وێنه‌کانی گه‌مه‌ی دوایی ؛ به‌ندی9. بانگه‌شه‌ده‌رانی لایه‌نگری ترک
نووسینی : جان چالێنکۆ
وه‌رگێڕ : حه‌سه‌نی قازی
وێنه‌کانی گه‌مه‌ی دوایی
به‌ندی 9. بانگه‌شه‌ده‌رانی لایه‌نگری ترک
فێڤرییه‌ی 1913
بارودۆخی ئاڵۆز و تێکه‌ولێکه‌یی له شار و ئه‌ستانی ساوجبولاغ به‌ره به‌ره ده‌بوو به بابه‌تی سه‌ره‌کی گوزاریشته‌کانی مانگانه‌ی ئیاس. به له‌بارچاوگرتنی ئیداره‌یه‌کی بێکاره و بێکه‌لکی ئێرانی له ژێر سه‌رۆکایه‌تی حاکمی ئه‌وێ سه‌رداری موکری و له ژێر تاوی دنه‌دانی به هه‌ڵپه و گه‌لورووژێن بۆ گه‌ڕانه‌وه و حوزووری ترکه‌کان ، خواست و به‌رزه فڕی شه‌خسی و عه‌شیره‌تی ده‌بوو به هێزی پاڵپێوه‌نه‌ری کاروباره‌کانی ناوچه‌یی.
گوزاریشت سه‌باره‌ت به ڕووداوه‌کانی هه رێم و قه‌ڵه‌مڕۆی کۆنسوولخانه‌ی شایانه‌ی ڕووسییه له ساوجبولاغ (سابڵاغ) بۆ مانگی فێڤرییه‌ی 1913. نهێنی 1
کۆکردنه‌وه‌ی باربوو بۆ ترکه‌کان :
ده‌ستپێکردنه‌وه‌ی دوژمنایه‌تی له ئورووپا له نێوان ده‌وڵه‌ته‌کانی فێدراسیۆنی باڵکان و ترکییه جارێکی دیکه بوو به هه‌وێنی وه‌خۆکه‌وتنی به هه‌ڵپه و هه‌یه‌جانی لایه‌نگرانی خۆجێی ترکه‌کان. هه‌ر وه‌ک ڕابردوو، یه‌ک له که‌سانی هه‌ره چالاک له نێو ئه‌واندا ، یه‌ک له ئه‌ندامانی به هه‌ژمار گه‌وره‌ی بنه‌ماڵه‌ی قازییه‌کان له ساوجبولاغ ، قازی عه‌لی یه. ئه‌و پشتیوانه هه‌ره تونده‌ی ترکه‌کان ، هه‌موو ڕۆژانی جومعه له مزگه‌وتی سه‌ره‌کی شاری دا نوێژ و دۆعای گشتی بۆ سه‌رکه‌وتنی ئۆردووی ترکییه وه‌ڕێ ده‌خا ؛ له‌وه‌ش زیاتر ئه‌و زۆر به گه‌رمه ده‌ستی کردووه به کۆکردنه‌وه‌ی باربوو بۆ ترکه‌کان له خه‌باتی خۆیاندا به دژی "کافر " ه مه‌لعوونه‌کان.
