان دا: de,de,də,de وه‌ک یه‌ک وایه‌.
ئه‌و وه‌یه‌کچوونانه‌ ته‌نانه‌ت زۆر چاوڕاکێشترن ئه‌گه‌ر ئێمه‌ سه‌رنج بده‌ین ئه‌و کریێۆڵانه‌ش که‌ له‌ سه‌ر بنه‌مای فه‌ڕانسه‌یی گرساون به‌ ته‌واوی هه‌ر هه‌مان ستروکتوری کرداریان هه‌یه‌:


جێناو + به‌رده‌وامی- ورده‌ وشه‌ی دۆخ + کردار

فه‌ڕانسه‌یی لویزیانا: “I am working “ /mo ɑpe trɑvɑi/
فه‌ڕانسه‌یی هاییتی: /yo ɑpe mɑze/ "They are eating “ فه‌ڕانسه‌یی ماوریتیوس: / ki to ɑpe fer/ "What are you doing “

سه‌رنج بده‌نه‌ ئه‌وه‌ش، لێره‌شدا فۆڕمی particle (ورده‌ وشه‌) وه‌ک یه‌ک وایه‌:/ /ɑpe (له‌ باری مێژووییه‌وه‌ خزمی après ی فه‌ڕانسه‌یی یه‌)، سه‌ره‌ڕای چه‌ندین هه‌زار میل که‌ ماوریتیوس و کاراییب له‌ یه‌کتری دوور ده‌کاته‌وه‌. کریێۆڵه‌کانی پورتوگالیش هه‌ر هه‌مان بنچینه‌یان هه‌یه‌:

جێناو+ ورده‌وشه‌ + کردار

کریێۆلی پورتوگاڵی سه‌نت توماس: /e kɑ ndɑ/ "He is going "

داخودا ئێمه‌ چۆن ده‌توانین ئه‌و وه‌یه‌کچوونانه‌ ( هه‌م له‌ بنچینه‌ و هه‌م له‌ فۆڕم دا) له‌ نێو ئه‌و زمانانه‌ دا شی بکه‌ینه‌وه‌، به‌تایبه‌تی به‌له‌به‌رچاوگرتنی مه‌ودای زۆری که‌ ئه‌وان له‌ یه‌کتری جوێ ده‌کاته‌وه‌ و ئه‌و ڕاستییه‌ش که‌ به‌ڕواڵه‌ت ئه‌وان له‌ زمانانی سه‌رچاوه‌ی جیاوازه‌وه‌ داکه‌وتوون؟ یه‌ک له‌و شی کردنه‌وانه‌ی که‌ هاتووه‌ته‌ گۆڕێ پێداگری ده‌کا له‌ سه‌ر وه‌یه‌کچوونی ئه‌و هه‌لومه‌رجانه‌ی که‌ بوونه‌ هۆی په‌ره‌سه‌ندنی زمانه‌ پیجنه‌کان ( و هه‌ر ئاواش زمانه‌ کریێۆڵه‌کان). ئه‌و زمانانه‌ به‌ گشتی له‌لایه‌ن ده‌ریاپێوان، بازرگانان و خه‌ڵکی ڕه‌سه‌نی خۆجێیی که‌ خه‌ریکی ساتوسه‌ودا بوون یان له‌ هه‌ڵکه‌وتی دیکه‌ی ئاوادا، پێکه‌وه‌ ساز کران، بۆیه‌، ده‌گوترێ،‌سه‌یر نییه‌ که‌ زمانه‌کان وه‌یه‌کتری ده‌چن. ئه‌وه‌ش ڕاسته‌ که‌ پیجنه‌کان له‌ هه‌لومه‌رجێک دا په‌ره‌یان سه‌ند که‌ گواستنه‌وه‌ی زانیاری زۆر دژوار بوو و له‌وانه‌ زۆر به‌که‌لک بووبێ تا ئه‌و جێیه‌ی ده‌کرا زمان ساده‌ بکرێته‌وه‌ وه‌کوو ئامرازێکی به‌کاری پێوه‌ندی. واته‌، ده‌کرێ پرێنسیپی جیهانی به‌ڕبڵاو بۆ ساده‌کردنه‌وه‌ هه‌بێ – به‌ بزر بوونی خسڵه‌ته‌ زیادییه‌کان و ده‌رهاویشتنی بێقاعیده‌ییه‌کان له‌ زمان دا – که‌ هێندێک له‌ بنچینه‌ و قه‌واره‌کانی له‌ ئه‌وانیدی به‌لاوه‌ په‌سندتره‌.
شیکردنه‌وه‌ی دووهه‌م، به‌ "تیۆری وشه‌ تێوه‌هاتنه‌وه‌" (relexification theory ) پاساو ده‌درێ. ئه‌و تیۆرییه‌، به‌ کورتی ده‌ڵێ که‌ یه‌که‌م زمانی به‌ربڵاوی پیجن له‌ سه‌ر بنه‌مای زمانی ئوڕووپایی، پیجنی پورتوگاڵی بوو، که‌ ڕه‌نگه‌ سه‌رده‌مایه‌ک له‌ ماوه‌ی سه‌ده‌ی پازده‌هه‌م دا له‌ کناری ئه‌فریقای ڕۆژئاوا په‌ره‌ی سه‌ند بێ. دوایه‌ پورته‌گاڵییه‌کان ئه‌و زمانه‌یان به‌ شوێنه‌کان و موسته‌عمه‌ره‌کانی دیکه‌ی خۆیان له‌ ئه‌فریقا و ئاسیا دا بڵاو کرده‌وه‌ و، بازرگانانی خه‌ڵکی وڵاتی دیکه‌ش ده‌ستیان کرد به‌ فێربوونی. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، کاتێک بازرگانانی فه‌ڕانسه‌یی و ئینگلیسی به‌ هه‌ژماری زۆر هاتنه‌ نێو ئه‌و ساتوسه‌ودا و بازرگانییه‌وه‌ - به‌تایبه‌تی ساتوسه‌ودای کۆیله‌ - ، relexification
( وشه‌ تێوه‌هاتن) بۆ نێو ئه‌و پیجنه‌ پورتوگاڵییه‌ ڕوویدا. ڕێزمانی زمانه‌که‌ وه‌کوو خۆی مایه‌وه‌، به‌ڵام وشه‌کانی گۆڕان. ئه‌و وشانه‌ی له‌ زمانی پورتوگاڵی وه‌رگیرابوون به‌ره‌ به‌ره‌ وشه‌ی ئینگلیسی، فه‌ڕانسه‌یی، یان هێندێک زمانی زاڵی دیکه‌ی ئوڕووپایی جێی گرتنه‌وه‌.به‌ڵگه‌ بۆ پاساودانی ئه‌م تیورییه‌ ئه‌مانه‌ی خواره‌وه‌ن:

1. هێندێک وشه‌ی پورتوگاڵی هێشتاش له‌ زۆر له‌ زمانه‌ پیجن و کریێۆڵه‌ نا پورتوگاڵییه‌کاندا ماونه‌ته‌وه‌، بۆ نموونه‌, savvy که‌ له‌ وشه‌ی sabe ی پورتوگاڵی وه‌رگیراوه‌ به‌ مانای " ئه‌و ده‌زانێ" و، وشه‌ی piccaninny، له‌ وشه‌ی pequenino، به‌ مانای " پچووک".

2. ژماره‌یه‌کی زۆر له‌و وشانه‌ی که‌ له‌ زمانه‌ کریێۆڵه‌کان دا هه‌ن ده‌کرێ له‌ زمانه‌کانی ئه‌فریقای ڕۆژئاوایی دا شوێنگێڕی بکرێن. بۆ نموونه‌، /njɑm/ "خواردن" ( بڕوانه‌ به‌ندی 3ی ئه‌م کتێبه‌)، که‌ له‌ کریێۆڵی جاماییکایی، گولاه ،سرانان و زمانه‌کانی دیکه‌ دا هه‌یه‌، ڕه‌نگه‌ له‌ وشه‌ی njɑmi//، وه‌رگیرابێ، که‌ له‌ زمانی Fulani دا، که‌ زمانێکه‌ ئێستا له‌ گینه‌، گامبییا، سێنێگال و مالی قسه‌ی پێده‌کرێ به‌ مانای " خواردن"ه‌.

3. ژماره‌یه‌ک وه‌یه‌کچوونی ڕێزمانی له‌ نێوان کریێۆڵه‌کانی ئینگلیسی، فه‌ڕانسه‌یی، پورتوگاڵی و ئه‌وانیدی دا هه‌ن، جگه‌ له‌و وه‌یه‌ک ‌چوونانه‌ی له‌ مه‌ڕ کرداران باسمان کردن. "هه‌مان ڕێزمان به‌ڵام وشه‌ی جیاواز" گریمانه‌یه‌کی ته‌واوه‌ بۆ ئه‌م شیکردنه‌وه‌یه‌.

4. ته‌بیعه‌تی ڕاسته‌قینه‌ی وه‌یه‌کچوونه‌ ڕێزمانییه‌کان – ئه‌گه‌رچی به‌شێکی ده‌کرێ له‌ به‌ر پرێنسیپی جیهانی ساده‌کردنه‌وه‌ بێ – بیری پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ زمانه‌کانی ئه‌فریقای ڕۆژئاوایی ده‌سه‌لمێنێ. زۆر له‌و زمانانه‌، وه‌کوو زمانه‌ کریێۆڵه‌کان، لایه‌ن و زه‌مان به‌ڕێگای particle (ورده‌ وشه‌)ی پێشگر نیشان ده‌ده‌ن، بۆ نموونه‌ له‌مانه‌ی خواره‌وه‌ بڕوانه‌:

کریێۆڵی فه‌ڕانسه‌یی لویزیانا: /mo to kupe/ " I (past) cut " ئه‌من (ڕابردوو) بڕین"

کڕیێۆڵی پورتوگالی سه‌نت توماس : /e tɑ ndɑ/ " He ( past ) go " " ئه‌و (ڕابردوو) ڕۆیشتن

یورۆبا: /mo ti wɑ/ " I (past) come " ئه‌و (ڕابردوو) هاتن

دوایین کوت له‌ به‌ڵگه‌ی گریمانه‌ی " وشه‌ تێوه‌هاتنه‌وه‌" ( relexification ) ده‌کرێ له‌ مه‌ڕ زمانی Saramakkan به‌ده‌سته‌وه‌ بدرێ. ئه‌وه‌ش زمانێکی کریێۆڵه‌ که‌ له‌ سوورینام قسه‌ی پێده‌کرێ. به‌ ڕواڵه‌ت وا وێده‌چێ ڕه‌نگه‌ ئه‌و کریێۆڵه‌ به‌ هه‌ڵاتنی کۆیله‌کان بۆ نێو لێڕه‌واران که‌ قسه‌یان پێده‌کرد، ڕاگیرابێ، له‌ نیوه‌ی ڕێگای ئاڵوگۆڕی په‌یڤی له‌ زمانی پورتوگاڵی وه‌رگیراو به‌ په‌یڤی ئینگلیسی. زۆرجار به‌ کریێۆڵێکی پورتوگاڵی داده‌ندرێ، به‌ڵام تۆوی ئینگلیسی له‌ په‌یڤه‌کانی دا یه‌کجار زۆره‌.
شیکردنه‌وه‌ی سیهه‌م و چاوڕاکێش پێوه‌ندی په‌یدا ده‌کا به‌ کاری Derek Bickerton، که‌ له‌ سه‌ره‌وه‌ باسمان کرد. ئه‌گه‌ر گشت کریێۆڵه‌کان به‌رهه‌می، په‌ره‌پێدانی زمانێکی پیجن بن و؛ ئه‌گه‌ر منداڵانی ئه‌و کۆمه‌ڵگه‌ جیاوازانه‌ گشتیان ده‌بوا درێژه‌ به‌ زانستی زاتی خۆیان بده‌ن له‌ مه‌ڕ ئه‌وه‌ی که‌ زمانی ئینسانی‌ به‌ گشتی چییه‌
– به‌پێچه‌وانه‌ی هه‌ر زمانێک به‌ تایبه‌تی- بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌وه‌ بکه‌ن و؛ ئه‌گه‌ر قابیلییه‌تی زمانی ئینسانی شتێکه‌ که‌ له‌ نێو هه‌موو بنیاده‌مان دا هاوبه‌شه‌ - که‌ به‌ بێ هیچ گومانێک ئه‌وه‌ وایه‌، ئه‌وده‌می ڕه‌نگه‌ سه‌یر نه‌بێ که‌ کریێۆڵه‌کانی سه‌رتاسه‌ری دنیا بنچینه‌ و قه‌واره‌ی وه‌کوویه‌کیان هه‌بێ.
هه‌ر وه‌ک له‌ به‌ندی 3 دا دیتمان، زۆر له‌ زمانناسان گوتوویانه‌ که‌ شێوه‌ زمانی ئێنگلیسیی ئه‌مریکایی ئه‌فریقایی AAVE له‌ کریێۆڵێکی ڕه‌سه‌ن و ماک ڕا که‌وتووه‌ته‌وه‌ که‌ به‌ره‌ به‌ره‌ له‌ کرۆیێل شۆراوه‌ته‌وه‌، له‌ ئاکامی به‌سه‌دان ساڵ پێوه‌ندی له‌ گه‌ڵ زمانی ئینگلیسی،جا بۆیه‌ ئیدی ئێستا بۆخۆی به‌ ڕوونی شێوه‌زارێکی ئینگلیسییه‌. ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ ڕاست بێ، ئێمه‌ ده‌کرێ بڵێین، هه‌ر وه‌ک ئه‌وه‌ی که‌ زاراوه‌ی دوا کریێۆڵ ( post- creole) مان بۆ ئاماژه‌ به‌ بارودۆخی جاماییکا به‌ کار هێنا،که‌ AAVE کڕیێۆڵێکی وه‌دره‌نگ که‌وتوو یان دوا کریێۆڵێکی له‌پاش به‌جێماوه‌. وه‌بیر بهێننه‌وه‌ که‌ decreolization ( له‌ کریێۆڵ شۆردنه‌وه‌‌) هێرش ده‌کاته‌ سه‌ر ساده‌ کردنه‌وه‌ و تێهه‌ڵکێش که‌ له‌ قۆناغی pidginization (پیجن کردن) دا ڕوو ده‌دا. ئه‌گه‌ر ئێمه‌ پێچه‌وانه‌ی simplification (ساده‌ کردنه‌وه‌) به‌ complication ( دژوار کردن) دابنێین و به‌راوه‌ژووی admixture (تێهه‌ڵکێش) به‌ purification ( پاککردنه‌وه‌، په‌تیگه‌ری) بزانین ( سه‌رنج بده‌ن که‌ ئه‌مه‌ زاراوه‌یه‌کی تێکنیکی یه‌ به‌بێ ئه‌وه‌ی هیچ بایه‌خێک له‌‌ په‌تیگه‌ری شه‌ته‌ک ده‌ین- purification (په‌تیگه‌ری، پاککردنه‌وه‌) به‌ هیچ جۆر له‌ به‌که‌لک بوون و به‌دڵ بوونی زمانێک نه‌ زیاد ده‌کا و نه‌ لێی که‌م ده‌کا)، ئه‌وده‌می ئه‌م تابڵو زه‌مانییه‌ی خۆاره‌وه‌مان دێته‌ به‌رچاو:

پێواژۆ: سه‌رچاوه‌

پیجن کردن Pidginization به‌ر له‌ پیجن (Pre-pidgin) ساده‌ کردنه‌وه‌ تێهه‌ڵکێش که‌مکردنه‌وه‌

چڕبوونه‌وه‌ focusing پیجن

کریێۆڵ کردن creolization کریێۆڵ کردن

چڵونیوه‌چڵ Partial دوا کریێۆڵ دژوار کردن په‌تی کردن

له‌ کریێۆڵ شۆردنه‌وه‌ decreolization

زیاتر further له‌ پاش به‌جێماو دژوار کردن په‌تی کردن

له‌ کریێۆڵ شۆردنه‌وه‌ decreolization دوا کریێۆڵ


هه‌ڵبه‌ت، ئه‌گه‌ر پێواژۆی دژوار کردن و په‌تی کردن دواجار به‌ته‌واوی سه‌ربگرن، ئه‌وده‌می دوا کریێۆڵێکی له‌ پاش به‌جێماوی وه‌ک AAVE شێوه‌زمانی ئینگلیسیی ئه‌مریکایی ئه‌فریقایی ئیدی هیچ نیشانه‌ و خسڵه‌تی کریێۆڵ بوونی تێدا نامێنێ و هیچ سه‌ره‌په‌تێک سه‌باره‌ت به‌ مێژووی کریێۆڵ بوونی خۆی نیشان نادا.
چاوڕاکێشه‌، له‌ دنیا دا هێندێک زمان هه‌ن که‌ وه‌ زمانانی دوا کریێۆڵ ده‌چن، به‌ڵام ئاوا نین. هێندێک شێوه‌زار هه‌ن که‌ ئه‌گه‌ر له‌ گه‌ڵ سه‌رچاوه‌یان به‌راوه‌رد بکرێن، هێندێک ئاستی ساده‌کردنه‌وه‌ و تێهه‌ڵکێشیان پێوه‌ دیاره‌. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا،ئێمه‌ به‌و جۆره‌ زمانانه‌ ناڵێێن کریێۆڵ، چونکه‌ ڕاده‌ی ساده‌ کردنه‌وه‌ و تێهه‌ڵکێش تێیاندا یه‌کجار زۆر نییه‌ و، ته‌نانه‌ت به‌ دوا کریێۆلیش نێو دێریان ناکه‌ین چونکه‌ ئه‌وان قه‌ت کریێۆڵ نه‌بوون- و له‌وه‌ش زیاتر چونکه‌ قه‌ت پیجن یش نه‌بوون! ئه‌فریکانس، زمانێکی سه‌ره‌کی دیکه‌ی کۆمه‌ڵگه‌ی سپی پێست له‌ ئه‌فریقای باشوور به‌ ته‌نیشت ئینگلیسییه‌وه‌، له‌ ڕابردوو دا به‌ له‌هجه‌یه‌کی هۆله‌ندی داده‌ندرا، هه‌ر وه‌ک پێشتر له‌م کتێبه‌ دا باسمان کرد. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، به‌ ده‌م تێپه‌ڕینی سه‌ده‌ی بیسته‌مه‌وه‌ سه‌ربه‌خۆیی به‌ ده‌ست هێنا ( بڕوانه‌ به‌ندی 1) و ئێستا ئه‌ده‌بییات، قامووس، کتێبی ڕێزمان و هتاد.ی له‌ مه‌ڕ خۆی هه‌یه‌. ئه‌گه‌ر له‌ گه‌ڵ هۆله‌ندی به‌راوه‌رد بکرێ، ئه‌فریکانس ڕاده‌یه‌کی زۆر زیاتر له‌ به‌قاعیده‌ بوونی ڕێزمانی نیشان ده‌دا و، تێهه‌ڵکێشێکی زۆری گرینگیش له‌ گه‌ڵ زمانی مالایی، پورتوگاڵی و زمانه‌کانی دیکه‌، هێشتا ئاخێوێکی ئه‌فریکانس و ئاخێوێکی هۆله‌ندی ده‌توانن دوولایه‌نه‌ له‌ یه‌کتری تێبگه‌ن، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، خسڵه‌تی گرینگی ئه‌فریکانس ئه‌وه‌یه‌ که‌،ئه‌گه‌رچی ئێستا هێندێک له‌و ئه‌فریقا باشووریانه‌ قسه‌ی پێده‌که‌ن که‌تۆره‌مه‌ی ئه‌و جۆره‌ خه‌ڵکن که‌ وه‌ک زمانێکی نابوومی قسه‌یان پێده‌کرد – و هه‌ر وه‌ها کارتێکه‌ری پورتوگالی، مالایی و هتاد.- و که‌ به‌ بێ گۆمان به‌ فۆرمێکی پیجن کراوی pidginized هۆله‌ندی – ئه‌فریکانس قسه‌یان ده‌کرد، نه‌ریتی ئاخێوی بوومی به‌ درێژایی مێژووی خۆی پاراست. زمانه‌که‌ له‌ وه‌چه‌یه‌کی ئاخێوانی بوومی یه‌وه‌ ڕاگوێزرا بۆ ئاخێوانی بوومی وه‌چه‌یه‌کی دیکه‌؛ له‌ هه‌موو بوار و مه‌به‌ستگه‌لی کۆمه‌ڵایه‌تی دا به‌کار ده‌هێندرا و هه‌ر بۆیه‌ش قه‌ت نه‌که‌وته‌ به‌ر ڕه‌وتی لێ که‌مکردنه‌وه‌. زمانێکی ئه‌وتۆ که‌ هێندێک
ساده‌ کردنه‌وه‌ و تێهه‌ڵکێش ی پێوه‌ دیاره‌، به‌ نیسبه‌ت زمانی سه‌رچاوه‌وه‌، به‌ڵام قه‌ت زمانێکی پیجن یان کریێۆڵ نه‌بووه‌ به‌و مانایه‌ی که‌ هه‌میشه‌ ئاخێوی ئه‌وتۆی هه‌بووه‌ که‌ به‌ شێوه‌زارێکی زمانه‌که‌ قسه‌یان کردووه‌ که‌ قه‌ت نه‌که‌وتووه‌ته‌ به‌ر کارتێکه‌ری لێ که‌مکردنه‌وه‌ ده‌کرێ به‌ زمانی کریێۆلید creolid نێوزه‌د بکه‌ین.
پیجنه‌کان، کرێێۆڵه‌کان و کریێۆلیده‌کان گشتیان ئه‌و جۆره‌ زمانانه‌ن که‌‌ له‌ئاکامی کۆنتاکتی نێوان زمانان دا ساز بوون و هه‌ر بۆیه‌ش زمانانی "تێکه‌ڵاو"ن. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، گشت ئه‌و زمانه‌ پیجن، کریێۆڵ و کریێۆلیدانه‌ی که‌ تا ئێستا باسمان کردن، هه‌موویان سه‌رچاوه‌یه‌کی تاقانه‌ی سه‌ره‌کییان هه‌بووه‌. بۆ نموونه‌، ئاشکرایه‌ که‌ سوله‌یمانییه‌یی نوێ پیچنێکه‌ که‌ له‌ سه‌ر بنه‌مای زمانی ئینگلیسی گرساوه‌، ئه‌وه‌ش ئاشکرایه‌ که‌ کریێۆڵی هاییتی له‌ سه‌ر بنه‌مای زمانی فه‌ڕانسه‌یی هه‌ڵنراوه‌، ئه‌وه‌ش دیاره‌ که‌ ئینگلیسیی جاماییکایی زمانێکی دوا کریێۆڵه‌ له‌ سه‌ر بنه‌مای ئینگلیسی و، ئه‌فریکانسیش زمانێکی کریێۆلیده‌ له‌ سه‌ر بنه‌مای هۆله‌ندی.
له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، نموونه‌ی زۆر سه‌رنجڕاکێشی دیکه‌ی ئه‌و جۆره‌ زمانانه‌ له‌ گۆشه‌ و کناری دنیا دا هه‌ن که‌ به‌ڕواڵه‌ت دوو زمان سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌کیانن‌.ئێمه‌ ده‌کرێ ئه‌و چه‌شنه‌ زمانانه‌ به‌ پیچن، کریێۆل، دوا کرێێۆڵ و کریێۆلیدی جووت سه‌رچاوه‌ dual-source نێودێر بکه‌ین. Russnorsk ( ڕووسیی نۆروێژی) زمانێکی پیجن بوو که‌ له‌ لای هه‌ره‌ سه‌رووی نۆڕوێژ تا ساڵی 1917 قسه‌ی پێده‌کرا، ئه‌وکاته‌ی بازرگانی و ساتوسه‌ودا له‌ نێوان نۆڕوێژ و ڕووسییه‌ له‌ ئاکامی شۆڕشی ڕووسییه‌ دا ڕاگیرا. ئه‌و زمانه‌ زمانێکی که‌مکراوه‌ و ساده‌کراو بوو که‌ تۆوه‌کانی پێکهێنه‌ری بریتی بوون له‌ ڕووسی و نوروێژی هه‌ر به‌ قه‌ده‌ر یه‌کتری. ئاشکرایه‌ که‌ ئه‌و زمانه‌ له‌ ئاکامی کۆنتاکی نێوان ئاخێوانی زمانی ڕووسی و ئاخێوانی زمانی نۆڕوێژی دا په‌یدا بوو، به‌ڵام فۆڕمێکی چڕی به‌کارهێنانی به‌خۆیه‌وه‌ گرت و،ئاخێوانی زمانه‌کانی دیکه‌ش وه‌کوو ئاخێوانی زمانی سامی (لاپله‌ندی)، هۆله‌ندی، ئه‌ڵمانی و ئینگلیسیش فێری ده‌بوون و وه‌ک زمانی هاوبه‌ش (lingua franca) به‌کاریان ده‌هێنا. ئه‌وه‌ ڕه‌نگه‌ گرینگ بێ سه‌رنجی بدرێتێ که په‌یدا بوونی ‌ ڕووسیی نۆڕوێژی ده‌رئه‌نجامی بارودۆخێکی کۆلۆنیالی نه‌بوو به‌ڵکوو زه‌مینه‌ی بازرگانی ئوڕووپایی پێکی هێنا که‌ تێیدا هه‌ر دووک زمانانی یارمه‌تیده‌ر له‌ لایه‌ن خه‌ڵکێکه‌وه‌ قسه‌یان پێده‌کرا که‌ سه‌روه‌ت و سامان و تێکنۆلۆژییان ته‌قریبه‌ن یه‌کسان بوو.
دژواره‌ بارودۆخی ئه‌وتۆ به‌ زه‌ین دابێ که‌ تێیدا پیجنه‌کانی جووت سه‌رچاوه‌ بکرێ ببن به‌ تاقه‌ زمانی کۆمه‌ڵگه‌یه‌ک و، به‌و شێوه‌یه‌ کریێۆڵیان لێوه‌ په‌یدا بێ. له‌‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، به‌ڵانی که‌مه‌وه‌ هه‌ر نه‌بێ بارودۆخێکی ئه‌وتۆ هاتووه‌ته‌ گۆرێ.Pitcairnese ( پیتکایرێنسه‌یی)، زمانێکی دوڕگه‌ی دووره‌ده‌ستی Pitcairn له‌ ئوقیانووسی ئارام، کریێۆڵێکی جووت سه‌رچاوه‌یه‌ که‌ تاقه‌ زمانی بوومی کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی پچووکه‌ له‌وێ. خه‌ڵکی پیتکایرن زۆربه‌یان تۆره‌مه‌ی ئه‌و ده‌ریا پێوه‌ بریتانیاییانه‌ن که‌ سه‌ربزێوییان کرد و پیاوان و ژنانی Bounty بوونتی و Tahitian تایتییی له‌ گه‌ڵیان که‌وتن و چوون له‌ دوڕگه‌ی پیتکایرن خۆیان له‌ چنگ ئه‌ڕته‌شی ده‌ریایی سه‌لته‌نه‌تی بریتانیا شارده‌وه‌. زمانه‌که‌یان تێکه‌ڵاوێک و ساده‌کراوێکی ئینگلیسی و تایتیی یه‌ ( که‌ زمانێکه‌ سه‌ر به‌ بنه‌ماڵه‌ی زمانانی پۆلینێسه‌یی Polynesian)، هه‌ر وه‌ک له‌ خواره‌وه‌ دا ده‌یبینین:


got ɑ pur?iti fə puŚ em ho? ston - wen em bin put in ɑ weku, hem jʌmu fə plente lif ən pehu ən pehu plente dəː?

