Rawêj, Thursday 3 October 2024 at 20:00 hours CET

بەشێک لە قسەکانی پرۆفێسۆر عەبباس وەلی لە سەر قەیرانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست

بەشێک لە قسەکانی پرۆفێسۆر عەبباس وەلی لە سەر قەیرانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەوتووێژ لەگەڵ دوکتور لەیلا مروەتی لە ڕادیۆ دیالۆگ، چوارشەمە ٢-ی ئۆکتۆبری ٢٠٢٤

...ئەمن فکر دەکەم ئێمەی کورد نابێ هێندە هیوا و هومێدمان بە نەزمی تازەی ئیسراییلی هەبێ. یەکەم، کەسانێکی کە ئێستا لە ئیسراییل حکوومەت دەکەن ئامانجی ئەوان دە ڕاستیدا ئەوەیە کە ڕێژیمی ئێرانێ تەخت بکرێ. شتێک وەکوو ئەوەی کە هیچ هێزی نەمێنێ. وەکوو دووپاتەبوونەوەی ئەو وەزعەیە کە لە عێڕاقێ سازیان کرد پاش شەڕی کەنداوی. دەوڵەتی عێڕاقێ زۆر بێ هێز بوو بەڵام لە سەر کار ماوە. ئامانجی نەتەنیاهوو و تیمی نەتەنهاتوو دامەزرانی دێمۆکڕاسی لە ئێرانێ نییە و ئەو پەیامەشی دا بۆ کوردان و بەلووچ و عەڕەب و لوڕ و تورکەمەن و ئەوانە، بۆ خۆی زۆر گرینگە، بۆ خۆی ڕووی قسەی لە دەوڵەتی فارس بوو. هێندێک دەڵێن باشە ئەگەر بێتوو وەک زەمانی سەدامی لێ بێ چون هەریمێک لە کوردستانی دادەمەزرێ. ئەمن فکر دەکەم لە بارودۆخی ستراتێژیکی ئێرانێ دا و گرینگیی ستراتێژیکی کە ئێران هەیەتی بۆ ڕۆژئاوا ئیحتیمالێکی ئاوا زۆر زەعیفە، ناڵێم غەیری مومکینە بەڵام لاوازە. لە لایەکی دیکەشەوە ئەوەش بڵێم ئەو حەڕەکاتەی کە ئێستا دەوڵەتی ئیسرائیلی کردوویەتی بەرەو ئۆپۆزیسیۆنی ئێرانێ ئەوە حاڵەتێکی تایبەتی هەیە. ئەوان گەڕانەوەی سیستمی پادشاییان لە ئێرانێ دەوێ و ئەوەش بڵێم ئەو سیستمی پادشاییەی کە بەر ئەساسی ئەوەی لە قسەکانی وتەبێژەکانی سیستمی سەلتەنەتی گوێمان لێ دەبێ هێندە بۆ کوردان و بۆ نەتەوەکانی غەیری فارس مزگێنی ئایەندەیەکی خۆش و باش نادا بە ئێمە. جا من فکردەکەم هێزە کوردییەکان نابێ لە بڕیاردان دا ئێستا پەلە بکەن. بە نەزەری من هەڵوێست دەربڕین لە سەر ئەو قەیرانەی کە داهاتووی مەعلووم نییە لە هەلومەرجی ئێستا دا کارێکی عاقڵانە نییە.

پرسیار: یانی کورد نابێ هیچ مەوزعێک بگرێ.