سه‌ره‌ڕای گله‌ی و سکاڵای ئه‌و دواییانه لێره له هه‌مبه‌ر چه‌وساندنه‌وه و زوڵم و زۆرداری ترکه‌کان ، ده‌می کیسه‌ی خه‌ڵک به فه‌رمانی قازی عه‌لی به سه‌رسوررمانه‌وه کراوه‌ته‌وه ، و باربوو چ که‌م بێ یان زۆر له بن ده‌ستی چنۆکی ویدا وه‌ک وفووری نێعمه‌وه‌به‌رچاودێ. بۆ وێنه حاجی ئێلخانی دێبۆکری ، گوڵاوییاغا، پیرۆت ئاغا و گه‌وره پیاوانی دیکه‌ی دێبۆکری ده‌ستبه‌جێ 600 تمه‌نیان باربووی ترکه‌کان کرد به بێ ئه‌وه‌ی ڕابمێنن؛ خاوه‌نموڵکانی به‌گزاده‌ش 400 تمه‌نیان باربوو کردووه ؛ تاجره سونییه‌کانی ساوجبولاغ به‌یه‌که‌وه هه‌ر له جومعه‌یه‌کدا 1500 تمه‌نیان کۆ کردووه‌ته‌وه. به گشتی له‌ماوه‌یه‌کی کورت دا نزیکه‌ی 3000 تمه‌ن له لایه‌ن که‌سانی جۆربه‌جۆره‌وه له ساوجبولاغ وه‌کوو باربوو پێشکێش کراوه .
ده‌ک و دۆڵابی قازی فه‌تتاح له نێو مه‌نگوڕ و مامه‌شان دا
له کاتیکدا قازی عه‌لی هه‌رایه‌کی گه‌وره‌ی ناوه‌ته‌وه به قازانجی ترکان ، گه‌وره‌ی قازییه‌کان ، قازی فه‌تتاح ، به مه‌به‌ستی ده‌ستکه‌وتی شه‌خسی ، به قووڵی تێوه‌گلاوه بۆ ورووژاندن و هاندانی سه‌رۆک عه‌شیره‌ته‌کان.ئه‌و به گژ یه‌کتریان دا ده‌کا به مه‌به‌ستی ئاشکرای کێشه نانه‌وه و ناخۆشی بۆ ئه‌وه‌ی خۆی و خزمه‌کانی بکرێ ده‌وری ناوبژیوان بگێڕن و هاوکات کۆچه‌ره گه‌وجه‌کان بڕووتێننه‌وه ، که تا ئه‌وکاتی سه‌گ و شوانیان دێته‌وه.
له به‌ر کینه و دوژمناته‌تییه‌کی کۆنینه به دژی حاکمی ساوجبولاغ ، سه‌رداری موکری ، قازی فه‌تتاح هاوکات عه‌شیره‌ته کورده‌کان هان ده‌دا که سه‌ری وه‌به‌ر نه‌هێنن ، و له نێو ئه‌واندا ده‌نگۆی ئه‌وتۆ بڵاو ده‌کاته‌وه که سه‌رداری موکری له سه‌ر پله‌ی حکووموتی ساوجبولاغ لا دراوه و ته‌نانه‌ت گیراوه و له ژێر چاوه‌دیری قه‌ره‌وڵی چه‌کدار گوێزراوه‌ته‌وه بۆ ته‌ورێز. به‌و جۆره مێتودانه ئه‌و تاڵانچییه سه‌ر به دۆڵابه که‌م تا زۆر ئاستێک له ورووژان و هه‌یه‌جان له نێو کۆچه‌ره‌کان دا ده‌پارێزێ ، که جاروبار کاردانه‌وه‌ی هه‌یه له سه‌ر پێوه‌ندی ئه‌وان له گه‌ڵ ده‌سته‌ڵاتدارانی خۆجێی دا. به ڕێکه‌وت ، ئێستا ڕوون بووه‌ته‌وه که قازی فه‌تتاح دڵی هه‌مزاغای مامه‌شی سارد کرده‌وه که بێته ساوجبولاغ و له گه‌ڵ ئامۆزاکه‌ی خۆی قه‌ره‌نی ئاغای مامه‌ش ئاشت بێته‌وه ، به پێمل کردنی به‌وه‌ی که هه‌ر پێی له ساوجبولاغ بنێ ده‌ستبه‌جێ ده‌گیرێ و ده‌یبه‌نه ته‌ورێز ، به‌وپێیه تازه قه‌تی چاو به لاجان ناکه‌وێته‌وه.