گۆچانێک هه‌بوو بۆ لادانی به‌رده‌ داغه‌کان. کاتێک چێشتیان لێ ده‌نا، ئه‌وانیان به‌ گه‌ڵا و خۆڵێکی زۆر دا ده‌پۆشی."

پیتکایرێنسه‌یی له‌ Norfolk Island دوڕگه‌ی نۆرفۆڵک له‌ ناوچه‌ی ده‌ریای ئارامیی ڕۆژئاواش ئاخێوی هه‌یه‌ که‌ ئه‌وانه‌ تۆره‌مه‌ی ئه‌و خه‌ڵکه‌ن که‌ له‌ پیتکایرنه‌وه‌ هاتن و له‌وێ دامه‌زران. له‌ دوڕگه‌ی نۆرفۆڵک، زمانه‌که‌، پێوه‌ندییه‌کی نزیکی هه‌یه‌ له‌ گه‌ڵ ئینگلیسیی ئاوسترالیایی و له‌ ئاکام دا له‌ کریێۆڵ بوون ده‌شۆرێته‌وه‌ ( به‌ره‌و ئاراسته‌ی ئینگلیسی نه‌ک تاییتی). بۆیه‌ ده‌کرێ به‌ دوا کریێۆڵێکی جووت سه‌رچاوه‌ی نێودێر بکه‌ین.
زمانی ئه‌وتۆش هه‌ن که‌ مرۆ ده‌کرێ نێویان لێ بنێ کریێۆلیدی جووت سه‌رچاوه‌. زمانێکی له‌م چه‌شنه‌ Michif میشیف ه‌ ( که‌ به‌ ئینگلیسی به‌ شێوه‌ی جۆر به‌ جۆری Metsif ، Métis یش ده‌نووسرێ) که‌ ڕیشه‌ی له‌ کانادایه‌، به‌ڵام زۆربه‌ی ئاخێوه‌ " دووڕه‌گه‌کانی" ئێستا له‌ داکۆتای باکووری، له‌ ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا ده‌ژین. ئه‌و دووزمانه‌ی که‌ ده‌ستیان بووه‌ له‌ گرسانی دا فه‌ڕانسه‌یی و زمانی ڕه‌سه‌نی خۆجێیی ئه‌مریکایی Cree ( کری) بوون. به‌ پێچه‌وانه‌ی زمانی پیتکارێنسه‌یی ، میشیف ساده‌کردنه‌وه‌یه‌کی زۆری تێدا نه‌کراوه‌.ده‌کرێ به‌ ته‌خمینه‌وه‌ بڵێین ئه‌وه‌ش له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی که‌ ژماره‌یه‌کی زیاتر له‌ منداڵانی پچووک، له‌ چاو نموونه‌ی زمانی پیتکارێنسه‌یی، ده‌ستیان له‌ گرسانی دا هه‌بووه‌‌.( هه‌ڵبه‌ت، منداڵان، زۆر باشتر له‌ که‌سانی باڵغ و گه‌وره‌ ساڵان زمان فێر ده‌بن و، ساده‌کردنه‌وه‌ زیاتر له‌ به‌ر فێربوونی چڵونیوه‌چڵی زمانی سه‌رچاوه‌یه‌ له‌ لایه‌ن ئه‌و که‌سانه‌ی که‌ له‌ ته‌مه‌نی چارده‌ساڵان به‌ره‌ژوو فێری ده‌بن.) له‌ ڕاستییدا، زمانی میشیف له‌وه‌ دا سه‌رنجڕاکێشه‌ که‌ فره‌یزه‌ ناوییه‌کانی فه‌ڕانسه‌یین و به‌ته‌واوی له‌ گه‌ڵ زایه‌ند و ئاوه‌ڵناو یه‌ک ده‌گرنه‌وه‌، له‌ کاتێکدا فره‌یزه‌ کردارییه‌کانی ئی زمانی Cree کری ن، له‌وانه‌ مۆرفۆلۆژی پێچه‌ڵپێچی کرداریی ئه‌و زمانه‌. بۆ نموونه‌:

La fam ) ژنه‌که‌، دیارخه‌ری مێینه‌، فه‌ڕانسه‌یی)li ( دیارخه‌ری مێینه‌، فه‌ڕانسه‌یی) miçimine:w (هه‌ڵده‌گرێ، زمانی کری) pçi ( ئه‌وی چکۆڵه‌)

"ژنه‌که‌ منداڵه‌که‌ی به‌ باوه‌شه‌وه‌یه."‌


سه‌چاوه‌ی ئه‌م وه‌رگێڕانه‌ به‌ندی 9ی کتێبی:
Sociolinguistics An introduction to language and society
Peter Trudgill, Fourth Edition. Penguin books 2000

Wednesday, March 17, 2010

زمان و جوگرافیا، نووسینی پرۆفێسۆر پیتر ترادگیل



8. زمان و جوگرافیا

نووسینی: پڕۆفێسۆر پیتر ترادگیل
وه‌رگێڕان له‌ ئینگلیسییه‌وه‌: حه‌سه‌نی قازی

له‌ به‌ندی 2ی ئه‌م کتێبه‌ دا دیتمان که‌ له‌ بریتانیا پێوه‌ندییه‌ک هه‌یه‌ له‌ نێوان له‌هجه‌ کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کان و له‌هجه‌ جوگرافاییه‌کاندا به‌شێوه‌یه‌ک که‌ جیاوازییه‌کانی هه‌رێمی زمانی شێوه‌زاره‌کان به‌ پێچه‌وانه‌ی ئینگلیسیی ستاندارد هه‌ره‌ زۆرن. ئه‌وه‌ له‌ زۆر وڵاتی دیکه‌ش دا ڕاسته‌. هۆی کۆمه‌ڵایه‌تی و زمانی بۆ پێشوه‌چوونی جیاوازییه‌کانی هه‌رێمی له‌و جۆره‌ ئالۆز و پێچه‌ڵپێچه‌ و، به‌ هیچ جۆر به‌ باشی سه‌ره‌ده‌ری لێ ناکرێ.ئه‌وان به‌ ئاشکرایی ئاکامی گۆڕانی زمان به‌ شێوه‌ی جیاواز و له‌ شوێنی جیاوازن، به‌ڵام پێواژۆی ڕاسته‌قینه‌ی گۆڕانی زمانی شتێکه‌ که‌ ئێمه‌ ده‌بێ هێشتا زیاتری فێر بین و لێی بزانین.
پێشتر له‌م کتێبه‌دا،‌ به‌کورتی باسی گرینگی پێشوه‌چوونی له‌هجه‌ هه‌رێمییه‌کان، خسڵه‌ته‌ جوگرافیاییه‌کانمان وه‌ک به‌رهه‌ڵست و مه‌ودا کرد.کاتێک تازه‌گه‌رییه‌کی زمانی – وشه‌یه‌کی نوێ، ته‌له‌فوزکردنێکی نوێ، به‌کارهێنانێکی نوێ – له‌ شوێنێکی تایبه‌تی دا ده‌کرێ،‌ئه‌وانه‌‌‌‌ دواجار به‌ ناوچه‌ی دیکه‌ش دا بڵاو ده‌بنه‌وه‌‌، به‌تایبه‌تی ئه‌و جێگایانه‌ی که‌ لێیان نزیکن، تا ئه‌و جێیه‌ی که‌ هیچ به‌رهه‌ڵستی جیدی پێوه‌ندی نه‌یه‌ته‌ سه‌ر ڕێیان. ئه‌گه‌رتازه‌گه‌رییه‌ک له‌ له‌نده‌نه‌وه‌ ده‌ست پێبکا، ئێمه‌ چاوه‌ڕوان ده‌که‌ین ئه‌و دواترله‌ که‌مبریج به‌کار بهێندرێ، له‌ نێوه‌ندی ئینگلیستان به‌کاربهێندرێ، به‌ر له‌وه‌ی ڕێ ده‌رکا بۆ نێو قسه‌کردنی Carlisle کارلیسل له‌وپه‌ڕی هه‌ره‌ سه‌ره‌وه‌ی باکوور. دیاره‌، له‌وانه‌یه‌ ماوه‌یه‌کی زۆر زیاتر بخایێنێ هه‌تا ده‌گاته‌ بێڵفاست، ئه‌وه‌ش له‌ به‌ر ده‌ریای ئیرله‌ند . ئه‌وه‌ خاڵێکی ئاشکرایه‌ و، پنکتێکی ئاوایه‌ که‌ ته‌نێ هه‌ر له‌ سه‌ر زمان وا نییه‌.گشت تازه‌گه‌رییه‌کانی تێکنۆلۆژی و ئاکاری ده‌که‌ونه‌ به‌ر هه‌مان پێواژۆ وه‌.
نموونه‌یه‌کی باشی تازه‌گه‌ریی زمانی که‌ که‌وتووه‌ته‌ به‌ر ئه‌و جۆره‌ پێواژۆیه‌ نه‌مان و بزربوونی ده‌نگی /r/ ی نا به‌ر له‌ واڤێله‌ له‌ ئینگلیسی له‌ وشه‌ی وه‌ک cart و car دا، که‌ له‌ به‌ندی 1ی ئه‌م کتێبه‌ دا باسمان کرد. نه‌خشه‌ی ژماره‌ 1 له‌ سه‌ر بنه‌مای پێداهاتنه‌وه‌ به‌ له‌هجه‌ نه‌ریتییه‌کان – له‌هجه‌ خۆپارێزه‌کانی گوندیانه‌ - کێشراوه‌ته‌وه‌ که‌ ئه‌و لێکۆڵینه‌وانه‌ له‌ ساڵانی 1950 کان و 1960 کاندا له‌ ژێر ڕێنوێنی و به‌سه‌ر ڕاگه‌یشتنی Harold Orton له‌ زانکۆی لیدز کراون و ئه‌و ناوچانه‌ی ئینگلیستان‌ نیشان ده‌ده‌ن که‌ هێشتا بزر بوون و نه‌مانی / r/ی به‌ر له‌ واڤێل له‌ وشه‌ی وه‌ک farm و yard تێیاندا ڕووی نه‌داوه‌. ئه‌گه‌ر ئێمه‌ به‌ پشت به‌ستن به‌ سه‌رچاوه‌ی دیکه‌ نه‌مانزانیبایه‌
( وه‌ک شێوه‌ی نووسین) که‌ ئه‌وه‌ ئه‌و فۆرمه‌ به‌ بێ /r / یه‌‌ که‌ نوێتره‌، جوێکردنه‌وه‌ی سێ ناوچه‌ی به‌ڕێژه‌ په‌راوێز که‌ له‌ نه‌خشه‌که‌ دا نیشان دراون (واته‌ ڕۆژئاوای باشوور ، ڕۆژئاوای باکوور و، ڕۆژهه‌ڵاتی باکوور که‌ ده‌چێته‌وه‌ باڵ سکاتله‌ند) به‌ جوانی پێمان ده‌سه‌لمێنێ که‌ ئه‌وه‌ وایه‌. ( تازه‌گه‌رییه‌کی هاوشێوه‌ ناکرێ به‌یه‌که‌وه‌ و به‌جارێک له‌ سێ ناوچه‌ی جوێ ده‌ست پێبکا.) شکڵی ئه‌و ناوچانه‌ی r ته‌له‌فوز ده‌که‌ن له‌ نه‌خشه‌که‌دا ئه‌وه‌ش نیشان ده‌دا که‌ تازه‌گه‌رییه‌که‌ له‌ شوێنێک له‌ نێوه‌ند یان ڕۆژهه‌ڵاتی ئینگلیستان ده‌ستی پێکردووه‌ به‌ر له‌وه‌ی که‌ ڕێ ده‌رکا و بگاته‌ باکوور و ڕۆژئاوا، ئه‌گه‌رچی ئێمه‌ ته‌نێ به‌ پێی نه‌خشه‌که‌ ناکرێ له‌وه‌ دڵنیابین که‌ که‌نگێ تازه‌گه‌رییه‌که‌ ده‌ستی پێکردووه‌.