وەلی: نا نا، ئەلئان چەندین جوور موحاسەبە  دەبێ بکرێ. چەندین جوور موعادەلات بۆ حەڕەتەکە دابمەزرێندرێ. بزانین ئاکامەکەی کە دێتە پێشێ لەکام یەک لەو موحاسەباتەی نزیک دەبێ.ئەمن باوەڕم بە وەی نییە کە ئامانجی ئیسراییلی ئەوە بێ ڕێژیمی لە ئێرانێ بڕووخێنێ و بڵێ فەرموون ئەوە ئازادی، ئیسراییل هەدەفی ئێرانێکە کە بێ هێزە. ئێرانێکە کە ناتوانێ لە دەرەوەی خۆی ئیقدامات بکا. لە بیرتان بێ کە لە ساڵی ١٣٩١- ١٣٩٢ ش کە وەختێکی سەدام تەسلیم بوو ئەمریکا گەمارۆی لە سەر هێزی هەوایی عێڕاقێ دانا، هێزی هەوایی کە باڵی سابیتیان هەبوو هەمووی گەمارۆی لە سەر داندرا ئەوەی کە ئازاد ماوە لە دەست سەدامی دا ئەو هێزی هەواییەی بوو کە باڵی سابیتیان نەبوو. یانی فیکسد وینگ نەبوون. ئەوە تەئسیرێکی زۆر گەورەی هەبوو لە گەڕانەوەی سەدامی دا بۆ کوردستانێ. ئێمە دەبێ دیقەتێ بکەین دەوەی دا و هەموو شتێک موحاسەبە بکەین. ئیسراییل بۆ ئەوەی کە بتوانێ هێزێمۆنی نیزامی خۆی تەرجومە بکاتەوە بە هێژێمۆنی سیاسی دەستی ئاواڵە نییە. ئەوە ١٩٨٢ نییە کە ئیسراییل چووە لوبنانێ، سازمانی فەتحی دەرکرد، سازمانی فەتح مەجبوور بوو بچێتە تونێسێ، لە توونێسێ ماوە، لەوێ مەجبوور بوو چەک دابنێ، مەجبوور بوو ئیسراییلی بە ڕەسمیەت بناسێ، مەجبوور بوو بێتە ناو موزاکەراتی ئاشتی و لەو موزاکەراتی ئاشتییەش دا چی بە دەست نەهێنا.

ئەلئانەکە پاش وی ئەو حکوومەتانەی کە لە ئیسراییلی هاتوونە سەر کار بە شێوەیەکی زۆر سیستماتیک بەرەو ئەوە ڕۆیشتوون کە خودی پڕۆژەی دوو دەوڵەتی لە بەین بەرن. یانی تەواوی بنەمای ئەوەی فەلەستین سوڵحی لەگەڵ کردبوون لە بەینیان برد. ئەوە یەکێک لە ڕیشەکانی ئەم قەیرانەی ئێستایە. ئیسراییل وەکوو ساڵی ١٩٨٢ دە تەرجومانی هێژێمۆنی نیزامی و ئەمنییەتی خۆی بە هێژێمۆنی سیاسی خۆی دەستی بەو شێوەیەی ئاواڵە نییە و لەو بابەتەوە ئەمن فکر دەکەم  ئەو بابەتە درێژخایەنتر دەبێ، بەردەوام دەبێ و ئەوەی کە دەوری کلیلی دەبێ ئەو بڕیاریە کە ئێستا کابینەی ئیسراییل دەیەوێ بیدا بۆ ئەوەی کە چ سیاسەتێک دەربارەی ئێرانێ دا وەپێش بگرێ و چ جوورە عەمەلێکی تۆڵەئەستێنانە لە هەمبەر ئێرانێ دا بکا. چون ئەوە ئەگەر حیساب شودە موناسیب لەگەڵ عەمەلەکەی ئێرانێ بێ بەو مەعنایەیە کە ئەو قەیرانە دەو چوارچێوەیەی