هەڤپەیڤین لەگەڵ پڕۆفێسۆر عەبباس وەلی سەبارەت بە پێشوەچوونەکانی ئەو دواییانە لە باکوور و ڕۆژئاوا لە بەرنامەی ڕاوێژ لە تێلێڤیزیۆنی ستێرک، دووشەمە ١٧-ی مارسی ٢٠٢٥

هەڤپەیڤین لەگەڵ پڕۆفێسۆر عەبباس وەلی سەبارەت بە پێشوەچوونەکانی ئەو دواییانە لە باکوور و ڕۆژئاوا
لە بەرنامەی ڕاوێژ لە تێلێڤیزیۆنی ستێرک، دووشەمە ١٧-ی مارسی ٢٠٢٥

حەسەن قازی: بینەرانی خۆشەویست بەخێر بێنەوە بۆ بەرنامەیەکی دیکەی ڕاوێژ. لە ڕاوێژی ئەمجارەماندا لەگەڵ مامۆستا پرۆفێسۆر عەبباسی وەلی باسی پێشوەچوونەکانی ئەو دواییانەی باکوور و ڕۆژئاوای کوردستان دەکەین و دەزانین ئێستا لە هەلومەرجێک دا دەژین کە چاوەڕوانییەکان یەکجار زۆرە چ بە لایەنی پۆزیتڤ و چ بە لایەنی نێگاتیڤ دا. لەم بەرنامەیە دا هیوادارین لە زانیارییەکانی بەڕێزیان وەکوو ئاکادێمیسیەنێکی ناسراو لە ئاستی جیهانی دا کەلک وەربگرین. مامۆستا عەبباس زۆر زۆر بەخێر بێی بۆ ڕاوێژ!
پرۆفێسۆر عەبباس وەلی: سپاست دەکەم مامۆستا حەسەن، زۆر مەمنوون. خۆشحاڵم لێرە لەو بەرنامەیەی بەشدار دەبم و سڵام هەیە دە خزمەتی بینەران و بیسەرانی ئەو بەرنامەیە دا.
قازی: زۆر سپاست دەکەم، دیارە ئێمە مژارەکانمان زۆرن و لە بەر ئەوەی هەر نزیک ٥٠ دەقیقەیەک کاتمان هەیە هیوادارم بتوانین هەموو مژارەکان باس بکەین. پێم خۆشە لەوە ڕا دەست پێ بکەین لە مانگی ئۆکتۆبری ساڵی ٢٠٢٤  بێ ئەوەی کەس چاوەڕوان بکا یانی هیچ چاوەڕوانییەک هەبێ دێڤلەت باهچەلی سەرۆکی مەهەپە (میللی هەرەکەت پارتیسی) ، پارتییەک کە لە مێژوویەکەی دا لە سەر بنەما و بنگەی ناسیۆنالیزمی تورک دژی ئەوە بووە کە باسی بوونی لایەنەکانی دی بکرێ  و بەتایبەتیش لە مەر دۆزی کورد قەت وا نەبووە کە هەڵوێستی پۆزیتیڤی بووبێ، بەڵام لە پڕ و لە نیشکەوە لە ئۆکتۆبر باسی ئەوەی کرد دیارە بە ژارگۆنی خۆی کە دەبێ دۆستایەتی لە مێژینەی تورک و کورد هەبێ و دەبێ لەو وڵاتە دیسان بە قەولی وی " تێڕۆر " تەواو ببێ، و ئێمە بمانەوێ و نەمانەوێ، خۆشمان بێ و خۆشمان نەبێ پێواژۆیەک لە تورکیا دەست پێکرد و تا گەیشتە ئەوەی کە بەڕێز ئوێجاڵانیش لە بانگەوازێک دا کە ڕووەو پارتیی کرێکارانی کوردستان بڵاوی کردەوە ئاماژەی کرد بە بانگەکەی باهچەلی. لێرە دا پرسیاری ئەساسی من ئەوەیە بێ لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە لە بەر پێشووچوونە سیاسییەکانی ناوچە ئەو هەڵوێستەی دەربڕی بێ کە ئیجاب بکا لە کورد نزیک ببنەوە پێت واهەیە لە باری ڕووحییەوە لە باری نەفسییەوە کەسێکی وەکوو باهچەلی بۆچوونی لە سەر پرسی کورد گۆڕابێ بە گشتی؟
وەلی: لە بابەتی نەفسییەوە نازانم بەڵام  لە بابەتی سیاسییەوە دەتوانم وڵامی ئەو پرسیارە بدەمەوە. باخچەلی سەمبول و وتەبێژی ناسیۆنالیزمی تیژپەڕ و ئیفڕاتی تورکە و دە چوارچێوەیەکی تایبەتی دا هێزەکانی توندڕەو و ئیفڕاتی لە دەوری خۆی کۆ دەکاتەوە و ئەو ئیدێئۆلۆژییەی نوێنەرایەتی دەکا.
ئیدێئۆلۆژی ناسیۆنالیزمی ئیفڕاتی تورک وەکوو هەموو ئیدێئۆلۆژییەکی دیکە تایبەتمەندی خۆی هەیە. ئەو تایبەتمەندییەش ئەوەیە وەکوو هەر ئیدێئۆلۆژییەکی ئەوە پرس یان مەسەلەیەکی ناوەندی هەیە کە ئیدێئۆلۆژییەکە لە سەر ئەو تەوەرەی ناوەندی دەسووڕێتەوە. دەوبابەتەی دا ناسیۆنالیزمی ئیفڕاتی تورک تورکیا وەک یەک نەتەوە، یەک هووییەت، یەک زمان و یەک چارەنووس دەبینێ و ئەوە ئەساسی ئەو ئیدێئۆلۆژییەیە.
بەڵام ئیدێئۆلۆژی ناسیۆنالیزمی ئیفڕاتی وەکوو هەموو ئیدێئۆلۆژییەکی دیکە دینامیزمەکەی لە دەرەوەی خۆیەتی، دینامیزمەکەی دە خۆی دا نییە لە پێوەندی لەگەڵ ئەو شەراییت و هەلومەرج و گۆڕانکاریانەی کە لە وڵاتی خۆی و لە دەرەوەی وڵاتی خۆی دێتە پێشێ. کاتێک ناچار دەبێ لە سەر ئەوانە بەرتەک، عەکسولعەمەل نیشان بدا ئەو کارەی دەکا بە بێ ئەوەی ئەو پرسە ناوەندییەکەی بگۆڕێ. ئەوە شەراییتی ئەساسی ئی ئێستای ناسیۆنالیزمی ئیفڕاتی بە نوێنەرایەتی باغچەلی لە تورکیایە. بە باوەڕی من باغچەلی لە بیروباوەڕی ئیفڕاتی ناسیۆنالیستی خۆی حەتتا یەک زەڕەش لای نەداوە بەڵام دینامیزمی ئیدێئۆلۆژییەکەی دە مەیدانی سیاسەت و فەرهەنگی تورکیای دا ناچاری کردووە، مەجبووری کردووە کە وەزعەکەی بگۆڕێ. ئەو وەزعە دە فۆڕم و هەڵسوکەوتی ئەو ئیدێئۆلۆژژییەی و ئەو هێزانەی کە ئەو ئیدێئۆلۆژییە نوێەرایەتییان دەکا تەئسیری گەورەی دەبێ.
قازی: لێرە دەمەوێ شتێک بڵێم مامۆستا، دە ڕاستیدا وەک دەبینین دوای بانگەوازەکەی بەڕێز ئوێجاڵان تەنانەت لەحنی باغچەلی هێندێک گۆڕاوە. پێشتر کە دەیگوت " تێرۆر" و ئەوانە، ئەوە ئێستا باس ناکا و تەنانەت ئەو ڕۆژانە لە تێلێڤیزیۆنەکانی تورکیاش دا باسیان دەکرد کە لە ناوهێنانی بەڕێز ئوێجاڵان دا گوتوویەتی " ئوێندەری پارتیی کرێکارانی کوردستان" کە دەزانین وشەی " ئوێندەر" بە مانای ڕێبەر دە زمانی تورکی دا بارێکی مانایی تایبەتی خۆی هەیە و تەنانەت کە دوایە پرسیاریان کردووە لە جێگری سەرۆکی مەهەپە کە چۆنە سەرۆکەکەتان شتێکی وای گوتووە، وڵامی داوەتەوە ئەوە شتێکی تێکنیکییە و ئەو باسی واقعییەتێکی کردووە، ئێمە بمانەوێ و نەمانەوێ ئەوە واقعییەتێکە و دەبێ ئێمە ئامادە بین لە تورکیا هێندێک شتی واقعی قبووڵ بکەین یانی لەوبارەیەوە ئەو شتە زۆر چاوڕاکێشە  و تەنانەت دوێنێ یان پێرێ بوو کە لە میتینگێک لە شارێکی تورکیا باسی ئەوەی کرد گوتی ئێمە بەڵێنمان داوە و بەڵێنی خۆمان بەجێ دێنن، دیارە دیسان ژارگۆنی پێشوو هەر هەبوو لە قسەکانی دا. پرسەکەم دە ڕاستیدا لە سەر ئەوە تەرکیز دەکەم  پێت وا هەیە ئەوە لە مێنتالیتی ئەو کۆمەڵانەی دا کە لایەنگری ئەو تەفەکورە بوون گۆڕانێک پێک بێنی بەرانبەر بە ئەویدی، بەرانبەر بە کورد و ئەوانیدی کە لە تورکیا دا دەژین؟


