Rawêj Dûşeme 9 June 2025 at 19:00 hours CET

سەحەر باقری خوێندکاری دوکتورای ئابووری سیاسی و وانەبێژ لە زانکۆی سۆربۆنی...

لە دایکبوونی وڵات، نووسینی پڕۆفێسۆر ستوارت ئێڵدن، وەرگێڕانی بۆ کوردیی سۆرانی دوکتور ئازاد حاجی ئاقایی ، لە بڵاوکراوەکانی وەشانخانەی مادیار

 هەرێم، هێز و باڵا دەستی

پێشەکییەک بۆ وەرگێڕانی ' لە دایکبوونی وڵات '

پڕۆفێسۆر عەباس وەلی

 دوکتور ئازاد حاجی ئاقایی کارێکی گەورە، نموونەیەکی سەرنجڕاکێش لە پایبەندیی شێلگیرانەی هزری و سیاسی گەیاندووەتە ئاکام. ' لەدایکبوونی وڵات ' وەک بەرهەمی ستیوارت ئێڵدن، کە خۆی بەرگێکی چاوراکێشی تژی لە وردەکاریی ئاڵۆزکاویی دیرۆکی و چەمکی، لە زمانی ئینگلیزییەوە بۆ کوردی – سۆرانییە، دەسکەوتێکی بچووک نییە. گەر ڕاشکاوانە لە سەری بدوێم، ئەو کاتەی کاک ئازاد لە ویستی خۆی بۆ وەرگێڕانی ئەو کتێبە ئاگاداری کردم، بە کەمێک گومانەوە پێشوازیم لەم ویستە کرد. دوا بە دوای خوێندنەوەی ئەم کتێبە بە زمانی ئینگلیزی، تێڕامان لە ناوەرۆکەکەی بۆ ماوەی چەندین ساڵ، باسوخواسی جۆراجۆر سەبارەت بە بەڵگاندنە مێژوویی و بانگەشە تیۆرییەکانی ئەم کتێبە لە سێمینارەکانی زانکۆی بۆغازیچی، هۆکاری باش بوون تا وەرگێڕانی ئەم کتێبە گومانم لەلا دروست بکات. بەڵام کتێبی بەردەست سەلمێنەری بێبنەمابوونی گومانەکەی منە. کاک ئازاد بە گوڕو تین و پەرۆشیی بەردەوامی خۆی، وەرگێڕانەکەی دەستپێکرد و بە پابەند بوون بە ڕاستگۆیی و وردبینی هزرییەوە ئەم کارەی بەڕێوە بردووە. ئەم کورتە پێشەکییە ڕێزلێنانمە بۆ زانستی و ڕێزلێنان لە دەسکەوتە فکرییەکانی. بەڵام   لە سەرووی ئەمانەشەوە، رێزلێنانێکە بۆ بەشداری و پشکی ئەو لە گەشەپێدانی چاندی فکری جدی لە کوردستان. پێویستە سوپاسگوزاری بین.

    لەدایکبوونی وڵات کتێبێکی سەرسووڕهێنەرە و بەلەبەرچاوگرتنی قووڵی و بەرفراوانی لێکۆڵینەوە و وردەکاریی زانستی، هیچ کتێبێکی دیکە لە سەر ئەم مژارە ناتوانێ ڕکەبەرایەتیی لە گەڵدا بکات. ستیوارت ئێڵدن لێکۆڵینەوەیەکی بەڵگەنامەیی لە مەڕ تێریتۆری وەک چەمکی ستڕاتێژیی سیاسی لە دیسکۆرسی ڕۆژئاوا دا، لە سەردەمی یۆنانییەکانەوە تا سەرەتاکانی سەردەمی مۆدێڕن بەرهەم هێناوە. لە ڕاستیدا، ئەم کتێبە ژینۆلۆژیای چەمکی هەرێم، تێریتۆرییە لە دیسکۆرسی سیاسی ڕۆژئاوا دا و بە ڕوونی کاریگەریی تیۆریکاڵی فۆکۆ لەو بارەیەوە نیشان دەدات. ژینۆلۆژیای هەرێم بە پێی گۆڕانی فۆڕمەکانی هێز و حکوومەت، چۆنێتی کەڵکوەرگرتنی فۆڕمە جیاوازەکانی هێز لە هەرێم بە ئامانجی دەستەبەر کردنی باڵا دەستیی بە سەر کۆمەڵگە دا ئەنجام دراوە. بە واتایەکی دیکە، ئەم کتێبە لێکۆڵینەوەیەکی مێژووییە لە شەرت و مەرجەکانی ڕژیمەکانی باڵا دەست بە پێی گۆڕانی پەیوەندییەکانی نێوان هێز و دەسەڵات. زایەڵەی ئەم پەیوەندییانە لە تەواوی کتێبەکەدا زەنگ دەداتەوە و هەر ئەمەش دەزووی رێنوێنکەری لێکۆڵینەوە مێژووییەکەی ئێڵدن پێک دەهێنێت.