ئه‌گه‌ر له‌ ڕووی زمانناسیی کۆمه‌ڵایه‌تییه‌وه‌ لێی بدوێین، ئه‌م نه‌خشه‌یه‌ ساده‌کردنه‌وه‌یه‌کی به‌رچاوی بارودۆخی ڕاسته‌ قینه‌ ده‌رده‌خا سه‌باره‌ت به‌ /r / ی نا به‌ر له‌ واڤێل له‌ئینگلیستان. یه‌که‌م، ته‌نێ باسی دوو وشان ده‌کا: چاولێکردن له‌ زانیاری سه‌باره‌ت به‌ وشه‌ی دیکه‌ ناوچه‌ی دیکه‌ش ئاشکرا ده‌کا وه‌ک هێندێک به‌شی Yorkshire یۆرکشایر، که‌ له‌وێ / r/ ی نابه‌رله‌ واڤێل ده‌کرێ ته‌له‌فوز بکرێ. دووهه‌م، له‌ ڕووی کۆمه‌ڵایه‌تییه‌وه‌ زۆر ناته‌واوه‌
( بڕوانه‌ باس کردن له‌ سه‌ر هه‌مان خ‌سڵه‌ت له‌ به‌ندی 2ی ئه‌م کتێبه‌ دا). بۆ نموونه‌ به‌ درێژایی لێواره‌ی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوچه‌ی ڕۆژئاوای باشوور دا، ئه‌وه‌ ته‌نێ ئاخێوی به‌ته‌مه‌نتری سه‌ر به‌ ده‌سته‌ کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کانی هه‌ره‌ خواره‌وه‌ن که‌ r ته‌له‌فوز ده‌که‌ن و، ته‌نانه‌ت وێده‌چێ ئه‌وانیش /r / زۆر که‌متر به‌کار بهێنین و زۆر سووکتری ته‌له‌فوز بکه‌ن له‌ ئاخێوانی که‌ زیاتر به‌ره‌و باشوور و ڕۆژئاوا ده‌ژین. سێهه‌م، نه‌خشه‌که‌ ته‌نێ سه‌باره‌ت به‌ شێوه‌زاره‌ گوندییه‌ زمانییه‌کان زانیاری به‌ ده‌سته‌وه‌ ده‌دا. بۆ زۆر له‌ ناوچه‌ شارییه‌کان، به‌ تایبه‌تی شاره‌ گه‌وره‌کان، ئه‌و دیمه‌نه‌ی به‌ ده‌سته‌وه‌ دراوه‌ زۆر نا ڕاسته‌ چونکه‌، به‌ پێچه‌وانه‌ی ناوچه‌ گوندییه‌کان، ئه‌وان له‌وانه‌یه‌‌ به‌ ته‌واوی
" بێ r " بن ( بۆ نموونه‌، ئه‌وه‌ له‌ مه‌ڕ Liverpool لیڤرپوول وایه‌).
هۆی ئه‌و جیاوازییه‌ له‌ نێوان ڕاوێژ (accents )ه‌ شارییه‌کان و گوندییه‌کان تازه‌گه‌رییه‌کانی زمانین، وه‌کوو تازه‌گه‌رییه‌کانی دی، زۆر جار له‌ نێوه‌ندێکی شارییه‌وه‌ به‌ره‌و یه‌کی دیکه‌ بڵاو ده‌بنه‌وه‌ و، ته‌نێ دواتر ده‌گه‌نه‌ ناوچه‌ ده‌ره‌وه‌ی شارییه‌کانی ده‌وروبه‌ر. ئه‌وه‌ش له‌ به‌ر زاڵ بوونی گشتی ئابووری، دێمۆگڕافی و کولتووری شاره‌کانه‌ به‌سه‌ر ناوچه‌کانی ده‌ره‌وه‌ی شاری و، ستروکتووری تۆڕی پێوه‌ندی دا.

ئه‌و ناوچانه‌ی که‌ وشه‌یfarm و yard /r/ی به‌ر له‌ واڤێلیان هه‌یه‌

نه‌خشه‌ی 1. /r/ ی نا به‌رله‌ واڤێل لە yard و farm دا له‌ له‌هجه‌ خۆپارێزه‌ گوندییه‌کانی ئینگلیستان دا.

که‌وابوو بڵاو بوونه‌وه‌ی خسڵه‌ته‌ زمانییه‌کان له‌ ناوچه‌یه‌که‌وه‌ بۆ ناوچه‌یه‌کی دی ته‌نێ به‌ نزیک بوونه‌وه‌ نه‌ به‌ستراوه‌ته‌وه‌.تازه‌گه‌رییه‌ک که‌ له‌نده‌نه‌وه‌ ده‌ست پێ ده‌کا ته‌واو هه‌ڵده‌سووڕێ به‌ر له‌وه‌ی بگاته‌ Wiltshire
بگاته‌ بریستۆڵ، ئه‌گه‌رچی ویلتشایر زۆر له‌ له‌نده‌ن نزیکتره‌. تازه‌گه‌رییه‌کی که‌ له‌ شیکاگۆ سه‌ری هه‌ڵدابێ له‌وانه‌یه‌ زووتر بگاته‌ ڕاکفۆرد، ئێلێنۆی، تا هێندێک له‌ شاره‌ پچووکه‌کانی نێوانیان. شێوه‌ی قسه‌ کردنی مه‌نچێستریش له‌ زۆر ڕووه‌وه‌ زۆر زیاتر وه‌ ئی له‌نده‌ن ده‌چێ تا له‌ له‌هجه‌یه‌کی نه‌ریتی گوندێک که‌ له‌ Cheshire ی دراوسێ قسه‌ی پێده‌کرێ. له‌م وشانه‌ ورد ببنه‌وه‌.



شێوه‌کانی مه‌نچێستر و له‌نده‌ن وه‌ک یه‌ک وانین، به‌ڵام پێوه‌ندییه‌کی ته‌کووزیان له‌ نێو داهه‌یه‌ به‌و شێوه‌یه‌ی که‌ گشت واڤێله‌کانی [ʌ] و [ʊ] له‌ گه‌ڵ واڤێله‌کانی [ʊ]ی مه‌نچێستر یه‌ک ده‌گرنه‌وه‌. سه‌باره‌ت به‌و فۆرمانه‌ی له‌ Hyde به‌کار ده‌هێندرێن هیچ پێوه‌ندییه‌کی ته‌کووزی ئه‌وتۆ نییه‌.
گیروگرفتێکی چاوڕاکێش بۆ ئێمه‌ زمانناسانی کۆمه‌ڵایه‌تی که‌‌ هێشتا چاره‌سه‌رییه‌کمان بۆ نه‌دۆزیوه‌ته‌وه‌، ئه‌وه‌یه‌ که‌ بۆچی هێندێک له‌ تازه‌گه‌رییه‌کانی زمانی خێراتر له‌ ئه‌وانیدی بڵاو ده‌بنه‌وه‌.جیاوازی نێوان [ʌ]ی له‌نده‌ن و [ʊ]ی مه‌نچێستر له‌ وشه‌ی tough دا ئاکامی ئه‌وه‌یه‌ که‌ ته‌له‌فوز کردنی کۆکی [ʊ] به‌ ته‌له‌فوزی تازه‌ی[ʌ] جێی گیراوه‌ته‌وه‌، که‌ ژیانی خۆی وه‌ک تازه‌گه‌رییه‌ک ڕه‌نگه‌ له‌ سه‌ده‌ی شازده‌هه‌م له‌ له‌نده‌ن ده‌ستپێکردبێ. ئه‌و تازه‌گه‌رییه‌ له‌و ده‌مییه‌وه‌ به‌ڕه‌و باکوور و به‌ره‌و ڕۆژئاوا بڵاو بووه‌ته‌وه‌، به‌ڵام ئه‌وه‌نده‌ به‌ سستی له‌ سه‌فه‌ر دابووه‌ که‌ هێشتا نه‌گه‌یشتووه‌ته‌ مه‌نچێستریان ناوچه‌کانی دیکه‌ی باکووری ئینگلیستان. به‌ڵام بوونه‌یه‌کی /f/ و /θ / به‌و شێوه‌یه‌ی که‌ thing وه‌ک fing ته‌له‌فوز ده‌کرێ، به‌ ساڵانی درێژ نیشانه‌یه‌کی پێ زاندراو بوو ته‌نێ له‌ ئینگلیسیی له‌نده‌ن دا. به‌ڵام له‌ پڕ، له‌و ساڵانه‌ی دواییدا، به‌ خێرایی ده‌ستیکردووه‌ به‌ بڵاو بوونه‌وه‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ی له‌نده‌ن دا. وا وێده‌چێ له‌ ساڵانی 1970کاندا گه‌یشتبێته‌ نارویچ و، له‌ساڵانی 1980 کاندا گه‌یشتبێته‌ شێفیلد له‌ باکووری ئینگلیستان و له‌ ساڵانی 1990 کاندا به‌ره‌و ئێگزێتر له‌ باشووری ڕۆژئاوا ڕێی ده‌رکردبێ.
گرینگی ده‌وری شاره‌کان بۆ بڵاو کردنه‌وه‌ی تازه‌ گه‌رییه‌کان به‌ ده‌وروبه‌ری خۆیاندا ده‌کرێ له‌ نه‌خشه‌ی 2 دا ببیندرێ،که‌ ناوچه‌ی سه‌ره‌کی له‌هجه‌ و ڕاوێژه‌ مۆدێڕنه‌کانی ئینگلیسی نیشان ده‌دا، واته‌ ئه‌و ئینگلیسییه‌ی که‌ ئێستا زۆربه‌ی خه‌ڵک قسه‌ی پێده‌که‌ن، به‌ پێچه‌وانه‌ی له‌هجه‌ نه‌ریتییه‌کان وه‌ک ئه‌وانه‌ی Hyde. ئێمه‌ نێومان له‌و ناوچانه‌ ناوه‌ " نێوه‌ندی باکوور" و "خوارووی میدلاندز" به‌ڵام ژماره‌یه‌ک له‌ هه‌رێمه‌کان له‌ جێدا ئه‌و جۆره‌ ناوچانه‌ن که‌ له‌ ڕووی دێمۆگرافی و، هه‌ر بۆیه‌ش کولتووری و زمانییه‌وه‌، هێندێک له‌ شاره‌ گه‌وره‌کان و شه‌به‌که‌ شارییه‌کان به‌ سه‌ریان دا زاڵن:

له‌ باکووری ڕۆژهه‌ڵات : نیووکاسڵ
له‌ مێرسیساید: لیڤرپووڵ
له‌ باکووری ڕۆژئاوای میدلاندز: مه‌نچێستر
له‌ ڕۆژئاوای میدلاندز: بیرمینگام
له‌ نێوه‌ندی باشووری ڕۆژئاوا: بریستۆل
له‌ هۆم کاونتیز: له‌نده‌ن

له‌هێندێک له‌ ناوچه‌کانی دیکه‌ش شاری پچووکتر وه‌ک نوخته‌ی سه‌ره‌کییان وان :

لانکشایری نێوه‌ندی: بلاک بێرن
هه‌مبرساید: هال
باکووری ڕۆژهه‌ڵاتی میدڵاندز: لینکۆڵن
لای سه‌ره‌وه‌ی باشووری ڕۆژئاوا :گلۆسستر
لای خواره‌وه‌ی باشووری ڕۆژئاوا: پله‌یموس
ڕۆژهه‌ڵاتی ئانگلیا: نارویچ

ئه‌مه‌ له‌ به‌رچاوبگرن که‌ دابه‌شکردنی سه‌ره‌کی له‌ نێوان باکوور و باشوور له‌ نه‌خشه‌که‌ دا له‌ گه‌ڵ شێوه‌ی ته‌له‌فوز کردنی وشه‌ی وه‌ک tough یه‌کتر ده‌گرێته‌وه‌ که‌شێوه‌ی ده‌ربڕینی واڤێله‌که‌ی له‌ باشوور [ʌ] یه‌ و له‌ باکوور [ʊ]یه‌ که‌ ئاماژه‌مان پێکرد. ئه‌وه‌ش ده‌کرێ ببیندرێ که‌ دابه‌شکردنی باشوور به‌ ڕۆژهه‌ڵات و باشووری ڕۆژئاوا له‌ سه‌ربنه‌مای پاراستنی /r/ی نا به‌ر واڤێله‌ له‌ باشووری ڕۆژئاوا له‌ وشه‌ی وه‌ک yard دا. سه‌رنج بده‌ن ئه‌و ناوچه‌یه‌ زۆر پچووکتره‌ له‌ وه‌ی که‌ له‌ نه‌خشه‌ی 1 دا نیشان دراوه‌ که‌ ئه‌و نه‌خشه‌یه‌ ئه‌و له‌هجه‌ نه‌ریتییانه‌ ده‌ستنیشان ده‌کا که‌ خه‌ڵکی به‌ساڵداچوو له‌ ناوچه‌ گوندییه‌کانی ته‌ریککه‌وتوو دا قسه‌یان پێده‌که‌ن. ئه‌وه‌ له‌ مه‌ڕ ناوچه‌ی نێوه‌ندیی لانکشایر یش هه‌ر وایه‌، که‌ ته‌نیا ناوچه‌یه‌کی باکووری ئینگلیستانه‌که‌ هێشتا ده‌نگی /r/ی له‌و جۆره‌ وشانه‌ دا پاراستبێ. /r/ی نابه‌ر واڤێل ، هه‌ر وه‌ک تا ئێستا باسمان کردووه، به‌ره‌ به‌ره‌ له‌ ئینگلیستان کپ ده‌بێ و نامێنێ و، ئه‌و له‌ کورتی دانه‌ جوگرافیاییه‌ش ڕه‌نگدانه‌وه‌یه‌کی ئه‌م ڕاستییه‌یه‌.