وەلی: ئەمن عەرزم کردی ناوەرۆکی ئەو ئیدێئۆلۆژییەی، ناوەندی مەرکەزی ئەو ئیدێئۆلۆژییەی نەگۆڕاوە و ناش گۆڕێ ئەگەر بگۆڕێ بەتەواوی فەشەل دەبێ. بەڵام دینامیزمەکەی، هەڵسوکەوتەکەی و ئەو فۆڕمانەی کە پەیدای دەکا ئەو فۆڕمانە دەتوانن بگۆڕدرێن بە ئاسانی و دەشگۆڕدرێن. بە باوەڕی من ئەوەی کە ئەلئانەکانە گرینگە بۆ کەسێکی وەکوو باغچەلی ئەوەیە کە وەکوو هێزێکی کە لە بەشێکی دەسەڵاتی سیاسی دا بەشدارە و دەیەوێ ئەو دەسەڵاتە ئەو وەزعەی کە دەوێدا هەیەتی بمێنێتەوە جا ئەوەی دەبێ بزانین کە باغچەلی حیزبێکی پچووکە حیزبێکی گەورە نییە بەڵام هەلومەرجی سیاسی تورکیای پاش ساڵی ٢٠١٥  ئەو وەزعەی هێناوەتە پێشی کە باغچەلی بووەتە شەریکی ئەساسی دەسەڵاتێ باغچەلی نایەوێ ئەوەی لە دەست بدا، باغچەلی دەیەوێ بە شێوەیەکی دیکە لە وڵاتی تورکیا، لە ناوخۆی وڵاتی تورکیای پرێنسیپەکانی مودیرییەتی سیاسی کە مودیرییەتی دەسەڵاتە ئەوەی بگۆڕێ و ئەو گۆڕانکارییەش بە باوەڕی من وختێک دێتە پێشێ کە بتوانێ تەئسیرێکی گەورەی لە سەر موحیت و هەلومەرجی سیاسی هەبێ. ئەلئانەکە پاش هەڵبژاردنی شارەدارییەکان هەم ئەردۆغان و هەم باغچەلی دەزانن کە وەزعەکە وەکوو پێشوو نەماوەتەوە، هەر واتر دەزانن ئەگەر بیانەوێ ئەو مودیرییەتی دەسەڵات دە دەستی خۆیان دا ڕابگرن دەبێ دینامیزمی ئیدێئۆلۆژییەکانیان و هەر واتر هەڵسوکەوتە سیاسییەکانیان دە چوارچێوەی تورکیای دا بگۆڕن و لەو گۆڕانکاریانە دا ئەوانە لە موئتەلیف دەگەڕێن،لەکەسانێک دەگەڕێن کە دەگەڵیان هاوکاری بکەن و بتوانن ئامانجەکانیان لە سەر کۆنتڕۆڵی دەسەڵات بە دەست بێنن. ئەو موئتەلیفە ئەلئان حیزبی یەکسانی و دێمۆکڕاسی گەلان (دەم) و هەر واتر دۆزی کوردییە. مەسەلەی کوردی لێرە گرینگە بۆ هەر دووک ئەو حیزبانە بەڵام ئەزموونی ساڵی ٢٠١٥ نیشانی داوە کە ئەردۆغان ئەو دەرسەی لەوێ فێر بووە کە دەزانێ ئەگەر بڕوا و بییەوێ بە بێ کارتی ناسیۆنالیستی ئەو گۆڕانکاریانە لە تورکیا ئەنجام بدا ئیحتیمالی ئەوە هەیە کە بەشێک لە پێرەوەکانی، ئەو هێزانەی کە هەمیشە پشتیوانییان لە حیزبەکەی کردووە، دەستی لێ بکێشنەوە و پشتی تێ بکەن هەر ئەو جوورەی کە لە ٢٠١٥ ڕووی دا. جا بۆیە ئەلئان ستراتێژی ئەساسی باغچەلی و ئەردۆغانی ئەوەیە بێن قسە لە مەسەلەی کوردی بکەن بە بێ ئەوەی کە کارتی ناسیۆنالیستی  لە دەست بدەن. ئەوە شتێکی زۆر ئاستەمە، شتێکی زۆر ئەساسییە ئەوەی کە ئەوان مووەفەق دەبن یان نا تا ئەندازەیەکی زۆر بەستراوەتەوە بەوەی کە بەرەی کوردەکان چۆن دەگەڵ وان هەڵسوکەوت دەکەن و چۆن دە مەیدانی سیاسەت دا تا چ ڕادەیەک ئیمکاناتی هاوبەشی لە سەر کۆنتڕۆڵی پڕۆسەی سیاسی دێتە پێشێ.
قازی: زۆر باشە با لێرە ڕابوەستین بۆ ئەوەی بە هەموو مژارەکان ڕابگەین. دەزانین لە ٢٦-ی مانگی ڕابردوو هەیئەتی ئیمراڵی و ئەندامانی پارتیی دەم چوونە دووڕگەی ئیمراڵی و لە گەڕانەوەیان دا بانگەوازی بەڕێز ئوێجاڵانیان هێنایەوە و دیارە ئەو پەیامە لە لایەن پارتیی کرێکارانی کوردستان ڕا پیشوازی لێ کرا و ڕایانگەیاند ئەوان بەهەموو جۆرێک لە هەڵوێستی بەڕێز ئوێجاڵان بۆ چارەسەر کردنی پرسی کورد و ئازادیی کوردستان و گەلی کورد پێشوازی دەکەن و دیارە ئەوان ناوی ئەو پڕۆسەیەیان نا " بانگەواز بۆ ئاشتی و بۆ کۆمەڵگەیەکی دێمۆکڕاتیک" و گۆڕان و گۆڕانکاری دیارە بەڕێزت وەکوو ئاکادێمیسیەنێکی کورد لەو بارەیەوە ئەزموونت هەیە من بۆ خۆم شاهید بووم  کە لە ساڵی ١٩٩٩ بەڕێزت بۆچوونی خۆت دەربڕی سەبارەت بە ئەو ڕێفۆرمەی کە دەبێ لە پارتیی کرێکارانی کوردستان دا بکرێ یانی لەو بارەیەوە کەسێکی خاوەن نەزەری پێم خۆش بوو نەزەرت بزانم سەبارەت بە گۆڕانی شێوەی خەبات، یانی بێ لەبەرچاو گرتنی ئەوەی کە هەمبەرەکە یان بەردەنگەکە کە تورکیا بێ چۆن دەجووڵێتەوە و دەڵێ چی بەڵام گۆڕانی شێوەی خەبات، لە خەباتی چەکداری ڕا بەرەو خەباتی مەدەنی. ئەوە ئیحتیمالی سەرکەوتنی چەندەیە بۆ ئەوەی کە پێواژۆیەک وەڕێ بخا لەو ڕووەوە؟
وەلی: لە واقعییەتی سیاسی دا شەڕ درێژەی سیاسەت بە شێوەیەکی دیکە نییە بەڵکوو بە پێچەوانە سیاسەت درێژەی شەڕە بەجوورێکی دیکە. چون سیاسەت  پێوەندی نێوان دۆست و دوژمنە و پێوەندیش لە سەر سوڵتە و کۆنتڕۆڵ و بەکار هێنانی دەسەڵات بۆ بەرژەوەندییەکانی خۆیانە. جا بۆیە وەختێک تەماشای شەڕی چەکداری دەکەین، خەباتی چەکداری وەکوو ستڕاتێژییەک هەلومەرجی خۆی هەیە، زەمانی خۆی هەیە، تایبەتمەندییەکانی خۆی هەیە. یانی ئەوانە نە ئەبەدین نە تایبەتمەندییەکان و هەلومەرجەکان شتێکن کە هەتا هەمیشە بمێننەوە و هەمیشە بتوانن بەو شێوەیەی کە مەسەلەن پازدە ساڵ ، بیست ساڵ، سی ساڵ لەوەپێش کەلکیان لێ وەرگیراوە ئەلئانیش کەلکیان لێ وەربگیرێ. جا بۆیە ئەلئانەکە هەلومەرجەکە گۆڕاوە، ئەمن لەگەڵ ئەو ئیستیدلالەی هەم کە ئەو ئیستیدلالە کە دە قسەکانی بەڕێز ئوێجاڵانی دا هەبوو کە هەلومەرجی ناوەچەکەی و هەم ئی تورکیای گۆڕاوە و ئەمن ئەوەی ئاوا دەتوانم فۆرموولەی بکەم کە شەراییتی خەباتی چەکداری وەکوو ئامرازێک، وەکوو شێوەیەکی خەباتی چەکداری بۆ ئازادیی نەتەوەیی ئەوە هەلومەرجەکانی بەو شێوەیەی نەماوە بە تایبەتی پاش ڕووخانی بلۆکی شەرق و جەماهیری شووڕەوی. دەگەڵ ئەو ئیستیدلالەی موافیقم و دەگەڵ ئەوەش موافیقم کە دەبێ بە هەر جۆرێک بێ هەر ئەو جۆرەی کە بۆ خۆتان ئاماژەتان پێ کرد لە ئاخرو ئۆخری ساڵی ١٩٩٨ کە لەگەڵ بەڕێز ئوێجاڵان چاوپێکەوتنمان هەبوو ئەو مەسەلەی ئەساسی کە بۆ چوار پێنج سەعاتان قسەی لە سەر کرا ئەوە بوو کە چۆن لە پڕۆسەی شەڕی چەکداری ئێمە گوزار بکەین بێینە سەر پڕۆسەی سیاسی و چۆن سیاسەت دەتوانێ بەرەوپێش بچێ. لەوێ بەحسەکە هەر ئەوە بوو ئەو گوزارە ئەگەر ببێ لە شەڕی چەکداری ڕا ئەساسەن ئەو شتەی کە پێویستە، حەیاتییە دەبێ پڕۆسەی دێمۆکڕاتیک بێ. لە سەر پڕۆسەیەکی دێمۆکڕاتیک بێ کە لەوێ ئیمکاناتی دێمۆکڕاتیک بۆ بەشداری لە پڕۆسەی سیاسی دا هەبێ. ئەلئانیش ئەمن هەر لە سەر ئەو نەزەرەم. ئەمن بە تەواوی دەگەڵ وەی موافیقم  کە دەبێ ستڕاتێژی وەدیهێنانی داوخوازەکان و هەر وەها وەدیهاتنی هووییەتی کوردی لە باکووری، لە تورکیای دەبێ بگۆڕدرێ. ئەو گۆڕانە حەیاتییە دەبێ ببێ چونکە ئێمە هەرجوورەی کە ئەو دەمی لە کۆتاییەکانی ١٩٩٨ باسی ئەو مەسەلەمان کرد ئەوە بەتەواوی قسەیەکی دروست بوو شەڕ گەیشتووەتە نوختەیەکی کە نە ئەوان دەیبەنەوە و نە ئێمە دەیبەینەوە. و دەو شەراییتەی دا وەکوو شەڕاییتێکی بونبەست ئەو شەڕە دەتوانێ بیست ساڵی دیکەش بەردەوام بێ بەڵام ئەوە مانای وا نییە کە سەردەکەوێ و تازە ناتوانین واقیعەن چون هەلومەرجەکەش گۆڕاوە ئێمە ناتوانین هەزینە و مخاریجی ئەوشەڕەی چ هەزینەی ئینسانی و چ مخاریجی ماڵی و هەزینەی سیاسی وفەرهەنگی ئەو شەڕەی موحاسەبە بکەین ئێستا.جا لەبەر وەی ئەوە زۆر پیرۆزە ئەمن موافیقی ئەوەم بەڵام دیسان دەڵێم ئەو گوزار یانی
 ئەو چوون و حەڕەکەت لە خەباتی چەکدارییەوە بەرەو خەباتی سیاسی مەدەنی پێویستی بەوەیە کە پڕۆسەی
سیاسی بکرێتەوە وختێکی پڕۆسەی سیاسی کراوە ئەو دەمی کە ئیمکانی چالاکی سیاسی هەبوو ئەو دەمی ئێمە وەکوو هێزێک دەتوانین داوخوازەکانی خۆمان دە مەیدانی سیاسەت دا ڕابگەیێنین خەباتی بۆ بکەین، ڕێکخراوی بۆ دروست کەین بەڵام بە بێ ئەوەی کە پڕۆسەی سیاسی بکرێتەوە بە باوەڕی من ئەو شوبهەیە دێتە پێشێ کە مەسەلەی دەست هەڵگرتن لە شەڕی چەکداری و ئەوە بە شێوەی ساخت و پاختێک لە نێوان دوو هێزان دەبێ؛ دەوڵەت و بەرەی کوردی. بۆیە ئەمن پێم وایە کە ئەوە ئەساسییە کە بەرەی کوردی، ئەوڕۆ ئەمن ڤیدێئۆی قسەکانی بەڕێز جەمیل بایکم دی کە لە وێدا قسەیەکی زۆر باش دێنێتە گۆڕێ ئەمن لەگەڵ ئەو قسەم و زۆرم پێ باشە ئەویش ئەوەیە کە ئەگەر پێویستە کۆنگرە بگرین و ئەو کۆنگرەیە دەبێ مەسەلەی چەک دانان و دەست پێ کردن بە سیاسەتی مەدەنی و ئەوانە پەسند بکا ئەو کۆنگرەیە دەبێ بەڕێز ئوێجاڵان بەڕێوەی بەرێ. ئەوە دروستە بەڵام بۆچوونی ئەوەیە بۆ ئەوەی کە بەڕێز ئوێجاڵان بێتە ئەو کۆنگرەیە و بەڕێوەی بەرێ ئەوە کافی نییە  کەدەوڵەتی تورکیای لەو هەلومەرجەی دا کە تێیدا گیری کردووە ئیزن بدا کە بەڕێز ئوێجاڵان لە ئیمرالی بێتە دەرێ و لە بەندی ئیمڕاڵی خڵاس بێ و وای دانێین لە دیاربەکر  ئەو کۆنگرەیە ببەسترێ. بە باوەڕی من ئەوەی لێرە دا گرینگە و ئێمە دەبێ پێی لە سەر دابگرین ئەوەیە کە دەپێشدا پڕۆسەی سیاسی بکرێتەوە و ئازاد بوونی بەڕێز ئوێجاڵانی دەبێ بەشێک لەو پڕۆسەی سیاسی بێ. ئەگەر پڕۆسەی سیاسی نەکرێتەوە و ئێستاش ئێمە دەبینین کە کۆنتڕۆڵی ئەو مەیدانی سیاسەتە تەنێ دە دەستی دەوڵەتێ دا دەبێ. ئێمە دەچین و لەوێ کۆنگرەی دەبەستین، شەڕی چەکداری تەواو دەکەین، کۆتایی پێ دێنین بەڵام  هیچ جوورە کۆنتڕۆڵ یا حزوورێکی چالاکمان دە مەیدانی سیاسەتێ دا کە دەبێ ئێستا مەیدانی ئێمە بێ دەوێدا خۆمان بنوێنین، فەعالییەت بکەین، لەوێدا حزوورمان نییە.
مەسەلەی دیکەش ئەوەیە کە کرانەوەی پڕۆسەی سیاسی بۆخۆی هەلومەرجی هەیە. ئەگەر بمانەوێ پڕۆسەی سیاسی بکەینەوە کە لەو پرؤسەی سیاسی دا هەموو کەس لە تورکیا کورد، تورک، لاز، هەر کەس دێرەدا بەشدار بێ بە باوەڕی من دەبی قانوونەکە جوورێک بێ ئەو قانوونە ئەو گۆڕانکاریانە، یانی ئەو قانوونە بتوانێ هەلومەرجەکان ئی چالاکی کەسانێک بە ناسێنەی جیاواز کە غەیری ئەو هووییەتەیە کە دە قانوونی ئەساسی دا گوتراوە وەدی بێن. دەنا هاتوو کۆنگرە کۆتایی پێدان بە شەڕی چەکداری پەسند کرد و هەر ئەو جۆرەش کە کوتراوە پ.ک.ک ش وەکوو هێزێکی سیاسی – نیزامی کۆتایی پێ هات. یەکەم ئەمن  فکر دەکەم  وختێکی شەڕی چەکداری کۆتایی پێ دێ ئەوە زۆر ئاسایی کە پ.ک.ک وەکوو هیزێکی نیزامی کۆتایی بە خۆی بێنێ پێویست ناکا وەکوو هێزێکی سیاسی کۆتایی بەخۆی بێنێ.دەتوانێ وەکوو هێزێکی سیاسی لە ژێر نێوێکی دیکە کار و چالاکی بکا. ئەو نێوە گرینگ نییە چ بێ بەڵام گرینگ ئەوەیە ئەو هێزە ئیجازەی بدرێتێ لەشەڕایتێکی قانوونی دا وەکوو هێزێکی مەشڕووعی قانوونی دە مەیدانێکی سیاسی مەشڕووع و قانوونی دا کار بکا. ئەوە زۆر گرینگە.
قازی: مامۆستا دیارە مەسەلەیەکی دیکەش  هەیە لەو پێوەندییە دا ئەویش ئەوەیە لەو ماوەیە دا کە ئەو گەنگەشە و باسە هەیە لەسەر پێشوەچوونەکان بە جوورێک باس دەکرێ لە پێوەندی باکوور و ئەو دەسکەوتانەی کە لە ڕۆژئاوای کوردستان هەیە. جەنابت ئەو مەسەلەیە چۆن دەبینی یانی ئیحتیمالات، ئیمتیازات لەو بابەتەوە؟
چونکە هێندێک لایەن باسی ئەوە دەکەن لەوانەیە نەمانی شەڕی چەکداری لە تورکیا ببێتە هۆی ئەوە کە کاربەدەستانی تورکیا یان وردتر ڕێژیمی تورکیا بوون یان واقعییەتی دەسکەوتی گەلی کورد لە ڕۆژئاوای کوردستان و ئەو ناوچانەی کە لە ژێر کۆنتڕۆڵی هێزە دێمۆکڕاتیکەکانی سووریا دایە قەبووڵ بکا یان مل ڕاکێشێ بۆ ئەو ڕاستییە. تەنانەت لە چەند دیبەتی تێلێڤیزیۆنەکانی تورکیا دا من گوێم لێ بوو کە باسی تەجروبەی باشووری کوردستان دەکرا و دەگوترا ئێمە پێشتر بە بارزانی و تاڵەبانیمان دەگوت تێرۆریست بەڵام دواتر پێوەندی زۆرباشمان لەگەڵ دامەزراندن و لە سنووری هاوبەشەوە پێوەندی بازرگانیمان لەگەڵیان گەشە پێدا و شتێکی ئاواش دەکرێ لەگەڵ ڕۆژئاوای کوردستان بکرێ. جەنابت ئەوە چۆن هەڵدەسەنگێنی؟
وەلی: ئەمن هیچ شکم نییە کە دە موحاسەباتی دەوڵەتی تورکیا دا مەسەلەی ڕۆژئاوا بەشێک لەو مەعامەلاتەیە کە ئەوان دەیانەوێ بیکەن. ئەوە زۆر گرینگە بۆ وان، تەئکیدی لە سەر دەکەن و مەسەلەی کۆتایی هێنان بە خەباتی چەکداری پێوەندی دەدەنە بە ڕۆژئاواوە.
بە نەزەری من لە بەرەی کوردی جا ئەوە چ حیزبی کرێکارانی کوردستان بێ، چ دەم پارتی بێ دەو موحاسەباتەی دا بە نەزەری من نابێ ئەوە قبووڵ بکرێ کە پرسی کوردی لە باکوور و ئەو مەساییل و مەعاملات و موحاسەباتەی کە لێرە دەکرێ پێوەندیی ڕاستەوخۆی دەگەڵ وەزعی ڕۆژئاوای هەبێ. ئەوە موشکیلەیەکی گەورە دێنێتە پێشێ لەو بابەتەیەوە کە گشت حەڕەکەتی کوردی ڕۆژئاوای تووشی تەشەدود دەبێ، تووشی ئاڵۆزێ دەبێ، هەر واتر چەک دانان لە شەراییتێکی ئێستای سووریا دا بە باوەڕی من نە لازمە و نە ئەسڵەن ئیمکان پەزیرە یانی شتێکی ئاوا ئیمکانی نییە ئەلئان. جا بۆیە ئەمن فکر دەکەمەوە کە ئەگەر کۆنگرە بگیرێ یان ئەگەر دەو بەینەی دا مولاقات و دانیشتن و موزاکەراتی دیکە دەگەڵ نوێنەرانی دەوڵەتی تورکیای بکرێ دەبێ پێ لە سەر وەی دابگیرێ کە مەسەلەی ڕۆژئاوا مەسەلەیەکی سەربەخۆیە و ڕەبتێکی بە وەی نییە و نابێ بە هیچ جوور ئەو دوانە لە یەک ببەسترێنەوە. ئەمن ئەوەی زۆر بە خەتەر دەزانم. ئەمن بە تەواوی بۆم ڕوونە لەبەر ئەو وەزعەی کە لە سووریای هاتووەتە پێشێ و ئەوەی کە تەعادولی هێزەکان لە سووریای تێک چووە بەڵام تەعادولێکی تازە دانەندراوە هێشتا و لە بەر ئەوەی ئەو باڵانسی تازە دانەندراوەتەوە ئەو هێزانەی لەوێ چالاکن لە لایەکەوە دیارە عەڕەبستانی سعوودی،ئیسراییل، میسر، ئۆردۆن لە لایەکیش تورکیا و قەتەر دەوبەینەش دا ڕووسیا، ئەمن فکر دەکەم کە لێک بەستنەوەی ڕۆژئاوا دەگەڵ پرسی کورد یان سیاسەتی جێبەجێ کردنی پرسی کورد لە تورکیای ئەو دوانە نابێ لێک ببەسترێنەوە و لێک بەستنەوەیان هەڵەیەکی گەورەیە و نابێ ببێ. ئەوە نەزەری منە.


قازی: بەڕێز وەلی دەزانین کە ماوەیەک لەمەوپێش وابزانم لە حەفتەی ڕابردوو دا بوو کە فەرماندەی هێزە دێمۆکڕاتیکەکانی سووریا و ئەحمەد ئەلشەرع کە لە لایەن ئەو گرووپانەی کە لە شام حکوومەت دەکەن وەکوو سەرکۆماری کاتی دیاری کراوە پەیمانێکی هەشت مادەییان واژۆ کرد کە دیارە سەبارەت بەخاڵەکانی ئەو پەیماننامەیە بۆچوونی جۆر بەجۆر هاتوونەتە گۆڕێ بەڵام هەر چۆنێک بێ هێندێک لایەنی زۆر پۆزیتیڤیشی تێدایە بەڵام هەر ڕۆژێک دوا ئەوە یان دوو ڕۆژ دوای ئەوە بوو کە قانوونێکی بنەڕەتی ڕاگەیێندرا و بە دوای ئەوەش دا بوو کە سێ لە کاربەدەستانی هەرە گەورەی تورکیا وەزیری دەرەوە و وەزیری بەرگری و سەرۆکی تەشکیلاتی ئیستیخباراتی تورکیا (میت) سەردانی شامیان کرد، ئەوەش بڵێین کە لە ڕاستیشدا ڕاگەیاندنی ئەو قانوونی بنەڕەتی کاتی و ناوەڕۆکەکەی دەستبەجێ لە لایەن مەجلیسی دێمۆکڕاتیکی سووریاوە (مەسەدە) ڕەد کراوە و گوترا ئەوە هیچکام لەو داوخوازانەی کە شۆڕشی سووریای لەسەر کراوە و ڕێژیمی ڕووخاندووە پێک ناهێنێ. بەڕێزت ئەو مەسەلانە بە گشتی چۆن لێک دەدەیەوە؟
وەلی: بە باوەڕی من ئەو رێکەوتنەی کە هەشت مادەیان بڵاو کردەوە کە گۆیا زۆرتر لە ٨ مادەی بووە بەڵام هەشت مادەی ئەساسی تێدا بوو، ئەگەرچی ڕوون نەبوو، ئەگەرچی بە بەیاناتی زۆر گشتی دەربڕا بوو بەڵام ئیمکانی وەی هەبوو کە لەوێ دوو شتی ئەساسی بێتە پێشێ یەک ئەوەی کە شەرایتێکی فرە هووییەتی، فرە پێناسەیی دەتوانێ لەوێ ببێ کە عەڕەب و کورد و جەماعەتەکانی دیکە وەکوو درووزەکان هووییەتی ئەوانە بە ڕەسمییەت بناسرێ و بە ڕەسمییەت ناسینی ئەو هووییەتانە پێوەندی ئەساسی دەبێ دەگەڵ شەراییتی شارومەندی لە سووریای و شەراییتی شارومەندییەکەی گرینگە لەو بابەتەیەوە کە کرانەوەی پڕۆسەی سیاسی یان هەر واتر مەسەلەی دووەمی کە من لەو دەقە دا پێم باش بوو ئەوە بوو کە ئەگەرچی لێرەشدا دیسان بە زمانێکی زۆر گشتی باسی کرا بوو ئیمکاناتی سیستمی سیاسی لامەرکەزی لەوێدا هاتبووە گۆڕێ. جا دیارە نا ناوەندێتی، لا مەرکەزی چەندین جووری هەیە، فێدراڵە، جووری دیکەیە هەر چۆنێک بێ ئەوە دیار نەبوو بەڵام ئەو ئیمکانە باس کراوە کە سیستمێکی نا مەرکەزی بێ. ئەو دوو شتانە فرە هووییەتی و ئیمکانی سیستمێکی سیاسی نا مەرکەزی گەورەترین دەسکەوتی ئەو رێکەوتنەی ٨ مادەیی بوو. بەڵام لە دوایە دیارە کە دەوڵەتی تورکیای کە خۆی لە دەرەوەی ئەو ڕێکەوتنە دی چون وا دیارە کە هاندەر و شایەدیش لە لایەکییەوە ئاڕشیتێکتی ئەسڵی ئەو رێکەوتنەی ئەمریکا و فەڕانسە بووبن و ئەوان دیارە ویستوویانە کە تورکیای وەلا بنێن یان ئەوەیان زانیوە کە تورکیا چی دەوێ و تورکیا لەبەر نفووزێکی کە لە شام هەیەتی، کاریگەری و نفووزێکی کە لە سەر  حکوومەتی ناوەندی شامی هەیە، هەر وەها بە تایبەتی ئەو کۆنتڕۆلەی کە لە سەر هێزە چەکدارەکانی حکوومەتی ناوەندی هەیەتی توانی کە ئەو وەزعەی تێک بدا و ئەو وەزعەشی هێنا بەو قانوونە ئەساسییە. ئەوە قانوونی ئەساسییەکی مەشڕووع نییە. تەنانەت قانوونی ئەساسی کاتی بە باوەڕی من دەبێ لە ڕێفراندۆمێک دا پەسند بکرێ یان ئەگەر رێفرادۆمیش نەبێ دەبێ پێکهاتنێک هەبێ، دەبێ کۆبوونەوەیەک هەبێ لە نوێنەانی هەموو هێزەکانی کە لە سووریای دان، لە لایەن ئەوانە ناوەرۆکی ئەو قانوونە ئەساسییە تاوتوێ بکرێ ئاکامی ئەوە ببێتە قانوونی ئەساسی کاتی. ئەوەی کە داندرا بە باوەڕی من ویست و بەرژەوەندییەکانی تورکیا و ئەردۆغان و ئەوانە بوو. ئەو قانوونی ئەساسی کاتییە بە باوەڕی من بە تەواوی ناکۆکە لەگەڵ رێکەوتنە هەشت مادەییەکە بە تایبەتی ئەو دوو دەسکەوتی ئەساسی ئەو هەشت مادەیەی کە یەکیان ئیمکانی حکوومەتێکی نامەرکەزی، لە دوایە کۆمەڵگایەکی  فرە هووییەیتی و فرە پێناسەیی کە لازمە بۆ ئەوەی کە ڕێگەی پڕۆسەیەکی سیاسی دێمۆکڕاتیک لە سوریای بکرێتەوە. ئەمن فکر دەکەم یەو کارەی کە تورکەکان کردیان،کە دەوڵەتی تورکیای کردی دیارە هەنگاوێک کارەکانی کێشایەوە دوایە، پێشی پێشڕەفتی گرت بەڵام ئەمن پێم وایە کە دەوڵەتی تورکیای لە هەلومەرجێکی نەگونجاو،ناخۆش دا ئەوەی کردووە. دەوڵەتی تورکیای ئەلئانەکە  بە شێوەیەکی موشەخەش لەگەڵ هێزەکانی دیکە کە دەیانەویست ئەو ڕێکەوتنە هەشت مادەییە سەر بگرێ، لەگەڵ وان ئەلئان تووشی موشکیلە بووە. ئەمن پێشم وا نییە کە لە درێژخایەن دا، مەبەستم دەساڵ نییە، مەبەستم ساڵێکە، ئیحتیمالەن ساڵێکیش کەمتر، مەجبوور دەبن جوورێک پێداچوونەوە لە سەر ئەو قانوونی ئەساسییە کاتییە بکەن. ئەگەر ئەوە نەکەن ئەمن فکر دەکەم کە دەبێ هەلومەرجێکی دیکە بێننە پێشێ کە کوردەکان و درووزەکان، هەر واتر عەلەوییەکان و ئەوانە بتوانن دە چوارچێوەی دەوڵەتێکی دا کە دەوڵەتەکە ئیدێئۆلۆژییەکی یەکگرتووی موشەخەسی سوننی ئیسلامی سوننی سەلەفی هەیە و دەوێدا بتوانن کار بکەن و ئەساسەن تەنانەت بەشی دیکەی ئەو ڕێکەوتنەی دە ژێر چەتری ئیدێئۆلۆژی دەوڵەتێکی سوننی سەلەفی دا ئیمکان پەزیر نییە. مەسەلەن ئەوەندەی ئەمن دەزانم هێزی چەکداری ڕۆژئاوا زیاتر لە سەدی چلی ژنن  و ئەو هێزی چەکداری ڕۆژئاوا هێزێکی تەنێ شەڕکەر یان وەکوو سەرباز نییە بەو شێوەی ئەوە هێزێکی ئیدێئۆلۆژیکە، ئیدێئۆلۆژییەکی تایبەتی هەیە ، ئەو ئیدێئۆلۆژییە جەهانبینییەکی تایبەتی دەداتێ، ئیمکانات و پێوانە و ئەساسی بۆ موحاسەباتی سیاسی تایبەتی دەداتێ، ئیمکاناتی ئەوەی دەداتێ کە بۆ خۆی لە سەر بنەمای پرێنسیپ و پێوەری خۆی دۆست و دوژمن بناسێ و دەگەڵیان هەڵسوکەوت بکا. ئەوانە لێرە دا لە ژێر سوڵتەی ڕێژیمێکی کە تورکیا ئێستا لەوێ بە زۆری دایمەزراندووە و ئەو قانوونی ئەساسییەشی بە زۆری لەوێ چەسپاندووە بە باوەڕی من ئەوە سەر ناگرێ. لە لایەکی دیکەشەوە ئەلئانەکە تورکیا لە ڕۆژئاوا هاتووەتە مەیدانی بەربەرەکانی ڕاستەوخۆ لەگەڵ هێزێکی وەکوو ئیسراییل و ئەوە تەنێ ئیسراییل نییە.
قازی: ببوورە پێش ئەوەی بگەینە دەوری دەوڵەتەکان لە سووریا، باشە لە حاڵەتێکی ئاوا دا ئەو چەمکەی کە پێی دەڵێن حاکمییەتی میللی ئەوە چی لێ دێ؟ یانی ئەوەی کە لە وڵاتێکی وەکوو سووریا  دا باسی حاکمییەتی میللی بکرێ مەیسەرە یان حاکمییەتێکی ئەوتۆ نەماوە؟
وەلی: ئەو کەسانەی ئەلئان لە دیمەشقێن و قانوون دادەنێن و ئیمکاناتی ڕەخساندن و بەکارهێنانی قانوونیشیان هەیە ئەوانە ئیدیعای حاکمییەتی میللی دەکەن. ئەمن پێم وایە لێرە باشترە باسی ئەوە بکەین کە لەوێ حاکمییەتی دەوڵەتی هەیە. حاکمییەتی میللی دیارە لە ڕووی تیۆریکەوە شتێکی یەکپارچەیە، حاکمییەتی میللی  دابەش ناکرێ، لە هیچ وڵاتێکی دابەش ناکرێ، بەڵام ئەوە بەو مانایەی نییە کە دەسەڵاتی سیاسی لە ژێر حاکمییەتێکی میللی یەکگرتوو دا دابەش ناکرێ. ئەوە ئێمە لە عێڕاقێ دەیبینین. لەو وڵاتانەی کە سیستمی فێدێڕاڵیان هەیە ئەوە دەبینین. دەوڵەتێک دەبێ، دەوڵەتێکی یەکگرتوو دەبێ، یەکگرتوویی دەوڵەتێ لە نەزەر قانوونییەوە دە چەمکی حاکمییەتی دا ڕەنگ دەداتەوە. حاکمییەتی میللی بە مانای ئەوەیە کە یەکگرتوویی دەوڵەتێ لە نەزەر قانوونی و سیاسییەوە دامەزراوە.
قازی: مەبەستی من ئەوەیە ئێستا ئەگەر ئێمە  گوێ لە دیسکۆرس یان وێژمانی بەڕێوەبەری خۆسەر ڕابگرین لە سووریا و لە ڕۆژئاوای کوردستان و باکوور و ڕۆژهەڵاتی سووریا هەمیشە دەڵێن ئێمە داوخوازەکانمان و سیاسەتمان دە چوارچێوەی یەکپارچەیی خاکی سووریا دایە و ئەوە مانای ئەوەیە کە ئەوان حاکمییەتی میللی قەبووڵ دەکەن و دەزانین کە حاکمییەتی میللیش وەک گوتت یەکپارچەیە و لێک جیاناکرێتەوە یانی وەکوو شتێکی ئیلاهی وایە. باشە لە  حاڵەتێکی ئاوا دا و بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی  کە ئەو ئیدێئۆلۆژییانەی لەوێ هەن بە هیچ جۆر ناگەنەوە یەکتر.ئیسلامێکی سەلەفی لەگەڵ عەلەویان چۆن بتوانێ یەک بگرێ ئەگەر بیبەوێ ئیدێئۆلۆژییەکەی خۆی داسەپێنێ یان لەگەڵ کوردێکی سیکۆلارکە دەیەوێ دێمۆکڕاسی لە خوارەوە دابمەزرێ! مەبەستم ئەوەیە ئەوە زیاتر شی بکەیەوە.