ده‌سته‌وه‌ستانی و بێ کیفایه‌تی ده‌سته‌ڵاتدارانی خۆجێی
حاکمی ساوجبولاغ ، سه‌رداری موکری ، به خه‌سڵه‌تی نابه‌رپرسیاره‌تی کوردی ، ته‌نبه‌ڵی و لاواز بوونی که‌سایه‌تی خۆیه‌وه نه‌ک ته‌نیا هێزی ئیراده و وره‌ی پێویستی نییه ، به‌ڵکوو ئه‌و لێبڕاوییه‌شی نییه که بتوانێ به‌ڕیوه‌بردنی هاونیشتمانانی چاره‌سه‌ر بکا. کابرایه‌که که به‌ته‌واوی مانای وشه گنخاو و بووده‌ڵه‌یه ، و به هیچ جۆره لێی ناوه‌شێته‌وه که ده‌وری حاکمی [ناوچه] بگێڕێ ، پله‌یه‌کی که به‌و ئه‌سپێردراوه له کوردستان دا حه‌وجێی به به بڕیار بوون و توانای ئه‌وه هه‌یه که عه‌شیره‌ت و سه‌رۆکه‌کانیان وا لێبکا سه‌ر وه‌به‌ر ئیراده و فه‌رمانی حکوومه‌ت بهێنن. عه‌شیره‌ته‌کانی موکری به ئاگاداری ته‌واو له که‌مایه‌سییه‌کانی حاکمه‌که‌یان بۆچوونێکی خه‌مساری له ئاست فه‌رمانه‌کانی وی نیشان ده‌ده‌ن ، و ته‌نێ ئه‌وه‌نده له قسه‌کانی جێ به جێ ده‌که‌ن که له قازانجی خۆیان دا بێ ، و زۆر جار به ته‌واوی هیچ گوێیان پێی نابزوێ. تا ئه‌و کاته‌ی که فه‌وجی پیاده‌ی سه‌راوی عه‌لی سوڵتان و سه‌ربازانی فه‌وجی قه‌زوینی له سێپتامبری ساڵی ڕابردوو دا [ له لایه‌ن حکوومه‌تی ئێرانه‌وه ] له به‌ر ده‌ست سه‌رداری موکری نران و له ساوجبولاغ بوون ، عه‌شیره‌ت و سه‌رۆکه‌کانیان فه‌رمانه‌کانی سه‌رداری موکری یان به حورمه‌ته‌وه به شێوه‌یه‌کی له‌بار جێبه‌جێ ده‌کرد بێ ئه‌وه‌ی چ جۆره دڵه‌ڕاوکه‌یه‌ک بنوێنن . له گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ، هه‌ر که حاکمی گشتی ئازه‌ربایجان ، شوجاعوده‌وله
به پێویستی زانی که له سه‌ره‌تای مانگی ژانڤییه دا عه‌لی سوڵتان بانگ بکاته‌وه ته‌ورێز ، ده‌ستبه‌جێ ده‌نگۆی ئه‌وه ی، که " عه‌جه‌مه‌کان " ( واته ، ئێرانییه‌کان ، شیعه‌کان ) چی دیکه نین و حکوومه‌ت بۆ خۆی هه‌ڵوه‌شاوه بڵاو بووه‌وه و هه‌موو کوردستانی گرته‌وه. ئه‌و بڕیاره به په‌له، ناعادڵانه و نه پێویسته‌ی کێسانه‌وه‌ی هێزی پیاده له ساوجبولاغ ، له گه‌ڵ ده‌ک و دۆڵابه‌کانی قازی فه‌تتاح که له سه‌ره‌وه ئاماژه‌ی پێ کرا ، بار و دۆخه‌که‌ی زۆر به مه‌ترسی لێ کردووه که تێیدا هێندێک له سه‌رۆک عه‌شیره‌ته‌کان نه‌ک هه‌ر گوێ ناده‌نه ده‌سته‌ڵاتداری حاکمی ساوجبولاغ و به فه‌رمی ناناسن ، به‌ڵکوو به ئاشکرا سووکایه‌تی به‌و فه‌رمانانه‌ش ده‌که‌ن که ڕاسته‌وخۆ له لایه‌ن شوجاعوده‌وله خۆی له ته‌ورێزه‌وه دێن .