تا ئێستا، له‌ ڕوانینمان له‌ بڵاوبوونه‌وه‌ی جوگرافیایی شکڵه‌کانی زمانی دا، ئێمه‌ سه‌رنجی خۆمان له‌ سه‌ر ئه‌و نموونانه‌ به‌رته‌نگ کر‌دبوو که‌ نیشانه‌ و خسڵه‌ته‌کانی زمانێک ده‌کرێ له‌ که‌سێکه‌وه‌ بگوێزرێنه‌وه‌ که‌سێکی دیکه‌، له‌ ده‌سته‌یه‌که‌وه‌ بۆ ده‌سته‌یه‌کی دی و، دواجار " سه‌فه‌ر" بکه‌ن بۆ ناوچه‌ی ته‌واو دووره‌ ده‌ست. مێتۆدێکی دیکه‌ی که‌ هه‌ر ئاوا گرینگه‌ له‌مه‌ڕ بڵاوبوونه‌وه‌ی شێوه‌ زمانییه‌کان، ده‌کرێ ئه‌وه‌ بێ که‌ ئاخێوان خۆیان سه‌فه‌ر بکه‌ن. نه‌خشه‌ی 3 نه‌خشه‌ی له‌هجه‌ مۆدێڕنه‌کانی ئینگلیسی یه‌ له‌ ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا و کانادا، له‌ سه‌ر بنه‌مای کاری هه‌موولایه‌نه‌ و چاوڕاکێشی ویلیام لابۆڤ و هاوکاره‌کانی. له‌وێ دا ده‌کرێ ببیندرێ زۆر له‌و هێڵانه‌ی له‌ نه‌خشه‌که‌ دا ناوچه‌ی له‌هجه‌یه‌ک له‌ له‌هجه‌یه‌کی دیکه‌ جوێ ده‌که‌نه‌وه‌ به‌شێوه‌ی ئاسۆیی له‌ چه‌په‌وه‌ به‌لای ڕاستی نه‌خشه‌که‌ دا درێژ ده‌بنه‌وه‌. له‌ ڕاستیدا، ئه‌مه‌ ئاکامی ئه‌و شێوه‌یه‌یه‌ که‌ ئاخێوانی ئینگلیسی زمان ئه‌مریکای باکوورییان ئاوه‌دان کرده‌وه‌ و ماڵیان لێ دانا. وه‌ک هه‌موو ده‌زانن،دامه‌زران و ماڵ دانان له‌ ڕۆژهه‌ڵاته‌وه‌ بوو به‌ره‌و ڕۆژئاوا، به‌ جیاوازی له‌هجه‌ییه‌وه‌ که‌ له‌ کناری ڕۆژهه‌ڵات دامه‌زرابوو له‌ ساڵه‌ به‌راییه‌کانی هاتنی ماڵدانه‌ره‌ ئینگلیسی زمانه‌کان و له‌وێوه‌ به‌ده‌م جووڵانی ئه‌و پێشه‌نگانه‌ که‌شێوه‌ی تایبه‌تی له‌هجه‌یه‌کیان له‌ ته‌ک خۆیان به‌ره‌و ڕۆژئاوا برد ئه‌و له‌هجانه‌ به‌ هه‌موو وڵات دا بڵاو بوونه‌وه‌. ئه‌م دیمه‌نه‌ی لێره‌دا کێشراوه‌ته‌وه‌ زۆر جیاوازه‌ له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌ی له‌ مه‌ڕ ئینگلیستان بینیمان. جگه‌ له‌ شاری نیۆیۆرک نه‌بێ و، هه‌ر وه‌ها بۆستۆن سه‌باره‌ت به‌ به‌ری ڕۆژهه‌ڵاتی نیو ئێنگلاند، له‌وێ دژواره‌ که‌ شاری تایبه‌تی وه‌ک نوخته‌ی سه‌ره‌کی بڵاوبوونه‌وه‌ی له‌هجه‌ دیاری بکرین. سه‌رنج له‌وه‌ش بده‌ن که‌ له‌ ئه‌مریکا ناوچه‌ له‌هجه‌ییه‌کان‌ زۆرله‌ – هێندێک جار زۆر له‌وه‌ش گه‌وره‌تر که ‌به‌زه‌ین دابێ –ناوچه‌ له‌هجه‌ییه‌کان له‌ ئینگلیستان گه‌وره‌ترن. ئه‌وه‌ش له‌ به‌ر ئه‌و ڕاستییه‌یه‌ که‌ زمانی ئینگلیسی 1500 ساڵه‌ له‌ ئینگلیستان قسه‌ی پێده‌کرێ به‌ڵام له‌ ئه‌مریکای باکووری ته‌نێ 300 ساڵه‌ که‌ قسه‌ی پێده‌کرێ. له‌ئه‌مریکای باکووری کاتی ته‌واو بۆ ئه‌وه‌ نه‌بووه‌ که‌ گۆڕانه‌ زمانییه‌کان ببنه‌ هۆی په‌یدا بوون و پێشوه‌چوونی ناوچه‌ی له‌هجه‌یی پچووکتر. هه‌ر له‌ به‌ر ئه‌وه‌شه‌،که‌ ناوچه‌ له‌هجه‌ییه‌کان له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ئه‌مریکای باکووری پچووکترن له‌ ناوچه‌کانی ڕۆژئاوا که‌ زۆر دواتر ئاوه‌دان کراونه‌ته‌وه‌ و ماڵیان لێ داندراوه‌. ئه‌و هه‌لومه‌رجه‌ له‌ گه‌ڵ ئاوسترالیا به‌راورد بکه‌ن،وڵاتێک که‌ له‌ ڕووی جوگرافیاییه‌وه‌ هه‌ر به‌ گه‌وره‌یی ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکایه‌ به‌ڵام هێشتاش هیچ جۆره‌ جیاوازییه‌کی هه‌ڕێمی له‌ نێو له‌هجه‌کانی دا نییه‌، ئه‌گه‌رچی ئێستا نیشانه‌ی ئاوا ده‌رده‌که‌ون که‌ ئه‌و جۆره‌ جیاوازییانه‌ له‌ شێوه‌ی قسه‌کردنی خه‌ڵکی گه‌نجتر دا به‌دی بکرێن.
چاوڕاکێشه‌ سه‌رنج بدرێ که‌ نه‌خشه‌ی ژماره‌ 2 بارودۆخێک له‌ ئینگلیستان نیشان ده‌دا که‌ زۆر جیاوازه‌ له‌وه‌ی که‌ سه‌دان ساڵ له‌وه‌ی پێش له‌ گۆڕێ دا بووه‌. ئه‌و ده‌می سنووری له‌هجه‌کان له‌ شوێنی زۆر جیاوازتر بوون له‌ ئێستا، و ناوچه‌ له‌هجه‌ییه‌کان زۆر پچووکتربوون. خاڵه‌که‌ ئه‌وه‌یه‌ که‌ زیادبوونی وه‌گه‌ڕکه‌وتنی جوگرافیایی به‌ ده‌م سه‌ده‌ی بیسته‌مه‌وه‌ گه‌یشته‌ بزر بوونی زۆر له‌ له‌هجه‌کان و شێوه‌وشکڵی له‌هجه‌کان به‌ پێواژۆیه‌ک دا که‌ ئێمه‌ده‌کرێ نێوی بنێێن dialect levelling واته‌ بژار کردنی له‌هجه‌،‌ واته‌ هه‌موار کردنی جیاوازییه‌کانی نێوان له‌هجه‌یه‌ک و له‌هجه‌یه‌کی دیکه‌. ئه‌و پێواژۆیه‌ی بژارکردن و هه‌موار کردنی له‌هجان بۆ زمانناسانی کۆمه‌ڵایه‌تی بوارێکی زۆر سه‌رنجڕاکێشه‌ چونکه‌ ئێستا وێده‌چێ ده‌ورێکی زۆر گه‌وره‌ بگێڕێ له‌و به‌ره‌وپێشچوونه‌ زمانییانه‌ی وا به‌ڕێوه‌ن له‌ زۆر له‌ وڵاتان دا.له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، ئه‌و بارودۆخه‌ له‌ ئینگلیستان، تا ڕاده‌یه‌ک زۆر له‌وه‌ش ئاڵۆزتره‌. ئه‌وه‌ی که‌ وێده‌چێ له‌ ئینگلیستان ڕووبدا ئه‌وه‌یه‌ که‌ له‌هجه‌ نه‌ریتییه‌کان وه‌ک ئه‌وانه‌ی ناوچه‌ی Hyde خه‌ریکن بزر ده‌بن. به‌ڵام ناوچه‌ له‌هجه‌ییه‌ گه‌وره‌تره‌ مۆدێڕنه‌کان که‌ ده‌مێننه‌وه‌، وه‌ک له‌ نه‌خشه‌ی 2 دا ده‌رده‌که‌وێ به‌رده‌وامن له‌ سه‌ر جوێبوونه‌وه‌ و دوورکه‌وتنه‌وه‌ له‌ یه‌کتری. بۆ نموونه‌،خسڵه‌تی ناوچه‌ی Merseyside هه‌تا دێ زیاتر به‌ گۆڕانی ئاشکرای سیستمی ده‌نگی ده‌ناسرێته‌وه‌ که‌ له‌وێ ده‌نگه‌ کۆنسۆنانته‌کانی /p،t،k/به‌شێوه‌یه‌کی له‌ زێده‌ ده‌بن به‌ خشۆکی به‌و شێوه‌یه‌ که‌ بۆ نموونه‌،ئێستا وشه‌ی lock هه‌تا دێ زیاتر وه‌ک ئه‌وه‌ وه‌به‌ر گوێیان ده‌که‌وێ که‌ ئاخێوێکی سکاتله‌ندی بڵێ loch. هه‌ر وه‌ها هێندێک نیشانه‌ هه‌ن که ته‌نانه‌ت‌ ده‌نگی کۆنسۆنانتی /t/ له‌ هێندێک جێگه‌ی وشه‌ له‌و پێواژۆیه‌دا به‌ته‌واوی بزر بێ. له‌ هیچ هه‌رێمێکی له‌هجه‌یی دیکه‌ دا ئه‌و پێشوه‌چوونه‌ وه‌به‌ر گوێیان ناکه‌وێ.
هه‌ر هه‌مان جۆری جوێبوونه‌وه‌ و له‌ یه‌ک دوورکه‌وتنه‌وه‌ی هه‌رێمێک له‌ هه‌رێمێکی دیکه‌ ده‌کرێ له‌ ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکاش دا ببیندرێ. بۆ نموونه‌ ‌ هه‌رێمی Inland North ( لای نێوه‌وه‌ی باکوور) خسڵه‌تی به‌ گۆڕانێکه‌وه‌ ده‌ناسرێته‌وه‌ که‌ ئێستا له‌ ڕووی زمانییه‌وه‌ له‌ ناوچه‌کانی دیکه‌ی ئه‌مریکای باکووری دوور ده‌کاته‌وه‌ و له‌ هیچ شوێنێکی دیکه‌ گۆڕانێکی ئه‌وتۆ ناقه‌ومێ.ئه‌وه‌ گۆڕانێکه‌ که‌ به‌ گۆڕانی واڤێلی شاره‌ باکوورییه‌کان ناسراوه‌، که‌ ئه‌وه‌ش به‌ جوانی خۆی له‌ ڕاوێژی قسه‌کردنی خه‌ڵکی گه‌نجتر دا ده‌رده‌خا( جگه‌ له‌ ئه‌مریکاییه‌ ئه‌فریقاییه‌کان نه‌بێ – بڕوانه‌ به‌ندی 3ی ئه‌م کتێبه‌)، به‌ تایبه‌تی له‌ شاری ئه‌وتۆی وه‌ک شیکاگۆ، دێترۆیت، کلێڤله‌ند و بافالۆ، که‌ ئه‌وه‌ش وه‌ک جووڵانێکی بازنه‌یی واڤێله‌کانه‌ که‌ له‌ مێژووی ته‌له‌فوز کردنی ئینگلیسی دا قه‌ت گۆڕانێکی له‌وچه‌شنه‌ نه‌قه‌وماوه‌. له‌و گۆڕانه‌ دا ده‌نگی واڤێل له‌ وشه‌ی وه‌ک nought و گشت ئه‌و وشانه‌ی دیکه‌ی که‌ وێی ده‌چن (caught، taught،law، fall وهتاد.) به‌ره‌و خواره‌وه‌ ده‌چن بۆ ئه‌و دۆخه‌ی که‌ له‌ واڤێلی وشه‌ی not دا بووه‌.
Not به‌ره‌و پێشه‌وه‌ ده‌هێندرێ وه‌ک له‌ واڤێلی وشه‌ی gnat دا ده‌بیسترێ.ته‌له‌فوزی ده‌نگی واڤێلی /æ/ له‌ وشه‌ی gnat دا به‌ شێوه‌یه‌کی ته‌واو گۆڕانی به‌ سه‌ر داهاتووه‌ و بووه‌ به‌ [ɪə] به‌و خسله‌ته‌ی که‌ له‌مه‌ڕ ته‌له‌فوزکردنی شاری نیۆیۆرک له‌ لاپه‌ڕه‌ی 38ی ده‌قی ئینگلیسی ئه‌م کتێبه‌ دا باسمان لێوه‌ کرد.له‌ هه‌مان کاتدا ،ده‌نگی واڤێلی وشه‌ی net،به‌ره‌و ئه‌و ئاڕاسته‌یه‌ چووه‌ که‌ وه‌ک nut ته‌له‌فوز بکرێ، ئه‌وه‌ش به‌ نووره‌ی خۆی به‌ره‌و ئاراسته‌ی nought چووه‌ و به‌و شێوه‌یه‌ ئه‌و ده‌وری بازنه‌یییه‌ ته‌واو بووه‌.