     ئێلدن خوێندنەوەیەکی دەقییانەی بەرفراوان بۆ دەقە گوڵبژێرکراوەکانی هزری سیاسیی ڕۆژئاوا، لە ناو چوارچێوە مێژووییەکانی خۆیاندا،واتە بە پێی دۆخی جێگیرکراوی فۆڕمگرتنی خۆیان، دەستەبەر دەکات. ئەم مێتۆدە لە لێکۆڵینەوە، بە بەرفرەیی لە لایەن مێژوونووسانی هزری سیاسی، وەک کوینتێن سکینر و جان پۆکۆک کەڵکی لێ وەرگیراوە کە بە شێوازێکی سەرەکی لە ژێر کاریگەریی نووسراوە هێگێلییەکانی فەیلەسۆفێکدا بە ناوی  ر.جی. کۆلینگوود بوون و بە دوای ڕاستیی دیرۆکیی بەڵگاندنە مێژووییەکان لە هاوشێوەیی و گونجانی نێوان ڕووداوە مێژووییەکان و نواندنەوەی دیسکۆرسیڤیان لە ناو دەقدا دەگەڕان. سەرەڕای ئەوەش، ئێلدن هۆکاری کەلکوەرگرتنەکەی لەم مێتۆدە دەگەڕێنێتەوە بۆ کاریگەریی مێژوونووسی ئەڵمانی، ڕاینهارد کۆزلێک و بیرۆکەکانی ئەو سەبارەت بە مێژووی چەمکییانە. کۆزلێک بە ڕەتکردنەوەی جیاوازیی ئەپیستمۆلۆژیکاڵ لە نێوان وشە و شتەکان،سۆبژێکت و ئۆبژێکت، تێگەی نواندنەوەی شت بە وشە ڕووداوی دیرۆکی بە دەقی مێژوویی دەخاتە ژێر پرسیار و لێکۆڵینەوە. بە پەیڕەو کردنی بیرۆکەکانی کۆزلیک، ئێڵدن پێی وایە مێژووی چەمکی کە بەم شێوازە هەستی پێ دەکرێت، مێژوویەکی ماددییە، هەر بۆیە پێشنیازی ئەوە دەکات کە دەشێ جیاوازیی نێوان وشە و شت بۆ بنەما ئۆنتۆلۆژیکەکان کورت بکرێتەوە. ئەم تێگەیشتنە لە دیرۆکی چەمکی، ژێر خانی خوێندنەوەی بەرفرەی ئێڵدن بۆ دەقە دەسچنکراوەکانی هزری سیاسیی ڕۆژئاوا دەستەبەر دەکات. بە چڕبوونەوە لە سەر هەلومەرجەکانی پەیوەندیی نێوان  هێز و شوێن وەک دەرەنجامی ئەو خوێندنەوەیە، تێزی سەرەکیی ئێڵدن ئەوەیە کە چەمکی هەرێم وەک فەزایەکی سنووردارکراوی ژێر فەرمانی دەوڵەتێک، پێکهاتەیەکی مێژوویی مۆدێڕن و دیاردەیەکی بەرهەمهێنراوی مێژووە لە سەر دەمانی مۆدێڕنە دا.
    تێزی ئێڵدن، واتە کاکڵی بەڵگاندنەکەی لەم کتێبە دا، ئاماژە بۆ دیرۆکێکی بەدیلی بیچمگرتنی دەوڵەتی مۆدێڕن لە ڕوانگەی هەرێمەکەیەوە دەکات. بەڵام ئەم  ڕوانگەیە بڕبڕەوی مشتومڕەکانی ئەم کتێبەش پێک دەهێنێت. مژاری ئاماژە بۆ کراو لێرە دا،خوێندنەوەی ئێڵدنە بۆ فۆکۆ و بەکارهێنانی دیسکۆرسی فوکۆیە سەبارەت بە هێز و باڵا دەستیی؛ بە تایبەت ژینۆلۆژیای بایۆ – هێز و ڕۆڵی هەر یەکەیان بۆ هەرێم، حەشیمەت و دانیشتوانەکەی کە دیارکراوە. بە بەرز نرخاندنی پەیوەندی و کاریگەری لە سەر ژینۆلۆژیاکەی خۆی لە توێژینەوەی دیرۆکیدا،ئیڵدن سەرسامیی خۆی بە مێتۆدی فوکۆ دەردەبڕێت. سەرەڕای ئەوەش، ئێڵدن بە دەرەنجامەکانی توێژینەوە و ژینۆلۆژیکەکەی خۆی لە مەڕ گواستنەوە لە هێزی دادوەرییەوە بۆ بایۆ –هێز لە مەڕ هەرێم، ناکۆکیی خۆی نیشان دەدا.  ئێڵدن بە ڕەچاوکردنی مێتۆدی فوکۆ، چەمکە سیاسی – ئابووری و جیۆپۆلەتیکییە پەیوەندیدارەکان بەهەرێم ڕەت دەکاتەوە کە لە لێکۆڵینەوە مێژوویی و سیاسییە باوەکانی سەرهەڵدانی دەوڵەتی مۆدێڕندا جێگیر کراون. لە جیاتی ئەوە، ئێڵدن هەرێم یان تێریتۆری وەک تەکنۆلۆژیایەک پێناسە دەکات کە بەهۆی هێزەوە پێک هێنراوە و بە هۆی هێزەوە جێگیر کراوە تا باڵا دەستی دەستەبەر بکات. لەمە زیاتر،ئێڵدن پێی وایە تێریتۆری یان هەرێم فەزایەکە سەروەری لە ناویدا بە کار دەهێنرێت؛ واتە مەڵبەند یان هەرێم بریتییە لە ڕادەی فەزایی سەروەری. هەرێم ئەو مەڵبەندەیە کە سەروەری بەسەریدا جێبەجێ دەکرێت. تا ئێرە ئەوەندە تەواو و باشە. دواتر ئێلدن لە ناکۆکینواندن لەگەڵ ئەو بەڵگاندنەی فوکۆ کە پێی وایە لەگەڵ سەرهەڵدانی بایۆ –هێز، هەرێم ڕۆڵی ناوەندی و بنچینەیی خۆی وەک تەکنۆلۆژیای باڵا دەستی لە دەست دا و جێگەی خۆی دایە دەستی هەڵسەنگاندنی ئاوەزمەندانەی هێز کە لە لایەن حەشیمەتەوە گیراوە.
     کاکڵی ژینۆلۆژیای هێز لە ڕوانگەی فوکۆوە، گۆڕانی فۆڕمەکانی باڵا دەستییە لە سەرەتاکانی سەردەمی مۆدێڕندا. جیۆپۆلەتیکی هەرێم مژاری سەرەکیی حوکمڕانی بوو، پێش ئەوەی لە ناوەڕاستی سەدەی شازدەیەمدا، ئەو کاتەی ماکیاڤێلی خەریکی فۆرمولەکردنی ئایدیاکانی خۆی بوو سەبارەت بە هێز و سیاسەت، جێگەی خۆی دایە بایۆ – پۆلێتیکی حەشیمەت. ئێلدن لەگەڵ دەرەنجامەکانی ئەم لێکدانەوەیەی فوکۆ سەبارەت بەم بابەتە کۆک نییە. ئێڵدن پێی وایە هەرێم یان مەڵبەند نە لە ماوەی سەدەکانی ناوەڕاستدا مژاری دەسەڵاتداریی سیاسی بووە و نە لە لایەن حەشیمەتیشەوە وەک مژاری باڵا دەستی لە سەرەتای سەدەکانی مۆدێرندا جێگۆڕکێی پێ کراوە. بەڵکوو، بە پێچەوانەی بەڵگاندنی فوکۆوە، مەڵبەند و حەشیمەت هاوشانی یەکتر گەشەیان کردووە و پێگەکەیان لە ڕەچاوکردنی ستڕاتێژیی هێز، لە پلەی یەکەمدا، لە ڕووی سیاسییەوە بە هۆکاری تەکنۆلۆژیاکانی زاڵبوون پێناسە کراوە.
    سەرەڕای گرنگیی ڕۆنانی چەمکی تێریتۆری – هەرێم یان مەڵبەند – من پێم وایە ئێلدن سەبارەت بە ئارگیومێنتی فوکۆ لەمەڕ جێگۆڕکێپێکرانی تێرێتۆری لە لایەن حەشیمەت لە سەرەتاکانی سەدەی مۆدێڕن لە ئەوڕووپا، زیادە ڕەوی دەکات. نابێت بەڵگاندنی فوکۆ بەم واتایە بێت کە هەرێم یان مەڵبەند خرابێتە پەراوێزەوە یان لە هەڵسەنگاندن یان لەبەرچاوگرتنە ستراتێژیکەکانی هێز دا وەلا نرابێت. لەوە زیاتر، ئەم گرنگییە بەم هۆیەوە دابەزی کە هێزی دادوەری یان سەروەری و تەکنۆلۆژیاکانی پەیوەندیدار بە دەسەڵاتداری پێگەی سەرەکیی خۆیان لە پەیوەندییەکانی باڵادەستبووندا لە کیس چوو. بە واتایەکی دیکە، لە دیسکۆرسی فوکۆ دا، باسوخواس لەمەڕ بەرزبوونەوەی ژمارەی حەشیمەت و دابەزینی یەکگرتوویی هەرێم، کاریگەری بە تیۆریکردنەکەی ئەوە لە وەدیارکەوتنی بایۆ – هێز و حکومەتداری  (governmentality) دا. بەلەبەرچاوگرتنی چوارچێوەی بەڵگاندنی فوکۆ،لێژبوونەوە و داخزانی هەرێم، دەرەنجامێکی دابەزینی هێزی دادوەرییە لە پێکهاتەی باڵا دەستی حاکمدا. دەسەڵاتی دادوەری و فۆرمەکانی پەیوەندیدار بە حوکمڕانی، بە بەراورد لەگەڵ بایۆ – هێز و تەکنۆلۆژیاکانی حکومەتی مۆدێڕندا، تووشی نوشوستی و دابەزین بوون. لێرە دا، ئارگیومێنتی بنەڕەتی ئەوەیە کە تەکنۆلۆژیاکانی حوکمڕانی لەو تەکنۆلۆژییانەی governmentality پێویستی پێیان هەیە، جیاوازن؛ واتە لە کاتێکدا ئەوەی یەکەم پێویستی بە هیچ گەڕانەوە و ئاماژەیەک بۆ حەشیمەت و دانیشتوان و سۆبژێکتە ئازادە فەرمییەکان نییە، ئەوەی دووەم ناتوانێت بە بێ ئەو کارو چالاکی بکات. کاکڵی ئارگیومێنتی فوکۆ ئەوەیە، هێزی دادوەری و بایۆ – هێز، بۆ بەدەستهێنانی باڵادەستی و زاڵبوون، پێویستیان بە ماتریکسێکی جیاواز لە ئاوەزمەندێتی و عەقڵانییەت هەیە. بە واتایەکی دیکە، لە ژینۆلۆژیای فوکۆ دا لەمەڕ هێز، جیاوازیی چەمکی لە نێوان تەکنیکەکانی دەسەڵاتداری (rule) و تەکنۆلۆژیاکانی حکومەتدایە (government). سەرەڕای ئەوەی ئێڵدن بە ڕوونی ئەم جیاوازییە بنەڕەتی و چارەنوسسازە دەناسێتەوە، بەڵام چاوی خۆی لە دەرەنجامەکانی ژینۆلۆژیای بایۆ-هێز و وەدیارکەوتنی حوکمداری(governmentality) ی مۆدێرن لە ڕۆژئاوا لە لایەن فوکۆوە دەنوقێنێت.
     بەم پێیە،ئێڵدن دەیەوێت ئاماژە بۆ ئەوە بکات کە فوکۆ نەک هەر لە سەر بنەمای دیرۆکی، هێزی دادوەری و بایۆ – هێز لێک جیادەکاتەوە، بەڵکوو لە سەر بنەمای چەمکیش جیۆپۆلەتیک و بایۆ – پۆلەتیک بە جۆرێک لە بەرامبەر یەکدا دادەنێت؛ گوایە ئەم دووە، هەر کامیان دوو شێوازی جیاوازی باڵادەستی دەنوێننەوە و بوونی یەکیان بە واتای نەبوونی ئەوەی دیکەیە. دواتر ئێڵدن بەم شێوەیە ئارگیومێنت دێنێتەوە کە هەرێم و حەشیمەت وەک شێوازگەلی حکومەتکردن بە سەر خەڵک و خاکدا، هاوکات سەرهەڵدێنن و هەر دووکیان فاکتەری یەکلاکەرەوەی پێکهاتەی فۆڕمە مودێڕنەکانی باڵا دەستین. بە واتایەکی تر، ئێڵدن پێی وایە بایۆپۆلەتیک و جیۆپۆلەتیک لەگەڵ یەکدا لە تەنگەژە دا نین، یان ئاڵتەرناتیڤی یەک نین، بەڵکوو وەک فێنۆمێن لە چەند لاوە و لە چەند ڕێگەوە، لەگەڵ یەکدا تێچنراون و پەیوەستی یەک بوون. ئێڵدن لەمەش زیاتر لە سەری دەڕوات و پێی وایە کۆنتڕۆڵکردنی هەرێم پێویستی بە ملکەچکردنی خەڵک هەیە،حکومڕانیکردن بە سەر خەڵکدا پێویستی بە فەرماندان بە سەر خاکدا هەیە. بەم مانایە، ڕەخنەی ئێڵدن لە فوکۆ بیرهێنەرەوەی ڕەخنەی جۆرجیۆ ئاگامبێنە لە کتێبی هۆمۆساکر دا. ئاگامبێنیش هەر بەم شێوازە لەگەڵ دەرەنجامی ژینۆلۆژیای بایۆ-هێزی فوکۆ و هەڵکشانی بایۆ – پۆلەتیکدا لە ڕۆژئاوا ناکۆکە؛ ئەمەش خۆی مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ بیچمگرتنی سەردەمانی پێش مۆدێڕن. لە بەردەوامیدا لە بەڵگاندنەکەی فوکۆ دا سەبارەت بە دابەزینی هێزی حاکم یان هێزی دادوەری و جێگۆڕکێپێکرانی لە لایەن بایۆ-هێز و فۆڕمە پەیوەندیدارەکانی حکومەت ڕەخنە دەگرێت. خوێندنەوەیەکی ورد و تیژبینانەی چەند چاپتەری دوایی کتێبەکەی فوکۆ، پێویستە بەرگری لە کۆمەڵگە بکرێت، بۆ نیشاندانی هەڵەی دادوەریکردنی ئاگامبێن بەسە. لە سەر ئەم بنەمایەش، فوکۆ دژایەتیی هێزی دادوەری و بایۆ- هێز ناکات، بەڵکوو لە پلەی یەکەمدا، فوکۆ سەرنج دەداتە پێگەی ڕێژەیی ئەم دووە لە پێکهاتەی باڵا دەستیی سەروەریدا کە خۆی ئاماژەیەکە بۆ گێڕانی ڕۆڵی ڕێژەیی لە لایەن تەکنۆلۆژیاکانی دەسەڵات و حکومەت کە نەزم و تەکووزیی سەروەری دەستەبەر دەکەن. بەڵام ئێڵدن، بە پێچەوانەی ئاگامبێنەوە، بە دووبارە گێڕانەوەی قەرزی خۆی بۆ فوکۆ و دداننان بە کاریگەریی فوکۆ لە سەر خۆی، ئەویش نەک تەنها یەک جار، سەرەڕای ناڕەزایەتیدەبڕینەکانی سەبارەت بە بەڵگاندنەکانی فوکۆ لە مەڕ پرسی تێریتۆری/ مەڵبەند، لە ژینۆلۆژیای بایۆ-هێز دا، کۆتایی بە ڕەخنەی خۆی دەهێنێت. ئێڵدن پێی وایە جوگڕافیازانەکان داکۆکییەکی جیۆپۆلەتیکاڵ لە پرسی حەشیمەت لە بایۆ-پۆلەتیکدا دەکەن. لە لایەکی دیکەوە، فوکۆ ئەو تواناییە بۆ ئێمە دەستەبەر دەکات تا بە گرنگیدان بە دانیشتوانی ناو سنوورەکان و ئەودیو سنوورەکان، بیر لە پرسی مەڵبەند و هەرێم بکەینەو، تا جەختێکی دیرۆکی بۆ پرسی جیۆ پۆلەتیک دەستەبەر بکرێت.
    بە بڕوای من، ئێڵدن لە بەکارهێنان و جێبەجێکردنی ژینۆلۆژیای فوکۆ دا، ڕەوتێکی یەکانگیر و تۆکمە پەیڕەو ناکات. زۆر جار پابەند بوونی ئێڵدن بە بەکۆنتێکستکردنی دەقەکانەوە، ناچاری دەکات لە لایەنیی بنەڕەتیی مێتۆدی ژینۆلۆژیای فوکۆ،واتە تیۆریزە کردنی هەڵکشانی نابەردەوامی مێژوو بە پێی گۆڕانی پەیوەندییەکانی باڵادەستیی، چاوپۆشی بکات. لە ڕوانگەی فوکۆوە، باسوخواسی گۆڕانی فۆڕمەکانی حکومەت لە ژێر کاریگەریی هێز دا ڕوو دەدات و هاوکات هەلومەرجەکانی گۆڕانی هێز بەرەو باڵادەستیش دەنوێنێتەوە. کەچی ئێڵدن لە ڕادەبەدەر سەرنج دەخاتە سەر ئامادە بوون-نەبوونی تێرمی territory لە دیسکۆرسی بیرمەندانی سیاسیی ڕۆژئاوا بەر لە سەرەتاکانی سەردەمی مۆدێڕن و ناو ئەو سەردەمەشدا. وا پێ دەچێت تەوەری ڕێنوێنکەر لێرە دا پەیوەندیی نێوان وشەکان و شتەکان بێت، کە فوکۆ خۆی لە کتێبی The Order of the Thingsدا زەقی دەکاتەوە. بەڵام ئەوەی لە تێگەیشتنی ئێڵدندا لە تێگەیشتن لە فوکۆ لەبەرچاو نەگیراوە، لێدوان و گێڕانەوەی ژینۆلۆژیا وەک مێتۆدێکی لێکۆڵینەوەی دیرۆکی، بە پێچەوانەی بە کۆنتێکستکردنی دەق، پەیوەندیی نێوان وشە و شتێک کە لە گێڕانەوە یان خوێندنەوەی فاکت – ڕووداوی مێژوویی دادەمەزرێت، ئەوە لە لایەن هێزەوە پێک هاتووە و هەر بۆیە پێویستە بە پێی فۆڕمی باڵا دەستیی زاڵبوون تێ بگەین. لە ژینۆلۆژیای فوکۆ دا، باڵا دەستی هەم کاریگەری و هەمیش هەلومەرجی پەیوەندییەکانی هێزە.
    ئامانجی من لێرە دا، بەرگریکردن لە چۆنێتی هەڵسووڕاندن و بەکارهێنانی تێڕوانینەکانی فوکۆ لەمەڕ دیرۆک نییە. ئەوە ڕاستە کە دیسکۆرسی فوکۆ لە ئاماژە بۆ کردن و گەڕانەوە بۆ مێژوو و دەقەمێژووییەکان/ڕووداوەکاندا، هەندێک جار ناتەبایی بەرچاو لەمەڕ خۆیان دەردەخەن وئەوەش دیرۆکناسان، شرۆڤەکارانی دەقەکان و ئەرشیڤکاران ئاماژەیان بۆ کردووە؛ هەر بۆیە ئێڵدن ڕاست دەکات لە سەر ئەم مژارە تانە لێ بدات.هەر وەها ڕەوایە ئێڵدن سەبارەت بە مامەڵەی فوکۆ لەگەڵ نووسراوە دیرۆکییەکان و بەکار هێنانی مێژوو بۆ بینا کردنی ئارگیومێنتە تیۆریکەکانی وریا بوونی خۆی نیشان بدات. بەڵام ڕەتکردنەوەی دیسکۆرسێکی تیۆریک  بە هۆکاری ناتەبابوون و نەگونجان لەگەڵ ئەو فاکتانەی فاکتی مێژووییان پێ دەوترێت، شێوازێک بۆ ڕەواییبەخشینی دیسکۆرس/ تیۆرییە کە ئێڵدن بۆ بە کۆنتێکستکردنی دەق بەکاری هێناوە. پێویستە  لە بیرمان نەچێت فوکۆ بۆ داڕشتنی پێکهاتەی دیرۆکی – تیۆریکاڵی خۆی، چەمکی بیچمگرتنی دیسکورسیڤ
(discursive formation) بە کار دەهێنێت، ئەمەش خۆی ئاماژە و گەڕانەوەیەکە بۆ دیسکۆرسێک و هەلومەرجە نادیسکورسیڤەکانی ئیمکان. هەلومەرجەکانی ئیمکانی چەمکە تیۆرییەکان هەرگیز لە پێناسەکردنەکانیان لە دیسکۆرسدا لەبەر چاو نەگیراون. ئەمەش بەو واتایە دێت کە ناتەبابوون و نەگونجان لەگەڵ فاکتەکاندا شیکارییە،نە تیۆرەکەی فوکۆ پووچەڵ دەکاتەوە و نە ئێڵدن لە هیچ شوێنێکی کارە گەورەکەیدا بانگەشەی پووچەڵکردنەوەی دەستکەوتە تیۆرییە بەرچاوەکانی فوکۆ دەکات.
    لەگەڵ ڕەخنەی ئێڵدن لە فوکۆ هاوڕابین یان نا، کتێبی ' لە دایکبوونی وڵات' خاڵێکی وەرچەرخان و بەشداربوونێکی یەکلاکەرەوەیە لە توێژینەوە سەبارەت بە هێز و باڵا دەستی لە سەردەمی یۆنانی کەڤنارەوە تا سەردەمانی دەسپێکی ئەوڕووپای مۆدێڕن.بەلەبەر چاوگرتنی پێگەی بنەڕەتی و گرنگی مەڵبەند یان هەرێم لە فۆڕمەکانی هێز و باڵادەستیدا کە پرسی کوردیان لە سەرەتای سەدەی بیستەم لە چوار دەوڵەتی حاکمدا پێک هێناوە و هەر وەها گرنگیی فۆرمەکانی بەرخوەدان لەهەمبەر باڵادەستیدا، کە دوا بەدوای ئەوە گەشە پێدانەکانی لە ڕۆژهەڵاتی ناڤینی مۆدێڕندا پێناسە کردووە، پێویستە هەموو ئەو کەسانەی هۆگری چارەنووسی گەورەترین نەتەوەی بێدەوڵەتن لە جیهانی هاوچەرخدا، ئەم کتێبە بخوێننەوە.
عەباس وەلی
ئاپریلی ٢٠٢٣
لەندەن
     