دا کە ئەلئان هەیە دەمێنێ. ئەگەر ئەوە جوورێک بێ کە واقعەن ئێرانی لە ڕووی ئابوورییەوە نابوود بکا بەومەعنایەیە کە ئەو قەیرانە دەچێتە قۆناغێکی سەرتر. ئەو دەمی ئێران مەجبوور دەبێ عەمەلیاتی نیزامی توندتر بکا بەڵام لە درێژخایەن دا ئێران ناتوانێ لە نەزەری نیزامییەوە حەریفی ئیسراییل بێ. ستراتێژی ئێرانێ لە هەمبەر ستراتێژی ئیسراییلێ کە ئامانجی ئەوە بوو کە ئیرانێ ئیزۆلە بکا و ئەو باسکانەی، ئەو هێزە پڕۆکسییەکان لە ناو بەرێ لە هەمبەر ئەوە دا ستڕاتێژی ئێرانێ ئەوەیە کە نەهێڵێ ئەو هێژێمۆنی نیزامی ئەمنییەتی ئیسراییلی ببێ بە هێژێمۆنی سیاسی لە مەنتەقە دا چون دەزانێ کە دەوڵەتە عەڕەبییەکان بە هیچجوور پێشی ئەوە ناگرن. ئەوان حازر دەبن لەگەڵ ئیسراییل سوڵح بکەن و حازر دەبن لەگەڵ ئیسراییلێ بڕۆن و هەم ئاهەنگ بن لەگەڵی و ئەو نەزمە بەرقەرار بێ. ئەمن زۆر زۆر تەردیدم هەیە نەزمێکی کە ئیسراییل باسی دەکا نەزمێکی دێمۆکڕاتیک بێ. چون ئیسراییل لە هەموو مەنتەقە دا بۆ ئەوەی هێژێمۆنی سیاسی خۆی بپارێزێ دەبێ دەگەڵ دەوڵەتە زیدی دێمۆکڕاتیک و غەیرە دێمۆکڕاتیکەکانی عەڕەبی بسازێ و ئەوانە تەقوییەت بکا. بۆ ئەوەی کە هێژێمۆنی خۆی ڕاگرێ ئێران لە وەزعێکی وا دا ڕابگرێ کە نموونەکەی وەک سەدامی پاش شەڕی ئەوەڵی خەلیجێ بێ. جا بۆیە ئەمن لەو باوەڕە دام هێزە کوردییەکان مەعقوول ئەوەیە لە نەزەر منەوە، ئەوان شایەد بلێن ئەمن هەمیشە قسەی بێ مەعنا دەکەم، بەڵام ئەمن فکر دەکەم وا چاکە هەموو بژاردەکانیان ئاواڵە ڕابگرن بزانن ئاکامی ئەو وەزعە چی لێ دێ. تازە ئەو ئاکامەش ، ئاکامێکی درێژخایەن نابێ، دەبێ ئەوەمان لەبەر چاو بێ کە ئاکامی درێژ خایەن چییە، ئاکامی دەستبەجێ چییە بەڵام ئەوەی کە بێ ئەوەی تەعەقولێکی سیاسی بکەن بێن بەیانییە بدەن و هەڵوێستی خۆیان لە سەر سیاسەتێکی کۆنکرێت کە هەتا ئێستا ئاکامەکەی مەعلووم نییە دەرببڕن بە نەزەری من کارێکی دروست نییە....

ژیاننامە نووسی ژنانی کورد.هەڤپەیڤین لەگەڵ دوکتورهاشم ئەحمەد زادە، پێنجشەمە ١٦-ی مەی ٢٠٢٤

هەڤپەیڤین لەگەڵ دوکتور هاشم ئەحمەد زادە سەبارەت بە ژیاننامە نووسی، بیرەوەری نووسی ژنانی کورد. ئەم بەرنامەیەی ڕاوێژ پێنجشەمە ١٦-ی مەی ٢٠٢٤ بە شێوەیەکی ڕاستەوڕاست لە تێلێڤیزیۆنی ستێرکەوە بڵاو کراوەتەوە.