ئێمه‌ هێندێک له‌سه‌ره‌وه‌تر له‌ باسی گرسانی ناوچه‌ له‌هجه‌ییه‌کانی ئه‌مریکایی دا، ئاماژه‌مان کرد به‌ ئه‌و ده‌وره‌ی که‌ جووڵانی خه‌ڵک ده‌ی گێڕێ له‌ بڵاوکردنه‌وه‌ی شێوه‌ و شکڵه‌کانی زمانی له‌ شوێنێکه‌وه‌ بۆ شوێنێکی دیکه‌.به‌ڵام جووڵان و بزووتنی خه‌ڵک ده‌توانێ ئاکامێکی تا ڕاده‌یه‌ک زۆر ئاڵۆزتریشی لێ بکه‌وێته‌وه‌.هه‌ر ئه‌وه‌ له‌به‌ر چاوبگرن که‌ ناوچه‌ جیاوازه‌ له‌هجه‌ییه‌کانی کناری ڕۆژهه‌ڵات له‌ ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا له‌ سه‌ره‌تاوه‌ چۆن پێک هاتن.له‌وێ سێ هۆکار له‌ گۆڕێ دا بوون.یه‌که‌م، ئێمه‌ پێشتر گوتمان که‌ په‌ره‌سه‌ندنی له‌هجه‌ی جیاواز که‌ دواتر به‌ره‌و ئاراسته‌ی ڕۆژئاوا بڵاو بوونه‌وه‌، هه‌ر وه‌ک له‌ ئینگلیستان، له‌ به‌ر ئه‌و ڕاستییه‌ بوو که‌ گۆڕانی جیاوازی زمانیی به‌ ده‌م تێپه‌ڕینی زه‌مانه‌وه‌ له‌ شوێنی جیاواز ڕوویان دابوو.له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، دووهه‌م، له‌و ڕووه‌وه‌ جیاوازییه‌کی زۆر گرینگ هه‌یه‌ له‌ نێوان ئینگلیستان و ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا دا. ئینگلیسیی ئه‌مریکایی به‌ ڕه‌چه‌ڵه‌ک شێوه‌زارێکی کۆلۆنیالی ئه‌و زمانه‌یه‌، به‌و مانایه‌ی که‌ ئه‌و شێوه‌زاره‌ به‌ موهاجه‌ره‌تی به‌ لێشاوی خه‌ڵک له‌ شوێنێکی دیکه‌وه‌ ڕا هێندرا بۆ ماڵی ئێستای خۆی- واته‌ له‌ دوڕگه‌کانی بریتانیاوه‌. جا که‌وابوو، هۆکارێکی دیکه‌ بۆ په‌یدا بوونی ناوچه‌ی له‌هجه‌یی جیاوازی ئه‌مریکایی، ده‌بێ له‌ به‌ر ئه‌و ڕاستییه‌ بووبێ که‌ له‌ شوێنه‌جیاوازه‌کانی کناری ڕۆژهه‌ڵاتی لێو ده‌ریای ئه‌مریکای باکووری خه‌ڵکی ئه‌وتۆی لێ دامه‌زرابن و ماڵیان لێ دانابێ که‌ له‌ شوێنه‌ جیاوازه‌کانی دوڕگه‌کانی بریتانیاوه‌ هاتبوونه‌ ئه‌وێ و، ئه‌وه‌ش تا ڕاده‌یه‌ک له‌ زه‌مان و سه‌روبه‌ندی جیاواز دا.بۆ نموونه‌، یه‌ک له‌ هۆیه‌کانی که‌ بۆچی له‌هجه‌ی Midland (بڕوانه‌ نه‌خشه‌ی ژماره‌ 3) له‌ له‌هجه‌کانی به‌ره‌و باکوور و به‌ره‌و باشوور جیاوازه‌ ئه‌وه‌یه‌ که‌ بێشکه‌ی به‌ره‌وپێشچوونی مه‌ڵبه‌ندی ئه‌و له‌هجه‌یه‌ هه‌رێمێک بوو له‌ کناری ڕۆژهه‌ڵات له‌ ناوچه‌یه‌ک له‌ ده‌وروبه‌ری ئه‌و شوێنه‌ی که‌ ئێستا Philadelphia یه‌ که‌ ئه‌وێش هاتنی ژماره‌یه‌کی زۆر له‌ خه‌ڵکی سکاتله‌ند و ئیرله‌ندی باکووری به‌ خۆیه‌وه‌ دیتووه‌ که‌ هه‌ڵبه‌ت ته‌بیعییه‌ ئه‌وان شێوه‌ی ئینگلیسی سکاتله‌ندی و ئیرله‌ندی باکووریشیان له‌ گه‌ڵ خۆیان بردبێ ( بڕوانه‌ به‌ندی 7ی ئه‌م کتێبه‌). ئه‌گه‌ر زۆر له‌ ئه‌مریکاییه‌کان له‌م ڕۆژگاره‌ دا ده‌ڵێن It’s a long ways to go له‌ کاتێکدا خه‌ڵکی ئینگلیستان ده‌ڵێن It’s a long way to go له‌ به‌ر ئه‌وه‌یه‌ که‌ هێندێک له‌ ناوچه‌کانی ئه‌مریکا ئه‌و شێوازه‌ی waysیان له‌ ئێرله‌ندی باکوورییه‌وه‌ بۆ میرات ماوه‌ته‌وه‌. و، سێهه‌م. ئه‌وه‌یه‌ که‌ ئاشکرایه‌ چیرۆکه‌که‌ له‌وێ ته‌واو نابێ. ئێمه‌ ده‌بێ له‌ هۆکارێکی گرینگی دیکه‌ش تێبگه‌ین ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‌ که‌ له‌ هیچ شوێنێکی کناری ڕۆژهه‌ڵاتی لێو ده‌ریا له‌ ئه‌مریکا ده‌سته‌یه‌کی به‌ ته‌واوی یه‌کده‌ستی خه‌ڵکی دوڕگه‌کانی بریتانیایان لێ دانه‌مه‌زرا. ڕاستییه‌که‌ی ئه‌وه‌یه‌ که‌ له‌ هه‌موو شوێنێکی ئه‌مریکای باکووری دا که‌ زمانی ئینگلیسی بۆ بردرا له‌ ساڵه‌ به‌راییه‌کانی دامه‌زران و ماڵدانان دا شانۆی تێکه‌ڵبوونی له‌هجان (dialect mixture ) بوون: خه‌ڵکی زۆر ناوچه‌ی جیاوازی ئینگلیستان، سکاتله‌ند و ئیرله‌ندی باکووری ( له‌و سه‌روبه‌ندی دا زۆربه‌ی وه‌یلز و ئێرله‌ندی باشووری ئینگلیسی زمان نه‌بوون) به‌یه‌که‌وه‌ وه‌ک کۆمه‌ڵگه‌ی فه‌ردی هاتنه‌ ئه‌مریکا و له‌هجه‌ جیاوازه‌ هه‌رێمییه‌کانی خۆشیان له‌ گه‌ڵ خۆیان هێنا. ئه‌و جۆره‌ له‌هجانه‌ی که‌ له‌ نیشتمانی ماک دا که‌‌ به‌ سه‌دان میل دوور له‌ یه‌کتر قسه‌یان پێده‌کرا له‌ پڕ تێکه‌وه‌ئاڵان و ڕۆژانه‌ ده‌کار‌هێندران. جا بۆیه‌ یه‌كێک له‌و هۆیانه‌ی که‌ ئینگلیسیی ئه‌مریکایی ئه‌وه‌یه‌ که‌ ئه‌مڕۆ هه‌یه‌ له‌ به‌ر ئه‌و تێکه‌ڵبوونی له‌هجانه‌یه‌.و یه‌کێک له‌و هۆیانه‌ی که‌ بۆچی له‌ کناری ڕۆژهه‌ڵات ئه‌وه‌ی که‌ ئێستا ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکایه‌ له‌هجه‌ی جیاواز له‌ شوێنی جیاواز هه‌بوون ئه‌وه‌یه‌ که‌ تێکه‌ڵبوونی جیاواز له‌ پێکهاته‌ی جیاوازی له‌هجه‌کانی دوڕگه‌کانی بریتانیا به‌ ڕێژه‌ی جیاواز له‌ ناوچه‌ی جیاواز ڕوویاندا.
یه‌ک له‌و شتانه‌ی که‌ ده‌بێ زۆر به‌ خێرایی ڕووی دابێ دوای یه‌که‌م دامه‌زران و ماڵدانان له‌ ئه‌مریکا به‌ وردی ئه‌و پێواژۆیه‌ی بژارکردن و هه‌موار کردنه‌ی له‌هجه‌ بووبێ که‌ ئێمه‌ پێشتر باسمان لێوه‌ کرد. بارودۆخی تێکه‌ڵبوونی له‌هجان زیاتر له‌ وه‌چه‌یه‌ک یان ده‌شێ دوو وه‌چه‌ی پێ نه‌چووبێ، و دواجار هه‌موو که‌س له‌ شوێنێکی له‌به‌رچاوگیراو دا ده‌ستی کردووه‌ به‌ هه‌موار کردنی جیاوازییه‌‌ له‌هجه‌ییه‌کان که‌ له‌و به‌ری ئاتڵانتیکه‌وه‌ له‌ گه‌ڵ خۆی هێنابووی و هه‌موو به‌ عه‌ینی له‌هجه‌ قسه‌یان کردووه‌. ئه‌و له‌هجه‌ تازه‌یه‌ به‌ له‌به‌رچاوگرتنی ماکه‌کانی له‌هجه‌یه‌کی "تێکه‌ڵاو" بووه‌، به‌ڵام له‌ خسڵه‌تی تازه‌ و هه‌نووکه‌ی خۆی دا بۆ گشت کۆمه‌ڵگه‌که‌ یه‌کده‌ست و یه‌ک شکڵ بووه‌.کاتێک بژارکردن و هه‌موار کردنی له‌هجه‌ له‌ بارودۆخێکی کۆلنیالی ئه‌م چه‌شنه‌ دا ڕووده‌دا – یان په‌ره‌سه‌ندنی شارێکی تازه‌، بۆ نموونه‌ - و ئه‌وه‌ ده‌گاته‌ به‌ره‌وپێشچوونی له‌هجه‌یه‌کی به‌ ته‌واوی نوێ، ئه‌و پێواژۆیه‌ به‌ koinéization کۆینێیزه‌یشن نێوزه‌د ده‌کرێ ( koiné له‌ یۆنانی کۆنه‌وه‌ داکه‌وتووه‌ به‌ مانای " گشتی" ،
" هاوبه‌ش").
ساخکردنه‌وه‌ی ئه‌و پێواژۆی koinéization ه‌ که‌ له‌ ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا ڕووی دا، ئێستا چه‌ندین سه‌د ساڵ دواتر،دژواره‌. له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، ئێمه‌ هێندێک سه‌ره‌په‌تمان به‌ده‌سته‌وه‌یه‌ له‌ مه‌ڕ پێواژۆی koinéization به‌ پێی لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی ئه‌و دواییانه‌ که‌ له‌ نیوزیلاند کراوه‌. ئینگلیسیی نیوزیلاند یه‌ک له‌ شێوازه‌ هه‌ره‌ سه‌ره‌کییه‌ تازه‌کانی زمانی ئینگلیسی یه‌:ئینگلیسیی زمانه‌کانی دوڕگه‌کانی بریتانیا به‌ ژماره‌ی زۆر تا ساڵانی 1840 کان نه‌گه‌یشتنه‌ ئه‌وێ.به‌خۆشییه‌وه‌ ئێمه‌ هێندێک به‌ڵگه‌ی ئاسته‌کراومان به‌ده‌سته‌وه‌یه‌ له‌ مه‌ڕ ئه‌و خه‌ڵکه‌ی که‌ له‌ سه‌روبه‌ندی نێوان 1850 و 1890 دا له‌ دایک بوون و نیشان ده‌ده‌ن که‌ چۆنیان قسه‌ کردووه‌ - ژماره‌یه‌کی زۆر له‌وانه‌ له‌ ساڵانی 1940 کاندا بۆ بڵاوکردنه‌وه‌ی ڕادیۆیی بیره‌وه‌رییه‌کانی پێشه‌نگان ئاسته‌ کراون. ئه‌وه‌ی به‌و به‌ڵگانه‌ پێیان ده‌زانین ئه‌وه‌ی خواره‌وه‌یه‌. یه‌که‌م وه‌چه‌ی ئه‌و ئینگلیسیی زمانانه‌ی نیوزیلاند که‌ له‌وێ له‌ دایک بوون له‌ بارودۆخێکدا گه‌وره‌ بوون که‌ به‌ تێکه‌ڵاوییه‌کی ته‌واوی ئه‌و له‌هجانه‌ی که‌ ئی شوێنی جیاوازی وڵاتی دایک بوون قسه‌یان کردووه‌ و، وا وێده‌چێ ئه‌وان به‌وه‌ ڕازی بوون ( هه‌ڵبه‌ت به‌ بێ ئه‌وه‌ی به‌ وشیارییه‌وه‌ سه‌رنجی بده‌نێ) چ ده‌نگێکی واڤێل یان کۆنسۆنانت ده‌ستبێژێر بکه‌ن له‌ نێو ئه‌و تێکه‌ڵاوییه‌ی که‌ له‌ قسه‌کردنی گه‌وره‌ساڵانی ده‌وروبه‌ریان دا هه‌بووه‌. بۆیه‌ ئه‌وان پێکهاته‌یه‌کی نوێیان له‌و خسله‌تانه‌ به‌کار ده‌هێنا – ژنێک وشه‌ی here ی وه‌ک there ته‌له‌فوز ده‌کرد هه‌ر وه‌ک ئه‌وه‌ی که‌ سکاتله‌ندی بێ و، وشه‌ی outی به‌شێوه‌یه‌ک ته‌له‌فوز ده‌کرد هه‌ر وه‌ک ئه‌وه‌ی که‌ خه‌ڵکی له‌نده‌ن بێ!- و به‌کارهێنانی ئه‌و پێکهاته‌ تێکه‌ڵاوانه‌ له‌ که‌سێکه‌وه‌ بۆ که‌سێکی دیکه‌ جیاواز بوو ئه‌گه‌رچی به‌ ته‌نیشت و شان به‌ شانی یه‌کتریش گه‌وره‌ بووبان و ژیابان. له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، وه‌چه‌ی دووهه‌م، ئه‌وانه‌ بوون که‌ هه‌ڵگری پێواژۆی بژار کردن و هه‌موار کردن بوون: وا وێده‌چێ ( لێره‌ش دا بێ ئه‌وه‌ی بۆخۆیان فه‌رقی پێ بکه‌ن) ئه‌وان به‌ هه‌ڵبژاردنی ئه‌و نیشانه‌ و خسڵه‌تانه‌ی که‌ له‌ تێکه‌ڵاویی ماک دا ئی هه‌ره‌ هاوبه‌ش بوون له‌ سه‌ر ڕاوێژێکی (accent) یه‌کگرتوو و هاوبه‌ش ڕێک که‌وتبن. جا بۆیه‌ ئێستا ئینگلیسیی نیوزیلاندی مۆدێڕن له‌ وشه‌ی وه‌کوو tough دا ئه‌و ده‌نگی واڤێله‌ی نییه‌ که‌ له‌ شێوه‌زاری باکووری ئینگلیستان دا هه‌یه‌ چونکه‌ ئه‌و واڤێله‌ نه‌ک هه‌ر له‌ ئینگلیسیی باکووری ئینگلیستان دا به‌ڵکوو له‌ ئینگلیسیی سکاتله‌ند و ئیرله‌ندیش دا بزر بووه‌.له‌ لایه‌کی دیکه‌وه‌، ئینگلیسیی مۆدێڕنی نیوزیلاندی ده‌نگی /h / له‌ وشه‌ی وه‌کوو house دا "کلۆر" ناکا چونکه‌، ئه‌گه‌رئه‌وه‌‌ له‌ ئینگلیسیی باشووری ئینگلیستان دا ئاسایییه‌، به‌ڵام له‌ ئینگلیسیی ڕۆژهه‌ڵاتی ئینگلیستان یان سکاتله‌ند یان ئیرله‌ند دا نابیندرێ
. ئێمه‌ ده‌کرێ ئه‌وه‌ش بڵێین که‌ ئینگلیسیی نیوزیلاند زۆر وه‌ ئینگلیسیی ئاوسترالیایی ده‌چێ چونکه‌ هه‌ر دووکیان ئاکامی koinéziation ی تێکه‌ڵبوونێکی وه‌کوویه‌کی له‌هجه‌کانی دوڕگه‌کانی بریتانیان به‌ ڕێژه‌یه‌کی وه‌کوویه‌ک.
‌ له‌ سه‌ره‌وه‌ دا دیتمان که‌ مه‌ودا و دووریی به‌ ئاشکرایی هۆکارێکی گرینگه‌ بۆ بڵاو بوونه‌وه‌ی شکڵ و شێوه‌ زمانییه‌کان، ئه‌گه‌رچی له‌ زۆر نموونان دا مه‌ودا و دووریی کۆمه‌ڵایه‌تی ده‌کرێ به‌ قه‌ت مه‌ودا و دووریی جوگرافیایی گرینگ بێ، وه‌ک باسمان کرد: دوو شار ده‌کرێ له‌ ڕووی کۆمه‌ڵایه‌تییه‌وه‌ له‌ یه‌کتری "نزیکتر" بن تا ئه‌وه‌ی ئه‌و نزیکییه‌یان له‌ گه‌ڵ ئه‌و شوێنانه‌ی ده‌وروبه‌ریان هه‌بێ که‌ به‌ره‌و ناوچه‌ی ده‌ره‌وه‌ی شاران درێژ ده‌بنه‌وه‌. باشه‌ که‌وابێ به‌رهه‌ڵست و پێشگێڕه‌وه‌ چی؟ ئێمه‌ له‌ به‌ندی 2ی ئه‌م کتێبه‌ دا ئاماژه‌مان به‌ گرسانی له‌هجه‌کانی چینی کۆمه‌ڵایه‌تی کرد و ئه‌و ده‌وره‌ی که‌ چۆمیHumber ‌ گێڕاویه‌تی وه‌ک به‌رهه‌ڵستێکی جوگرافیایی له‌ پێش بڵاوبوونه‌وه‌ی نیشانه‌ زمانییه‌کان له‌ باکووری ئینگلیستان. به‌ڕهه‌ڵستێکی چه‌شنی سێیه‌میش هه‌یه‌، که‌ به‌ سه‌ر سووڕمانی سه‌یره‌وه‌، به‌ پێویستی کاردانه‌وه‌ی‌ نییه‌ له‌ سه‌ر سست کردنی ئه‌و بڵاوبوونه‌وه‌یه‌ - ئه‌ویش به‌رهه‌ڵستی زمانییه‌. تازه‌گه‌رییه‌کانی زمانی، وا وێده‌چێ، ته‌نێ نه‌ک هه‌ر له‌ شێوه‌زارێکی هه‌رێمی یان کۆمه‌ڵایه‌تی زمانێک بۆ زمانێکی دی بڵاو ببنه‌وه‌، ئه‌وان ده‌کرێ له‌ زمانێکیشه‌وه‌ بچنه‌ نێو زمانێکی دیکه‌.