 بەرگی دەقی ماکی  کتێبی لە دایکبوونی وڵات 

پڕۆفێسۆر  ستوارت  ئێڵدن  نووسەری   لەدایکبوونی وڵات

Rawêj May 26, 2025, at 19:00 hours CET

کونگرە کونگرە دێنێ! ✍🏼مراد بەتوول (ڕۆحی)

 کونگرە کونگرە دێنێ!

✍🏼مراد بەتوول (ڕۆحی)
٢٠٢٥/٥/٩

«هاوکاتیچ دەوڵەتانی تورک و ئێرانی ڕایانگەیاند کە بە زووی کونگرەی خۆهەڵوەشاندنەوە دەبەستن و دەگەڕێنەوە بۆ سنوورەکانی پێش ساڵی ١٥١٤ زایینی و شەڕی چاڵدێران و تەنانەت یەک بستیچ لە ئەو سنوورانە نابەزێنن. ئەوان بەڵێنیان داوە کە دوواین پاسدار و جەندرمەکانیان لە هەموو خاکی کوردستان دوور بخەنەوە و تەنانەت بۆ قەرەبوو کردنەوەی لانیکەم ئەو تاڵانکاری و وێرانکاریانەی کە لە سەد ساڵی ڕابردوودا کردوویانە، بۆ ماوەی یەک سەدە هەر ساڵ بەشە پارەیەک بە پێی نرخی هەڵاوساندنی ڕۆژ بنێرن بۆ گەلانی کوردستان. هەر وەتر زانراوە کە «کونگرەی نەتەوەیی گەلانی کوردستان» داوای کردوە کە کۆپیەک لە هەموو ئەو بەڵگەنامانە کە پێوەندیان بە کوردستانەوە هەیە بە بێ کەم و زیاد لە لایەن ئەو دوو دەوڵەتەوە (کە سەردەمانێک داگیرکەر و ئێستا دراوسێ و دۆستی کوردستانن) ڕادەستی کونگرە بکرێت کە لە «ئەرشیفی نەتەوەیی کوردستان»دا خەزن بکرێت. قەرار وایە کە ئەو بەڵگەنامانە بە بێ لە بەر چاو گردتنی مەحرەمانە بوون و نەبوونیان، بە دڵفراوانیەوە و بێ هیچ سانسۆر و گیر و گرفتێک بخرێتە بەر دەستی لێکۆڵەران و خوێندەکارانی کوردستان بۆ نووسینەوەی مێژووی ڕاستەقینەی نیشتمان.»

ئەمە خەونی شێتۆکەیەک بوو کە بیر و خەیاڵی، وەکوو ئەو فریشتەیەی کە «واڵتر بەنیامین» وەسفی دەکات، بەرەو ئاییندە لە شەقەی باڵی ئەدا، بەڵام هاوکات ئاوڕێ لە پاشە خۆی و لە مێژوو ئەدایەوە ولافاوێکی سووری ئەدیت کە بە پێچەوانەی قانوونی کێشانی نیۆتۆن، نەک لە بەرزاییەکانەوە بەرو پێدەشت، بەڵکوو بەرو لووتکەکان هەڵی ئەکشاۆ و لاشەی سەدان هەزار پێشمەرگەو و گریلا و کەسی سیڤیلی بەرەو کوێستانەکان ڕائەماڵی. بەڵام فریشتەی خەێاڵی ئەو کوردە شێتۆکەیە، بە عەکسی ئەوەی بەنیامین وەسفی دەکات، دڵی نەدەهات و نەێدەوویست مردووەکان خەبەر کاتەوە. ئەو ئەێگۆت لانیکەم لە مردووەکان گەڕێن با لە کوێستانە ئازادەکان تێکەڵی سرووشت ببنەوە!

بێ حەیایی باوە ئەمڕۆ، نووسینێکی مراد بەتوول (ڕۆحی)

 

بەردەستە کتێبی ئاکسفۆرد بۆ زمانناسیی کوردی، هەڤپەیڤین لەگەڵ پرۆفێسۆر جەعفەر شێخەلئیسلامی

 هەڤپەیڤین لەگەڵ پڕۆفێسۆر جەعفەر شێخەلئیسلامی سەبارەت بە: " بەردەستە کتێبی ئاکسفۆرد بۆ زمانناسی کوردی" لە بەرنامەی ڕاوێژ دا.  ئەم بەرنامەیە دووشەمە شەو ١٤-ی ئاوریلی  ٢٠٢٥ لە ڕێی سکایپەوە بە ئاوایەکی ڕاستەوڕاست لە تێلێڤیزیۆنی ستێرکەوە بڵاو کراوەتەوە. 

حەسەن قازی: بینەرانی خۆشەویست بەخێر بێنەوە بۆ بەرنامەی ڕاوێژ. لە ڕاوێژی ئەمجارەمان دا باسی بەرهەمێکی زۆر زۆر گرینگ دەکەین ئەویش " بەردەستە کتێبی ئاکسفۆردە بۆ زمانناسیی کوردی"، کە دیارە ئەوە حەولێکە کە بەشێوەی سەرەکی مامۆستا جەعفەر شێخەلئیسلامی مامۆستای زمانناسی لە زانکۆی کارڵتن لە کانادا لەگەڵ ژمارەیەک لە زمانناسانی کورد و بیانی وەئەستۆی گرتووە و لەم بەرنامەیە دا ئێمە بە دوور و درێژی سەبارەت بەو بەرهەمە دەدوێین. مامۆستا جەعفەر زۆر زۆر بەخێر بێیەوە جارێکی دیکە بۆ بەرنامەی ڕاوێژ.

پرۆفێسۆر جەعفەر شێخەلئیسلامی: زۆر سپاس مامۆستا حەسەن گیان سپاست دەکەم.

قازی: زۆر مەمنوون، وەک لەبیرم بێ ئێمە ئاخر جار لە مانگگی ژووییەی ساڵی ٢٠٢٣ لە بۆنەیەکی ناخۆش دا لەم بەرنامەیە بەیەکەوە دواین، کاتێک کە تووڤێ سکووتناب کانگاس وەفاتی کرد بوو. پێشتریش لە ساڵی ٢٠٢٠ سەبارەت بە شۆوێنیزمی زمانی  و هەر وەها گۆڕانی دەنگ دیارە لە پێوەندی لەگەڵ ئەو وەزعەی کە ڕۆژهەڵاتی کوردستان دا هەیە. ئێستا پێم خۆشە لەم بەرنامەیە دا لە سەر ئەو کارەی کە ئەمساڵ بڵاو دەبێتەوە ئەویش

" بەردەسەتە کتێبی ئاکسفۆرد بۆ زمانناسیی کوردی" یە قسە بکەین. بەر لە هەمووشت ئەو زاراوەی

" بەردەستە کتێب " کە وابزانم وەرگێڕانێکە لە Handbook و بەڕێزت بۆ ناساندنی ئەو کتێبە دەکاری دەکەی هێندێک شی بکەوە.

شێخەلئیسلامی: بە چاوان، سڵاو لە جەنابتان دیسان، سڵاو لە بینەرانی بەڕێزتان. Handbook لە ئینگلیزی دا بۆ خۆتان دەزانن زۆر ناو هەیە یەکیان ئینساکلۆپێدیایە بۆ وێنە کەلێکشن ، کۆی دەستەیەک وتار collection of poems، collection of papers دوایە هەندبووک هەیە، هەندبووک من ناوم ناوە " بەردەستە کتێب" لە بەر ئەوە کە بۆ وێنە لە ئینگلیزی دا بۆ خۆت دەزانی زاراوەی handy هەیە بۆ وێنە دەڵێن فڵانە شت هەندییە واتە لەبەر دەستانە، تەنانەت کەسێک کە لە ماڵەوە زۆر بە دەستوبردە ئەگەر کارەبا خراپ دەبێ یان بەرق گرفتێکی هەیە یان شێرەئاو خراپ بووە دێ چاکی دەکاتەوە دەڵێن فڵانکەس هەندی یە. he is a handy man یان she is handy girl هەڵبەت ئەوەی کەمتر دەڵێن زۆرتر بۆ پیاوەکەیە. واتە بەردەستان، بەدەستوبرد. منیش هەندبووکەکەم کردووەتە بەردەستان بۆ ئەوەی کە ئەرکی ئەمەیە کە کۆمەڵەیەک وتار لە سەر بابەتێک هەبێ و بتوانێ پوختەیەک لەو بابەتە بۆ وێنە  فۆنۆلۆژی/ دەنگناسیی کوردی بە دەستەوە بدا، مێژووەکەی بڕێک بخوێنێتەوە پاشان ئەو پرێنسیپە سەرەتاییەکانی پێشکەش بکا و بتوانێ وێنەیەکی گردەوەکۆی وێنەکانی دیکە بە دەستەوە بدا بۆ ئەوەی کە یەکێک بتوانێ تێگەیشتنێکی باشی بۆ وێنە لە دەنگناسیی کوردی هەبێ.