حەسەن قازی: بینەرانی خۆشەویست بەخێر بێنەوە بۆ بەرنامەکی دیکەی ڕاوێژ، لە بەرنامە ئەمجارەمان دا میواندای دەکەین لە بەڕێز، زۆر خۆشەویست دوکتور هاشم ئەحمەدزادە کە زۆر جار لە بەرنامەی ڕاوێژ دا بەشداری کردووە، دوایین جار لە مانگی ژانڤییەی ساڵی ٢٠٢١ بوو لەو بەرنامەیە دا باسی ئەدەبییاتی سەردەمی کۆماری کوردستانمان کرد، زۆر خۆشحاڵین بەڕێزیان جارێکی دیکە لەم بەرنامەیە دا بەشدارییان کردووە. بەڕێز ئەحمەد زادە مامۆستای زانکۆ و هەر وەها لێکۆلەرەوە و ڕەخنەگری ئەدەبی یە و لەو ساڵانەی دوایدا زۆر نووسراوە و کتێبی هەیە لەو بارەیەوە. لەم بەرنامەیەی ئەم جارە دا حەول دەدەین سەبارەت بە مژاری بیرەوەری نووسی و ژیاننامەنووسی لەلایەن ژنانی کوردەوە هێندێک بدوێین. دەزانین بەخۆشییەوە لەو ساڵانەی دواییدا ژمارەیەکی زۆر لە ژنانی کورد بە زمانی جۆر بەجۆر بەزمانی ئینگلیسی و بە تایبەتیش بە زمانی نەتەوەیی خۆیان بە زمانی کوردی شەرحی ژیانی خۆیان نووسیوە کە دیارە هەموویان لە خەباتی سیاسی دا بەشدار بوون. زۆر زۆر بەخێر بێی بەڕێز ئەحمەدزادە.
دوکتورهاشم ئەحمەدزادە: زۆر سپاس کاک حەسەن سپاس بۆ میوانداریتان و بە هیوای ئەوەی کە باسێکی تێروتەسەل لەسەر ئەو مژارەی باستان کرد پێشکەشی بینەران بکەین .
قازی: لە بەرنامەی ئەمشەو دا زیاتر لە سەر ئەم دوو کتێبەی لێرەن ڕاوەستین، یەکیان " مانای ژیانم" [کتێبەکان نیشانی بینەران دەدا.ح.ق] ئی نەمر کۆبڕا عەزیمی و ئەویدەکەشیان ئی بەڕێز مەلەکە مستەفا سوڵتانی کە بەداخەوە تا ئێستا دەرفەت نەبووە بیخوێنمەوە، کە بەخۆشییەوە بەڕێز مستەفا سوڵتانی زیندووە. بەڵام پێش ئەوە پێم خۆش بوو بەگشتی هێندێک باسی جیاوازی نێوان ژانری ژیاننامەنووسی و بیرەوەری نووسی بکەی.
ئەحمەدزادە: بەشێوەیەکی زۆر گشتی هەر لە زەمانی زۆر کۆنەوە ژانرێک هەبووە کە دەکرێ مرۆ باسی بکا چۆن سەری هەڵداوە و چۆن لە ڕەوتێک دا گەشەی کردووە بە نێوی biography وەک دەبینی دوو وشەی لاتین لە تەنیشت یەکتر داندراون بایۆ و گڕافی یانی ژیان _ نووسین. لەم ساڵانەی دواییدا لەبەر هێندێک هۆکاری تێکنیکی لە باری لێکدانەوەی تایبەتمەندی ژانریانە و جۆری ئەدەبی ئەوەی کە ئەو شتانە کە لە سەر ژیان دەنووسرێن ئەدەبی گێڕانەوەیین، مێژوون، فیکشنن، نانفیکشنن، داستانن، غەیری داستانن چین هاتن زۆر سەرنجڕاکێشە ئەوە کاک حەسەن تێڕمێکی ئینگلیسییان دانا کە دروست وەرگێڕانی بایۆگڕافی یە بەڵام بە وشەی ئینگلیسی ئەوڕۆ life writing بایۆ لایف، گڕافی ڕایتینگ بەڵام ئەم لایف ڕاتینگ ە بووە بە چەمکێکی زۆر بەڕبڵاو هەموو جۆرە گێڕانەوەکان، یان ڕەنگدانەوەی گێڕانەوەکان و