وەلی: فەرمووت حاکمییەتی میللی وەکوو شتێکی ئیلاهی وایە. تەواوی چەمکەکانی حاکمییەت هەر جۆرێک بێ، ئەنواع و ئەقسامی هەبێ هەر ڕیشەی مەزهەبی و ئیلاهییان هەیە. بۆیە ئەوە شیاوی ڕەخنە نییە، ئەوە  ڕەخنەی لێ بگری دەوڵەتەکان دەتوانن بە ناوی خیانەت بە حاکمییەتی میللی محاکەمەت کەن، لە بەعزە جێگایەکی تەنانەت دەتوانن بتکوژن. بەڵام مەسەلەکە ئەوە نییە. مەسەلەکەی کە ئەمن دەڵێم ئەوەیە، ئەمن تا ئەو جێگایەی دەزانم لە وەزعی ڕۆژئاوا و لە مودیرییەتی سیاسی ڕۆژئاوا تێ دەگەم هیچ کات ئەوان ئیدیعای حاکمییەتی سیاسییان نەکردووە هەمیشە کوتوویانە ئێمە حاکمییەتی میللی نەتەوەیی سووریای دەپارێزین و ڕێزی لێ دەگرێن بەڵام دەمانەوێ لە ژێر چەتری ئەو حاکمییەتی یەکگرتووی نەتەوەیی دا ئۆتۆنۆمی خۆمان هەبێ ئەوە شتێکی زۆر مەشڕووعە، بە باوەڕی من شتێکی زۆر دێمۆکڕاتیک و باشە بەڵام ئەوە کاتێک دەتوانێ وەدی بێ ئەگەر لە شامێ، لە دیمێشقێ حکوومەتێکی دێمۆکڕاتیک هەبێ یان حکوومەتێک هەبێ کە باوەڕی بە پرێنسیپە ئەساسییەکانی دێمۆکڕاسی هەبێ. لێرە دا دێمە سەر مەسەلەیەکی ئەساسی کە تیۆری کۆنفێدرالیزمی دێمۆکڕاتیکە ئەویش ئەوەیە ئەو جوورەی کە ئەمن تێی گەیشتووم و لە سەریشم نووسیوە دەو تیۆرییەی دا فەرز لەسەر ئەوە داندراوە حکوومەتی مەرکەزی و حکوومەتی ئۆتۆنۆم  ئەوانە وەک دوو بەشی جیاواز  دە بەرانبەر یەکتری دان بە باوەڕی من ئەوە بەتەواوی هەڵەیە، ئەوە خراپ تێگەیشتن، چەوت تێکەیشتن، هەڵە تێگەیشتن لە چەمکی حاکمییەتی سیاسی میللییە. وەختێک دوو بەش یەکیان حکوومەتی مەرکەزی و ئەویدیان حکوومەتی ئۆتۆنۆم دەبێ ئەوانە پێکەوە لە ژێر چەتری حاکمییەتی دا ئەوانە نیسبەت بە یەکتری حاڵەتی دەرەکییان نییە، حاڵەتی نێوخۆییان هەیە پێکەوەن جا بۆیە هەر گۆڕانکارییەکی کە لە مەرکەزێ بکرێ بێ گومان دەستبەجێ تەئسیری لە سەر بەشی ئۆتۆنۆم هەیە. ئەو مەسەلەی ئێمە لە عێڕاقیش دەتوانین ببینین لە نێوان عکوومەتی باشوور و حکوومەتی عێڕاقێ. جا بۆیە ئەگەر بمانەوێ بە ڕاستی دە ژێر حاکمییەتێکی یەکگرتوو دا حکوومەتی کۆنفێدراڵ یان فێدێڕاڵی خۆمان هەبێ دەبێ ئێمە ئەوەی بزانین ئێمە نیسبەت بەو هێزەی کە لە مەرکەزێ حکوومەتێ دەکا لێی جیاواز نین بەڵکوو بەشێک لەوین چون حاکمییەتەکەمان یەکە و هەر جۆرە گۆڕانکارییەک لە لایەکی بکرێ لە لایەکەی دیکەش شوێنی دەبێ.
قازی: نەتیجەکەی ئەوەیە کە دەبێ بەشداری، حاڵەتێکی بەشداری دە دەسەڵات دا بێتە پێشێ.
وەلی: ئەوە زۆر گرینگە، جا بۆیە ئەمن فکر دەکەم بۆ کوردەکان، بۆ درووزەکان خەباتی ئەساسی دیارە ئەوەیە وەزعی خۆیان بپارێزن، دەسەڵات و مودیرییەتی دەسەڵاتی خۆیان بپارێزن بەڵام لێرە مەسەلەی دیکەش ئەوەیە ، وەزیفەی دیکە، خەباتی دیکە ئەوەیە کە بۆ دێمۆکڕاتیزە کردنی سیاسەت لە مەرکەزێ دەبێ حەول بدەن. چۆن ئەگەر ئەو دێمۆکڕاتیزە بوونە لە مەرکەزێ نەبێ ئەوان ناتوانن خۆیان ڕاگرن. دیارە وەختێک حکوومەتی فێدێراڵ یان کۆنفێدراڵ هەبێ بە باوەڕی من ئیدی دیواری ئێتنیکی مانای نامێنێ.

قازی: زۆر باشە ئێستا ئەو کاتەی کە ماومانە نزیکەی شەش حەوت دەقیقەیەکمان ماوە تەرخانی بکەین بۆ دەوری دەوڵەتان لە بار و دۆخی سووریا و بە تایبەتیش لەگەڵ تورکیا دا چونکوو لە ئاست ئەو بانگەوازەی کە بەڕێز ئوێجاڵان کرد بووی زۆربەی دەوڵەتان کاردانەوەیان هەبوو و هێندێکیان باسی ئەوەیان کرد کە ئەو هەنگاوە دەتوانێ           

ئەو فشار و زەختەی کە لە سووریا لە سەر هاوپەیمانانمان هەیە، تەنانەت ئەو ئیستیلاحەشیان بە کار هێنا، لە سووریا  کەمتر کاتەوە. پیمخۆشبوو لەوە ڕا دەست پێبکەین باسی سیاسەتی ئەمریکا، یەکەتی ئوڕووپا، بەتایبەتی بریتانیا، چونکە بریتانیا وێدەچێ یەکێک لەو هێزانە بێ کە ئەو جەماعەتەی هێناوەتە شامێ. نیشانەی ئەو مەسەلەیە زۆر بە ڕوونی لێر و لەوێ دەردەکەوێ کاتێک مرۆڤ گوێ لەو شاهیدی دانە بگرێ کە لە هاوس ئاف کامنس، مەجلیسی هەڕەمەی بریتانیا لە کۆمیتەی کاروباری دەرەوەدا دا درا هەر هیج خۆیان لە مەسەلەی کورد نەدا جاران ئەگەر باسی هێزە دێمۆکڕاتیکەکانی سووریا دەکرا هیچیان تێدا نەدەهێشتەوە ئەلئان لا و نەعەم هەر باسیشی ناکەن تەنێ دەڵێن دەبێ مافی کەمایەتییان بپارێزدرێ. بەڵام شتێکی دیکەش کە باسیان کرد و زۆر گرینگە ئەویش واقعییەتی لامەرکەزێتییە لە موحیتی سووریا دا. ئەمن گوێم دا قسەکانی سەفیری پێشووی بریتانیا لە عەڕەبستانی سعوودی و عێڕاق و لە سووریا بوو کە باسی ئەوەی دەکرد دەیگوت بە تەبیعەتی حاڵ جوغرافیای سووریا جوغڕافیایەکی لامەرکەزە، شارە گەورەکان هەر کامەی بە دەوری خۆیەوە ژیانی لەمەڕ خۆیان هەیە. پێم خۆشە لەو کاتەی کە ماومانە باسی دەوری دەوڵەتان لەسووریا بکەی تەنانەت باسی ڕووسیاش دەزانین ئێرانیش کە هێندێک قاچ و قولی پێ کۆکراوەتەوە ئەویش مومکینە بییەوێ جارێکی دیکە لەو ناوچانە دا سەرهەڵێنێتەوە فەرموو!
وەلی: بە باوەڕی من ئەو قسە لە مەر بریتانیا دەبێ دروست بێ. بریتانیا زۆر زوو دەیەویست سوود وەرگرێ لە بێ هێز بوون و کزبوونی ڕووسیای لە سووریای کاتێک ڕووسیا لە باتڵاغی شەڕی ئۆکڕاینێ دا گیری کرد ئەو مەسەلانە هاتنە پێشێ هەر وەها تورکیاش هەر لەوەی کەلکی وەرگرت بە باوەڕی من. بەڵام  لە لایەکی دیکەشەوە ئەوە بڵێم بە شێوەیەکی نەریتی سیاسەتی دەرەوەی بریتانیایە هەمیشە ئەو جۆرەی کە بۆخۆیان گوتوویانە، پێیان خۆش نییە ئەوەی کە بۆخۆیان پێی دەڵێن کارتی ئێتنیک، کارتی ئێتنیک دە گەمەی سیاسەتێدا  بە کار بێنن. هەمیشەش ئیرادیان لە فەڕانسییەکان گرتووە کە فەڕانسییەکان زۆر زوو قەرار دەدەن و کارتی ئێتنیک  بە کار دێنن. جا بریتانیا هەمیشە نەزەری ئاوا بووە دە پێشدا دەبێ حکوومەتە مەرکەزییەکە  تەقوییەت بکرێ، ئەگەر لە دوایە شتی دیکە بکرێ دە پێوەندی دەگەڵ وەی دا بێ. ئەمن گومانم نییە مومکینە بریتانیا بەو قەرارەی گەیشتبێ کە لە سووریای دەبێ حکوومەرێکی نامەرکەزی یا فێدێڕاڵ ببێ، بەڵام ئەوە بە پێچەوانەی ئەوەی نییە کە یارمەتی کرد بێ لەگەڵ تورکیا کە ئەو هێزە سەلەفییانە بە دەسەڵات بگەن. ئەوە لەگەڵ سیاسەتی بریتانیا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست یەک دەگرێتەوە، کاری وایان کردووە. ئەمن فکر دەکەم ئەوە مومکینە دروست بێ، لە لایەکی دیکەشەوە ئەو باڵانسەی کە هاتووەتە پێشێ ئەلئانەکە بە هاتنە ناو و تەداخولی ئیسراییلی دە سیاسەتی ڕۆژانەی سووریای دا گەورەترین گۆڕانکارییەکە پاش ڕووخانی ئەسەدی هاتووەتە پێشێ. تەنێ ئەوە نییە کە تورکیا لێرە هاتووە و بووەتە زلهێزێکی گەورە لە سووریا، بەڵام ئیسراییلیش ئەلئان وای لێ هاتووە. ئیحتیمالی ئەوەی کە ئیسراییل ئەو خاکەی کە لە سووریا گرتوویەتی دەیەوێ بە نیوی پشتیوانی لە درووزییان لەوێ بمێنێتەوە ئەمن پێم وایە ئیحتیمالی ئەوە زۆر کەمە ئیسراییل لەوێ بڕوا حەتتا حکوومەتی مەرکەزی، حکوومەتێکی یەکگرتووی لیبێراڵتر بێ. ئیسراییل، میسر، عەڕەبستانی سعوودی، ئۆردۆن حکوومەتێکی سەلەفی یەکگرتوویان لە سووریای ناوێ و ئیسراییل لە هەموویان زیاتر.
ئەوەی کە دەبێ لەوبارەیەوە بڕیار بدا بە باوەڕی من ئەمریکایە.  ئەمریکا بە باوەری من بە پێداگری ئیسراییلی ئیجازەیان دا ڕووسیا بە شێوەیەک بگەڕێتەوە سووریا ئەگەرچی تورکیا ئەسڵەن ئەوەی پێ خۆش نەبوو. تورکیا پێی خۆش نەبوو کە ڕووسیا بگەڕێتەوە پێگە نیزامییەکانی خۆی لە تارتووس و ئەوانە کۆنتڕۆڵ بکاتەوە. چونکە لەو شوێنەی ڕووسیای لێیە ناوچەی عەلەوییەکانە و ئیمکانی ئەوەی کە ئێران دووبارە بتوانێ لەوێ چالاکی بکا و ڕووسەکان یان ئیجازەی بدەن یان چاویان لێ هەڵبوێرن هیچ نەڵێن ئەوە هەیە. ئەوە شتێکە کە تورکیا زۆر لێی دەترسێ بە باوەڕی من تورکیا نەک هەر لەگەڵ مەسەلەی ئیسراییل ڕووبەڕووە بەڵکوو بەشێک لە ئەنێرژی تورکیای دەچتە سەر ئەو مەسەلەی کە نەیەڵن بە هیچ جۆر ئێران بگەڕێتەوە سووریا. ئەوە شتێکە دیارە ئەمریکاش نایەوێ، فەڕانسەش نایەوێ بەڵام سەبەبی کە ئەوان نایانەوێ هۆیەکی دیکەیە و بۆ تورکیای شتێکی دیکەیە. ئەمن پێم وایە ئەگەر ئەو گۆڕانکارییەی کە بڕیارە لە تورکیای ببێ، ئەگەر ئەوە ببێ و جوورێک ببێ کە لە جێدا مەسەلەی کوردی لەگەڵ مەسەلەی کوردی لە ڕۆژئاوای لێک نەبەسترێتەوە و تورکیا لەبەر ئەو فشارانەی کە لە سەرێتی لەوێ ئیمکانی ئەوەی کە حاڵەتی خۆی تەعدیل بکا، سیاسەتەکەی تەعدیل بکا لە ڕۆژئاوای هەیە، بە شەرتێکی ئەو لە ناوخۆ متمانەی هەبێ و بتوانێ ئیمتیاز بدا لە ڕۆژئاوای، ئیمتیاز وەربگرێ. بێگومان نە ئەمریکا، نە ئیسراییل، نە تەنانەت ڕووسیا، نە عەڕەبستان پێیان خۆش نییە، هیچیان پێیان خۆش نییە کە تورکیا لەوێ پێگەی نیزامی هەبێ، ئیمکانی وەش مومکینە هەر نەدەن بەڵام ئەوە بەو مانایە نییە کە ئەمریکا موافەقەت نەکا لەوێ ناوچەیەکی ئەمنی هەبێ بۆ تورکیای.
قازی: زۆر باشە بەداخەوە ئێستا ئیدی کاتمان تەواو بوو  هیوادارم کە بتوانین لە بەرنامەیەکی دیکە دا بە تایبەتیش لەسەر مەسەلەی ئەمرێکا و دەوری لە سووریا قسە بکەین لەمەڕ ئەگەری مانەوەی ئەمریکا لە ناوچە دا یان ئەوەی کە ناوچەکە دەسپێرێ بە ئیسراییل. زۆرسپاست دەکەم بۆ ئەوەی کاتت دانا و بەشداریت کرد لە ڕاوێژ دا داوای سەرکەوتنت بۆ دەکەم.
وەلی: زۆر سپاس، ئەمنیش سپاس لە ئێوە دەکەم و هەر واتر لە بینەران و بیسەرانی بەرنامەکە.
قازی: زۆر سپاست دەکەم بینەرانی خۆشەویست بەم شێوەیە دەگەینە کۆتایی بەرنامەی ئەمجارەشمان. هیوادارم ناوەرۆکی ئەو بەرنامەیە بۆ ئێوە بەکەلک بووبێ تاکوو دیدارێکی دیکە، ڕاوێژێکی دیکە لای ئێوەمان خۆش!