قازی: زۆر باشە مامۆستا، دیارە ئەمن بەر لە بەرنامە هێندێک بە دواداچوونم کرد لەو بارەیەوە و بۆم دەرکەوت کە یەکەم کاری کە ئەو وەشانخانەی ئاکسفۆرد کردبێتی، کە دیارە بەشێکە لە زانکۆی ئاکسفۆرد لە زەمینەی لێکۆڵینەوە دا و لە ئاستی جیهانیدا کار دەکا، یانی هەر ئەوە نییە کە ناوەندەکەی لە ئینگلیستان بێ، لە ئەمریکاش کار دەکا. یەکەم جار لە ساڵی ٢٠١٣ " بەردەستە کتێبی ئاکسفۆرد بۆ زمانناسیی عەڕەبی" چاپ کردووە و لە ساڵی ٢٠١٨ش " بەردەستەکتێبی ئاکسفۆرد بۆ زمانی فارسی" بڵاو کردووەتەوە کە دیارە دوو خانمی زمانناسی ئێرانی ئەو بەرهەمەیان ئیدیت کردووە و تێێدا لە بوارە جۆربەجۆرەکانی زمان کۆڵدراوەتەوە بەڵام، بۆم دەرکەوت لە وەشانەکانی ئاکسفۆرد دا بەردەستە کتێبێکی ئەوتۆ بۆ زمانی تورکی چاپ نەکراوە ئەگەر زمانەکانی ناوچە لە بەر چاو بگرین. بەڵام دیارە ئەو کارەی ئێوە کارێکی زۆر گەورەیە بۆ یەکەمجار ئەمساڵ بەرهەمێکی ئاوا بە زمانی ئینگلیسی بڵاو دەبێتەوە. پێم خۆشە لە سەرەتاوە باسی هاوکارەکانت بکەی بۆ ئەو بەرهەمە. هاوکارەکان کێ بوون و ئەو ئالنگارییەی کە لە پێشتان بوو بۆ ئامادە کردنی ئەو کتێبە، ئەو سەرچاو گرینگە چ بوو؟

شێخەلئیسلامی: من یەکەمجار ساڵی وا بزانم ٢٠١٨ بوو دوکتەر حەیدەر خزری کە مامۆستای زانکیە لە فلۆریدا ستەیت یونیڤێرسیتی لە ئۆرلاندۆ پێوەندی پێوە کردم گوتی ڕەنگە ئەوەی فارسیت بینیبێ، شتێکی وا دەرچووە یەکێک لە ئیدیتۆرەکانی هاوکارمە من بە ڕاستی هان دراوم کە شتێکی ئاوا بکەین بەڵام لەوانەیە بۆ خۆت بزانی لەوانەیە ئاکسفۆرد زەحمەتە ڕێگا بدا، هەم ئەمن تازەکارم و هەم بەتەنێش کاری وا ناکرێ. ئەو کارە بە کۆ دەکرێ. منیش بە ڕاستی چەند شتی ترم بەدەستەوە بوو، لەبەرم گران بوو بەڵام هەر چۆنێک بوو پێوەندیم کرد بە دۆستێکی دیکەوە پرۆفێسۆر ساڵح ئاکن لە فەڕانسە لە زانکۆی غوەن نۆڕماندی، ئەویش زۆری پێ خۆش بوو ئیتر وا بوو پڕۆپۆزلێکمان پێشکەش کرد. لێرە ئەو وەشانخانە گەورانە زۆر جیدین لە سەر ئەوە کە چی چاپ کەن، لەبەر ئەوە بە ڕاستی دەبێ پێیان بسەلمێنی ئەو بەرهەمەی تۆ دەتەوێ ئامادەی بکەی و گەرەکتە ئەوان چاپی بکەن دەبێ پێداویستی هەبێ لە نێو دنیای ئاکادێمی دەبێ خوازیاری هەبێ، بازار چون بەهەر حاڵ بمانەوێ و نەمانهەوێ ئەمانە کاسبین. ئەم وەشانخانانە دەیانەوێ پارەش پەیدا بکەن. لەبەر ئەوە پڕۆپۆزلێکی ئەگەر بە هەڵە نەچم نزیکەی ١٥ لاپەڕەی ئینگلیزی وردمان بۆ ناردن و ناردبوویان بۆ چەند پێداچۆرەوە کە ئێمە ئێستاش نازانین کێن ئەمانە. وڵام هاتەوە کوتیان بە ڕای ئێمە بڕێک بەشی تری لێ زیاد کەن، زۆرتر ئەوان حەزیان دەکرد کە ئەوەی ئەوان پێی دەڵێن زمانناسیی تۆخ، زمانناسیی پەتی وەکوو دەنگناسی، مۆرفۆلۆژی، وشەناسی ئەمانەشیان لێ زیاد بکەن و هەر وەها دڵنیاش بن کە یەک یا دوو کەسی دیکە کە بەڕاستی تایبەتمەندی لێکۆڵینەوەیان زۆرتر ئەمەیە یاریدەردەر بن بەڵام هەر فڵانکەس بۆخۆی سەرپەرشتی بکا و بەسەر ڕابگا. بە هەر حاڵ وا بوو قەبووڵمان کرد، من پێوەندیم کرد بە پڕۆفێسۆر ئەرگین ئوێپەنگین کە بە ڕای من ئەمڕۆ یەکێک لە هەرە باشترین زمانناسە کوردەکانی زمانناسیی کوردی یە و ئێستا لە زانکۆی کەمبریج کار دەکا. پاشان مامۆستایەکی ئینگلیزی پرۆفێسۆر جێفری هەیگ لە زانکۆی بامبێرگی ئاڵمان هەر دووکیان بەیەکەوە پێوەندیم پێوە کردن و زۆر حەزیان کرد و زۆر بە دڵێکی گەورەوە هاتنە بەرەوە چونکە ئەو کاتە کە من پێوەندیم پێوە کردن ئەوان دوو یان سێ کتێبیان چاپ کرد بوو لە وەشانخانەی زانکۆی بامبێرگەوە،واتە ئەزموونێکی زۆر باشیان هەبوو بە تایبەت پڕۆفێسۆر جێفری هەیگ. بەهەر حاڵ کە تۆ ماوەیەکی زۆر لەم بوارە دا بووبی نزیکەی سی ساڵ دیارە زۆر گرینگە بۆ شوێنێکی وەکوو ئاکسفۆرد پاشان چەند کتێبت بڵاو کردووەتەوە، لە وتار گەڕێ، بە دەیان وتار، سی چل وتار، بەڵام چەند کتێبیشی لەسەر زمانی کوردی دەگەڵ ئەرگین و دەگەڵ دۆستانی دیکە بڵاو کردبووەوە لەبەر ئەوە دیسان ئەوانمان زیاد کرد پێیدا  هاتینەوە، پرۆپۆزڵەکە دیسان نووسراوە، تێبینییەکانی ئەو کەسانەی کە پێی دا چووبوونەوە بە وردی لەبەرچاو گیران دیسان پێشکەشمان کردەوە. دیسان چووە بەرچاوی دوو یان سێ کەسی تر کە ئەوانەش نازانین کێن ئێستا.
قازی: دیارە مامۆستا بۆ ئەوەی کە بینەرانیش لەو مەسەلەیە جوان تێ بگەن ئەوە دە ڕاستیدا مێتۆدێکی کاری ئاکادێمیکە یانی ئەوە لە گۆواری زانستی و ئەوەش دا باوە، ئەتۆ وتارێک دەنووسی و ئەوەی پێیدا دێتەوە نووسەرەکە نایناسێ لەوانەیە بۆی بچێ بەڵام نایناسێ ڕاستەو ڕاست و کابراش بێ ئەوەی نێوی خۆی بدرکێنێ و بە سەر شتەکە دا دیتەوە و نەزەری خۆی لە سەر دەردەبڕێ. فەرموو بەردەوام بە.

شێخەلئیسلامی: زۆر سپاس، زۆر سپاس مامۆستا لە ئینگلیزی دا پێی دەڵێن peer review واتە جووت پێداچۆرەوە کە بە ڕاستی ئەوەی کە کوتت کاک حەسەن ئەمە جەوهەری پێشکەوتن و داهێنانی ئاکادێمی ڕۆژئاوایە کە هەر شتێک لە لایەن وەشانخانەیەکی بە نێوبانگەوە یان گۆوارێکی بەنێوبانگەوە بڵاو دەبێتەوە ئەوە دەچێ بۆ لانی کەم دوو کەس، جاری وایە سێ کەس، جاری وایە چوار کەس ئەگەر ڕاز بوونی لەسەر نەبێ، ئەگەر دمەقڕەی لەسەر بێ دەچێ بۆ ئیتریش، بۆ نێوبژیکەری دیکە. ئەمە زۆر زۆر گرینگە بەڕاستی چونکە کە تۆ ئەو کەسە بە کارەکەدا دەچیتەوە بۆت دێتەوە وەکی جەنابت کوتت لەوانەیە شک بکەی کێ بێ بەڵام سەتاسەت نازانی، تەنانەت لەوانەیە بەو وتارەکەی تۆ دا چووبێتەوە لە کۆنفڕانسێکیش دا دەتبینێ بەیەکیشەوە نان دەخۆن بەڵام قەت پێت ناڵێ ئەو بووە کە شتێکی وای کردووە. چونکە بۆ خۆم ئەوە بە دەیان جار ڕووی داوە بەڵام قەت بەوانی ترم نەکوتووە.

قازی: ئەوە بەشێکە لە ئەخلاقی ئاکادێمیک، لە ئێکیتێکی ئاکادێمیک.

شێخەلئیسلامی: بە بێ شک! هەر ئەوەشە کە ئەو سەربەستییە داد بەمن یان بە کەسێکی کە پێداچۆرەوە دەکا کە ئازاد بێ، کە نەترسێ، کە شەرم نەکا کە نەڵێ فڵانکەس سبەینێ دەزانێ من چیم وتووە ئەگەر وتاری من چووبووە بەر دەستی ئەو ئەویش هەر ئەو بەڵایەم بەسەر دێنێ، ئەمن قەت نازانم کێ بووە. ئەمە زۆر گرینگە، بە ڕاستی گرینگە. بە داخەوەم با بەراوەرد نەکەین، بەڵام دنیای ئینگلیزی ئاوایە.  ئەگەر ڕێگا بدەی کاک حەسەن گیان نازانم پێی دابێم  بە وتارەکان.

قازی: بەڵێ، بەڵێ مەبەستم ئەوە بوو، یانی شێوەی ئامادە کردنەکە و ئەو ئالنگاریانەی کە هەبوون بۆ وێنە لە پێوەندی لەگەڵ نووسەرەکان دا، چونکە دەزانین کە ئێدیتۆرەکان هەر چەند خۆشیان نووسینیان هەبێ لە کتێبەکەدا خۆیان جیاوازن لە نووسەرەکان. دیارە لێرە ئەمن سەردێڕی ناواخنی کتێبەکەم وەرگێڕاوە و لەبەر دەستمە. فەرموو بەردەوام بە لە سەر شێوەی ئامادە کردنی کتێبەکە و هەر وەها ئێدیت کردنی کتێبەکە.