بەسەرهاتەکان و بیرەوەرییەکان و ژیان و چی و چی دە خۆیدا کۆ دەکاتەوە. تەنانەت لە چەند ساڵی ڕابردوو دا هەر بە نێوی مێژووی ژیان نووسی ئەگەر لایف ڕایتینگی ئاوا وەرگێڕم زانکۆی ئاکسفۆرد ٧ بەرگ بە نێوی history of life writing لە سەدەکانی ناوەڕاست ڕا هەتاکوو ئێستا لە ٧ بەرگان دا  بڵاو کردووەتەوە یانی لە ٥٠٠ ەکانەوە دەستیان پێ کردووە و دوایە لە ١٥٠٠ ڕا بۆ ئەم لایە بۆ هەر سەدەیەک بەرگێکیان تەرخان کردووە بەس بۆ بیرەوەی نووسی، ژیان نووسی،لایف ڕاتینگ ی ئینگلیسی. جا ئێستا ئێمە ئەگەر بازێکی مێژوویی بدەین سەردەمانێک کە بۆ وێنە ئەرەستوو و ئەوانە باس دەکەن باس لە ژیاننامە نووسی ناکەن، لە ژیان نووسی. شتێک کە دواتر دێ و سەیرەکەشی ئەوەیە بە شێوەیەک لە شێوەکان پێوەندی بە ئایینەوە هەیە. یانی چی یانی ئەگەر لە ڕوانگەیەکی کڕۆنۆلۆژی بڵێین دایاکڕۆنییەوە چاولێ بکەین بڵێین لە زەمان دا لە کۆتاییەکانی سەدەی چوارەم ٣٩٧ کەسێک، قەشەیەک بە نێوی ئاگوستینی پاک Saint Agustin  یەکەم بیرەوەری دەنووسێ، جا ئێستا لێرە کێشەکە ئەوەیە بیرەوەری چییە، ژیاننامە چییە بەڵام ئەوە وەکوو یەکەم بوار، یەکەم کتێب کە سەیرەکەشی ئەوەیە ١٣ کتێبە ئەو دەمی دەینووسی بە نێوی دانپێدانان confessions ئەوەی کە بە عەڕەبی تەرجومە دەکرێتەوە، تەنانەت بە فارسیش بە " ئێعتڕافات " ئەمە کتێبێکی زۆر زۆر گرینگە لە ڕوانگەی عەرزم کردی هەم ئاینییەکەیەوە، هەم لە ڕوانگەی ئێستاش کە دوای دوو هەزارساڵێک قسە لە سەر  بیرەوەری دەکەین هەمیشە جوورێک لەباسکردن لە خۆت، self لە ئارا دایە بەڵام ئایا ئەودەمی چەمکی سێڵف، چەمکی خود هەبووە یان نەبووە کە نەبووە بەڵام بۆچی گرینگە لەبەر ئەوەی کە سێنت ئاگوستین یەکەم کەسە باس لەوە دەکا کە بیروڕای ئایینیەکەی چ بووە. لایەنگری دینی Manichaeism بووە. یانی لایەنگری ئایینی مانی. ئەگەر لە باری جوغرافیاییەوە ئێستا چاو لێ بکەین لە ئەلجەزاییری ئەمڕۆ لە دایک بووە، لە وڵاتی ئەلجەزاییر بەڵام ئەو دەمی ئەوە هەمووی دە چوارچێوەی ئیمپڕاتۆری ڕۆم دایە. لەوێ کە باس لە باوەڕ و شتەکەی دەکا، لە خودی کتێبەکەی دا زۆر دانپێدانانی سەرنجڕاکێشی تێدایە کە پەشیمانە لەو باوەڕی کە هەیبووە و ئێستا شانازی بەوەی دەکا کە باوەڕی مەسیحی هەیە. بەڵام ئەم قسانەی کە دەیکا لە سەر پەشیمانییەکەی، لە سەر هەست و باوەڕەکانی تەنانەت لەسەر ئەوەی کە گوناحەکانێتی ڕێچکەیەک دادەمەزرێنێ کە ڕیشەی بە شێوەیەک لە شێوەکان ئەگەر دوایە ئێمە بێین باسی ڕۆژهەڵاتی جوغڕافیای جیهانی ئەوڕۆ بکەین بۆچی ئەم ژانرە ئەم جوورە لە نووسینە مێژوویەکی زۆر کوتتری هەیە. بە سێوەیەک لە