تێبینی: ئەم بەرنامەیەی ڕاوێژ ئێوارەی دووشەمە ١٧-ی مارسی ٢٠٢٥ بە شێوەی ڕاستەوخۆو بەڕێگای لینکی سکایپ پێشکێش کراوە.دەکرێ ڤیدێئۆی ئەم بەرنامەیە لە ماڵپەڕی ستێرک تیڤی و هەر وەها مەکۆی ڕاوێژ لە تۆڕی کۆمەڵی یوتیوب دا تەماشا بکەن!
    https://youtu.be/YWG1IrB4eGg?si=_SVyHOtrPIgFxF4O

 

Rawêj, Monday 17 March 2025 at 19:00 hours CET.

ئاوڕێک لە ڕێکەوتنامەی نێوان هێزە دێمۆکڕاتیکەکانی سووریا و دەوڵەتی ئەحمەد ئەلشەرع. دوکتور کامڕان مەتین

ئاوڕێک لە ڕێکەوتنامەی نێوان هێزە دێمۆکڕاتیکەکانی سووریا و دەوڵەتی ئەحمەد ئەلشەرع
دوکتور کامڕان مەتین
٢٣-ی ڕەشەمەی ١٤٠٣ [ ١٣-ی مارسی ٢٠٢٥]
ئەو رێکەوتنامەیەی کە لە نێوان مەزلووم عەبدی، فەرماندەی " هێزە دێمۆکڕاتیکەکانی سووریا"  و ئەحمەد ئەلشەرع،  فەرماندەی " هەیئەتی تەحریری شام " و سەرۆک کۆماری کاتی سووریا" واژۆ کراوە، هەم وەک رێکەوتنێکی مێژوویی پەسنی دراوە و هەمیش باسو خواسێکی زۆر هێناوەتە گۆڕێ سەبارەت بە لێکەوتەکانی بۆ کوردەکانی سووریا!
لە یەکەم تێڕوانین لەو ڕێکەوتنە، وا وەبەرچاو دێ بەشێوەیەکی یەکلایەنە بە قازانجی شام بێ. تەنانەت هێندێکان ئەو ڕێکەوتنە وەک کارلێکەری بانگەوازی عەبدوڵا یوێجاڵان بۆ چەک دانانی پارتیی کرێکارانی کوردستان و هەڵوەشاندنی، لە سەر هێزەکانی " ئیدارەی خۆسەری باکوور و ڕۆژهەڵاتی سووریا"  یان " ڕۆژئاوا" لێک دەدەنەوە، بە بێ ئەوەی لە بەرانبەر ئەوە دا حکوومەتی تازەی سووریا بە ڕەسمی مافی نەتەوەیی کوردەکان بە ڕەسمی بناسێ.
لەگەڵ ئەوەشدا، بە لێکاڵاکردنەوەی وردتری دەقی ڕێکەوتنامەکە وا وەبەرچاودێ کە ئەو ڕێکەوتنامەیە تەنێ ئەو پرێنسیپە گشتی و شیاوی لێکدانەوانە وەبەر دەگرێ کە ئامانجی سەرەکییان دیاریی کردنی چوارچێوەی گشتی تەنزیمی پێوەندییەکانی نێوان شام و ڕۆژئاوایە و نەک وردەڕیشاڵ و شێوەی کۆنکرێتی ئەو پێوەندییانە.لە ڕاستیدا، بە پێی مادەی کۆتایی ئەو ڕێکەوتنامەیە شکڵ و مێکانیزمی تایبەتی دابەزاندن و جێ بەجێکردنی بڕیارە لە ماوەی ٩ مانگی داهاتوو دا لە لایەن کۆمیسیۆنانی هاوبەشی پسپۆڕ و دوای گفتوگۆ و پێک هاتن لە نێوان لایەنەکان دا دیاریی بکرێ.
قسەیەکی ئینگلیسی هەیە دەڵێ" ئیبلیس لە وردە ڕیشاڵەکان دایە". بۆ ڕوون بوونەوەی مانا و بەرعۆدەییەکانی لایەنەکان ئەو ڕێکەوتنامەیە مادە بە مادە شرۆڤە دەکەین.
١-دەستەبەر کردنی مافی گشت سوورییەیەکان بۆ نوێنەرایەتی و بەشداری لە پێواژۆی سیاسی  و گشت دامەزراوە دەوڵەتییەکان دا لە سەر بنەمای لێوەشاوەیی، بێ لەبەرچاوگرتنی بەسترانەوەی دینی و ئێتنیکی ئەوان
ئەو مادەیە، ماف و دەرفەتی کوردەکان بۆ بەشداری لە سیاسەت و حکوومەت دا دەستەبەر دەکا، شتێکی کە ئەوان لە مێژە داوایان دەکرد. هەرچەند لەو مادەیە دا بە سەرداگیراوی بە ڕەسمی ناسینەی ئەو مافانە لە ئاستی تاکەکەسی و وەک مافی شارومەندیی یە.
٢- کۆمەڵگەی کورد کۆمەڵگەیەکی ڕەسەنە لە سووریا دا و دەوڵەتی سووریا مافی شارومەندیی و گشت مافی قانوونی بنەڕەتی ئەوان دەستەبەر دەکا.
ئەو مادەیە، زەمینە خۆش دەکا بۆ زیندوو کردنەوەی پلە و مافی شارومەندیی کوردەکانی سووریا کە زۆر لەوان لە لایەن ڕێژیمی ئەسەدەوە لێی بێ بەش کرا بوون.
بە لە بەرچاو گرتنی ئەوەی کە قانوونێکی بنەڕەتی نوێ گەڵاڵە نەکراوە. مادەکانی ١ و ٢ –ی ئەو رێکەوتنامەیە ڕێگە دەدەن بە کوردەکان لە نووسین و گەڵاڵە کردنی قانوونی بنەڕەتی تازە دا بەشدارییان هەبێ و ئەو قانوونە بە نۆرەی خۆی  دەتوانێ مافی بەکۆمەڵی کوردەکان وەکوو میلییەتێک و جگە لە مافی تاقەکەسی شاروەمەندی بە ڕەسمییەت بناسێ.
٣- بەرقەراریی ئاگربەس لە هەموو ناوچەکانی سووریا
ئەو مادەیە یەک لە داوخوازە هەرە دەستبەجێیەکانی ڕۆژئاوا دێنێتە گۆڕێ؛ چونکە تورکیا و ئەو هێزانەی تورکیا پشتیوانیان لێ دەکا، لەوانە " جەیشی وەتەنی سووریا" ، ئەوە بە مانگانە بێ پسانەوە  پەلامار دەبەنە سەر ژێرخانە ئابووری و ئیدارییەکانی ڕۆژئاوا و تەنانەت دوای واژۆکرانی ئەو رێکەوتنامەیش درێژەیان داوە بەو پەلامارانە. حەول دان بۆ جێبەجێ کردنی ئەو مادەیە لە لایەن دەوڵەتی شامەوە ئەو دەوڵەتە دێنێتە ڕووبەڕووی تورکیا و ئەو هێزانەی تورکیا پشتیوانییان لێ دەکا. ئەگەر هەیئەتی تەحریری شام نەتوانێ پێش بەو پەلامارانە بگرێ و ڕایان وەستێنێ  لە ڕاستییدا ڕێکەوتنامەکەی پێشێل کردووە و زەمینەی بەرعۆدە نەبوون بە پاشماوەی ناوەرۆکی ڕێکەوتنامەکە لە لایەن هێزە دێمۆکڕاتیکەکانی سووریا پێک دێنێ.
٤-تێکەڵ بوونی گشت دامەزراوە مەدەنی و عەسکەرییەکان لە باکووری ڕۆژهەڵاتی سووریا، لە وانە تێپەڕگە سنوورییەکان ، فڕۆکەخانە و مەیدانەکانی نەوت و گاز، لە دامەزراوە ئیدارییەکانی دەوڵەتی سووریا دا.
ئەو مادەیە بووتە هۆی نیگەرانی قووڵی کوردەکان، چونکە وا وەبەر چاو دێ ئاماژەبێ بە هەڵوەشانی هێزە دێمۆکڕاتیکەکانی سووریا و ئیدارەی خۆسەری باکوور و ڕۆژهەڵاتی سووریا. بەڵام لە هەمان کات دا، رێکەوتنامەکە کەلک لە وشەی تێکەڵکردن [ ادغام ] وەردەگرێ بێ ئەوەی ناوەرۆکی ئەو " ادغام" ە شرۆڤە بکا.
یەکێک لە پرسە سەرەکییەکانی جێگەی خیلافی دوو لایەنە کە بە دەم موزاکەرەکانەوە بەرلە واژۆ کردنی ڕێکەوتنامەکە  پێداگری هێزەکانی دێمۆکڕاتیکی سووریا بووە  بۆ پەیوەست بوون بە وەزاڕەتی بەرگری دەوڵەتی تازە وەکوو بلۆکێک یان یەکەیەک. ئەو شێوەیە لە پەیوەست بوونی هێزە دێمۆکڕاتیکەکانی سووریا بناغەی هەنووکەی ئەو هێزانە و پێکهاتەی فەرماندەیی ئەوان دەپارێزێ.
هێندێک ڕاپۆرت دەڵێن لایەنەکان رێک کەوتوون کە هێزە دێمۆکڕاتیکەکانی سووریا وەکوو " ئەڕتەشی دووەم" ی سووریا پەیوەست بن بە وەزاڕەتی بەرگری دەوڵەتی کاتی .ئەگەر ئەوە ڕاست بێ ئەوە سەرکەوتنێکی گرینگ دەبێ بۆ کوردەکانی سووریا.
هەر چۆنێک بێ بە پێی مادەی ٨-ی ڕێکەتنامەکە شێوە و مێکانیزمی ئەو تێکەڵبوونە دەبێ لە لایەن هەر دووک  لاوە و بە ڕێگای موزاکەرە لە کۆمیتەگەلی هاوبەش دا دیاریی بکرێ. بەو پێیە مادەی ٤ خۆی لە خۆیدا بە مانای چەک دانان یان هەڵوەشانەوەی هێزە دێمۆکڕاتیکەکانی سووریا نییە بەڵکوو تەنێ رێک کەوتنی لایەنەکانە لە سەر پێویستی بوونی ئەڕتەشێک و دەوڵەتێک لە جوغڕافیای سووریا دا.
٥-دەستەبەر بوونی گەڕانەوەی گشت ئاوارە سوورییەیەکان بۆ شارەکان و گوندەکانیان و دابین کردنی پاراستنیان لە لایەن دەوڵەتی سووریاوە.
بیتوو ئەو مادەیە جێبەجێ بکرێ، داوخوازی چەندین ساڵەی هێزە دێمۆکڕاتیکەکانی سووریا بۆ گەڕانەوەی دانیشتووانی کوردی ئەو ناوچانەی تورکیا داگیری کردوون، لە وانە عەفرین، سەرێ کانێ و گرێ سپی، وەدی دێنێ. زۆربەی دانیشتووانی ئەو شارانە لەبەر پەلامارەکانی ئەڕتەشی تورکیا و هێزەکانی بن باڵی لە ساڵانی ٢٠١٨ و ٢٠١٩ لە زێد و واری خۆیان ئاوارە کران. هەیئەتی تەحریری شام یان دەبێ ئەو مادەیە جێبەجێ بکا و تورکیا پێمل بکا بۆ پەژراندنی، یان لەگەڵ تورکیا تووشی بەرکەوتنی سیاسی بێ، یان بە جێبەجێ نەکردنی  بەرعۆدەیی ڕۆژئاوا لە ئاست ئەم رێکەوتنامەیە بخاتە مەترسییەوە.
٦-پشتیوانی لە دەوڵەتی سووریا لە خەبات بە دژی پاشماوەکانی ڕێژیمی ئەسەد و گشت هەڕەشەکان بە دژی ئەمنییەت و یەکێتیی دەوڵەتی سووریا.
ئەومادەیە، بەر لەهەموو شت لاوازیی دەوڵەتی ژێر کۆنتڕۆڵی هەیئەتی تەحریری شام لە شام نیشان دەدا کە هێزە نیزامی و ئەمنیەتییەکانی لە حەوتووی ڕابردوو دا ڕووبەڕووی سەرهەڵدانی عەلەوییەکانی لایەنگری ئەسەد لە ناوەچەکانی قەراغی ڕۆژئاوای سووریا بوون و بە سەرکوتکرانی ئەوان نزیکەی هەزار کەس لە خەڵکی مەدەنی عەلەوی کووژران. ئەو ڕووداوە بووەتە هۆی ڕەخنەی توند و یەکجار زۆر لە دەوڵەتی ئەحمەد ئەلشەرع هەرچەند ئەو بەڵێنی داوە کە بکەرانی ئەو جینایەتانە سزا بدا.
ڕاپۆرتی ناڕەسمی دەڵێن بەشێکی زۆر لەو کوشتارە لەلایەن تاکوتەرای جیهادی خەڵکی ئاسیای ناوین کراون  کە زۆربەیان لەو گرووپە ئیسلامخوزانە دا ئەندامن کە تورکیا پشتیوانییان لێ دەکا بەڵام بە کردەوە تا ڕادەیەکی زۆر سەربەخۆیانە دەجووڵێنەوە. هەر جۆرە پێکهەڵپڕژانێکی هێزەکانی هەیئەتی تەحریری شام لەگەڵ ئەو گرووپانە بە قازانجی هێزە دێمۆکڕاتیکەکانی سووریا و ڕۆژئاوا دەبێ
٧-وەدوا دانەوەی بانگەوازی جیاوازی خوازی، نەفرەت بڵاوکردنەوە و حەولدان بۆ تەفرەقە ساز کردن لە نێوان گشت پێکهاتەکانی کۆمەڵگەی سووریا.
ئەو مادەیە، باس لەو ئیدیعا نادروستانە دەکا لە مەڕ گۆیا جیاوازیخوازی هێزە دێمۆکڕاتیکەکانی سووریا و ئیدارەی خۆسەری باکوور و ڕۆژهەڵاتی سووریا  و نیشان دەدا کە کوردەکانی سووریا بە دووی جیابوونەوە و دامەزراندنی دەوڵەتێکی سەربەخۆی کوردەوە نین و لە جێدا ئیدەئۆلۆژی ئەوان کە لە ڕامانی عەبدوڵا ئوێجاڵان ئیلهام وەردەگرێ، دروست بێ یان هەڵە، دەوڵەت – نەتەوە بە سەرچاوەی نەهامەتییەکانی نەتەوەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەزانێ.
٨-کۆمیتە بەڕێوەبەرییەکان دەبێ بۆ جێبەجێکردنی ئەو رێکەتنامەیە تا کۆتایی ساڵ حەول بدەن.