دۆڵاب و پیلان نانه‌وه‌ی ترکه‌کان له سه‌رده‌شت و لاجان :
له نێوه‌ڕاست مانگی فێڤرییه دا شێخ جه‌لاله‌دین هێندێک ده‌سکیسی ترکانی نارده ئه‌و ناوچانه‌ی کێشه‌یان له سه‌ره ( شێخ جه‌لال بۆ خۆی له ترکییه ! له نزیک ڕایات له شوێنێک ده‌ژی که پێی ده‌ڵێن زینوێ و تاڕاده‌یه‌ک له نێو ئه‌و گه‌ورک و پڵباسانه‌ی له ناوچه‌کانی سنووری ده‌ژین ده‌ستی ده‌ڕوا) و بۆ خۆشی سه‌ری له سه‌رده‌شت و لاجان هه‌ڵهێنا.ئه‌و مه‌ئموورانه سه‌ریان له وارگه‌ی زستانی ئه‌و عه‌شیره‌تانه‌ی له سه‌ره‌وه باسیان کرا هه‌ڵهێنا . که له سه‌رده‌شت ، به‌ری مه‌رگه‌ی و کۆنه لاجان هه‌ڵکه‌وتوون له شان هه‌ردوو به‌ری چۆمی بادیناوێ، و به کورده‌کانیان ڕاگه‌یاند که چوار ئۆردووی سه‌ربازانی ترک گه‌یشتوونه‌ته ڕایات و له‌ماوه‌ی چه‌ند ڕۆژان دا به‌ره‌و خاکی ئێران ده‌بزوون. له هه‌مان کات دا ئه‌وان داوایان له کورده‌کان کرد ده‌ست به کار بن بۆ سازکردنه‌وه و دروستکردنه‌وه‌ی ئه‌و ڕێیانه‌ی به‌ره‌و ترکییه ده‌چن. ئه‌و گوزاریشته درۆ و ناڕاستانه بوونه هۆی
شادی و خۆشییه‌کی زۆر ده نێو پشتیوانانی ترکه‌کان دا – به تایبه‌تی له‌نێو تیره‌ی بایزپاشای مه‌نگوڕ و هه‌مزاغای مامه‌ش دا ، که شایی و جێژنی گه‌وره‌یان ساز کرد به بیستنی ئه‌و خه‌به‌ره ودوایه پیاویان نارد بۆ ماشتنی به‌فری تێپه‌ڕگه‌کانی رێگه‌ی ڕایات. له هه‌مان کاتدا ، هه‌ر ده‌نگۆی ئاوا ژماره‌ی دانیشتوانی لاجانی تازه و سندووسی که‌م کرده‌وه و ئه‌وپه‌ڕی غه‌م و نائومێدی تێدا پێک هینان و کارێکی ئه‌وتۆی کرد قه‌ره‌نی ئاغای مامه‌ش و هێندێک له خانه قه‌ره‌په‌پاغه‌کان به په‌له‌پڕووزه خۆیان بگه‌یێنه ساوجبولاغ. بۆ من به هیچجۆر ئه‌رکێکی هاسان نه‌بوو دڵنیایان که‌م که ئه‌و قسانه‌ی له‌مه‌ڕ هاتنه‌وه‌ی زوو به زووی ترکه‌کان ده‌کرێ درۆیه‌کی به ته‌واوی ڕووته.