شێوەکان کارتێکەری ڕاست ئەم وشەی کانفێشن ە یان دانپێدانان. چونکە وەک دەزانی لە ئایینی مەسیحییەت دا کابرای مەسیحی ڕوانگە و بۆچوونی لە سەر گوناح ئەو ڕوانگە و بۆچوونە نییە کە موسوڵمانێک هەیەتی. لەوێدا ئینسان ئەساسەن گوناحکارە و تۆ کە گوناحکاری بە چوونە کن قەشە، لە کلیسا دا باس لە گوناحەکانی خۆت دەکەی دەچی خەڵوەت دەکەی دانپێدادێنی. ئەمە دەبێتە بە شتێکی ئاسایی. بۆچی ئەو دانپێدانانە هەیە بۆ ئەوەی ئاسایی بکەیەوە کە گوناح بەڵێ مرۆ گوناحکارە و عیسا مەسیح خۆی فیدا دەکا بۆ ئەوەی گوناحانی ئێمە پاک بێتەوە. ئەمە لە ڕوانگەی هەستی ناسانەوە دەکرێ هەڵیسەنگێنین، لە ڕوانگەی مەعریفەت ناسی epistemology یەوە دەتوانین هەڵیسەنگێنین و دوایە لە درێژبوونەوەی باسەکەمان دا دەتوانین لە ڕوانگەی شێوازناسی methodology شەوە دەتوانین چاوی لێ بکەین کە ئەنجامەکانی دەبن بە چی. ئەمن ئەگەر زۆر بە کورتی بڵێم  ئەمە دەبێ بە سەرەتایەک کە دواتر هەر بە هەمان نێو لە زەمانی ژاک ژان ڕۆسۆی لە سەدەی ١٨ دوای سەردەمی رێنێسانس و ڕەوشەنگەری و ئەوانە هەر هەمان کتێب هەر هەمان نێو هەیە؛ ئێعترافات. بەڵام جیاوازییەکی زۆر گەورە هەیە، جیاوازییە گەورەکە چییە، جیاوازییەکە دەوەی دایە کە ئەگەر لەوێ ئاگوستین باس لەوەی دەکا هەوڵێ ئایینی چ بووە، دینی چ بووە و ئەلئان بووەتە مەسیحی لەم کتێبە دا هەر باسی دین نییە. یانی چی یانی پارادایم گۆڕاوە، شیفتێکی گەورە، گۆڕانکارییەکی گەورەی مێژوویی ساز بووە کە ژان ژاک ڕۆسۆی ئێمە تازە لە ئیندیڤید بوونی خۆی، لە تاکبوونی خۆی قسە دەکا، لە سێلفی خۆی قسە دەکا، لە خودی خۆی قسە دەکا و باس هێندێک لە هەڵسوکەوتی ڕۆژانەی دەکا کە لە بواری فەلسەفیشەوە مەسەلەن بۆ کەسێکی وەکوو ژاک دەریدای دەبێتە ماتریالی فەلسەفە. مەسەلەن ژاک دەریدا تێز و تیۆرییەکی هەیە بە نێوی metaphysics of present The مێتا فیزیکی ئامادە بوون کە لە کۆپلەیەک لە ژیانی ڕۆسۆی وەرگرتووە لە کتێبەکەیدا. ئێمە ئەگەر ئەو دووانە بدەینە بەر هەڤ، دە بەرانبەر یەک دا ڕایانگرین دونیایەک ماتریاڵمان دەداتێ کە چ ڕووی داوە بەڵام ئەوەی کە عەرزم کردی زانکۆی ئاکسفۆرد ئەو ٧ بەرگەی بڵاو کردووەتەوە لایف ڕایتینگ بە شێوەیەکی گشتی ئێمە ئەگەر هەموو نووسراوەکان بڵێین ئەوانە داستانن، گێڕانەوەن، ئەوانە غەیری داستان و فاکچواڵن، ئەو دوو بەشە ئەو دایکۆتۆمی گەورەیە هەیە. دوایە جێگای ئەم بیرەوەرییانە، ئێمە یادگاریانە ئەم memoirs ە، ئەو لایف ڕایتینگانە کامەیانە فیکشن ە یان نانفیکشن ە باسێکی یەکجار تێر و تەسەلی تیۆریک هەیە کە لە ڕاستیدا هەم هەر دووکیانن هەم هیچیان نین.