ئەو مادەیە دەکرێ گرینگترین مادەی ئەو ڕێکەوتنامەیە بێ، چونکە دای دەگرێتەوە کە شێوە و جۆری جێبەجێ کردنی پڕێنسیپەکانی ڕێکەوتنامەکە لە لایەن کۆمیتەگەلی هاوبەشی پسپۆڕ و بەدەم پێواژۆیەکی دوورودرێژی موزاکەرە دیاریی دەکرێ. بە گوتنێکی دیکە، هیچ شتێک دوایی نییە تا ئەو کاتەی کە لە سەر هەموو شت ڕێکەوتن دەکرێ.
بە پێی ئەو شرۆڤە خێرایەی سەرەوە و لە سەر بنەمای ئەو کۆپییەی رێکەوتنامەکە کە بڵاو کراوەتەوە، وا وەبەرچاو دێ لەو رێکەوتنامەی کە لە نیوان ئەلشەرع و عەبدی دا واژۆ کراوە، ئیمتیازێکی گەورە لە لایەن هێزە دێمۆکڕاتیکەکانی سووریاوە بە شام نەدراوە، بەڵام ئەو تواناییەی تێدایە کە بە ڕەسمی ناسینی خۆسەری ڕۆژئاوا لە قانوونی بنەڕەتی تازەی سووریا دا وەدی بێنێ، بابەتێک کە بەر لە هەموو شت بە پارسەنگی هێزە ناوخۆیی و ناوچەییەکانەوە بەستراوەتەوە.
لەگەڵ ئەوەشدا، لە زەمانی بڵاوکرانەوەی ئەو ڕێکەوتنامەیە دا، ڕاپۆرتی زۆروزەوەند بڵاو بوونەتەوە کە دەڵێن رێکەوتنی کۆنکرێت تر لە نێوان لایەنەکان دا کراوە کە ناوەرۆکی بە ڕەسمی بڵاو نەبوونەتەوە.
تۆوە کلیلییەکانی ئەو ڕێکەوتننانە دەکرێ لە چاوپێکەوتنێک دا کە چەند حەوتوو لەمەوپێش بەر لە واژۆ کردنی ڕێکەوتنامەکە مەزلووم عەبدی لە گەڵ گۆواری عەڕەبی " ئەلمەجەلە" کردوویەتی، دەر بخرێ.
عەبدی دای دەگرێتەوە کە" مێکانیسمەکانی جێبەجێکردن و زەمانبەندی" رێکەوتنامە دەبێ قسە و گفتوگۆیان لەسەر بکرێ. لە مەڕ پرسی کلیلی هێزەدێمۆکڕاتیکەکانی سووریا وەکوو هێزێکی نیزامی، عەبدی دەڵێ:
" ئێمە لەو باوەڕە داین کە دەبێ بەشێک بین لە وەزاڕەتی بەرگری، بەو پێیە دەبێ لەمەڕ شێوەی کەلکوەرگرتن و چەشنی کەلکوەرگرتن بۆچوونمان هەبێ. تا ئەوە زەمانی کە ئێمە بەشێک بین لەو [وەزاڕەت] ە و ڕای ئێمە سەبارەت بە کاروبارە سەرەکییەکان لەبەر چاو بگیرێ، ئێمە لەئاست [ ڕێکەوتنەکان] بەرعۆدەینە. ئێمە بڕیارمان داوە لەو پێواژۆیە دا هەبین... ڕەپ و ڕوو بڵێم، تا ئەو زەمانی کە ئێمە بەشێک بین لەو پێواژۆیە، لەئاست ویش بەرعۆدە دەبین."
هێندێک ڕاپۆرتی دیکەی کە پشتڕاست نەکراونەوە وردە ڕیشاڵی زیاتر لە مەڕ تێکەڵبوونی هێزە دێمۆکڕاتیکەکانی سووریا و ئیدارەی خۆسەری باکوور و ڕۆژهەڵاتی سووریا لە دامەزراوە دەوڵەتییەکان دا پێشکێش دەکەن. ئەوانە بریتین لە مێکانیزمگەلی دابەشکردنی داهاتی سەرچاوەی نەوت، گاز و کشتوکاڵی کە لە ژێر کۆنتڕۆڵی ئیدارەی خۆسەری باکوور و ڕۆژهەڵاتی سووریا دان، جۆرێک لە لامەرکەزێتی حکوومەتی، و دانی مافی بنەڕەتی بە خۆبەڕێوەبەریی ناوچەیی کوردەکان و کەمایەتییەکانی دیکەی دانیشتووی باکوور و ڕۆژهەڵاتی سووریا.
لە ڕاستیدا " مەجلیسی دێمۆکڕاتیکی سووریا" [ مەسەدە]، کە بە پارڵمانی ڕۆژئاوا دادەندرێ، لە داخویانییەک دا وێڕای پشتیوانی لەو ڕێکەوتنامەیە ئیرادەی ئەوانی بۆ دامەزراندنی سووریایەکی نوێی لامەرکەز داگرتووەتەوە.
یەکێکی دیکە تۆوە کلیلییەکانی ئەو رێکەوتنەی کە بڵاو نەکراوەتەوە ئەوەیە کە بوون و ئامادەیی هێزەکانی حکوومەتی شام لە ڕۆژئاوا بەربڵاو نابێ و تەنێ بەربەست دەبێ بە ناوچە و دەروازە سنوورییەکان و هێندێک شوێنی تر، کە خاوەنی گرینگی سەمبۆلیکن.
ئەگەر ئەوە ڕاست بێ، ئەوانە دەسکەوتی گەورەن بۆ کوردەکانی سووریا و تا ڕادەیەکی زۆر داوخوازە سەرەکییەکانی ئەوان و پاراستنی ئەو ماف و ئازادییانە دابین دەکا کە بە لەخۆبردوویی مەزن لە ماوەی ١٢ ساڵی ڕابردوو دا بە دەستیان هێناوە و یارمەتی بەوە دەکا.
هۆکارە بێگانە سەرەکییەکان لەو ڕێکەوتنە دا وا وەبەر چاو دێ " گێزەر"ی یەکێتیی ئوڕووپا و " گۆپاڵ"ی دەوڵەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بووبێ.
یەکێتیی ئوڕووپا لە بەڵێنی دانی یارمەتی ماڵی و ئابووری خۆی بۆ هاندانی ئەلشەرع بۆ سازان کەلکی وەرگرتووە. یەکێتی ئوڕووپا ئەلشەرعی بانگهێشتن کردووە بۆ دانیشتنێکی باربوو دەرانی یارمەتی لە ١٧-ی مارس لە ئوڕووپا. ئەو بانگهێشتنەی ئەڵشەرع لە کاتێکدا کراوە کە لە حەوتووی ڕابردوو دا کوشتاری بەربڵاو لە عەلەوییەکان لە ڕۆژئاوای سووریا کراوە کە هەر وەک ئاماژەی پێ کرا وا وەبەرچاو دێ هێندێک بەش لە هێزەکانی هەیئەتی تەحریری شامی ژێر فەمانی ئەلشەرع دەستیان تێیدا بووبێ.
وا وەبەرچاو دێ دەوڵەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا پاڵی بە هێزە دێمۆکڕاتیکەکانی سووریاوە نابێ بەرەو ئەو ڕێکەوتنە چونکە ئەگەری دەرکەوتنی هێزە ئەمریکاییەکان لە سووریا لە ژێر سەرۆک کۆمارایەتی تڕامپ زیادی کردووە. فەرماندەی ستادی فەرماندەیی ناوەندی دەوڵەتە یەکگرتووەکان (CENTCOM)، ژەنەڕاڵ مایکڵ کوریلا، لە ٦-ی مارس، چوار ڕۆژ بەر لە واژۆ کرانی رێکەوتنەکە، دیداری لە مەزلووم عەبدی کرد و دەگوترێ  عەبدی بە هیلی کۆپتێرێکی ئەڕتەشی دەوڵەتە یەکگرتووەکان چووەتە ئەو شوێنەی کە ڕێکەوتنەکە لەوێ واژۆ کراوە.
هەر وەها گوزارشت دراوە کە جێبەجێ کردنی ڕێکەوتنامەکە بە چاوەدێری ئەمریکا، فەڕانسە و یەکێتیی ئوڕووپا کراوە و ئەو وڵاتانە دەستەبەری وەگیان کەوتنی ڕێکەتنامەکەن.
بەڵام هێشتا بەرهەڵستی گەورە هەن لە سەر ڕێگای دابەزاندنی رێکەوتنامەی نێوان کوردەکانی سووریا و حکوومەتی ئەحمەد ئەلشەرع.
تورکیا دەتوانێ بە فشار هێنان بۆ ئەلشەرع و درێژە دان بە پەلامار و هێرشەکانی بۆ سەر ڕۆژئاوا ئەو ڕێکەتنامەیە لە ڕێبازی خۆی هەتەڵە بکا. یان ئەلشەرع بە تەسبیتی حکوومەتەکەی و ڕاهێزانی هێزەکانی لە ڕێکەوتنامەکە پاشگەز بێتەوە و بییەوێ ڕۆژئاوا بە دەکارکردنی زەبر و زەنگ داگیر بکا. ئەگەری ئەوتۆی کە وێدەچێ هێزە دێمۆکڕاتیکەکانی سووریا بیریان لێ کردبێتەوە.
لەگەڵ ئەوەشدا، بە لەبەرچاوگرتنی بانگەوازی ئوێجاڵان بۆ هەڵوەشاندنی پ.ک.ک و ئاگاداری ئەلشەرع لەو واقعییەتەی کە مانەوەی دەوڵەتی وی بەستراوەتەوە بە تەسبیتی وەزعی ناوخۆیی، تێچووی سیاسی و دیپلۆماتیکی پێشگرتنی تورکیا لە دابەزانی رێکەوتنامەکە ئەگەری هەیە لەسەرەوە بێ بەتایبەتی بەردەوامیی شەر لە سووریا دەتوانێ لێکەوتەی بە مەترسی و پێشبینی نەکراوی بۆ تورکیا خۆشی هەبێ.
ئەو بابەتە گرینگییەکی زیاتری دەبێ ئەگەر زامنە نێونەتەوەییەکانی ڕێکەوتنامەکە، بە تایبەتی ئەمریکا و فەڕانسە، لە چاوەدێری کردنی جێبەجێکردنی دا جیدی بن و سەرچاوە و ئیمکانی پێویست بۆ ئەو کارە ئامادە بکەن؛ شتێک کە تا ئەو زەمانی کە هێزە ئەمریکاییەکان لە ڕۆژئاوا ماونەتەوە تەواو مەیسەرە.
وەزاڕەتی کاروباری دەرەوەی ئەمریکا، لە داخویانییەک دا وێڕای پێشوازی لەو ڕێکەوتنامەیە گوتوویەتی ئەوان درێژە دەدەن بە چاوەدێری بە سەر پێکهاتنی دەوڵەتی تازە و بەرعۆدەبوونی لەئاست لانەگری و هەموان حاواندنەوە.
وا وەبەرچاو دێ ئەگەر تورکیا هێرشێکی بەربڵاو نەکا بۆ سەر ڕۆژئاوا. باڵانسی ئێستای هێزەکان لە سەر زەوی بە قازانجی هێزە دێمۆکڕاتیکەکانی سووریایە یان بەلانی کەمەوە بە جۆرێکە کە تێکەلبوونی یەک لایەنە و بەتۆبزی ئیدارەی خۆسەری باکوور و ڕۆژهەڵاتی سووریا و هێزە نیزامییەکانی ڕۆژئاوا لە دەوڵەتی تازە پێ هەڵگرتوو بۆ حکوومەتی ئەلشەرع زۆر دژوار دەکا.
ئاڕاستەی پێشوەچوون و ئاڵوگۆڕەکان تا ڕادەیەکی زۆر بە بیرکردنەوەی ستراتێژیکی ڕێبەرانی ڕۆژئاوا و پاڵپشتی ئەوان بە وزەی جەماوەری و باوەر بەخۆ بوونی بەکۆمەڵ و کەلک وەرگرتنی دروست و ئاکامدەرخەر بەستراوەتەوە لەو دەرفەتە سیاسی و ژێئۆپۆلیتیکیانەی ناوخۆیی و ناوچەییانەی کە هاتوونەتە گۆڕێ.

سەرچاوە: ماڵپەڕی ڕادیۆ زەمانە
وەرگێڕان لە فارسییەوە: حەسەن قازی

 

دێمۆکڕاتیک کردن و دۆزی کورد دەبێ هاوکات بەرەو پێشببردرێن هەڤپەیڤینی: ئاژانسی مێزۆپۆتامیا لەگەڵ پرۆفێسۆر حەمید بۆزئەرسلان

                   

   دێمۆکڕاتیک کردن و دۆزی کورد دەبێ هاوکات بەرەو پێش ببردرێن
   هەڤپەیڤینی: ئاژانسی مێزۆپۆتامیا لەگەڵ پرۆفێسۆر حەمید بۆزئەرسلان