شێخەلئیسلامی: بەڵێ، پرۆپۆزڵەکە هاتەوە کە پەسندیان کردووە، ئەوجار هاتینە سەر ئەوە، ئەوانەی کە پێشتر تەمامان گرتبوو کە پێوەند بە کوێوە بکەین بۆ وێنە بۆ فۆنۆلۆژی پێوەندی بە پڕۆفێسۆر ئەننبی یەوە بکەین ئەو دەم پێمان وتوو و وتمان بۆ وێنە ساڵێکتان دەرفەت هەیە بۆ ئەوەی کە وتارەکەتان ئامادە بکەن دوای ئەوە وتارەکە لە لایەن دوو کەسی ترەوە پێیدا دەچنەوە، دووکەسی تر پێی دا دەچنەوە ئەو دەم دیسان ئێوە دەبینن کە ئەوان چییان گوتووە پێشنیاریان چییە بۆ ئەوەی کە وتارکە بەهێزتر بکەن، جارێکی تر دەبێ بینووسییەوە، جارێکی تر تێبینییەکانی وان ڕەچاو بکەی، دوای ئەویس دیسان ئەوجار ئێمە وەکوو ئێدیتۆری بەشەکە پێیدا دەچینەوە. جا ئەمانە کە ئێستا تەحویل دراون چووەتە ئاکسفۆرد، ئەوە ئاکسفۆرد جارێکی دی پێیان دا دێتەوە، واتا بە ڕاستی هەتا شتێک چاپ دەکەن ئینسان چۆن بڵێم، ئینسان ماندوو دەبێ. ڕاستت بوێ بەڵام کە زەحمەتت پێوە کێشا و ئۆگر بووی بە شتەکە و زانیت کە چەند ڕێک و پێکە کارەکە ئەو دەم ئینسان کۆڵ نادا و درێژەی دەدا.

یەکێک لە ئالنگارییە گرینگەکان کاک حەسەن بۆمان هاتە پێشێ ئەوە بوو کە ئێمە قسەمان لێکرد لەگەڵ چوار هەواڵی دیکە کوتمان حەز دەکەین لە کوردستانەوە لێکۆلەری زۆر بەشدار بن. چونکە پێشتر زۆربەی ئەو شتانەی نووسراون بۆ وێنە لە سەر زمانی کوردی لە ڕۆژئاوا، لەلایەن ڕۆژئاواییەکانەوە نووسراون. ئێمە کوتمان نا، ئێمە لێرەین، لە ڕۆژئاواین ڕاستە هەموومان، ڕۆژئاواییەکی ناکوردیشمان لەگەڵە، پرۆفێسۆر هەیگ، ئەوانی تر کوردن چوار، ئەمە بۆخۆی ناوازەیە بە ڕاستی بەڵام کوتمان با نووسەرەکان زۆری لە لای خۆمان بێ. هەوڵی خمان دا، بەڵام خۆزگە خۆرتر بوو با، بەداخەوە با کورت و موختەسەریش بلێم هۆیەکەی چییە، ئینسانی لێهاتوو یەکجار زۆرن لە وڵات بەڵام بەداخەوە زۆربەی هەرە زۆریان بە ئینگلیسی نانووسن کە ئەگەر تەنانەت بشنووسن، ئینگلیزییەکەیان لەوانەیە زۆر باش بێ، ئینگلیزییەکەیان هیچ گرفتی ڕێزمانی نەبێ. بڕوا بفەرموو ئێستا مامۆستای لێیە کوردستان، هەر چوارپارچەی کوردستان ئەگەر باسی ڕێزمانی ئینگلیزی لێ بپرسی لە زۆر ئینگلیزییان باشتر ڕێزمانەکە شی دەکاتەوە بەڵام، بەداخەوە بەداخەوە ناتوانێ وتارێک بە ئینگلیزی بنووسێ. چونکە وتار نووسین کولتووری خۆی هەیە، رێسای خۆی هەیە، ڕێجستری خۆی هەیە. بە داخەوە ئینگلیزی بیر ناکەنەوە، کە ئینگلیزیت بیر نەکردەوە ناشتوانی بە ئینگلیزی بنووسی. ئەمە گرفتێکی گەورە بوو بەڵام  بەختەوەرانە دیسان ڕادەیەکی باش دەتوانم بڵێم زۆرتر لە دە کەس لە کوردستانەوە بەشدارن لە نووسین دا لە هەر چوار پارچەی کوردستان ئەمە بەڕاستی زۆر جێی خۆشحاڵییە خۆزگە زۆرتر بووبان، بەڵام ئەمە دەتوانین بڵێین ماندووبوونی بەدواوە بوو بەڵام بەش بەحاڵی خۆم هیچ پەشیمان نیم لەمە بەڵکوو زۆریش شانازی دەکەین کە یەکێک لەو بەرهەمانەیە دەتوانم بڵێم بۆ یەکەمجار کە لە دەرەوەی وڵات و لە لایەن وەشانخانەیەکی یەکجار بەناوبانگەوە دەر دەچێ کە چوار لە پێنج ئێدیتۆری سەرەکی کوردن، کوردیی ئاکادێمی بەڵام زۆر نووسەریش کە لە وتارەکان دا بەشدارن، لە نووسینی وتارەکان دا هەر لە کوردستان دەژین و ئەوانی تریش لە دەرەوەی وڵات دەژین بەڵام  زۆربەیان، ئەوانی تریش، نووسەرەکانی دی کوردن.

قازی: زۆر باشە مانۆستا دیارە ئەمن کە تەماشای نێوئاخنەکەیم کرد، ڕەنگە لە پرسیارەکەم زۆریش قووڵ نەبووبمەوە بەڵام  ئەوەی کە هەستم کرد باسی مەسەلەی پێوەندی زمان و کامپیوتر و بەکار هێنانی زمان     

لە کامپوتر دا باسێکی ئاوام نەدیت. ئەگەرچی یەکێک لەو نووسەرانەی کە لیستەکە دا وەبەرچاوم کەوت پسپۆڕایەتی هەیە لە بواری کامپیوتر دا. چۆنە کە باسێکی ئاواتان نەگونجاندووە دە کتێبەکە دا؟

شێخەلئیسلامی: تێیدایە کاک حەسەن، ئەگەر ئەمن چاو لە table of contents  بکەم بەڵام  وا بزانم وتارەکە زۆر بەربڵاو بوو لە سەر داوای ئێمە داوامان کرد لە نووسەرەکە پرۆفێسۆر حەسەنی وردی کاتەوە لە سەر ئەوەی کە پێی دەڵێین corpus linguistics، کورپس لینگویستیکس ئەمەیە کە خەزێنەیەکی زمانی دروست دەکەی بۆ وێنە لە تەواوی ڕۆژنامەی کوردستانی ١٨٩٨وە تەواوی ڕۆژنامە کوردییەکان دەخەیە نێو خەزێنەیەکی کامپیۆتێری و مێشکێکی کامپیۆتێری، پڕۆگڕامێکی کامپیۆتێری ئەو دەم تۆ دێنی ئەمە بۆ لێکۆڵینەوە کەلک وەردەگری بۆ وێنە دەتەوێ بزانی بۆ یەکەم جار وشەی " کوردایەتی" کێ کەلکی لێ وەرگرتووە. یەکجار بە نرخە بۆ لێکۆڵینەوە یانی جاری وایە لە ساڵانی پێشوو دا لەوانە بوو بە دەیان کەس، بە سەدان کتێب و هەزاران ڕۆژنامە هەڵدەنەوە بۆ ئەوەی کە شتێکی وایان بۆ وەدەرکەوێ. ئەکەم جار کێ کوردایەتی بەکار هێناوە؟ ئێستا ئەگەر ئەتۆ  هەموو ئەمانە کۆ بکەیەوە بیدەی بە بەرنامەیەکی کامپیوتێری دەتوانی لە دوو سانییە دا ئەوە بدۆزییەوە. یەعنی بەڕاستی شتێکی سەیرە جا ئینگلیزییەکان بۆ هەموو شتێک کەلکت لێ وەردەگرن. بۆ وێنە بۆ گوتنەوەی وانەی کوردی سبەینێ دەتوانی کەلکی لێ وەرگری. ئیستاش جەنابت بپرسە لە زمانی کوردیدا ئەگەر بمهەوێ بیانییەک بەس دەفەتم کەمە هەر دوو حەفتەم فورسەتە،نمهەوێ بیانییەک فێری سەد وشەی کوردی بکەم ، ئەم سەد وشە کوردییە کە کەلکیان یەکجار زۆردەبێ لە زمانی کوردیدا چین نازانین. بەڵام تۆ ئەگەر ئەو خەزێنەت هەبێ دەتوانی بە یەک فەرمان بیدۆزییەوە و ئەو دەم دەزانی ئەو سەد وشە چن و فیری قوتابییەکەی دەکەی. ئینگلیزی ئاوا کەلکیان لێ وەردەگرن بێجگەلەوەی کە بۆ لێکۆڵینەوەی وێژمان، بۆ دیسکۆرس ئانالیسس، بۆ لێکۆلینەوەی ئیدێئۆلۆژی لە دەنگوباس دا، بۆ دەیان شتی تر کەلکی لێ وەردەگیرێ. ئەمەمان هەیە.

قازی: زۆر باشە ئێستا بێینە سەر لایەنێکی پێوەندیدار بەو کارەی ئێوە کردووتانە ئەویش مەسەلەی گرینگی ئێدیت کردنە. وا نییە؟ بە کورتی ئاماژەیەکت پێکرد بەڵام دیسان ئەگەر هێندێک شی بکەیەوە. دەزانین کە کاری وا واتە ئێدیت کردن لە کوردستان نییە. ئەگەرچی لەو دواییانە دا نووسینێکی بەڕێز دوکتور بەختیاری سەجادیم دیت کە ئاماژەیەکی ئاوات تێدایە بە مەسەلەی ئێدیت کردن. بەداخەوە تا ئێستا بە کوردی بەرهەمێکی ئاوامان نییە لە سەر ئێدیت کردن کە وەکوو بەردەستە کتێبێک بێ. ئەوە چۆن شی دەکەیەوە؟

شێخەلئیسلامی: ئەمە جێی داخە بە ڕاستی چونکە یەکێک لەو کارانەی کتێبی ئێدیتکراو واتە کۆمەڵەیەک وتار لە سەر بابەتێکی  تایبەت کە لە لایەن نووسەرگەلی جیاوازەوە نووسراوە بەڵام یەک یان دوو، ئێ ئێمە پێنج ئێدیتۆری  بەسەرەوەیە کە ئەمانە کۆ بکاتەوە و ڕێکوپێکیان بکا و ڕیڤیویان بکا و پێداچوونەوەیان بۆ بکا و دوایە بیانخاتە نێو کتێبێک ئەوە زۆر گرینگە چونکە دەتوانێ زۆر بیر وڕا و ڕێبازی لێکۆڵینەوە و هەر وەها تیۆری جیاواز کە لە لایەن  لێکۆلەری جیاوازەوە کەلکیان لێ وەرگیراوە لە کتێبێک دا کۆ بکاتەوە.
لە لای ئێمە هێندێک کۆمەڵە وتار هەن، بۆ وێنە کۆمەڵە وتاری من خۆم بۆ وێنە، کۆمەڵە وتاری خۆم بۆتە کتێبێک یان بۆ وێنە کۆمەڵەیەک وتاری ڕۆژنامە و گۆڤاری ئەمانە نووسراون لە سەر مامۆستا هێمن، بۆ وێنە دوکتور عوسمان دەشتی کۆی کردوونەوە و لە کتێبێک دا بڵاوی کردوونەوە. ئەمانە هەن بەڵام ئەمە زۆر جیاوازە لەوەی کە لە دنیای ڕۆژئاوا دەکرێ. بۆچی جیاوازە هەر بۆ وەی کە عەرزم کردی. پرۆپۆزڵ دەبێ بنێردرێ بۆ گۆڤارەکە، یان بۆ ئەو وەشانخانەیە، دوایە ئەو کەسانەی، هەر کەسە لە بوارێک دا بۆ وێنە بواری فۆنۆلۆژی شارەزایە پرس بەو دەکرێ، داوای لێ دەکرێ کە وتارێک بنووسێ، پاشان چوارچێوەیەکی پێ دەدرێ کە ئەو وتارە ئێمە چیمان گەرەکە نەک ئەوەی بۆ خۆت هەرچییەکی حەز بکەی، تا ڕادەیەکی زۆر بۆ خۆت سەربەستی چ دەنووسێ بەڵام دەمانەوێ ئاوا بنووستێ چونکە ئامانجی کتێبەکە ئەمەیە. پاشان کە هەموو هاتنەوە، پێداچوونەوەیان بۆ کرا، ئامادە بوون ئیدیتۆرەکانی سەرەکی دێن پێشەکییەک دەنووسن و پێوەندییەکانی نێوان ئەو وتارانە نیشان دەدەن بۆ وە کە نیشان بدەن کە ئامانج چ بوو لەو کتێبە، ئامانج چییە و چۆن هەر وتارێک بەشێکە لەو ئامانجە و ئەو ئامانجە وەدی دێنێ. هێندێک لەو کتێبانە ئەنجامیشیانهەیە کە ئێمە بەداخەوە نەمان بوو.
ئەگەر ڕێگام بدەی کاک حەسەن یەک دەقیقە زوو هەر بگەڕێمەوە سەر ئەو بەشی ئالنگارییەکان پرسیارەکەی بەڕێزت لە سەر کامپیۆتێر و زمان بەڕاستی وەبیری هێنامەوە. هێندێک بابەت سەتاسەت کەمن لەو کتێبە دا. یەکێک لەوانەی دیکە دەتوانم عەرزت بکەم  هەر ئەوەی کە جەنابت کوتت ئێمە وردمان کردەوە بۆ خەزێنەی زمانی، بەڵام بەڕاستی ئەوەی کە ئەمڕۆ دەتوانم بڵێم نزیکەی دە پازدە لاوی بەهێز و پڕ لە وزەی کورد کە  لە فەڕانسە و ئەمریکا و ئەڵمان و ئینگلیستان و کانادا و ئەمانە پەروەردە بوون ئێستا خەریکی ئەوەن کە پێی دەڵێن