شه‌ڕی نێوخۆیی له نێو گه‌ورکان دا به‌ڕێوه‌یه :
به پێی دوایین ئاگاداری پێم گه‌یشتووه ، بایزی خدراغای گه‌ورک ( ئه‌من له دوایین گوزاریشتی خۆم دا باسم کرد ؛ ئه‌و نایبولحکوومه‌ی [ جێگری حاکم ] پێشووی سه‌رده‌شته و ئێستا له دیی پاراست [ان ، وه‌رگێڕی کوردی] داده‌نیشێ) به سه‌رکه‌وتووییه‌وه هه‌تا دێ زیاتر و زیاتر ده‌ستوپێوه‌ند له ده‌وری خۆی کۆ ده‌کاته‌وه. ئه‌و له‌ودواییانه دا له گه‌ڵ دوژمنی کۆنینه‌ی خۆی بایزپاشای مه‌نگوڕ ئاشت بووه‌ته‌وه، و ئه‌ودوانه به‌یه‌که‌وه په‌یمانێکی نهێنییان به‌ستووه که به دوو قۆڵی له به‌هارێ دا هێرش بکه‌نه سه‌ر سه‌رده‌شت به مه‌به‌ستی ده‌رپه‌ڕاندن و ده‌رکردنی نایوبولحکوومه‌ی ئێستا ، عه‌لیاغای گه‌ورک ، و سه‌رۆکی گوومرگ . تاجره‌کانی سه‌رده‌شتی که سات و سه‌ودایه‌کی گه‌وره‌ی چه‌ره‌س و چرێشیان له گه‌ڵ ساوجبولاغ هه‌یه ، هه‌تا بڵێی نیگه‌رانن و ترسی ئه‌وه‌یان رێنیشتووه گه‌ورک و مه‌نگوڕان شتوومه‌ک و باره‌کانیان تاڵان که‌ن .
دابڕانی به‌گزاده‌کانی بانه
کاتێک به‌گزاده‌ی بانه ئاگادار کران که ده‌بیری ده‌ربار ( له گوزاریشتی ژانڤییه دا باسی کرابوو) به سه‌رۆکی مه‌ڵبه‌ند دیاری کراوه ، ئه‌وان وڵامیان بۆ نارد که به هیچ جۆر رێگه‌ی پێ ناده‌ن بێته نێو بانه. له هه‌مان کاتدا ئه‌وان سه‌رۆکی گوومرگ و ماڵییه و ماڵیات کۆکه‌ره‌وه‌کانیان ده‌رکرد و شیکردنه‌وه‌یه‌کی به ورده‌ڕیشاڵ و درێژیان بۆ حاکمی ساوجبولاغ ، سه‌رداری موکری نارد. ئه‌وان داوایان لێکرد به حکوومه‌ت ڕابگه‌یێنێ که تاکوو ئێستا سه‌رۆکی مه‌ڵبه‌ند هه‌میشه له نێو ئه‌ندامانی خۆیاندا هه‌لبژێردراوه ، و داوا ده‌که‌ن ئه‌و شێوازه بپارێزدرێ و به‌ڕێوه‌بچێ، و هه‌ر وه‌ها تا ئه‌و کاته‌ی ده‌بیری ده‌ربار له سه‌ر کار بمێنێته‌وه ئه‌وان هێچ جۆره ماڵیات و سه‌رانه‌یه‌ک ناده‌ن به حکوومه‌ت . سه‌رداری موکری له‌و ولامی ئه‌واندا تکای لێکردن ڕێز له حوکمی قانوون بگرن ، به‌ڵام پیاوانی بانه به‌و قسه‌یه‌ی وی پێمل نه‌بوون و دیسان لێیان نووسییه‌وه ، و داویان لێکرد به وردی بۆیان ڕوون کاته‌وه که ئه‌و حوکمه‌ی قانوون له کوێ یه که ئه‌وان پێی نازانن، شتێکی که ئه‌وان به ساڵانی دوور و درێژ چاو له ڕێی بوون و نه‌یان دیوه ، شتێکی که له ڕاستیدا نامێننه‌وه تا بیبینن .
سابڵاغ ، 28ی فیڤرییه‌ی 1913
کۆنسوولی کاتی
کاپیتانی گاردان
ئیاس
No comments:
Post a Comment