شەمە ٨-مارسی ٢٠٢٥
وەرگێڕان لە تورکییەوە: حەسەن قازی

پرسیار: لە ٧-ی مانگی ئۆکتۆبرەوە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هاتووتە ناو سەروبەندێکی تازەوە. بە هێرشە بەربڵاوەکانی ئیسراییل،بە ڕووخانی ڕێژیمی ئەسەد و پاشەکشەی ئێران هاتینە ناو سەردەمێکی نوێ. مەسەلەی ئەوەش کە تورکیا بییەوێ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دا ببێتە هێزێکی هێژێمۆن و باڵا دەست  لە گۆڕێ دایە. گەلۆ تورکیا دەتوانێ ئەوە بکا؟ ئایا هیچ ڕاستییەک لەوە دا هەیە؟
بۆزئەرسڵان: ئەگەر تەماشای ساڵانی٢٠٠٠ ەکان بکەی،لە دوای ڕاپەڕینی بەهاری عەڕەبی لە ساڵی ٢٠١١ تەماشای ستراتێژی تورکیا بکرێ قەت دەستی لەو پڕۆژەیە هەڵنەگرتووە کە ببێ بە هێزی حاکم لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دا، بەڵام بۆ ئەوەی بگاتە ئەو پایەیە تا ئێستا دەرفەتەکانی بەر دەستی بەس نەبوون. لە لیبی تورکیا نفووزێکی هەیە بەڵام ئەگەر تەماشای لوبنان بکەین تورکیا لەوێ چ نفووزێکی بەدەر نەکەوتووە. لە عێڕاقیش پێم وایە نییە نفووزێکی ئەوتۆی هەبێ. یانی لە نێوان پڕۆژەکان و واقعییەتەکان دا جیاوازی هەیە. ئەوە لە سەر سووریاش دەتوانێ وا بێ، مەبەستم لە حکوومەتی ئێستای سووریا، هەیئەتی تەحریری شامە. بەڵام دەبێ لە بیرمان بێ کە ئەو ڕێژیمە ڕێژیمێکی لاوازە، ڕووخانی ڕێژیمی ئەسەد بەمانای بەهێز بوونی هەیئەتی تەحریری شام نییە. بەڵام ئەو هێزانەی کە پشتیوانییان لە ڕێژیمی ئەسەد دەکرد واتە ئێران و ڕووسیا لەوێ لاواز بوون. ئێستا ئەو حکوومەتەی لە سووریا پێک هاتووە حکوومەتێک نییە خاوەنی پێگەیەکی کۆمەڵایەتی بێ. حکوومەتێکە کە لە ئیتیلافی میلیشیایان پێک هاتووە و حکوومەتێکە کە دەیەوێ خۆی لە شەڕێکی تازە بپارێزێ. کوردەکانیش لەگەڵ دەسەڵاتێک ڕووبەڕوون کە نایەوێ شەڕ بکا. دیارە ئەگەر بەیانی دەوڵەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا هێزەکانی بکشێنێتەوە دەکرێ ڕووبەڕووی سێناریۆیەکی تازە بین. بەڵام حالی حازر دەسەڵاتێکی زۆر لاواز لەسەر کارە و لێرە دا بۆ ئەوەی ئاکترێکی بەهێزە بێتە مەیدانێ سەرەڕای هەموو شتێک ئیسرائیلە. ئێستا بەشێکی سووریای داگیر کردووە و جار جار تا بیست کیلۆمیتری شام دێتە پێشێ و ئیسراییل هەتا بڵیی لە نفووزی تورکیا لە سووریا ناڕەحەتە و ئەوە دەبێ هەموو کەس بیزانێ. ئەمڕۆ ئاژانسی ڕۆیتێرز خەبەرێکی بڵاو کردەوە کە ئیسراییل داوای لە ئەمریکا کردووە کارێکی وا بکا ڕووسیا لە سووریا بمێنێتەوە وئیسراییل نایەوێ بە شێوەیەک لە شێوەکان سووریا تەسلیمی تورکیا بکرێ.
پرسیار: نێوانی تورکیا – ئیسراییل و تورکیا – پادشاییە عەڕەبەکان چۆنە؟ باسی گرژییەک دەکرێ. ئەو گرژییە چۆنە و لە بنچینەکەی دا چ هەیە؟
بۆزئەرسڵان: بەڵام مرۆڤ دەبێ ئەو کێشەیەی بە گردبڕی لە بیر بێ. ئەو گرژییە بە تایبەتی لەو ساڵانەی دوایی دا لە هەمبەر ئیماڕاتی یەکگرتووی عەڕەبی و عەڕەبستانی سعوودی گرژییەکە کە هاتووەتە گۆڕێ و ئەردۆغان لە هەمبەر هەر دووک ئەو ڕێژیمانە دا قسەی زۆر توندی بەکار برد و دوایە بە شێوەیەک لە شێوەکان هەم لە بەرانبەر ئیماڕاتی یەکگرتووی عەڕەبی و هەم لە بەرانبەر عەڕەبستان دا ناچار بوو چۆک دابدا. ئەو چۆک دادانەی ئەردۆغان هۆی جۆر بەجۆری هەیە چونکە دەرەقەتی ئەوانە نەهات و لەوەش دەرچێ بارودۆخی ئابووری تورکیا دەزانین چۆنە.  لە ڕوانگەی ئەردۆغانەوە لەو سەرچاوانەوە دەکرا یارمەتی مادی وەربگیرێ. بەڵام لە وڵاتانی عەڕەبی، لە وڵاتە سەلتەنەتییە عەرەيبییەکان دا ئەو کێشەیە لە بیر نەچووەتەوە، قسەکانی ئەردۆغانیان لە بیر نەبردووەتەوە و بەم شێوەیە یان بەشێوەیەکی دیکە لە  جێدا  لە ئیسراییل زۆر نزیکترن. ڕێژیمی ئیماڕاتی یەکگرتووی عەڕەبی زۆر بە ئاشکرا هاوکاری دەکا لەگەڵ ئیسراییل و بەتایبەتی تەنانەت ئەگەر دژی تورکیاش نەبێ بە گشتی رێژیمێکە کە لە ئیسراییل زۆر نزیکە و عەڕەبستانی سعوودیش بە هیچ جۆر نایەوێ بیکاتە ئامانجی هێرشی خۆی. تەنانەت شازادەی وەلیعەهدی عەڕەبستان گوتی فەلەستینییەکان چ گرینگییەکیان بۆ من نییە. یانی لە ڕوانگەی ئەوانەوە پێوەندییەکانیان لەگەڵ ئیسراییل، پێوەندییەکانیان لەگەڵ دەوڵەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە پێوەندییەکانیان لەگەڵ تورکیا زۆر گرینگترە و پێم وایە دواجار ئیسراییل ئێستا ئەوەی دەیەوێ تەسلیم بوونی سووریا و پەیوەست بوونی بە ڕێکەوتنەکەی ئابڕاهامە. (پەیمانی برایم)، بە شێوەیەک لە شێوەکان پەیوەست بوونی لوبنان بە ڕێکەوتنی ئابڕاهام و ئێستا سووریا بۆ ئەوەی لە سووریا دا جەبهەیەکی نوێ بە دژی نەکرێتەوە نایەوێ هیچ وڵاتێک لەوێ نفووزی هەبێ.
پرسیار:  لە هەمبەر ئەو گرژیانە دا هێزە جیهانییەکان لە تەنیشت تورکیا دەبن، یان لە تەنیشت وڵاتە عەڕەبییەکان  و ئیسراییل؟
 بۆزئەرسڵان: باسی هێزە جیهانییەکان کردن زۆر زەحمەتە. چین بە شێوەیەک لە شێوەکان نایەوێ خۆی لە سیاسەتەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەردا. زۆر لە نزیکەوە چاوەدێری دەکا بە سەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە. چین سەبارەت بە ڕۆژهەڵاتی ناووەڕاست لێکۆلەرەوەی زۆر گرینگی هەیە، چاوەدێری هەیە بەڵام ئەگەر تەواو بە سەر هاوسەنگی ناوچەیەک دا زاڵ نەبێ نایەوێ لەوێ ببێتە ئاکترێک. ئەوەی لە ڕوانگەی چینەوە گرینگە ئەوەیە لەو ناوچەیە دا سەبات هەبێ و بتوانێ سەرمایە دانێ و وەگەڕی خا. چین لەو ناوچەیە سەرمایەی زۆر وەگەر دەخا، پێوەندییەکانی لەگەڵ عەڕەبستانی سعوودی زۆر باشە و نایەوە هەستێ و لە پشت سەری وییەوە ببێتە ئاکترێکی ستڕاتێژیک. لە مەڕ ڕووسیاش ئیستا قسە لە سەر ئەوە کردن کە بوونی بە هێزێکی جیهانی لە حالی حازر دا زۆر زەحمەتە، ئەگەر بەیانی شەڕی ئوکڕاین تەواو ببێ و ڕووسیا هێزەکەی لە ناوچە، لە لیبی دا بتوانێ ڕابهێزێنێ و لە سووریا دا بتوانێ بمێنێتەوە بەڵکوو ئەو دەمی دەکرێ باسی بکەیەن وەک هێزێکی جیهانی. ئەوانیدیش ئینگلیستان و فەڕانسە وڵاتی ئاوا نین کە بەسەری خۆیان بتوانن  چالاکی بکەن و ستڕاتێژییەکی تایبەتی گەڵاڵە بکەن. ئوڕووپا لەگەڵ ئینگلیستان دەتوانێ ستڕاتێژییەکی  ئەوتۆ گەڵاڵە بکا، ئیمکانی ئەوە هەیە بەڵام حاڵی حازر ئەوە لەگۆڕێ دا نییە. لە جیهان دا هێزێکی جیهانی کە بمێنێتەوە ئەمریکایە و ئەوەش  بە باشی نازانین کە ستڕاتێژییەکانی ئەمریکا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست چۆن دەبێ بەڵام ئەوە زۆر ڕوونە، بەیانی ئەمریکا دەتوانێ سووریا بە جێ بێڵێ و کوردەکان بە سەری خۆیان بەجێ بێڵێ. لە سەر ئەو جوورە پرسانە دەبێ زۆر بە دیقەت بین. بەڵام ئەوەی کە ئەمریکا ئێماڕاتی یەکگرتووی عەڕەبی یان عەڕەبستانی سعوودی بەجێ بێڵێ هیچ هۆیەک بوونی نییە چونکە ئەوانەش ئەو جۆرە هێزانەن کە پێویستییان بە پشتیوانی ئەمریکا هەیە و ئەو جۆرە هێزانەن کە جۆرەیەک سەبات و سەقامگرتووییان هەیە و لە ڕوانگەی ئەمریکا ئەوەی گرینگە بەهێز کردن و پاراستنی ئیسراییلە. یانی دەکرێ باسی هێژێمۆنی ئەمریکا بکەین و هێزەکانی دیکە بۆ ئەوەی بتوانن دژ بەری ئەو هێژێمۆنییە بکەن لە دیدی منەوە مومکین نییە.
پرسیار: ئایا ئەوەش بۆ ئەوەی تورکیا  ببێ بە هێزێکی باڵادەست و هێژێمۆن لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دا ئاستەم دەکا؟
بۆزئەرسڵان: سبەینێ ئەگەر لە بەر هۆی جیاواز ئەمریکا بڕیار بدا لە سووریا وەدەر کەوێ ئەو دەمی تەواو لەگەڵ سێناریۆیەکی تازە ڕووبەڕوو دەبین. ئەو سێناریۆیە یان بەشێوەیەک لە شێوەکان حاکمییەتی تورکیا بە سەر ڕێژیمی سووریا دا دەڕەخسێنێ یان ئەوەی کە ئیسراییل و سووریا لە جێدا ڕووبەڕوی تورکیا دەبنەوە.
پرسیار: سەبارەت بە سازکردنی نەزمێکی نوێ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دا لێک دانەوە هەیە. لێکدانەوەی ئەوتۆش هەیە کە ئاکترەکانی دەرەوەی دەوڵەت دەپاڵێودرێرن و بە بیچمی جیاوازە لەو نەزمە دا جیێان دەکرێتەوە. بە باوەڕی ئێوە چ گەڵایەک هەیە بۆ فۆرمپێدانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست؟
بۆزئەرسڵان: ئەوە نزیکەی سی ساڵ، چل ساڵە باسی نەزمی نوێی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەکرێ یانی ئەوە دەگەڕێتەوە ساڵانی ١٩٩٠ کاتی داگیرکردنی کووەیت لەلایەن عێڕاق وجۆرج بووش کە ئەودەمی سەرۆککۆماری ئەمریکا بوو، مەبەست لە بابی بووشە ڕایگەیاند ئیدی لەمەو دواوە چاوەڕوان دەکرێ نەزمێکی نوێ لە دنیا دا بەرقەرار بێ. لە دوای ڕووداوی ١١-ی سێپتامبر دیسان باس  لە نەزمێکی نوێی دنیا کرا. و ئەمڕۆش بە هەمان شێوە باسی ساز بوونی نەزمێکی نوێ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەکرێ. سەبارەت بە داهاتوو دەبێ زۆر بە دیقەت بین. چونکە لەگەڵ ئەو جۆرە دەوڵەتانە ڕووبەڕووین کە هەتا بڵێی لاوازن. مەیدانی حاکمییەت لەگەڵ میلیشیاکانی دیکە بەش کردن و لەگەڵ جۆرە دەوڵەتێک ڕووبەرووین کە خۆشیان خەسڵەتی میلشیاییان پێوە دیارە. ئەوە زۆر بە ڕوونی لە عێڕاق دەبینین، ئەوە لە سووریا دەبینین، یانی لە سووریا ئێستا مەشڕووعییەت دان بە دەسەڵاتی جوڵانی ئیتیلافێکە کە لە  ١٨ هێزی میلیشیا پێک هاتووە. ئەوە لە لیبیش دەبینین، جەزاییر و توونس هەتا بڵیی وڵاتانێکی لاوازن، یانی  لەگەڵ لاواز بوونی دەوڵەتەکان، و داڕمانی کۆمەڵگەکان ڕووبەڕووین. یانی لە زۆر شوێن هەر دەوڵەتەکان نین بەڵکوو کۆمەڵگەکانیش خەریکی داڕمانن و ئەوە بمانەوێ و نەمانەوێ لە وەزعێکی ئاوا دا ئاکترەکانی دەرەوەی دەوڵەت دەتوانن هێندێک دەرفەت وەدەست بێنن. بەڵام ئەو ئاکترانەی دەرەوەی دەوڵەتانە بۆ ئەوەی ببن بە دەوڵەت زۆر ئاستەمە. بۆ وێنە ئەگەر باسی داعش، دەوڵەتی ئیسلامی بکەین. ئەو دەوڵەتە ئیسلامییە لە جێدا دانەڕما، یانی ئەگەر داش ڕمابێ ئێستا تا ڕادەیەک خاوەن دینامیزمێکە و سبەینێ لە بارودۆخی قەیرانێک دا زۆر بە هاسانی ڕێخستنێکە کە دیسان دەتوانێ بێتەوە مەیدانێ. لەبەر ئەوە لە هەلومەرجێک دا کە دەوڵەتەکان بە هێز نین، و باوەش لە کۆمەڵگەکان وەرناهێنن، یان بار ودۆخی ئابووری بەهێز نییە و لە شوێنێک کە سەبات بە خۆیەوە نابینێ باسی نەزمێکی نوێ کردن بەڕاستیش زۆر زەحمەتە. بەڵام ئەوە لە هەمان کاتدا هێندێک دەرفەت بۆ ئاکترەکانی دەرەوەئ دەوڵەت دەخولقێنێ، داعش یەک لەوانە بوو. سبەینێ دەکرێ داعش ڕووبەڕووی خۆمان ببینین. لە لایەکی دیکەوە ئەو ئاکترانەی کە دەتوانن ببنەخاونی هێزی هێژێمۆنیک لە سەرووی ئەوانەشەوە ئیسراییل دێ و لە پلەی دووەم دا وەک باسم کرد ئیماڕاتی یەکگرتووی عەڕەبی و عەڕەبستانی سعوودی دێ.
پرسیار: لە سووریا درووزییەکان باڵادەستی و هێژێمۆنی خۆیان ڕاگەیاند. هەسەدە جوغڕافیایەکی هەراو کۆنتڕۆڵ دەکا. خاوەنە تازەکانی شام، لە ئاستی وڵات دا کێشەیان هەیە، لە لایەکی دیکەوە ژمارەیەکی زۆر لە ئاکتری جیهانی و ناوچەیی لەوێ بەرژەوەندییان هەیە. لە دیمەن و بەرجەوەندێکی ئاوا دا گەلۆ ئیمکانی ئەوە هەیە کە لە سووریا ئیدارەیەکی ناوەندی بوونی هەبی؟
بۆزئەرسڵان: هەرچۆنێک بێ ناکرێ بگەڕێینەوە دواوە. ئیدەئۆلۆژی پێشووی بەعس بەڕاستیش لە ژێر تاوی فاشیزمدا ساز بوو و ناسیۆنالیست سۆسیالیستێکی ناسیۆنالیزمی عەڕەبی بوو. و ئەو ناسیۆنال سۆسیالیستە ناسیۆنالیزمە عەڕەبییە  هەم لە کۆمەڵگەی عێڕاق و هەم لە کۆمەڵگەی سووریا دا بینیمان کە بە چ قیمەتێکی گران تەواو بوو و داڕمانی ڕێژیمیش بە  سەری خۆی بە شێوەیەکی ئاشکرا نیشانی دا کە گەڵالەیەکی ئەوتۆ مەحکووم بە ئیفلاس و نەمانە. ئەو ڕێژیمەی داڕما ڕێژیمێکی چەتە بوو، رێژیمێکی میلیشیا بوو، ڕێژیمێکی کاپتاگۆن بوو و ئیمپراتۆرییەکی زیندانەکانی بن ئەرزی بوو. ئەوە ئاشکرایە کە گەڵاڵەیەکی ئەوتۆ نابێ بگەڕێتەوە ئەوە ئاشکرایە، ئەوە هەر لە بەر ئەوە ناڵێم کە لە ئاست دۆزی کورد هەستیارم، یانی ئەگەر دۆزی کورد نەشبووبا، ئەگەر لە هەمبەر دۆزی کورد هەستیاریش نەبوو بام و حەساسییەتێکیشم نیشان نەدابا ئەو ڕاستییەم دادەگرتەوە کە گەرانەوە بۆ ڕابردوو فەلاکەت و کارەساتێکی گەورەیە. دووهەم ریالیتەکانن، پێویستە  باسی ریالیتەکان بکرێ چونکوو کاتێک باسی سووریا دەکەین لە ڕاستیدا باسی کۆمەڵگەیەک دەکەین کە تا ڕادەیەکی زۆر وێران بووە. یانی لە نفووسی ٢٢ میلیۆنی سۆریا پێنجسەد هەزار کەس کووژراون، ٧ میلیۆن کەس ئاوارە و لە دەرەوەی وڵات پەنابەرن، نزیکەی ٦-٧ میلیۆن ئینسانیش کۆچبەری ناوخۆن و لە زێد و واری خۆیان هەڵکەندراون. یانی لە نیوەی زیاتری کۆمەڵگە لە زێد و نیشتمانی خۆی هەڵکەندراوە یان لە ناو چووە. بۆ ئەوەی کۆمەڵگەیەکی ئەوتۆ دیسان سەبات و سەقام گرتوویی بەدەست بێنێتەوە هەر چۆنێک بێ دەبێ هەستیارییە ناوچەییەکان قەبووڵ بکرێن و سەرنجیان بدرێتە سەری. سووریا وڵاتێکە کە لە ساڵی ١٩٢٠ ساز کرا و دامەزرێندرا. لە سووریا شاری دەمیشق کە پێتەختی ئەوێیە هیچ کات دەوری قاهیرە یان توونسی نەگێڕاوە. حەڵەب هیچ کات چاوی لە دەمیشق نەبووە و قەت نەویستووە داهاتووی خۆی بە لەبەرچاوگرتنی دەمشق دیاریی بکا. ئەگەر تەماشای دەرعا بکەین، دەرعا زیاتر دڕێژەی ئۆردۆنە. باسی درووزییەکانتان کرد، درووزییەکان ئێستا زۆر بە ئاشکرایی دەڵێن ئەگەر سیستمێکی لا مەرکەزی لە گۆڕێ دا نەبێ داوای پشتیوانی لە ئیسراییل دەکەن، ئەگەر تەماشای دەیرە زوور بکەی، دەیرەزوور ناوچەیەکە کە بە هەودای پێوەندی عێڕاقەوە بەستراوەتەوە و دیارە واقعییەتی کوردستان هەیە، واقعییەتی ڕۆژئاوا هەیە. کاتێک باسی واقعییەتی ڕۆژئاوا دەکەم دیارە مەبەستم ڕەقا نییە چونکە کوردەکان ناچار بوون بچنە ناو ڕەقا و ئەوە یەکەم ستراتێژی ئەوان نەبوو، بەڵام بۆ تێکشکاندنی داعش دەبوو ڕەقا بگرن، بەڵام ئەگەر تەماشای ڕۆژئاوای کلاسیک بکەین، ڕۆژئاوا کەم تازۆر هیچ پێوەندییەکی لەگەڵ نەتەوەی عەڕەب دا نییە. دیارە ڕۆژئاوا دەکرێ پارچەیەک لە سووریا بێ، بەشێک لە سووریا بێ و ئەوە دەزانین بۆ وێنە لە ساڵی ١٩٥٠، ١٩٦٠ کاندا لە کاتێکدا کە ڕادیکالیزمێکی چەپ لە گەشە و نەشە دا بوو کوردەکان هەم وەک میلیتانتی کورد و بەرگریکارانی دۆزی کورد و هەم وەک بەرگریکارانی چەپی سووریا توانییان بێنە نێو مەیدانێ. کوردەکان هەم دەتوانن کورد و هەم دەتوانن سوورییەیی بن. بەڵام ئایا بە قیمەتی قەبووڵ کردنی کوردەکان ئەوان دەتوانن سوورییەیی بن سوورییەیی بوونەکەیان لە حاڵێک دایە کە کورد بوونەکەیان دە ناوخۆیدا بحاوێنێتەوە. دەکرێ مرۆ بیر لە فۆرموولێکی ئاوا بکاتەوە. دەڕاستیدا لە سووریا تاقە گرووپی ئێتنیکی کوردەکانن.چونکە کاتێک باسی درووزییەکان یان عەلەوییەکان دەکرێ وەک گرووپی مەزهەبی باسیان لێوە دەکەین. کوردەکان گرووپێکی ئێتنیکی – نەتەوەیین و ئەمن پێم وایە بۆ ئەوەی هەموو ئەو گرووپانە وەکوو پارچەیەکی سووریابمێننەوە، سووریا نابێ بگەڕێتەوە سەر مۆدێلە پێشووەکان، نابێ بگەڕێتەوە سەر گەڵاڵە پێشووەکان و لە جێدا بە قەبووڵی پلورالیزمی سووریا و لە سەر بنەمای ریالیتەکانی سووریا دەبێ و ناچارە سیستمێکی لامەرکەزی پەسند کاو بیپەرژێنێ. هەڵبەت دیارە ئەوە نازانین  کە ئەو لامەرکەزییەتە چ فۆڕمێک بەخۆیەوە دەگرێ، دەتوانێ لە شێوەی خۆسەرەییەکانی ناوچەیی دا بێ، دەتوانێ لە شێوەی شارەدارییە خۆسەرەکان دا بێ، بەڵکوو سبەینێ لە شێوەی فێدراسیۆنێک دابێ. بەڵام ئەوەی کە شام هەستێ و هەموو شتێک کۆنتڕۆڵ بکا ئەوە مەیسەر نابێ. با ئەوەشی لێ زیاد کەم. کاتێک باسی سووریا دەکەین باسی شوێنێک دەکەین کە زۆر پارچە پارچەیە، حەڵەب یان دەمیشق لەجێدا لەگەڵ حومس یان حەما دەکرێ بڵیین هیچ شتێکی هاوبەشیان نییە، یانی کرە کۆمەڵناسانەکانیان وەک یەک نییە، بنەما عەشیرەتییەکانیان وەک یەک نییە، ژمارەی ڕووناکبیر و ئینتێلێنجیسیایان وەک یەک نییە. پێشتر باس لە بورژوازی سووریا دەکرا بەر لە سالی ٢٠١١. شوێنی ئەو بورژوازییە زیاتر شام، حەڵەب، حومس یان  حەما نییە یانی دەبێ گشت ئەو جیاوازییە کۆمەڵناسیانە لەبەر چاو بگیرێن. و بە لانی کەمەوە لە حەڵەب و لە شام  بۆ ئەوەی مرۆ بتوانێ  نەفەس بکێشێ قەبووڵی پلورالیسم و لامەرکەزێتیی ناچارییە.