natural language processing  پڕۆسەکردنی سروشتیانەی زمان یا پڕۆسە کردنی بە کامپیوتێری زمانی سروشتی کە مەبەست ئەو زمانی کە من و جەنابت قسەی پێ دەکەین  و کار دەکەن لە سەر زمانی کوردی. بۆ وێنە بەپەلە، یەکێک لە وتارەکانی ئەم ڕۆژانەی بەڕێز دوکتور سینا ئەحمەدی تان پێ بڵێم دەگەڵ چەند کەس کردوویانە بۆ وێنە ئەوەی کە ئەمڕۆ ئێمە پێی دەڵێین ستانداردی کوردیی ناوەندی کامێک لەو شێوەزارەکانی کە یارمەتی وەدیهێنانی ئەمەیان داوە لێی نزیکترە؟ سلێمانی، شارەزوور، گەرمیان، سۆرانی هەولێر، سۆرانی موکریان، ئەردەڵان دەی دەی دەی، ئەگەر بتوانی لە هەمووی ئەمانە  لە لایەنی ڕێزمانییەوە، لە لایەنی وشەوە، وا بزانم ئەوان بەس چاویان لە لایەنی وشە کردووە، دەی دەی بەو خەزێنە زمانییە هێندێک ئیشی ئاماری هەیە دیارە دەبێ لەو شتانە بزانی بەڵام دوایە نیشان دەدەی، ئەمە زانستە ئیتر بە ڕاستی بۆ موناقەشە نابێ. مادام ئەوەی کە موشکیلەت هەبێ لەگەڵ داتاکەی، لەگەڵ پێدراوەکان ، دەنا لەگەڵ نەتیجەکە دا زەحمەتە بتوانی موناقەشە بکەی ڕەتی بکەیەوە نیشان دەدا کە کام  شێوەزار نزیکترە لە ستانداردی کوردیی ناوەندی، کامیان چەندە دوورە، شێوەزارەکان مامیان زۆرتر لەیەکتر نزیکن. واتە زۆر کاری پێ دەکرێ. بەداخەوە ئەمە لە گەڵتام، ئەمەیان کەمە.
شتێکی تر کە کەمە بەڕاستی زۆر حەزم دەکرد تێیدا بێ وتارێکی تایبەت لە سەر زمان و جێندەر، زمان و جینسییەت کە بەداخەوە ئەمە کەمە. دە فکری ئەوە دا بووین کە وتارێکی دوکتور ئەمیری حەسەنپوور لەوێدا دووبارە چاپ بکەینەوە بەڵام نەمانتوانی ڕازی بوون وەربگرین دەیانەویست ئۆریجیناڵ بێ، تازە بێ، نوێ بێ بڵاو نەبووبێتەوە بەداخەوە. یەکی تر بۆ وێنە دەتوانم عەرزتان بکەم.
قازی: ببوورە کاک جەعفەری حوسێنپووریش کارێکی ئاوای کردووە لە سەر زمانی ژنان لە موکریان. وەنییە؟ مامۆستا هێدی.
شێخەلئیسلامی: بەڵێ، بەڵێ دەستە بوغچە، ئەو بە کوردییە، مەسەلەن ئەوە ئەگەر بەڕێز کاک هێدی توانیبای بە ئینگلیزی بۆمان بنووسێ سەتاسەت شتێکی زۆر باش دەبوو. بەڵام لێرە کە کوتت بە ئینگلیزی بۆمان بنووسی دەبێ چوارچێوەی تیۆری دیاری بکەی، دەبێ مێتۆدۆلۆژیت هەبێ. دیسان ئەوەی عەرزم کردی ئینسانی زۆر لێزان و شارەزا هەن لە لای خۆمان بەڵام ئایا دەتوانن لە دیسکۆرسی ئینگلیزی دا شتەکە ئامادە بکەن ئەمە چالنجێکی دیکەیە. بۆ وێنە شتێک کە چۆن کاک حەسەن هەمیشە ئینسان بە دڵی خۆی نابێ ئەوەی کە دەیهەوێ هەرچەند ٢٧ وتارن لە دەنگناسییەوە بگرە حەتتا زمان و مۆسیقا. بەڵام دیسانیش بۆ وێنە من هەر بواری خۆم، چونکە بۆخۆت دەزانی من بواری دوکتوراکەم  زمان و میدیا بوو، وتار و میدیا بوو. زۆر حەزم دەکرد لە سەر زمان و میدیا، کە میدیاش ئێستا بە تایبەت میدیای سۆسیال چەندە کارتێکەری هەیە لە سەر زمان و ئەوە، حەزم دەکرد خۆزگەم دەخواست وتارێکی ئاواش هەبێ کە بۆخۆشم ئامادە بم بینووسم بەڵام بە ڕاستی مەیدان نەبوو. 
قازی: زۆر باشە مامۆستا با ئێستا بگەینە سەر نەخشەی دابەشبوونی زمانی کە دیارە بەڕێزت لەگەڵ مامۆستا ئێریک ئاننبی کە پطۆفێسۆرێکە بە تایبەتی لە باری فۆنۆلۆژی پسپۆڕایەتی هەیە دەگەڵ بەڕێزیشت هاوکاری هەبووە لە گەڵ بەڕێز تەنانەت هاوکاری هەبووە لە ئامادەکردنی بەردەستەکیطبی زمانناسیی فارسیش وابزانم، جەنابت ئەگەر ئێستا هاوکارانم ئەو نەخشەیە  نێسان بدەن کارێکی زۆر تایبەتیتان کردووە بە ڕاستی یانی ئەوە دەکرێ یەکەمجار وەکوو شتێکی زانستی کەلکی لێ وەربگیرێ، دیارە پێشتریش نەخشەی زمانی  هەبووە بەڵام ئەو کارەی ئێوە کردووتانە کارێکی یەکجار زۆر گەورەیە پێم خۆشە هێندێک زیاتر ئەوە شی بکەیەوە کە ئەو نەخشەیەتان چۆناوچۆن ئامادە کرد، چەندی پێوە خەریک بوون؟


شێخەلئیسلامی: زۆری پێوە خەریک بووین بەڵام خەریک بوونەکە دەتوانم بڵێم دەگەڕێتەوە بۆ کاری حەوت هەشت ساڵ بەڵام کاری وردە وردە. بۆ وێنە ئەو کاتی کە پڕۆفێسۆر ئاننبی، ئەو بەرپرسی ئەتڵەسی زمانە ئێرانییەکانە. واتە نەخشە سازی دەکا بۆ ئەو زمانانەی کە لە ئێران قسەی پێ دەکرێ. ئەوە پرۆژەی خۆیەتی و بوودجەی بۆی هەیە و یاریدەدەری زۆرن و منیش تا ئێستا لە چەند بوارەوە یارمەتیم داوە، ئەو وەکوو پارێزگا دەڕوا وەکوو ئەو نەخشە سازییەی کە لە ئێران هەیە. بۆ ئەوەی کە خۆی، بە هەر حاڵ دەیەوێ ئاوا کار بکا، لەبەر زۆر هۆیان دەیهەوێ ئاوا کار بکا پارێزگا بە پارێزگا دەڕوا. بۆ وێنە کە گەیشتە پارێزگای کوردستان داوای لێ کردم کە بۆ پێداچوونەوەی داتاکان و نەخشەکە بەشدار بم یارمەتی بدەم لەوێ وتارێکیشمان بڵاو کردەوە لە یەکێک لەو کتێبانە دا کە کۆمەڵە وتارێکن لە سەر زمانی کوردی. بۆ وێنە ئەمە ئەزموونێکی باش بوو واتە سەبارەت بە ڕۆژهەڵاتی کوردستان ئەزموونێکی باشمان هەبوو، زانیاریمان زۆر بوو، زانیارییەکە زۆر وردە، بەڵام کەلکمان لە زۆر نەخشەی دیکەش وەرگرتووە بۆ وێنە نەخشەی بەڕێز کاک سولەیمان چووکەڵی کە یەکێک لە یەکەم کەسەکان بووە. ئەوەی لە لە ئێران پێی دەڵێن ئازەربایجانی ڕۆژئاوا نەخشەکەی ئامادە کردووە یانی نەخشەی کاک سولەیمان دەگەڕێتەوە بۆ ٢٠١٠، ٢٠١١ ئەمە دەمێکە، لەوانەیە بڵێم یەکەم نەخشە وردەکانە کە لە سەر ئەمە، لە سەر پێکهاتەی ئێتنیسیتە و پێکهاتەی زمانی و پێکهاتەی دینی تەنانەت، بەتایبەت لەو ناوچە ئاڵۆزەی نەغەدە و ورمێ و سەڵماس و قوتوور و ئەمانە، کە بەڕاستی زۆر ئاڵۆزە بەڵام دێ بە دێ ئەمە سەرژمێری کردووە، چاوی لێکردووە کە کێی لێیە، کێی لێ دەژی، دینیان چییە، زمانیان چییە، شێوەزاریان چییە. بۆ وێنە لەوە کەلکمان زۆر وەرگرتووە، نە تەنیا کەلکمان زۆر وەرگرتووە بەڕێز چووکەڵی یەکێک لەوانە بوو کە ئەم  نەخشەی بینیوە و تێبینی خۆی پێداوین و یاتمەتی داوین، چەندین کەسی تر. چەندین کەسی تر وەکی عەرزم کرد دوکتور ئەرگین ئوێپەنگین، حەوانەی کە بەشدارن لە ئێدیت کردنی بەرهەمەکە دا ئەمانە هەموویان پێداچوونەوەیان بۆ کردووە قبووڵیان کردووە لە کۆتایی دا. واتە کارەکەی ئێمە لە سەر ئەو ئەزموونەی من و پڕۆفێسۆر ئاننبی هەمان بووە بۆ ماوەی حەوت هەشت ساڵان لە سەر نەخشەسازی و کار کردن لە سەر زمانەکانی ئێران و ئەمە، هەر وەها کەلک وەرگرتن لە نەخشەی بەڕێز مێهردادی ئیزەدی کە زۆر بە نێوبانگە، کەلک وەرگرتن لە  نەخشەی کاک سولەیمان چووکەڵی، کەلک وەرگرتن لە چەندین نەخشەی دیکە.
یا بۆ وێنە نموونەیەکتان عەرز بکەم چیم کردووە مامۆستا بۆ بەشی باشووری کوردستان چیم کرد، لە گووگل مەپس، ئەگەر ئەتۆ حیسابێکی گووگلت هەبێ دەتوانی لەو هەموو ئیمکاناتەی، دەرەتانەی کە گووگل پێت دەدا:

My Documents و نازانم Google Docs، Google Drive و گووگل ئی مەیل و  گووگل جی مەیل و هەموو ئەمانە و هەر وەها دەتوانی My Maps واتە نەخشەکانی من دەتوانی ئەوە لێ بدەی بچی ئەتۆ نەخشەی خۆت دروست بکەی کە نەخشەی خۆشت دروست دەکەی بڕێکیشی یاری پێ بکەی دێتە دەستت کە چۆن ئەو کارە دەکەی. کە نەخشەی خۆت دروست دەکەی، ئەمن ئەوەم کرد بوو بۆ وێنە بۆ باشووری کوردستان کە کوردی لە کوێ قسەی پێ دەکرێ و شێوەزارەکان لە کوێ لێک دەگەڕێنەوە، بەڵام دوای ئەوەی کە ئەو نەخشەیەم دروست کرد بەشم کرد ئەوەی کە بە ئینگلیسی پێی دەڵێن share وا بزانم ئێستاش ئەوە زۆر باو بووە لە زمانی کوردی دا. شەیرم کرد، بەشم کرد لەگەڵ چەندین شارەزای زۆر بەڕێز لە سلێمانی، لە ڕانیە، لە گەرمیان، لە زانکۆی کەرکووک، لە زانکۆی کەلار، لە هەولێر، لە سۆران هەموو ئەمانە، ئەوانەی کە لە بواری کۆمەڵناسیی زمان کار دەکەن و هێندێک لە سەر نەخشەسازی و ئەوەش کاریان کردووە، لە ناوچەی خۆشناوەتی دوکتور هێمن، زۆریان سپاس دەکەم زۆر بەڕێزی دیکە کە بە ڕاستی منەتباریانم، سپاسیشمان کردوون بەڵام بە هەر حاڵ ئاسان نییە ئەمە چونکە بەداخەوە بۆچی وەکوو زۆر کاری دیکەی کوردی بەداخەوە حکوومەتەکان گوێیان لێ نییە. حکوومەتەکان لە سەرژمێری دا گوێ نادەنە زمانی کوردی چییە و لە کوێ هەیە. گوێ بەوە نادەن کێ لە بواری نەتەوەییەوە، لە بواری کەمینەییەوە، لە بواری کەمینەکراوییەوە کوردە و کورد نییە، لەبەر ئەوە کاتێک تۆ دەتهەوێ ئەم ژمارانە بدەی یا سنووری خەڵکەکە بزانی لە کوێیە؛ دانیشتوان، یان سنووری شێوەزارەکان لە کوێن، سنووری زمانی کوردی لە کوێن. بە ڕاستی کارێکی ئاسان نییە بەتایبەت ئەگەر بتهەوێ بۆ شوێنێکی وەکوو ئاکسفۆردی بکەی کە چەندین جار بچێتەوە ژێر زەڕەبین و خەڵکی تر پێیدا بچێتەوە و ئەو دەم دیسان بگەڕێنەوە لات بڵێن ئەوە بۆ ئاوایە، ئەمە چۆن بەمە گەیشتووی. لەبەر ئەوە ئێمە زۆر زۆر وشیار بووین کە زێدەگۆیێ نەکەین. زێدە گۆیێ نەکەین بۆ وێنە ئەگەر دەزانین زۆربەی خەڵکی دانیشتووی ئێران کە بە خۆیان دەڵێن لوڕ ئەگەر بۆخۆیان ناڵێن کورد ئێمە بە زۆری تێمان ناویشتووە کە بڵێین نەخێر  لۆڕ پێی خۆش بێ و پێی ناخۆش بێ کوردە، چونکە نامانهەوێ دەنگمان وەکوو دەنگی ئاتاتورکەکان و ڕەزا خان بێ کە بڵێین کورد چ پێی خۆش بێ و چ پێی ناخۆش بێ تورکە، نامامهەوێ ئەوە بکەین.
قازی: مامۆستا پرسیارێکی گشتی بەپێی ئەو لێکدانەوەی کردووتانە ئاخێوەرانی شێوەزارە کوردییەکان یانی ئەوانەی بە کوردی قسە دەکەن بە گشتی چەندە لە جوغڕافیای جیهان دا؟
شێخەلئیسلامی:  واتە بە ژمارە، بە ژمارەی ئاخێوەران؟
قازی: بەڵێ بە ڕادەی تەقریبی؟
شێخەلئیسلامی: تەقریبی، ئەوەش کاک حەسەن بۆ خۆی بە ڕاستی زۆر ئاڵۆزە. بەڵام ئێمە چمان کردووە چەندین سەرچاوەی کە تا ئێستا هاتوونە دەرێ، سەرچاوەی ئاکادێمی نەک ئەوەی کە یەکێک بە کەیفی خۆی لە سەر فەیس بووک حەز دەکا شتێک بڵاو بکاتەوە، نا، ڕێزم هەیە ئەڵبەتە منیش بۆ خۆم ئەو کارە دەکەم بەڵام شتی ئاکادێمی، شتی جیدیتر بۆ وێنە Minority Rights Group estimates تەخمینەکانی ڕێکخراوەی مافی کەمینەکان، مافی گرووپە کەمینەکان کە ڕێکخراوەیەکی نێونەتەوەییە و لە سەر ئینترنێتیش هەیە دەتوانی چاو لێ بکەی لەوێ ئەو تەخمینێک لێ دەدا بۆ کوردەکان لە هەر چوار پارچە،یا لە دیاسپۆرا، پاشان ئەنیستیتووی کورد لە پاریس ئەو شوێنانەی کە بە ڕاستی جێگای ئیعتیبارن یا بۆ وێنە کتێبە مێژووییە کەی لە سەر مێژووی کوردی دەیڤید مەک داوڵ ئەوانە هەموومان بەراورد کردووە، پاشان چیمان کردووە لانی کەمی نفووسی کورد لە ئێران بۆ وێنە هەشت میلیۆن و هەشت سەد و پەنجا هەزار کەس بەڵام زۆرینەشمان لێ داوە بە پێی ئەوەی کە لە هەموانی زیاتر نووسیوە دە میلیۆن و شەش سەد و بیست هەزار، واتە هەم کەمینەمان هەیە هەم زۆرینە. کەمینەکە لانی کەمی کورد بە ڕای ئێمە ٣٥ میلیۆن ئاخێوەر هەیە چونکە کوردیش هەیە لەوانەیە کوردی قسە نەکا. ‎
قازی: ئی هەموو شێوەزارەکان بەیەکەوە؟
شێخەلئیسلامی: ئی هەموو شێوەزارەکان بەیەکەوە ٣٥ میلیۆن و سێ سەد و پەنجا و نۆ هەزار کەس با بڵێین ٣٥ میلیۆن بەڵام زۆرینەشمان هەیە واتە دەکرێ بڵێی ٤١  میلیۆنیش ئاخێوەری کورد هەیە.
قازی: زۆر باشە دەزانم ئەمن بۆ ئەو پرسیارەم کرد چونکوو لەو کتێبی بەردەستە کتێبی ئاکسفۆرد بۆ زمانناسیی فارسی لەوێ ئەوان دەڵێن ١١٠ میلیۆن فارسی زمان هەیە دیارە سێ وڵات حیساب دەکەن ئێران و ئەفغانستان و تاجیکستان بەڵام ئیحتیمالی ئەوە هەیە کە بە پێی هەموو دانیشتوانی هەر کام لەو وڵاتانە ئەوە بڵێن بۆ وێنە وای دانێین ئەگەر دانیشتووانی ئێران ٩٠ میلیۆن بێ هەمووی بە فارسی زمان دابنێن. بۆیە ئەوەم پرسی.
شێخەلئیسلامی: بەڵێ وایان کردووە بە داخەوە.
قازی: باشە مامۆستا ئێستا با بێینە سەر لایەنێکی زۆر زۆر گرینگ بە دیتنی من ئەوش ئەوەیە دە ناو ئەو نووسەرانە دا کە بابەتەکانیان نووسیوە، ئەو ٢٧ بابەتە هێندێک مامۆستا هەن کە لە پێوەندی لەگەڵ هەورامی یا گۆرانی، زازاکی یا دملکی دا؛ دیارە ئێوە زازاکی تان بەکار هێناوە بۆچوونیان ڕەنگە هێندێک دەگەڵ بۆچوونی بەڕێزت جیاواز بێ و بە تایبەتیش بەلەبەرچاوگرتنی ڕاستی جیاوازییە ڕێزمانییەکان لە ناو شێوەزارەکاندا، بەڵام دیارە لەو کارە دا کە کردووتانە، لەو کارە هاوبەشە دا ئەوەیان قەبووڵ کردووە کە وشەی کوردی بەکار بهێندرێ و بە دووی ئەو دا باسی شێوەزارێکی تایبەتی بکرێ بۆ وێنە کوردیی کورمانجی، کوردیی هەورامی، کوردیی سۆرانی، کوردیی زازاکی و هتاد. بە بۆچوونی من ئەوە دەسکەوتێکی زۆر گەورەیە، دیارە لە باری زانستیشەوە ئەوان نەک ئاوانسێکیان دابێ بەڵام واقعییەتیان بەو شێوەیە قەبووڵ کردووە. پێشم خۆشە ئەوە وەبیر جەنابت بێنمەوە کە ئەمن زیاتر لە هەشت ساڵ لەمەوپێش  لە کۆنفڕانسێکدا کە بۆ ڕۆژنامەنووسانی کورد بوو دەقیقەن ئەو پێشنیارەم کرد کە ئێمە لە میدیا دا واچاکە چەمکەکە ئاوا بە کار بێنین یانی بڵێین کوردیی سۆرانی، کوردیی کورمانجی، کوردیی هەورامی، کوردیی دملکی. لەو بارەیەوە من پێم خۆشە پیرۆزباییت لێ بکەم  بۆ ئەو دەسکەوتە و ئەوەشت لێ پرسم کە چۆن بوو ئەوان قەناعەتیان هێنا بەڕێزێکی وەکوو لودویگ پاول بۆ نموونە؟