نموونه‌یه‌کی چاوڕاکێشی نیشانه‌ و خسڵه‌تێکی زمانی که‌ به‌م شێوه‌یه‌ بڵاو بووه‌ته‌وه‌ ده‌نگی ئوڕووپایی r ی زمانه‌ چکۆڵه‌یه‌ یه‌ [غ].وا داده‌ندرێ که‌ به‌لانی که‌مه‌وه‌ هه‌تا سه‌ده‌ی شازده‌هه‌م گشت زمانه‌ ئوڕووپاییه‌کان ده‌نگێکی جۆریr [غ] یان هه‌بووبێ که‌ وه‌ک r ته‌له‌فوز ده‌کرا و هێشتاش به‌ زۆر جۆر له‌ ئینگلیسیی سکاتله‌ندی یان زمانی ئیتالیایی دا ته‌له‌فوز ده‌کرێ: ده‌نگێک به‌ نووسانی نووکی زمان به‌ لێوه‌وه‌ یان غه‌ڵبه‌. له‌ هێندێک بڕگه‌ی مێژوویی دا، ڕه‌نگه‌ له‌ سه‌ده‌ی حه‌ڤده‌هه‌م دا، ته‌له‌فوزێکی نوێی r باو بووبێ له‌ نێو فه‌ڕانسه‌یی چینی سه‌ره‌وه‌ی شاری پاریس دا. ئه‌و r ه‌ نوێیه‌،rی زمانه‌ چکۆڵه‌ [غ]، له‌ پشته‌وه‌ی زار به‌ڕێگه‌ی کۆنتاکتی نێوان پشته‌وه‌ی زمان و زمانه‌ چکۆڵه‌ به‌رهه‌م دێ- له‌ ڕوانگه‌ی تێکنیکییه‌وه‌ ده‌نگێکی مه‌ڵازی،خشۆک یان نه‌خشوکی دڕێژبووه‌وو یه‌- و ئه‌و جۆره‌r یه‌ که‌ له‌م ڕۆژگاره‌ دا فێری فێر‌خوازانی بێگانه‌ی زمانی فه‌ڕانسه‌یی و ئه‌ڵمانی ده‌کرێ. ته‌له‌فوزکردنی r ی زمانه‌ چکۆڵه‌یی که‌ له‌ بنکه‌یه‌کی به‌رته‌سکی کۆمه‌ڵایه‌تی و جوگرافیاییه‌وه‌ ده‌ستی پێکرد له‌ ماوه‌ی 300 ساڵی ڕابردوو دا بڵاو بووه‌ته‌وه‌، بێ گوێدانه‌ سنووره‌ زمانییه‌کان و، گه‌یوه‌ته‌ زۆر شوێنی دیکه‌ی ئوڕووپاش، هه‌روه‌ک که‌ نه‌خشه‌ی ژماره‌ 4 نیشانی ده‌دا. ئێستا له‌ لایه‌ن زۆربه‌ی هه‌ره‌ زۆری فه‌ڕانسه‌یی زمانی شارستانی یان خوێنده‌واره‌وه‌ ده‌کار ده‌کرێ، هه‌ر وه‌ها له‌ لایه‌ن زۆربه‌ی ئه‌ڵمانییه‌ په‌روه‌ده‌ دیتوو و خوێنده‌واره‌کان. هێندێک له‌ هۆله‌ندیی زماننایش به‌کاری ده‌هێنن، و هه‌روه‌ها نزیکه‌ی گشت دانمارکییه‌کان، له‌گه‌ڵ زۆربه‌ی ئاخێوانی باشووری سوێد و هێندێک به‌ش له‌ باشوور و ڕۆژئاوای نۆڕوێژ که‌ له‌وێ واوێده‌چێ هێشتا هه‌موانی نه‌گربێته‌وه‌ و هێشتا خه‌ریکی بڵاو بوونه‌وه‌ بێ. له‌لایه‌کی دیکه‌وه‌، ئه‌و ده‌نگه‌ نه‌ له‌ باڤێریای ئه‌ڵمان و نه‌ له‌ نێو زۆربه‌ی ناوچه‌ی ئه‌ڵمانی زمانی سویس دا به‌کار ناهێندرێ و، نه‌ک، له‌ باکووری ڕۆژئاوای دراوسێی فه‌ڕانسه‌،له‌ ئیتالیا، جگه‌ له‌ ناوچه‌یه‌کی پچووک نه‌بێ.(rی زمانه‌ چکۆڵه‌ نیشانه‌یه‌کی ڕاوێژه‌ خۆجێیه‌ ئینگلیسییه‌کانیشه‌ له‌ هێندێک له‌ ناوچه‌کانی Northumberland و Durham.ئه‌وه‌ ئاشکرا نییه‌ داخودا ئه‌و دیارده‌یه‌ پێوه‌ندی هه‌یه‌ به‌ ته‌له‌فوز کردنی ئه‌و ده‌نگه‌وه‌ له‌ شوێنی دیکه‌وه‌ یان نا.)
پێواژۆی له‌و چه‌شنه‌ به‌ گشتی، کاتێک مه‌سه‌له‌ی ڕێزمان و په‌یڤ (vocabularry) و هه‌ر وه‌ها فۆنێتیکس و فۆنۆلۆژی دێته‌ گۆڕێ، ده‌کرێ بگاته‌ په‌یدا بوون و ساز بوونی ناوچه‌ زمانییه‌کان ( linguistic areas). ئه‌و زاراوه‌یه‌ بۆ ئاماژه‌ به‌و ناوچانه‌ به‌کار ده‌هێندرێ که‌ تێیاندا به‌ چه‌ندین زمان قسه‌ ده‌کرێ، که‌ ئه‌گه‌رچێ به‌پێویستی ئه‌وان زۆر له‌ نزیکه‌وه‌ خزمایه‌تیان له‌ گه‌ڵ یه‌کتریش دا نه‌بێ، به‌ڵام ژماره‌یه‌ک نیشانه‌ و خسله‌تی هاوبه‌شیان به‌یه‌که‌وه‌ هه‌یه‌، ئه‌وه‌ش وه‌کوو ئاکامێکی بڵاو بوونه‌وه‌ی تازه‌گه‌رییه‌ زمانییه‌کان به‌تێپه‌ڕین و دزه‌ کردن له‌ سنووره‌ زمانییه‌کان. یه‌ک له‌ هه‌ره‌ چاوڕاکێشترین ناوچه‌ی ئه‌وتۆ له‌ ئوڕووپا باڵکانه‌، که‌ بریتییه‌ له‌ سڕبیا، مه‌قدوونییه‌، ئاڵبانی، یۆنان، بوڵغارستان و ڕۆمانی. ئه‌و زمانانه‌ی له‌وێ هه‌ن و شوێن له‌ سه‌ر یه‌کتری ده‌که‌ن بریتین له‌ مه‌قدوونییه‌یی، بوڵغاری و له‌هجه‌ باشوورییه‌کانی سڕبی( که‌ گشتیان زمانانی سڵاڤی ن)، ڕۆمانی ( که‌ زمانێکی ڕۆمانسی یه‌)، یۆنانی و ئاڵبانی.ئه‌وانه‌ش گشتیان زمانانی هیندوئوڕووپایین، به‌ڵام جگه‌ له‌ سێ زمانه‌ سڵاڤییه‌کان نه‌‌بێ له‌ ڕووی ژێنێتیکییه‌وه‌ زۆر له‌ نزیکه‌وه‌ خزم نین. به‌ده‌م ساڵ و زه‌مان و تێپه‌ڕینی سه‌دان دا ئه‌وان ژماره‌یه‌ک نیشانه‌ی هاوبه‌شیان وه‌خۆ کردووه‌ که‌ جاروبار به‌ " باڵکانیسم" نێو دێر ده‌کرێ که‌ هێندێک له‌وان یان گشتیان له‌ زمانه‌کانی دیکه‌ی ئوڕووپایی ( که‌ زۆر جارخزمایه‌تی زۆر نزیکتریان له‌گه‌ڵیان هه‌یه‌) جوێ ده‌کاته‌وه‌. بۆ نموونه‌ ڕۆمانی و بوڵغاری،ژماره‌یه‌ک نیشانه‌ی هاوبه‌شیان هه‌یه‌ که‌ ئه‌و جۆره‌ نیشانانه‌ له‌ زمانه‌کانی دیکه‌ی بنه‌ماڵه‌ی زمانانی ڕۆمانس یا سڵاڤی دا نین.
یه‌ک له‌ نیشانه‌ هه‌ره‌ چاوڕاکێشه‌کانی زمانانی باڵکان ئه‌و ڕاستییه‌یه‌ که‌ چوارله‌وان نیشانه‌یه‌کی ده‌رخه‌ری ناسیاویان هه‌یه‌ که‌ وه‌ک the ی ئینگلیسی وایه‌ و به‌ کۆتایی ناوه‌وه‌ ده‌ڵکێ:

ئاڵبانی: mekaniku
بوڵغاری: mexanikut
مه‌ودوونییه‌یی: mexanicarot
ڕۆمانی: mecanicul

"the mechanic "

(ته‌نیا زمانگه‌لێکی دیکه‌ی ئوڕووپایی که‌ ئه‌و خسڵه‌ته‌یان هه‌بێ زمانانی سکاندیناڤیایین.) خسله‌تێکی دیکه‌ی ڕێزمانی که‌ له‌ نێو زۆر له‌ زمانه‌کانی باڵکان دا هاوبه‌شه‌ به‌کارهێنانێکی تایبه‌تی subordinate clauses( به‌شی پێوه‌به‌ستراوه‌). زۆربه‌ی زمانه‌ ئوڕووپاییه‌کان قه‌واره‌یه‌ک به‌کارده‌هێنن:
They left without asking me ( ئه‌وان ڕۆیشتن به‌ بێ ئه‌وه‌ی له‌ من بپرسن) که‌ئینگلیسیش هه‌یه‌تی و ده‌بێ به‌:
“They left without to ask me “

بۆ نموونه‌:

"They left....