پرسیار: گەلۆ، تورکیا ئەوە قەبووڵ دەکا؟
بۆزئەرسلان: ئەوە زۆر ئاشکرایە هەیئەتی تەحریری شام زۆر جار گوتوویەتی نایەوێ لەگەڵ کوردەکان شەڕ بکا، لە سووریادا شەڕێکی تازەی ناوێ، چونکە شەڕێکی تازە لەگەڵ کوردەکان لە جێدا بە مانای ئەوەیە کە وڵات جارێکی دیکە تووشی شەرێکی ناوخۆیی ببێ و ڕێبەرانی هەیئەتی تەحریری شام ئەوەیان ڕوون کردەوە کە شتێکی وا حەمامی خوێن وەڕێ دەخا. تا ئەو جێگای من دەزانم لە سووریا جگە لە چەتەکانی دەستنێژی تورکیا نەبێ کەس شەڕێکی ئەوتۆی ناوێ. گەلۆ سبەینێ تورکیا چۆن هەڵسو کەوت دەکا، ئایا تورکیا شان دەداتە بەر کەمپەینێکی نەهێشتن و مەحو کردنەوەی ڕۆژئاوا؟ دیارە ئەوە دەبێ وەک سێناریۆیەک دابندرێ و ئەمن پێم وایە کە یەکە نیزامییەکانی ڕۆژئاوا ئاگایان لەوە هەیە بەڵام لە هەمان کاردا زۆر شت بە دەوڵەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بەستراوەتەوە، بەستراوەتەوە بە مانەوە و نەمانەوەی ئەمریکا لەوێندەرێ، یانی ئەگەر ئەمریکاییەکان لەوێ بمێننەوە دەستەبەری ساخی و ئەمنییەتی کوردەکان دەبن یان نا؟ ئەوە نازانین و پێم وایە لێرەش دا فاکتۆری ئیسراییل دەور دەبینێ، گەلۆ ئیسراییل ئیزن دەدا بە تورکیا بۆ پەلامارێکی ئەوتۆ، ئایا هێزێکی دەبێ بۆ بەرهەڵست لەبەرانبەر ئەوە دا؟ دیارە ئێستا ئەوانە نازانین بەڵام ئەمن زۆر دڵنیا نیم کە ئیسراییل ڕەزایەت بدا بە سێناریۆیەکی ئەوتۆ.
پرسیار: لەو دواییانە دا زۆر لە سەرنجەکان لە سەر ئێران چەقیان بەستووە. سەبارەت بە چارەنووسی ئێران بۆچوونتان چۆنە، وەزعی کوردەکان چۆن دەبێ؟
بۆزئەرسڵان: لە جێدا ئیدارەی تڕامپ نایەوێ لەگەڵ ئێران بەشەڕ بێ. بەڵام دەیەوێ ڕێژیمی ئێران لە بەرانبەری دا چۆک دابدا. لە لایەکی دیکەوە دەبێ چاو لە دینامیکە ناوخۆییەکانی ئێران بکرێ. رێژیمی ئێران ئەوە لەماوەی دە ساڵی ڕابردوو بیست ساڵی ڕابردوو دا توانی مەشڕووعییەتی خۆی، بە پاڵپشتی لەدۆزی فەلەستین، و لە سووریا ببەستێتەوە . یەکێک لە ژەنەڕاڵەکانی سپای پاسدارانی ئێران دەیگوت: سووریا ئەیالەت یان ویلایەتی سی و پێنجەمینی ئێمەیە ئەگەر سووریاو خووزستان لە هەمان کاتدا داگیر بکرێن لە پێشدا ئێمە دەبێ سووریا ڕزگار بکەین چونکە ئەگەر سووریا ڕزگار بکەین دەتوانین خووزستانیش ڕزگار کەین بەڵام  ئەگەر سووریا ڕزگار نەکەین تەنانەت تارانیشمان پێ ناپارێزدرێ. و لە حاڵی حازر دا سووریا داڕما. ئێران هەڕەشەیەک نییە لە سەر ئیسراییل ئەوە هەتا بڵێی ڕوونە. ڕێژیمی ئێران لە داهاتوو دا مەشڕووعییەتی خۆی چۆن بەردەوام دەکا؟ بە پاڵپشتی چی ئەوە دەکا؟ دەزانین کە لە ناوخۆی ئێران دا ئۆپۆزیسیۆنێکی زۆر هەیە دیارە ئەو دژایەتییە لە ساڵی ٢٠٢٢ بە سەرهەڵدانی ژن، ژیان، ئازادی هاتە مەیدانێ. دیارە ئەو ئۆپۆزیسیۆنە هەر لە کوردان پێک نایەو تەنێ هەر دژایەتییەک لە لایەن کۆمەڵگە نەتەوەییەکانی دیکە، لە هەمان کاتدا لە ناو کۆمەڵگەی فارسی ئێرانیش دا دژایەتییەکی توند هەیە لە هەمبەر دەسەڵاتی حاکم و بەلانی کەمەوە ڕەد کردنەوەی.  پەراوێز خراوەکانی ئێران،کورد و بەلووچە پەراوێز خراوەکان، لەهەمان کاتدا زۆربەی سوننی ناشیعە پەراوێزخراوەکان، لە کوردستان خۆڕاگرییەکی زۆر جیدی و توند لە گۆڕێ دایە. ئەو خۆڕاگرییە عەسکەری نییە، خۆڕاگرییەکی کولتووری و مەدەنی یە و وشیاری سەبارەت بە کورد بوون، دەبێ ئەوانە هەموو  لەبەرچاو بگیرێن یانی ئەگەر سبەینێ لە نێوان ئێران و ئەمریکا دا موزاکەرەش هەبێ، ئێران ناچار بێ لە هەمبەر ئەمریکا چۆکیش دابدا، ئەو دینامیکە ناوخۆییانە چەندە دەتوانن بەردەوام بن دیارە ئەوانە لە ئێستاوە ناتوانین پێشبینی بکەین. تەنێ ئەوەندە دەزانین وەک گوتم لە کوردستان وشیارییەکی زۆر جیدی هەیە سەبارەت بە کوردێتی. و ئەو وشیارییە لەمەڕ کوردێتی ئەگەر سبەینێ ڕێژیم هەڵوەشێ بەشێوەیەک یان شێوەیەکی دیکە خۆی بەیان دەکا.
پرسیار: ڕێبەری پ.ک.ک عەبدوڵا ئوێجاڵان بانگەوازێکی بڵاو کردەوە. ناوەرۆکی ئەو بانگەوازە لە ڕووی ماناوە زۆر درێژە، بەڵکوو لەمەڕ وردە ڕیشاڵەکانی کاتێکی دیکە بە درێژی قسەیان لێوە بکەین. بەڵام ئێستا دەمەوێ بە گشتی لە سەر بانگەوازەکە پرسیارتان لێ بکەم. بانگەوازەکەتان پێ چۆن بوو؟
بۆزئەرسڵان: ئێمە چاوەڕوانی ئەو بانگەوازەمان دەکرد. جا بۆیە لە ڕوانگەی منەوە بانگەوازێکی لەپڕ و سورپریز نەبوو، بەڵام بانگەوازێک بوو کە وڵامی چاوەڕوانییەکانی ڕێژیمی تورکیای نەداوە. جا بۆیە دەبێ هەم ئەو شتانەی کە ئوێجاڵان گوتوویە و هەم ئەو شتانەی کە نەیگووتووە لە بەر چاو بگرین. باخچەلی و ئەردۆغان داوای ئەوەیان لە ئوێجاڵان دەکرد کە بڵێ ئەو دۆزە بە تێڕۆریزمی پ.ک.ک وە دەستی پێکرد، ئێستا تەشکیلاتە تێرۆریستییەکەم لەغو دەکەم و هەڵی دەوەشێنم و ئەو کارە تەواو بوو. ئوێجاڵان ئەوەی نەگوت تەواو بە پێچەوانە باسی ئەوەی کرد کە دۆزی کورد دۆزێکی سەد ساڵەیە و ئەو دۆزی کوردە بە پ .ک.ک وە دەستی پێ نەکردووە و سبەینێ ئەگەر پ.ک.ک هەڵیش بوەشێ، لەغویش بکرێتەوە لە دوای ئەوەش دیاردەیەکە بەردەوام دەبێ و درێژە دەکێشێ. ئەو مەسەلەیە هێنانە گۆڕی چارەسەر کردنی مەسەلەی کوردە. نوختەی دووهەم ئەوەیە ئەو شتەی کە باخچەلی جاری یەکەم هێنایە گۆڕێ ئەوە بوو کە چاوەڕوانی ئەردۆغان ئەوەیە کە کوردەکانی سووریا تەسلیم بن بەلام لە بانگەوازەکەی ئوێجاڵان پەیامێکی ئاوای تێدا نەبوو. جا بۆیە من لەو باوەرە دا دەبێ بانگەوازە کە هەم بە ناوەرۆکی و هەم بەو شتانەی کە تێیدا نەهاتوون لەبەر چاو بگیرێ. ئەو شتانەی کە نەگوتراون بۆ تورکیا شکانێکی زۆر گەورەیە.
 پرسیار: بە فەسخ کردنەوەی پ.ک.ک و دەست لە چەک بەردان دڕێژە دانی خەباتی ڕێکخراوەکە بە شێوەیەکی دی  ئایا مومکینە؟ ئایا تورکیا بەو شێوەیەی کە عەبدوڵا ئوێجاڵان ویستوویەتی وڵام دەداتەوە؟
بۆزئەرسڵان: لەحاڵی حازر دا ئامادەییەکی ئەوتۆ نییە، ئەوە زۆر ڕوونە. ئاوای بڵێم بانگەوازەکەی ئوێجاڵان لە هەمان کاتدا بەو مانایەیە چل ساڵ لەمەو بەر، پەنجاساڵ لەمەوبەر ستڕاتێژی خەباتی چەکدارانە، کە ڕەخنەی لەو ستڕاتێژییە نەگرت، ئینکاری نەکرد و مەحکوومی نەکرد، گوتی سەردەمی ئەو ستڕاتێژییە بەسەرچووە و تەواو بووە. دێینە ناو لاپەڕەیەکی تازەوە سەردەمی خەباتی چەکدارانە ئیدی لە هەلومەرجی تورکیا دا تەواو بوو، دینامیکی تازە پێکهاتوون وە ئەوە لەجێدا لە ڕوانگەی کۆمەڵناسییەوە دیاردەیەکی بەرچاوە. یانی چل ساڵ لەمەو پێش لە پێشدا لە کوردستانی تورکیا دا چینی ناوەڕاست نەبوو، توێژی ڕووناکبیر تا بڵێی لاواز بوو، خەڵکێکی زۆر کەم خۆیان لە کورد دەکرد بە ساحێب. هەرچەند بزووتنەوە کوردییەکان دەستیان پێ کرد بوو لە دیاربەکر سەۆک شارەدارییەک هەڵبژێردرابوو و شتی دیکە بەڵام لە حاڵی حازر دا کۆمەڵگەی کورد هەتا بڵێی  لە سەر پێیانە، کۆمەڵگەیەکە کە توانایی بەرخوەدان و خۆڕاگری هەیە یانی سەرەڕای ئەو هەموو فشارانە لە سەر هەدەپەو پارتی دەم  ئەو پارتییە خاوەنی دە لە سەدی دەنگانە و ئەوە هەتا بڵێی گرینگە. کوردەکان تەنانەت ئەگەر بۆ ڕۆژێکیش خۆ لەشارەدارییەکان بەساحێب کەن بەر لە قەیوم دانانەکان ئەوە هەر بەسەری خۆی دیاردەیەکی زۆر گرینگە. لە ڕوانگەی سەمبۆلیکەوە دیاردەیەکی زۆر گرینگە و ئەمن پێم وایە پ.ک.ک ئەوە دەبینێ و ئوێجاڵانیش بە ئاسانی ئەوە دەزانێ ودەبینێ. بەڵام ئێستا ئەوەی بەرباس بێ لە جێدا ئەوە شانۆیەکە لە سایەی دەوڵەت یان لە سایەی ڕێژیمەوە پێکهاتووە، بەڵام لەو شانۆیە دا تەنێ کوردەکان هەن. ئاکترەکان ئەو شانۆیە دا کوردەکانن. ئوێجاڵان کوردە، پارتیی دەم تاڕادەیەکی زۆر کوردە ئەوە دەزانین، ئەو کۆمەڵگەیەی بەر باس واتە کۆمەڵگەی کورد ئەو مەسەلەیە لێک دەداتەوە وقسەی لەسەر دەکا، بەڵام وەک دەردەکەوێ لە کۆمەڵگەی تورک دا قسە لە سەر کردن و گەنگەشەیەکی کە پێی بزاندرێ نییە و ئەوەی لە نێوان دۆزی کورد و دێمۆکڕاسی پێوەندی پێک بێنێ بزووتنەوەی کوردە. لەتورکیا دا وێژمانێکی ئەوتۆ  نییە. لە لای باغچەلیش وێژمانێکی ئەوتۆ نییە، هەر نەبێ ئێستا نییە. ئەردۆ‌غانیش وێژمانێکی ئاوای نییە. و ئەگەر تەماشای پڕاتیک بکەین لە تورکیا لە ماوەی شەش ساڵی ڕابردوو دا سەبارەت بە دیمۆکراتیک کردن تەنانەت نیشانەیەکی هەرە کەمیش نابیندرێ.
پرسیار: ئایا دەکرێ بڵێێن کوردەکان بە دەنگ ئەو بانگەوازەوە هاتوون و خۆیان لێ کردووە بە ساحێب؟
بۆزئەرسڵان: یانی ئێستا ئاکترەکانی ئەوشانۆیە تەنیا کوردەکانن. هەم ئەو کوردانەی کە لە ناوخۆی تورکیان و هەم کوردەکانی ڕۆژئاوا، چونکە کوردەکانی ڕۆژئاوا ئەو پێشوەچوونە تا ئەو جێیەی دەکرێ بە گرینگ دەزانن، کوردەکانی باشوور ئەوەیان بە پێشوەچوونێکی زۆر گرینگ زانی یانی لە مەیدانی کوردی دا هەموویان هەم لە تورکیا و هەم لە دەرەوەی تورکیا لەو مەسەلەیە خۆیان کردە ساحێب، لە سەر ئەو مەسەلەیە نیقاش و گەنگەشە دەکەن و لەناو ئەو مەسەلەیە و مەسەلەی کورد لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دا پێوەندییەک ڕایەڵ دەکەن، لە ناو ئەو مەسەلەیە و دێمۆکڕاسی دا پێوەندییەک ساز دەکەن و ئەو پێوەندییە تەنیا پێوەندییەک لەمەڕ تورکیا نییە لە هەمان کاتدا بۆ دێمۆکڕاتیک کردنی سووریا، بۆ دێمۆکراتیک کردنی عێڕاق و سبەینی لە پێناو دێمۆکڕاتیک کردنی ئێرانیش دا دەورێکی گرینگی هەیە. بەڵام لە بەرەی تورکیا دا سەبارەت بەو پێواژۆیە بەلانی کەمەوە ئێستا هیچ نابیندرێ.
پرسیار: عەبدوڵا ئوێجاڵانیش لەجێدا سەبارەت بە چەک دانان و جێ بەجێ کرانی فەسخ کردنەوە باس لە ئامادە کردنی زەمینەی سیاسی و حقووقی و یان حازر کردنی دەکا. لە ڕووی حقووقی و سیاسییەوە چ جۆرە هەنگاوێک هەڵبهێندرێتەوە بە مانای وەدیهاتنی بانگەوازەکەی ئوێجاڵانە یان ئەو شەرتە چۆن بەجێ دێ؟
بۆزئەرسڵان: ئەوە نازانم، ئەوە هەڵبەت بزووتنەوەی کورد تاو وتوێی دەکا و هەڵی دەسەنگێنێ، ئەو مەسەلەیە ئوێجاڵان دەی نرخێنێ، پ.ک.ک هەڵی دەسەنگێنێ  ئەوە کۆمەڵگەی کورد دەی نرخێنێ، چونکە پێم وایە ئەوە دیاردەیەکی زۆر گرینگە. بە بۆچوونی من لەو ڕووەوە تەنێ ئوێجاڵان بە بەردەنگ دانان دروست نییە، تەنێ پ.ک.ک یان دەم پارتی بە بەردەنگ دانان دروست نییە، ئەوە ئاشکرایە کە پێویستی بە بەردەنگان هەیە بەڵام  لەهەمان کات دا کۆمەڵگەیەکی کورد هەیە، ئەو کۆمەڵگە کوردە هەمووی دەبێ بێتە نێو بابەتەکە و لێی بدوێ. بۆ نموونە شارەدارییەکان هەن، سەرۆکی شارەدارییەکان هەم ئەوانەی کە قەیوومیان بۆ داناون و هەم ئەوانیدییان، بە هەزاران زیندانی سیاسی هەن ئەو زیندانیانە قسەیان پێیە لەو بارەیەوە بیکەن. بەڵام پێم وایە  ئەگەر باسی هەرە کەمیان بکەین شارەدارەییە کوردەکان،بەڕێوەبەرە هەڵبژێردراوەکانی کورد دەبێ بێنە ناو پێواژۆیەکە. شارەدارییەکان هەرکامەیان بە سەری خۆ و بەتایبەتی دەبێ حیسابیان بۆ بکرێ ئەوە هەتا بڵێی گرینگە. دووهەم بەردانی زیندانییە سیاسییەکان، سێهەم کرانەوەی دوان لە سەر مەسەلەی کورد کە لەوە دەبێ هەموو بوارەکان زیاد بکرێ، هەم لە چاپەمەنی و مێدیا دا، هەم لە زانکۆکان و لە کۆڕوکۆمەڵی ئاکادێمی دا، بو وێنە ئێستا لە ئاستی ئاکادێمی دا نالوێ و مومکێن نییە لەسەر دۆزی کورد تێزێک بنووسرێ. و چوارەم بابەتێکە کە لە زەمانی شازادە سەباحەدینەوە قسەی لێوە کراوە، لە ساڵی ١٩٠٧، ١٩٠٨ ەکان ئەو قسانەی هێنایە سەر زمان ئەویش پێداویستی لامەرکەزێتی. ئەو لامەرکەزێتی یە ئیلا و بیلا میکانیزمی ئۆتۆنۆمی نییە،ئیلا بیلا مەسەلەی فێدراسیۆن نییە بەڵام لە تورکیا بە شێوەیەک لە شێوەکان ئەو ناوچانەی کە خاوەن کۆمەڵناسی و کر (بافت) تایبەتین دەبێ ببنە خاوەنی خۆسەرییەکی لەمەر خۆیان. ئەوە تەنیا بۆ کوردەکان نییە.
پرسیار: ئایا ئەو سیستمە بۆ تورکیاش زۆر بەکەلک دەبێ؟
بۆزئەرسڵان: شازادە سەباحەدین ئەوەی دەگوت. دیارە ئاخرەکەی بە کارەسات و فەلاکەت تەواو بوو. هاوکارەکانی شازادە سەباحەدین ئێعدام کران بۆخۆی دوورخرایەوە و ناچار بوو هەڵێ و لە تاراوگە مرد. باسی ساڵی ١٩٠٧ دەکەین یانی ئەوە دیاردەیەکە کە سەد و بیست ساڵ لەمەوبەر باسی لێوە کراوە و هێشتا قەبووڵ نەکردنی هەڵبەت ئەو دیاردەیە دیارە بەسەری خۆی گیروگرفتێکە بەڵام وەکوو گوتم ئوێزاڵ تەواو بە شێوەیەکی کراوە دەیتوانی ئەوە بدا. ئوێزاڵ دەیگوت لامەرکەزێتی تەنێ چارەسەر کردنی دۆزی کورد نییە بەڵام لەهەمان کاتدا دیسان بەخۆداهاتنەوەی تورکیایە. دیسان بە نەخشەی تورکیا دا هاتنەوەیە. بە کۆمەڵگەی تورکیا دا هاتنەوەیە. بۆ ئەوەی کۆمەڵگەی تورکیا بتوانێ پێش بکەوێ ئەو لامەرکەزێتییە پێویستە. بەڵام وەک گوتم ئەگەر هەنگاو بە هەنگاویش بچینە پێشێ بەر لەهەموو شتێک دەبێ ئەو مەسەلەی قەیوم دانانانە چارەسەر بکرێ. کوردەکان دەبێ خۆیان لە  شارەدارییەکانی خۆیان بکەنە ساحێب و شارەدارییەکان دەبێ وەک کۆمەڵەی خۆسەر هەڵبسەنگێندرێن، کە ئەوە مافێکی قانوونی یە و قانوونی بنچینەیی دابینی کردووە.
پرسیار: لە داخویانییەکانی دا ئەردۆغان بە خودی دەرکەوتن لەو پێڤاژۆیە گوتی ئەوە لاپەڕەیەکی نوێیە. ئێوە ئەو بۆچوونە چۆن لێک دەدەنەوە؟
 بۆزئەرسڵان: دەمیش ئەوەی وەبیرهێنایەوە، لە پەیامەکەی ئوێجەڵانیش دا ئەوە  هەیە. لە پشتەوەی قسەکان و دەربڕینی زارەکی حەوجێ بە پڕاتیک و هەنگاونانی بەکردەوەیە. بۆ وێنە بڵێم بەردانی سەلاحەدین دەمیرتاش، عوسمان کاڤاڵا و فیگەن یوکسەک داغ یان  زۆر بە ئاشکرا ڕاگەیاندنی ئەوەی کە ئیتر چیدی قەیوم داناندرێ بۆ شارەدارییەکان. لابردنی فشار و بەرتەنگی لە سەر میدیای کورد و میدیاکانی دیکە. بەڵام پێم وایە بزووتنەوەی کورد ئەمەی زۆر بە ڕوونی دی، ئەوە لە پەیامی ئوێجاڵان دا هەیە، لە پەیامی دەم دا هەیە و لە لێدوانە جۆر بەجۆرەکانی پارتیی دەم دا هەیە. لە نێوان دۆزی کورد و دێمۆکڕاسی دا پێوەندییەک هەیە، لە تورکیایەکی دا کە دێمۆکڕاتیک نەکرابێ، بە بڕوای من جێ بەجێ کردنی دۆزی کورد نا مومکینە. لەبەر ئەوە دێمۆکڕاتیک کردن بۆ جێ بەجێ کردنی دۆزی کورد لە پلەی یەکەم دایە و ئەمن نییەتی ئەوە لە ڕێژیمی هەنووکە دا نابینم بۆ ئەوەی هەنگاوێکی ئەوتۆ هەڵێنێتەوە.