شێخەلئیسلامی: ئێمە لە پێشەکی کتێبەکە دا وەکوو ئێوە کوتتان باسی زمانی کوردی دەکەین بەڵام دوایە دەڵێین زمانی کوردی وەکوو هەموو مانێکی دیکە بۆ وێنە وەکوو ئینگلیزی شێوەزاری جیاوازی هەیە شتێکی زۆر زۆر ئاساییە بۆ هەموو زمانێک لەم دنیایە دا شێوەزاری جیاوازت هەبێ.
ئێمە وا بزانم بۆ جاری یەکەم بێ ئەگەر بە هەڵە نەچووبم کە ئێستا شێوەزاری کوردی، جاران زۆربەی ئەگەر چاو لێ بکەی ئێمە نەخشەیەکمان هەیە دابەش دەکا بۆ وێنە مامۆستا زەبیحی چۆنی دابەش کردووە زمانی کوردی، مامۆستا حەسەنپوور چۆنی کردووە، مامۆستا نەبەز چۆنی کردووە هەموو ئەمانەمان تێدا هەیە، مەکێنزی چۆنی کردووە، مەکارس چۆنی کردووە. ئێمە وا بزانم شتێکی تازەیە ئێمە دەڵێین زمانی کوردی پێنج شێوەزاری سەرەکی هەیە، چوار نا، پێنج. لەکی شمان زیاد کردووە، جیامان کردووەتەوە ئەوەش لەوێ باس کراوە بۆچی لە بەشی باشووری.  کە وابوو کوردیی کورمانجی یان باکووری، کوردیی سۆرانی یان ناوەندی، کوردیی کەلهوڕی یان باشووری  و شێوەزارەکانی دیکە،  لەکی، زازاکی یان دملکی یان کرمانجکی، دوایەش گۆرانی، هەورامی.
قازی: ئەوە نابێتە شەش؟ مەبەستم ئەوەیە کە لەکی لە کوردیی خواروو جوێ کراوەتەوە.
شێخەلئیسلامی: بەڵێ دەکاتە شەش، ڕاست دەکەی دەکاتە شەش. لەکی جیاوازە، جاران هەتا ٥ چووبووین بۆیە ئێستاش لێم تێک چوو، جاران
قازی: ببوورە هاوکارێکم لە وەتاغی ڕێژی بۆخۆی هەورامی یە ئەویش قسەی هەیە دەلێ بۆ پێناسەی ئەو کۆدە هەورامی بگوترێ باشترە لە گۆرانی.
شێخەلئیسلامی: ئەوەش ئەخر هینی خۆی هەیە چۆنت عەرز بکەم. زەحمەتە بڵێی شەبەکی لقێکە لە هەورامی بەڵام زۆر ئاسان دەتوانی بڵێی شەبەکی لقێکە لە گۆرانی. زمانناسەکان زۆر حەساسن بەو شتانە، لە خۆڕا  شت ناڵێن بەپێی تیۆری و تا ئێستا چی گوتراوە بەهەر حاڵ دەبێ ئەوانیش ناچارن یاری بەو وشانە دەکەن، بەو نێوانە دەبێ بزانن پۆلێن بەندییەکە صۆن بکەن. چون بە ڕاستی شەبەکی ناچێتە ژێر هەورامی مەگەر بە زۆر بیکەی، بەڵام دەچێتە ژێر گۆرانی. هەورامیش هەر دەجێتە ژێر گۆرانی. گۆرانییەکە چەترە گەورەکەیە پاشان لە ژێر وی ئەوانیتر هەن بۆیە مەبەست ئەمەیە. دەنا لێی تێدەگەم لە قسەی دۆستەکەمان چونکێ یەکێک لە باسەکانمان ئەوەیە کە کەس ئەمڕۆ بە گۆرانی قسە ناکا، بۆ وێنە ئەگەر تۆ بچییە ڕۆژهەڵات هەموو بە هەورامی قسە دەکەن. قازی: تەنانەت قسەیەکی ئاواش هەیە کە یەکێک لەو بەشدارانی کە لە کتێبە کە دا نووسینی هەیە بەڕێز دوکتور بەهرووزی چەمەن ئارا بۆچوون و نووسینی هەیە لە سەر ئەو مەسەلەیە کە دەڵێ کە گۆرانی دەراستیدا شێوازێکی شێعر گوتنە هەتاوەکوو ئەوەی کە زمانێک بێ. هەرچۆنێک بێ ڕەنگە ئێستا ئەوەمان بۆ جێ بەجێ نەبێ فەرموو ئێستا بەردەوام بە.
شێخەلئیسلامی: بەڵێ، ئەوە کێشەی زۆرە بەڵام ئێمە وەکوو ئێدیتۆر لە سەر ئەوە ساغ بووینەوە کە هەر چەند جیاوازیی ڕێزمانی زمانناسانە هەبێ لە نێوان ئەو شێوەزارانە دا، مادام زۆربەی ئاخێوەرانی ئەو شێوەزارانە خۆیان بە کورد دەزانن حەق وایە ئێمە بە ئەمانە بە هەموویان بڵێین کوردی، چونکە زمان تەنیا وەکوو بابەتێکی بۆ وێنە بیۆلۆژی نییە  تۆ بە تەنیا بڵێی ئەوە ئەو بەشەت لێوە دەکەم و جیا لەوەی کە ئەو کەسە کێیە کە بۆ وێنە ئەو بەشەی لەشی هاتووە من دەچم لە تاقیگە چاوی لێ دەکەم کارم بەوەی نییە سپییە، ڕەشە، کوردە، تورکە. لەگەڵ زمان ناتوانی شتێکی وا بکەی. زمان شتێکی کۆمەڵایەتی و کولتوورییە. ئەتۆ ناچاری بزانی کێیە قسەی پێ دەکا، ئی کێیە، چۆن دروست بووە. مێژووەکەی چۆنە، چۆن تێکەڵاوی سیاسەتە، تێکەڵاوی پەروەردەیە، تێکەڵاوی شێعرە، تێکەڵاوی خەم و مێژووی ئەو خەڵکەیە. کە وابوو نەتتوانی خەڵک جیا بکەیەوە حەق وایە کە پۆلێن بەندیش دەکەی خەڵکەکە جیا نەکەیەوە. بزانی خەڵکەکە دەڵێ چی ئەو خەڵکانە خۆیان بە  کورد دەزانن من پێم وایە بە هەموان گوتن کوردی قازانجێکی گەورەی دیکەشی هەیە، ئێستا بۆ وێنە چاو لە باشووری کوردستان بکە، چاو لە دەستووری عێڕاق بکە نێوی شێوەزار ناهێنێ دەڵێ زمانی کوردی زمانێکی ڕەسمی یە. جا ئیتر ئەتۆ دە نێو خۆتدا چەندە زیرەکی، چەندە دڵسۆزی بۆ شێوەزارەکانی خۆت و چۆنیان پێوە دەسازێی ئەوە باشترە لەوەی کە ناوەند بڵێ ئێوە شەش شێوەزارن کامتان مافتان دەوێ. من مافی شەش زمانی کوردی بدەم چۆن شتی وا بتوانم بکەم. بە ڕای من ئەوانە ئاوا جیا کردنەوە بیانوودانە بە دەست ئەویتر. کوردی کە لەگەڵ ئەویتر قسەت کرد هەر باسی زمانی کوردی بکەی، لە نووسینیش دا باسی زمانی کوردی بکەی بەڵام  دوایی کە هاتییەوە ناوخۆمان ئۆکەی ناوچەی بۆ وێنە هەورامانی تەخت بە چ بخوێنن. ئەو دەم دەگەڵ خەڵکی هەورامان دادەنیشی و قسە دەکەی و چۆنیان پێ خۆشە وا دەخوێنن. ئەو دەم پڕۆگرامیان بۆ دادەنێی و پڕۆگرامی فێرگە دادەندرێ کە بۆ وێنە هەم بە هەورامی دەخوێندرێ، هەم بە حەزیان  کرد لە بەر ئەوەی کە مەریوان و سنە و ئەوەش نزیکە هەم بە کوردیی ناوەندی دەخوێندرێ هەم بە فارسی بخوێندرێ. ئەوە خەڵکەکە بۆ خۆی دەبێ بزانێ، بەڵام ئەمە زۆر گرینگە کە بەڕاستی پێیان بگوترێ کوردی.
یەک شتی تریش مامۆستا، لەوانەیە لە کتێبەکە دا وتاری جیاوازی تێدا بێ کە نووسەرەکە تەواو دەگەڵ ئەو ڕایەی ئێدیتۆرەکان نەبێ، لێرە دا ئەوان سەربەست بوون بە ڕاستی ئێمە ڕای خۆمان دانەسەپاندووە.
قازی: زۆر باشە مامۆستا دیارە ئێمە کاتمان زۆر کەم ماوە، بەڵام پێم خۆشە لە کۆتاییشدا ئەوە بفەرمووی چ جۆرە هەوڵدانێک پێویستە بۆ ئەوەی کە بەردەستە کتێبێکی ئاوا لە زمانی کوردیش دا جا بە هەر شێوەزارێک دەبێ با ببێ ئامادە بکرێ و دووەمیش ئەوەی کە ئەو کتێبە کەنگێ لە چاپ دەردەکەوێ؟
شێخەلئیسلامی: ئەو کتێبە ئێستا لە ژێر چاپ دایە لە لایەن وەشانخانەی ئاکسفۆردەوە، لایەنێکی زۆر باشی ئەمە لە چاو کتێبەکانی بەردەستە کتێبی زمانناسیی عەڕەبی و بەردەستە کتێبی زمانناسیی فارسی ئەمەیە جیاوازییەکەی کە ئێمە یارمەتیمان لە نزیکەی دوازدە زانکۆی ناوخۆ و دەرەوە کۆ کردەوە بۆ ئەوەی کە بتوانین ئەوەی کە پێی دەڵێن open access واتە دەست پێڕاگەیشتنی خۆڕایی کاتێک بە پی دی ئێف هاتە دەرێ هەموو کەس بتوانێ بە خۆڕایی بێ بەرانبەر داونلۆدی بکا، دایبەزێنێ و کەلکی لێ وەربگرێ.

ئاواتی خۆم ئەوەیە کە ئەم بەردەستە کتێبە هەرچی زووتر بکرێت بە کوردی بەڵام ئەمە بە ڕاستیدەستەیەکی بە هێزی دەوێ، من بۆخۆم حەز دەکەم بە سەری ڕابگەم، سەرپەرشتی بکەم بەڵام لەوە دەگەڕێم کە پشتیوانی ئەوەی کە ئێستا لە باشووری کوردستان پێی دەڵێن سپۆنسر، پشتیوانی ماڵی پەیدا بکەم  چونکە نامهەوێ کەس بە خۆڕایی تەرجومەم بۆ بکا. دەنا دەزانم خۆ بەختکەر هەن، خۆ بەش هەن بەڵام حەز دەکەم بودجەیەکی ئەوتۆ پەیدا بێ لە زانکۆیەک، یان چەند زانکۆ وەکوو ئەویتر لەوانەیە بیکەینە چەند زانکۆ، بنکە و زانکۆ کۆ بکەینەوە بۆ ئەوەی کە وەرگێڕی لێهاتوو، مەبەستم چییە وەرگێڕی لێهاتوو، مەبەستم ئەوەیە کەسێک بەشی فۆنۆلۆژی، دەنگناسی وەربگێڕێ کە هەم ئینگلیزییەکەی باش بێ، هەم کوردییەکەی باش بێ، هەم لە دەنگناسی وەکوو زمانەوان بزانێ. ئەو دەم دەتوانین یارمەتی وەربگرین لە یەکتر، ئەو کە تەواوی کرد ئاواتی من ئەمەیە کە یەکی تر کە وەکوو ئەو شارەزایە ئەویش پێی دا بێتەوە، جا دوایی یەکێکی تر وەکوو ئێدیتۆر بۆ خۆم یان کەسێکی تر پێیدا بێتەوە و بە زووترین کات هەمان بەردەستە کتێب بکەین بە کوردی چونکە شتی وا، ئەوە ناڵێم جونکە بۆخۆمان پێنج ساڵ، شەش ساڵە کاری لەسەر دەکەین، شتی وا لە هیچ بەشێکی کوردستان تا ئێستا بەرهەم نەهاتووە پێویستە.
قازی: زۆر زۆر سپاست دەکەم  مامۆستا شێخەلئسلامی لەم بەرنامەیە دا داوای سەکەوتنت بۆ دەکەم. زۆر سپاس بۆ ئەو کاتە و بۆ ئەو زانیارییە بەنرخانە سەبارەت بە بەردەستە کتێبی ئاکسفۆرد بۆ زمانناسیی کوردی. کاتێکی خۆش.
شێخەلئیسلامی: زۆر سپاس بۆ میوانداریتان مامۆستا حەسەن، سەرچاوان
قازی: زۆر سپاس. بینەرانی خۆشەویست بەم شێوەیە دەگەینە کۆتایی بەرنامەی ئەمجارەشمان. تاکوو ڕاوێژێکی دیکە لای ئێوەمان خۆش.

تێبێنی: ئەم بەرنامەیە لە ئێوارە دووشەمە ١٤-ی ئاوریلی ٢٠٢٥ بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ بە ڕێگای تۆڕی سکایپ لە ستێرک تیڤییەوە بڵاو کراوەتەوە. دەکرێ بەو لینکەی خوارەوە دا ڤیدێئۆی ئەم بەرنامەیە لە کاناڵی ڕاوێژ لە تۆڕی کۆمەڵی یوتیووب دا تەماشا بکەن.       

https://youtu.be/9nOhRP_NvBg?si=NAUTKxEvi-sPYbbW