فه‌ڕانسه‌یی: ....sans me demanser

ئه‌ڵمانی: ....ohne mich zu fragen

دانمارکی: ....uden at spørge mig

له‌ نموونه‌ی هه‌رکام له‌و زمانانه‌دا ده‌کرێ له‌ ڕسته‌ ساز کردنه‌که‌ دا چاوگێک به‌کار بهێندرێ، ئه‌گه‌رچی ته‌عبیری دیکه‌ش ده‌کرێ به‌کار بهێندرێ. له‌لایه‌کی دیکه‌وه‌ له‌ زمانه‌کانی ئاڵبانی، بوڵغاری، یۆنانی و ڕۆمانی دا،ته‌عبیرێکی دیکه‌ ئاساییه‌، که‌ له‌ ئینگلیسی دا هاوتای:
" They left without that they asked me " ( ئه‌وان ڕۆیشتن به‌ بێ ئه‌وه‌ی که‌ له‌من بپرسن)

بۆ نموونه‌:

"They left....

بوڵغاری: .... bez da me popitat

یۆنانی: .... xoris na me rotisune

"... without that me they asked "

زۆر نموونه‌ی دیکه‌ له‌ مه‌ڕ ناوچه‌ زمانییه‌کانی ئاوا ده‌کرێ له‌ به‌شه‌ جیاوازه‌کانی دنیا دا ببیندرێته‌وه‌. شێوه‌ ویشکاڕۆی هیند (Indian subcontinent ) نموونه‌یه‌کی باشه‌ له‌ ناوچه‌یه‌ک که‌ تێیدا ئه‌و زمانانه‌ی خزمایه‌تییان به‌یه‌که‌وه‌ نییه‌ ژماره‌یه‌ک خسله‌ت و نیشانه‌ی هاوبه‌شیان هه‌یه‌.ئه‌گه‌ر به‌ گشتی بڵێین زۆڕبه‌ی زمانه‌کانی باکووری هیندووستان سه‌ر به‌ بنه‌ماڵه‌ی زمانانی هیندو ئوڕووپایین و، زۆربه‌ی ئه‌و زمانانه‌ی له‌ باشووری هیندووستان قسه‌یان پێ ده‌کرێ سه‌ربه‌ بنه‌ماڵه‌ی زمانانی دراڤیدییایی ن. تا ئه‌و جێگایه‌ی که‌ ئێمه‌ ده‌زانین، ئه‌و ده‌سته‌ زمانییانه‌ هیچ جۆره‌ خزمایه‌تییه‌کیان به‌یه‌که‌وه‌ نییه. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، سه‌ره‌ڕای نه‌بوونی ئه‌و پێوه‌ندیی خزمایه‌تییه‌، زۆر له‌ زمانه‌کانی هیندووستانی سه‌ر به‌ هه‌ دووک بنه‌ماڵه‌ زمانییه‌کان ته‌عبیر و بناخه‌ی ڕێزمانی هاوبه‌شیان هه‌یه‌ و له‌ ته‌له‌فوز کردن دا ‌له‌ ژماره‌یه‌ک خسڵه‌ت و نیشانه‌ دا هاوبه‌شن. یه‌ک له‌ وێکچوونه‌ هه‌ره‌ سه‌رنجڕاکێشه‌ فۆنێتیکییه‌کان که‌ له‌ زمانه‌کانی سه‌ر به‌ هه‌ر دووک بنه‌ماڵه‌ زمانییه‌کاندا هه‌یه‌ هه‌بوونی ده‌نگی کۆنسۆنانتی هه‌ڵگه‌ڕاوه‌ (retroflex)ه‌. واته‌ ئه‌و جۆره‌ ده‌نگه‌ کۆنسۆنانتانه‌ی که‌ به‌ خوارکردنه‌وه‌ی نووکی زمان به‌ره‌و‌ دواوه‌ و پێوه‌نووساندنی به‌ لێواره‌ی پووک ساز ده‌کرێ.( ده‌ربڕینی کۆنسۆنانتی ئه‌و جۆره‌ نیشانه‌یه‌کی دیاره‌ به‌ ته‌له‌فوزکردنی ئینگلیسی ئاخێوانی خه‌ڵکی شێوه‌ وێشکاڕۆی هینده‌وه‌‌.) بۆ نموونه‌:

زمانانی دراڤیدیایی تامیل: /kodai / " چه‌تر"
کوورگ:/kadi/ " گاز"

زمانانی هیندوئوڕووپایی ماراتی: /ghoda/ " ئه‌سپ"
هیندی: /ga:di/ " گاری"

نموونه‌یه‌کی دیکه‌ی شیاوی به‌راوه‌رد کردن له‌ هێندێک له‌ زمانه‌کانی ئه‌فریقای خواروو دا ده‌بیندرێ، که‌ بریتین له‌ چه‌ندین زمانی بنه‌ماڵه‌ی Khoisan ( Bushman وHottentot )، که‌ ڕه‌نگه‌ گشتیان خزمی یه‌کتری بن و،ژماره‌یه‌ک له‌ زمانه‌کانی Bantu ( که‌ به‌گردبڕی هیچ جۆره‌ پێوه‌ندییه‌کیان به‌ زمانانی بنه‌ماڵه‌ی Khoisan وه‌ نییه‌) ئه‌وانه‌ش زمانانی Sotho،Zulu و Xhosa وه‌به‌ر ده‌گرن. ئه‌و زمانانه‌ هه‌موویان ژماره‌یه‌ک نیشانه‌ و خسڵه‌تی فۆنێتیکی هاوبه‌شیان هه‌یه‌،به‌تایبه‌تی بوونی "clicks" (پڕمه‌) وه‌ک ده‌نگی کۆنسۆنانت. ("clicks" بریتین له‌و جۆره‌ ده‌نگانه‌ی که‌ له‌ ڕێنووسی ئینگلیسی دا وه‌ک tut tut نیشان ده‌درێن، هه‌ر وه‌ها ده‌نگی لووت، هه‌ر نه‌بێ له‌ بریتانیا، بۆ ده‌نگدانی ئه‌سپان.) هه‌ر وه‌ها له‌ زمانی Xhosa دا، تیپی x نیشانه‌ی جۆرێکی تایبه‌تی ده‌نگی click ه‌.
لێره‌ دا تازه‌گه‌رییه‌ زمانییه‌کان، ده‌کرێ له‌ له‌هجه‌یه‌که‌وه‌ بچنه‌ نێو له‌هجه‌یه‌کی دراوسێوه‌. ئه‌گه‌ر بڵاو بوونه‌وه‌یه‌کی ئه‌م چه‌شنه به‌ ڕاده‌یه‌کی زۆر‌ سنووره‌ زمانییه‌کان تێپه‌ڕ بکه‌ن، ئه‌و ده‌می ناوچه‌ی زمانی پێک دێن. ئه‌گه‌رچی، به‌ شێوه‌یه‌ک ده‌کرێ بگوترێ، وا وێده‌چێ که‌ ته‌نێ نیشانه‌ و خسڵه‌ته‌ ڕێزمانی و فۆنۆلۆژییه‌کان پێویستییان به‌ نزیکایه‌تی جوگرافیایی هه‌بێ‌ به‌رله‌وه‌ی ئه‌و جۆره‌ بڵاو بوونه‌وه‌یه‌ ڕوو بدا. ( هه‌ر وه‌ک دیتمان ئێستا r ی زمانه‌ چکۆڵه‌، له‌ نۆڕوێژ ده‌بیندرێ، به‌ڵام به‌ دڵنیاییه‌وه‌ ئه‌وه‌ له‌ فه‌ڕانسه‌وه‌ به‌ ڕێگای ئه‌ڵمان و دانمارکه‌وه‌ گه‌یشتووه‌ته‌ ئه‌وێ.)
وا وێده‌چێ که‌ وشه‌ و بابه‌تی قامووسی بتوانن بگه‌نه‌ زۆر شوێنی دووره‌ده‌ست و به‌وێدا بڵاو ببنه‌وه‌. زمانێک ده‌توانێ وشه‌ له‌ زمانێکی دیکه‌وه‌ بخوازێته‌وه‌ به‌ بێ له‌به‌رچاوگرتنی نزیکی مه‌ودا.( له‌ زمانناسی دا به‌کار هێنانی زاراوه‌ی "خواستنه‌وه‌" باوه‌ ته‌نانه‌ت هه‌ڵبه‌ت ئه‌گه‌رچیش قه‌ت مه‌به‌ستێکی ئه‌وتۆ بۆ دانه‌وه‌ی ئه‌وه‌ی "خواستراوه‌ته‌وه‌" له‌ گۆڕێ دا نه‌بێ.) زورجار، کاتێک ئاخێوانی زمانێکی تایبه‌تی به‌ هه‌ڵکه‌وت له‌ بوارێکی تایبه‌تی دا باڵاده‌ست ده‌بن،ده‌سته‌کانی دیکه‌ی زمانی ئه‌و وشانه‌ی که‌ له‌ مه‌ڕ ئه‌و بواره‌ن له‌و زمانه‌وه‌ وه‌رده‌گرن و وه‌خۆی ده‌که‌ن. بۆ نموونه‌، زۆرێک له‌ زاراوه‌کانی ئینگلیسی له‌ مه‌ڕ مووزیک – وه‌کوو adagio،allefro ، crescendo – زۆرجار ڕه‌چه‌ڵه‌ک و ڕیشه‌ی ئیتالیاییان هه‌یه‌، له‌ کاتێک دا زاراوه‌ی وه‌رزشیی زۆر له‌ زمانان، وه‌کوو فووتباڵ، گۆڵ، سپرینت، هه‌ر وه‌ها زاراوه‌کانی له‌ مه‌ڕ مووسیقی پاپ و جاز، زیاتر ئینگلیسین .
سه‌رنج له‌ شتێکی زۆر چاوڕاکێش بده‌ن که‌ چ به‌سه‌ر ئه‌و وشانه‌ دێ که‌ له‌ زمانێکه‌وه‌ ده‌خوازرێنه‌وه‌ بۆ زمانێکی دیکه. شتێکی که‌ هه‌میشه‌ ڕوو ده‌دا ئه‌وه‌یه‌ ئه‌و زمانه‌ی که‌ وشه‌که‌ی خواستووه‌ته‌وه‌، ئه‌و وشه‌یه‌ به‌ مانا و واتای زۆربه‌رته‌نگتر له‌ زمانی سه‌ره‌کی و بده‌ر به‌کار ده‌هێنێ. بۆ نموونه‌، مه‌به‌ست له‌ وشه‌ی Home‌ له‌ زمانی فه‌ڕانسه‌یی دا به‌تایبه‌تی ماڵێکه‌ بۆ خه‌ڵکی به‌ساڵداچوو و؛ وشه‌ی look له‌ ژماره‌یه‌ک له‌ زمانه‌ ئوڕووپاییه‌کان دا ناوێکه‌ که‌ ئاماژه‌ ده‌کا به‌ "ئیماژێکی باو" یان " شێوازێکی مۆد و باو". له‌ لایه‌کی دیکه‌وه‌ vis-à-vis له‌ زمانی ئینگلیسی دا ته‌نێ ده‌توانێ ئاماژه‌بێ به‌ پێوه‌ندییه‌کی ئابستراکت وه‌ک له‌م ڕسته‌یه‌ دا ده‌بینین:What is your attitude vis-à-vis this issue? ( بۆچوونتان سه‌باره‌ت به‌م بابه‌ته‌ چییه‌؟)، له‌ کاتێکدا vis-à-vis له‌ زمانی فه‌ڕانسه‌یی دا ده‌توانێ مانایه‌کی زۆر له‌ زه‌وی نزیکتری هه‌بێ واته‌ " ڕووبه‌روو له‌وبه‌ری جاده‌". جاری وا هه‌یه‌ زمانان ته‌نانه‌ت وشه‌ی ئه‌وتۆش "ده‌خوازنه‌وه"‌ که‌ هه‌ر بوونیان نییه‌:وه‌ک پێوانه‌ وشه‌ی Pullover. له‌ زمانی ئه‌ڵمانیش دا وشه‌ی نه‌بووی ئینگلیسی Pullunder بۆ مه‌مکبه‌ندی بێ قۆڵ ده‌کار ده‌کرێ.
له‌ حاڵی حازر دا، زمانی ئینگلیسی سه‌رچاوه‌ی وشه‌ به‌قه‌رز دانه‌ به‌ زۆر له‌ زمانان، به‌ تایبه‌تی له‌ ئوڕووپا. ئه‌و جۆره‌ خواستنه‌وه‌یه‌ له‌ سه‌ره‌تاوه‌ به‌ ڕێگای خه‌ڵکی دوو زمانه‌وه‌ ده‌ست پێده‌کا ( ده‌بێ که‌سێک هه‌بێ که‌ له‌ سه‌ره‌تاوه‌ وشه‌ بێگانه‌که‌ ده‌زانێ و، ئه‌و تاکه‌ که‌سانه‌ی که‌ شانبه‌شانی زمانی بوومی خۆیان زمانی ئینگلیسی ش ده‌زانن و دوو زمانه‌ی ئه‌وتۆنه‌ هه‌تا دێ له‌ به‌ر به‌کارهاتنی به‌ربڵاوی زمانی ئینگلیسی وه‌ک زمانێکی هاوبه‌ش و هه‌ر وه‌ها فێرکردنی به‌ربڵاوی له‌ خوێندنگه‌یان، ژماره‌یان زیاد ده‌کا. دیاره‌، ئه‌وه‌ به‌ هیچ کلۆجێ له‌به‌ر به‌رزی و شایان بوونی زاتی زمانی ئینگلیسی نییه‌ وه‌کوو ئامرازێکی پێوه‌ندیی نێونه‌ته‌وه‌یی، به‌ڵکوو له‌ به‌ر ده‌سته‌ڵات و باڵاده‌ستی سیاسی، ئابووری و په‌روه‌رده‌یی پێشووی بریتانیا و زاڵبوونی ئێستای ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکایه‌.


سه‌رچاوه‌ی ئه‌م وه‌رگێڕانه به‌ندی 8ی کتێبی:
Sociolinguistics , An introduction to language and society
Peter Trudgill, Fourth Edition 2000, Penguin Books