پرسیار: مەسەلەی هەنگاوهەڵێناوەی جەهەپەش هەیە. بەپێی قسەکانی ئوێزگیور ئوێزەل لەلایەکەوە جەهەپە دەیەوێ لە هەڵبژاردنی داهاتووی سەرۆک کۆماری دا ئەکڕەم ئیمام ئۆغڵوو کاندیدا بکا و دەڵێ " بەرپرسیارەتی هەر یەک لایەنە نییە" و لە داخویانییەک دا ئەوەی باس کرد. ئێوە ئەو داخویانییانەی دوایی چەهەپە چۆن دەبینن؟  لە دوایین قسەکردنم لەگەڵ ئێوە سەبارەت بە جەهەپە گوتتان " هیوام بە جەهەپە نییە" و ئاواش قسەکەتان تەواو کرد. چاوەڕوانیتان لەو داخویانییانەی دوایی چییە؟
بۆزئەرسڵان: هەر وەها هیوا بە جەهەپە بوونیش بە پێی ئەو ڕوونکردنەوانەی دەیدا بەش ناکا، جەهەپە دەبێ زۆر زیاتر لەوە بچێتە پێشێ. ئەگەر هەڵە نەکەم ئەکڕەم ئیمام ئۆغلوو لە هەمان وتە دانی دا کە باسی کوردانی دەکرد ئاماژەی بە مستەفا کەماڵیش کرد.ئەوەی کە گوتی دۆزی کورد جێ بەجێ دەکەم بەڵام ڕێبەری مەزنمان مستەفا کەماڵی قارەمان کوا ئەوە دەگوترێ. ئیدی تورکیا درک بەوە ناکا. لە سەرکوتکردنی ڕاپەڕنی شێخ سەعید دا بە هەزاران ئینسان کووژران، زیلان بێننەوە بیرتان و ئەو گوندانەی کاول کران، ئەو گوندانەی بە شانازییەوە خاپوور کران، دۆزی دەرسیم، گشت ئەوانە کێ کردی؟ ئەوانە هەموویان لە دوای هاتنەسەر کاری دەسەڵاتەکانی دوای مستەفا کەماڵ نەکران، یانی جەهەپە دەبێ حیسابی خۆی لەگەڵ کەماڵیزم پاک بکا و لە نوختەیەک دا لەگەڵ تاریخی خۆی حیسابی پاک بکا. ئایا کارێکی ئەوتۆ دەتوانێ بکا؟ جەهەپە بە شێوەیەک لە شێوەکان پارتییەکە کە دێمۆکڕاسیی شۆڕ دەکاتەوە بۆ سیکولاریسم و سەرەتی بەو دەدا لەهەمان کاتدا دێمۆکڕاسی بە جێبەجێ کردنی دۆزی کورد نازانێ. یان بەلانی کەمەوە حاڵی حازر ئەو جۆرەی پێویستە وای نابینێ و بۆ ئەوەی وای ببینێ بەلانی کەمەوە دەبێ لەگەڵ ڕابردووی خۆی حیسابی پاک بکا. لە حاڵی حازر دا نابینم کارێکی ئەوتۆ بکا.
پرسیار: لە ئاستی جیهانی دا بە گشتی بانگەوازی ئوێجاڵان زۆر بە گرینگی وەرگیرا. دەوڵەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا داخویانییەکی دا. دوڵەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە داخویانییەکەی دا سەرنجی دایە سەر ڕۆژئاوا و ڕایگەیاند ئەو بانگەوازە ڕێگا دەکاتەوە بۆ کەمبوونەوەی گرژی لە ڕۆژئاوا . ئێوە بەرتەکەکانی سەبارەت بەو بانگەوازە چۆن شڕۆڤە دەکەن؟ ئایا دنیا هیچ هەنگاوێک هەڵدەهێنێتەوە بۆ ئەوەێ ئەو پێواژۆیە بگاتە نوختەیەکی گۆڕان ؟
بۆزئەرسڵان: ئەو وەزعەی دنیای تێدایە زۆر باش نییە، یانی ئەوە لە مەسەلەی ئوکڕاین دا دەبینین، ئەوە لە مەسەلەی غەزە دا دەبینین، یانی لەو هەلومەرجەی دا کەهەین بەڕاستی زۆر باش نییە و بە داخەوە لە ئوڕووپا دا هێزێک نییە، سبەینێ ڕەنگە لە ئوڕووپا هێزێکی ئەتۆ ساز بکرێ و سەرهەڵێنێ، کاتێک باسی هێز دەکەم مەبەستم تەنێ هێزی عەسکەری نییە، باسی هێزی ئەخلاقی، هێزی مەعنەوی دەکەم. یانی هێزیێکی مەعنەوی کە خاوەنی ڕوانگەیەکی بە قیمەت بێ. حاڵی حازر ئوڕووپا هێزێکی وای نییە. دەوڵەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا سیاسەتێکی هەلپەرستانەی هەیە و سبەینێ چ دەکا نازانم بەڵام لەو هەلومەرجەی ئێستای دنیا دا لەو هەلومەرجە ئاڵۆزەی ئێستا دا لە میدیای جیهانی لە هەموویان دا  و لە لای گشت حکوومەتە گرینگەکان ئەو بانگەوازەی ئوێجالان کاردانەوەیەکی گرینگی هەبوو، تۆ بڵێ گشت دەسەڵاتەکان ئەگەر تەماشای ئەڵمان بکەی، تەماشای فەڕانسە بکەی سڵاویان لەو پێشوەچوونە کرد و ئەوە دیاردەیەکی زۆر زۆر گرینگە یانی قەبووڵ کردنی مەشڕووعییەتی دۆزی کورد و قەبووڵ کردنی ئەو دەورەی ئوێجاڵان دەیگێڕێ و هیوادارم کە هەنگاوی دوای ئەوە هێنانە دەری پ.ک.ک لە لیستەی ڕێکخراوە تیڕوریستیەکان بێ.
پرسیار: ئایا لەو لیستەیەی لا دەبەن؟
بۆزئەرسڵان: بێلژیک ئەو کارەی کرد، کاتێک ڕێکخراوێک بڵێ کە ئەمن ئیدی خەباتی چەکداری ناکەم ڕاگرتنی لە لیستی تێرۆریزم دا بێ مانایە و هیچ واتایەکی نییە. بوونی پ.ک.ک لە لیستی تێڕۆر دا مەشڕووعییەتێکی دەدا بە هەڵسوکەوتی تورکیا، ئەگەر سبەینێ هەنگاوێکی ئەوتۆ هەڵبهێندرێتەوە ئاشکرایە ئەوە بە مانای لە دەستدانی ئەو مەشرووعییەتەی تورکیایە.
پرسیار:پێداگری دەکرێ لە سەر دەوری ئەمپریالیزم. هێزە جیهانی و ناوچەیەکان لە سەر ئەو وەزعە تازەیە چ دەڵێن؟ سەبارەت بە دەستپێشخەری ئوێجاڵان لەمەڕ یەکێتیی کورد – توک چ دەڵێن؟
بۆزئەرسڵان: لە ڕۆژئاوا، لەهەموو وڵاتانی ڕۆژئاوا، لە جێدا چاوەڕوانییەک هەیە بۆ ئەوەی دۆزی کورد لە تورکیا بە شێوەی سیاسی جێبەجێ ببێ. ئەو چاوەڕوانییە بریتی نییە لە یەکێتی و برایەتی کورد و تورک، بەڵکوو جێبەجێ بوونی ئەو مەسەلەیەیە. لەبەر ئەوە لەهیچ شوێنێکەوە دژی ئەو دەستپێشخەرییە دژایەتییەک نەبووە. بە لانی کەمەوە لە ئوڕووپاوە هەست ناکەم کاردانەوەیەکی ئەوتۆ هەبێ. دیارە ئەوە هۆی جۆر بەجۆری هەیە. یەکەم مەسەلەی ویژدانە چونکە لە ئوڕووپا هەموو کەس دەزانێ کە لە بنچینەی مەسەلەی کوردستان دا پەیماننامەی لۆزانی ساڵی ١٩٢٣ هەیە. دەزانن چۆن دەستیان لە کوردان بەر دا. دووهەم ئەوەیە هیچ کەس نییە کە بییەوێ تورکیا لە نەزمێکی بێ سەباتی دابێ. سێهەم بوونی موهاجیرانی تورکە لە ئوڕووپا و لە ناو ئەوان دا شەپۆلی ڕادیکالیزم هەستان. هیچ هۆیەک نییە بۆ برایەتی کورد و تورکان، بۆ دوژمنایەتیشیان چ سۆنگە و هۆیەک نییە، بۆ برا نەبوونیشیان هیچ سەبەێک  نییە. مەسەلە دامەزرانی یەکسانییە لە ناویان دا. یانی یەکسان بوونی کوردەکان و تورکەکان. لە دوای ئەوە گەلۆ دەبنە برا یان نابن ئەوە بۆخۆیان بڕیاری لە سەر دەدەن، بەڵام بۆ ئەوەی ئەوە پێک بێ بەر لەهەمووشت ناسین و ددانپێداهێنان پێویستە. ئەگەر کوردەکان بە ڕەسمی نەناسرێن مومکین نییە باس لەو برایەتییە بکرێ. تەنیا و تەنیا لە قبووڵ و پەسندی بوونی کوردان دایە و قەبووڵکردنی مافی یەکسانیانە کە کورەکان دەتوانن ببنە برای تورکەکان. و بە هەمان شێوە ئەمن پێم وایە هێزە ئەمپریالیستەکان لا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناکەنەوە، لە زەمانی خۆی دا لایان لێ دەکردەوە و پێیەوە خەریک بوون لە ساڵانی ١٩٦٠، ١٩٧٠ کان دا، لە سەردەمی شەڕی سارد دا ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست زۆر گرینگ بوو بەڵام لەماوەی بیست ساڵی ڕابردوو جگە لە مەسەلەی ئیسراییل نەبێ و تا ڕادەیەک مەسەلەی کورد نەبێ هێزە ئەمپریالیستەکان هێندە خۆ بە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە خەریک ناکەن. ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە مێژە گرینگی ستراتێژیکی خۆی لە دەست داوە. لە ڕوانگەی دەوڵەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاوە ئەوەی ئێستا گرینگ بێ پاراستنی ئیسراییل و وەک گوتم بەشکم پاراستنی شانشینەکان و گەورە نەبوونەوەی ئیسلامییەکانە و ئەگەر مومکین بێ خیانەت نەکردنە بە کوردان. بۆیە دەڵێم ئەگەر مومکین بێ چونکە لای ئەوان کوردەکان هێندە گرینگ نین. ڕاستت بوێ دەتوانێ نەش بێ. لە ئوڕووپا وەزعەکە بڕێک جیاوازە. لە ئوڕووپا هیچ وڵاتێک نییە کە دەست لە ئیسراییل بەر دا و پشتی بەتاڵ کا. هاوپشتی و هاوپێوەندی لەگەڵ ئیسراییل بەردەوام دەبێ و لە هەمان کاتدا سەمپاتییەک هەیە لە ئاست کوردەکان و هەر وەها بۆ جێبەجێ کردنی مەسەلەی کورد. بەڵام پێویستە ئەوە لە زەینی خۆمان دەرباوێژیبن کە بەڵێ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دڵی دنیایە و لەم قسانە. شتێکی ئاوا بیست ساڵە نییە، پێویست مرۆ درک بەوە بکا.
پرسیار: پ.ک.ک بڕیاری ئاگر بەسی داوە. بە دوای بانگەوازەکە دا ئێوە هەنگاوێکی ئەوتۆ چۆن هەڵدەسەنگێنن؟
بۆزئەرسڵان: هەڵبەت ئوێجاڵان چەندە لەوە ئاگادارە، یان چۆن شتەکان دەخوێنێتەوە ئەوە نازانم بەڵام بەڵکوو ئاگادارکردنی وی لە پێشوەچوونێکی ئەوتۆ ڕەنگە مومکین بێ. لە جێدا باسی ساز کردنی پێوەندییەک لە نێوان ئوێجاڵان و پ.ک.ک دا کرابوو و پ.ک.ک ش قەبووڵی کرد بوو دووەهەم لێرە دا یەکدەنگییەک پێویستە و سێیەم  پێم وایە لەو بانگەوازە دا هەرچەندبە پەلەش خوێندبێتمەوە گرینگ وەگیان خستنێتی. 
پرسیار: بۆ ئەوەی بە تەواوی دەست لە چەک بەربدرێ قسەی ئاوا هەیە کە پێویست دەکا ئوێجاڵانیش بێتە ناو ئەو پێواژۆیە؟
بۆزئەرسڵان:  ئەوە زۆر  زۆر گرینگە، یانی زۆر شت لە ئاست قسە دا مانەوە تێر ناکا دەبێ بە کردەوە بکرێ.  بەشداری ئوێجاڵان لە کۆنگرەی پ.ک.ک دا ئەوە لەهەموو شتێکی دیکە تەبیعی ترە چونکوو ئەو سەرۆکی ڕێکخراوەکەیە، باسی ڕێبەڕێک دەکەین کە بەڕەسمی سەرۆکی پ.ک.ک یە.
پرسیار: ئەو پێشوەچوونانەی کە هەن دەتوانێ وەزعێکی ئاوا بخولقێنێ؟ چونکە پێشوەچوونی زۆر جیدی هەیە. ئەوەش مەسەلەیەکی زۆر جیدییە. ئایا تورکیا " ئیزنی" ئەوە دەدا؟
بۆزئەرسڵان:  ئەوە هەمیشە دەڵێم وڵام دانەوەی ئەو شتانەی لە داهاتوو دا ڕوو دەدەن بە ڕاستی ئاستەمە. ئایا تورکیا ئەو داوایە قەبووڵ دەکا؟ تورکیای ئێستا وڵامی ئەرێنی ناداتەوە، پێشوەچوونەکانی سبەینێ چ دەبن دیارە پێشبینی کردنیان بۆ من مومکین نییە. بەڵام هیچ کەس هەڵناستێ بڵێ لەمانگی ئۆکتۆبر دا چاوەڕوانی پێشنیارێکی ئەوتۆی لەلایەن باغچەلییەوە دەکرد. بەلانی کەمەوە ئەمن پێم وا نەبوو بێ و شتێکی وا بڵێ. هێشتا ناتوانم لە کۆدەکانی ئەو پێشوەچوونە تێ بگەم، بەڵام ئەو پێشوەچوونە ئیدی وەڕاست گەڕا، لە بنچینەی ئەو پێشوەچوونە دا شەڕی غەزە هەبوو، هێشتا شەڕی لوبنان نەبوو، هێشتا حیزبوڵا نەشکابوو، با ئیسراییل دەستی خۆی لەو مەسەلەیە  وەرنەدا بۆیە دەبێ ئەو مەسەلەیە چارەسەر بکەین، نیگەرانییەکی ئاوا لە گۆڕێ دا بوو، بەڵام بێ ئەوەی کەس چاوەڕوان بکا هەنگاوێکی ئاوا هەڵێندرایەوە. تا ئەو جێگەی من بزانم دوێنێ لە چاوپێکەوتنێکی تونجەر باکرهان دا گوتی کە باغچەلی تەلەفۆنی بۆ کردووە و پێی گوتووە بەیەکەوە دێمۆکڕاسی دادەمەزرێنین. لە جێدا، کەسێکی کە زۆر زیاتر لە ئەردۆغان خاوەنی بیروڕای ڕاست ئاژۆیانەیە ئێستا لە کاتێکدا کە چاوەڕوان ناکرێ هێندێک وەپێش ئەردۆغان کەوتووەتەوە لە هێندێک بابەتان دا. هەر وەکوو گوتم من لە کۆدی ئەو قسانە تێناگەم. بە ئەگەری زۆر لە داهاتوو دا هێندێک بەڵگە دەگاتە دەستمان، هێندێک بیرەوەری دەنووسرێن، هێندێک لێکدانەوە دەکرێن، ئەو لێکدانەوانەی کە لە ناوخۆی پارتییەکان دا دەکرێن، ئەوانە ئێستا بە دەستمانەوە نین. بەڵام کەس چاوەڕوانی شتێکی وای نەدەکرد یانی ئێستا لەو هەلومەرجانە دا تورکیا هەستێ ئیزن بدا کە ئوێجالان لە کۆنگرەی پ.ک.ک دا بەشداری بکا منیش پێم وا نییە ئەو ئیزنە بدا.
پرسیار: پێویستی پێی هەیە، بەڵام وا نییە؟ پ.ک.ک بە چەمکی جۆر بەجۆر پێداگری دەکا.
بۆزئەرسڵان: بەڵام  لە ڕوانگەی منەوە ئەوی هەرە گرینگ چەک دانانی پ .ک.ک و دۆزی ڕۆژئاوا لە یەک جوێ کردنەوەیە. دەبێ ڕۆژئاوا وەک دیاردەیەکی کوردستانی سووریا لێک بدرێتەوە، وەکوو پرسێکی لەمەڕ سووریا و نەک دڕێژەیەک لە چالاکی پ.ک.ک. یانی بۆچوونی شەخسی من بەساڵان ئەوەیە کە نە لە ئێران و نە لە تورکیا خەباتی چەکدارانە نەپێویستە و نەمومکینە و هەلومەرجی سەرکەوتنیان لە گۆڕێ دا نییە. سەردەمی خەباتی چەکدارانە تەواو بووە.
 بەڵام لە ڕۆژئاوا دیاردەیەکی کورد هەیە، ئەو دیاردەیە مانەوەی تەنیا وەک دیاردەیەکی سیاسی مومکین نییە، تەنیا مانەوەی وەک هەرێمێکی خۆسەر مومکین نییە، ئەو ناوچەیە دەبێ بپارێزدرێ. گەلۆ ئەو ناوچەیە چۆن دەپارێزدرێ دەکرێ بە ئەڕتەشێکی کوردی بپارێزدرێ، دەکرێ ئەوە بە یەکانگیر بوونی هەبوونی عەسکەریی کورد لە ئەڕتەشی سووریا دا بپارێزدرێ، دەکرێ بە پەیوەست بوونی رێبەرە عەسکەرییە کوردەکان لە ئەڕتەشی سووریا دا بپارێزدرێ . لێرە دا هەبوونی عەسکەری تۆبزی و پێویستە. لەو ڕوانگەیەوەیە دەڵێم لە حاڵی حازر دا بۆ من هەرە گرینگ بەڵکوو لە دەرەوەی پێشوەچوونەکانی تورکیا خودی دەرکەوتن لە ڕۆژئاوا و خۆ لێ بە ساحێب کردنی، پاراستنی ڕۆژئاوا و زێندوو ڕاگرتنی ڕۆژئاوایە.  یانی هەم بزووتنەوەی کورد لە تورکیا، هەم بزووتنەوەی کورد لە سووریا تا ئەو جێگایەی من بزانم بزووتنەوەی کورد لە باشوور لەوە تێ دەگەن. یانی پێوەندی نێوان باشوور و ڕۆژئاوا ئێستا جارێکی دیکە هەر دوو لا پێی دا دێنەوە کە ئەوە خۆی پێشوەچوونێکی زۆر گرینگە و پێم وایە لێرەش دا هەم دەوڵەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا دەتوانێ دەوڕێکی زۆر بگێڕێ و هەم ئوڕووپا دەتوانێ زۆر دەور ببینێ، پێویستە گرینگی بەوە بدرێ، لە دەرەوەی ئەوە وەکوو گوتم لە ناو پ.ک.ک دا و لە کۆنگرەیەکی پ.ک.ک دا کە ئوێجاڵانیش بەشداری تێدا بکا لە بانگەوازی ئوێجاڵانیش دا بە پێچەوانەی ئەوە چ ڕچەیەک نابینم.
پرسیار: بەڵکوو لەو پێواژۆیە دا هەرێمی فێدراڵی کوردستانیش هەبێ. هەر نەبێ ئاگادار دەکرێ. ئەوەندەی ئێمە دەزانین. ئایا سەرکەوتنی ئەو پێواژۆیە بۆ ئیدارەی ئەوێش بەکەلک دەبێ؟
بۆزئەرسڵان: یانی ئەو کەسانەی کە وەکوو ئێمە ساڵانی   ١٩٨٠ کانیان تەجروبە کردووە ڕووبەڕووی تڕاومایەکی زۆر هاتن، ئەو دەمی بزووتنەوەی کورد بزووتنەوەیەکی هەڵتەکاو و پارچە پارچە بوو و بزووتنەوەیەک بوو کە لە ناوخۆی شەری یەکتری دەکرد ساڵانی ٩٠ کانیش هەر وا بوو و لە ماوەی دە ساڵی ڕابردووش دا گرژی زۆر جیدی لە ناو بزووتنەوەی کورد دا هەبوو و دابران ڕووی دا، ئێستا پاراستنی یەکێتیی زۆر گرینگە . وەکی گوتم پێوەندییەکانی ڕۆژئاوا و باشوور بەڵانی کەمەوە کرانەوەی سنوور، پشت گەرمی دان و دەرفەتی موزاکەرەی ئاکترەکان لەگەڵ یەکتری و بەیەکەوە قسە کردنیان زۆر زۆر گرینگە. لەبەر هۆکاری مێژوویی کوردەکان بە بێ ئەوەی بیانەوێ لە بەر هۆکارە مێژووییەکان کوردستان چوار پارچەیە. ئەو چوار پارچەیە لە هەمان کات دا بە مانای چوار نەریت، بە مانای چوار جیهان بینی، بە مانای چوار کولتووری سیاسی یە. دەبێ گشت ئەوانە قبووڵ بکرێ . ئەو پلورالیزمەی کەدابەشکردنەی کورد سازی کردووە، بەبێ ئەوەی خۆی بییەوێ ئیستا دەبێ بکرێتە دەوڵەمەندییەک و ئەوە بە مانای قەبووڵ کردنی کوردستان خۆیەتی. قەبووڵ کردنی باشوور لە لایەن ڕۆژئاواوە، قەبووڵ کردنی ڕۆژئاوا لەلایەن باشوورەوە. دیتنی واقعییەتی کورد لە تورکیا لە لایەن باشوورەوە، ئەو ریالیتەیە هەم لە باشوور درێژە بە بەردەوامی دەدا و هەم خۆی بوونێکە بە خەسڵەت و کاراکتێری لەمەڕ خۆیەوە. بە باوەڕی من قەبووڵی ئەو پلوورالیزمە زۆر زۆر گرینگە، کورد بوون وەک دیاردەیەکی ناوچەیەک هەڵسەنگاندن و وەک ناوچەییەکی تاقانە هەڵسەنگاندن بەڵام لە هەمان کاتدا لەو تاقانەبوونەیەی دا  قەبووڵی پلوورالیزمێک و هەڵسەنگاندنی ئەو پلورالیزمە وەک دەوڵەمەندییەک، ئەوە نەک وەک گرفتێک بەڵکوو وەک ڕاستییەک دیتن و پێم وایە ڕوداو و پێشهاتەکانی ئەو سێ چوار مانگەی ڕابردوو هی هەرە گرینگن و قەبووڵی ئەوە یانی دیداری مەزلووم عەبدی و مەسعوود بارزانی لە ڕوانگەی منەوە لە ماوەی دەساڵی ڕابردووی مێژووی کورد دا یەک لە پێشوەچوونە گرینگەکانە

ئاژانسی مێزۆپۆتامیا / مەهمەت ئەسڵان