قازی: ئەمن لێرە دا پرسیارێکم بۆ دێتە پێشێ بەڕێزت بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە زۆربەی ئەو بیرەوەری و ژیاننامانەت کە لە ماوەی ئەو چەند ساڵانە دا کە بڵاو بوونەتەوە خوێندووتنەوە و دەرەتانی ئەوەشت هەیە کە بەراوەردی تێۆریک بکەی، ئەوە ئەگەر پێوند بدەیەوە بەو بابەتانەی کە لە ئەدەبی کوردی دا بەرهەم هێندراون دەتوانین ئەوانەی بە کوردین چ ناوێکیان لێ بنێین؟ ئایا ئەوانە لایف ڕایتنگ، ژیاننامە نووسین، یان بە شێوەیەک بیرەوەرین لە چ قالبێک دا جێ دەگرن؟
ئەحمەدزادە: ئەمانە بەشێوەیەکی گشتی لە چوارچێوەی لایف ڕایتنگ دا کە هەن بەڵام چ جوورە لایف ڕایتینگێک، چ جوورە لایفێک و چ جوورە ڕایتینگێک، چ جوورە ژیان نووسینێک. یەکەم شت ئەوەیە لە چوارچێوەی لێکدانەوە کوردییەکەی دا یەکەم ئەوەیە نوێ یە، زۆر نوێ یە یانی من ساڵی ٢٠٠١ وتارێکم بە ئینگلیسی چاپ بووە بە نێوی
Kurdish life writing  یانی ژیاننووسی کوردی بە ئینگلیزی چاپ بووە زۆر گرینگە ئەوە ئەو دەمی ساب چاپتڕێک بڵێین بەشێک لەو وتارەی نێوی ئەوەیە Kurdish Women Life Writing یانی ژیاننووسی ژنانی کورد یەک دانەش نەبوو ٢٤ ساڵ لەوەپێش بەڵام ئێستا کە لە خزمەت جەنابت دا قسە دەکەین لانی کەم چوار دانەی ڕاستەوخۆ وەکوو بیرەوەری هەیە. و چەند دانە شێوازی دیکەن لە چوارچێوەی ڕۆمان دان کە ڕەنگدانەوەی ژیانن. چونکێ لە بیرمان بێ ئەگەر ئاوتۆ بایۆگڕافی ئەمن بۆخۆم ژیانی خۆم بنووسم  وەکوو زانایەکی فەڕانسی فیلیپ لوێ ژێن دەڵێ پاکتێک، پەیمانێک، قەراردادێک هەیە کە ئەم جۆرە نووسینە  لە هەموو نووسینەکانی دیکە جیا دەکاتەوە. ئەویش چییە، ئەویش ئەوەیە کە من وەک خوێنەر کە دەست دەدەمە کتێبێکی لە سەر کتێبەکە ناوێک هەیە و لە ناو کتێبەکەش دا باسێک لە کەسێک کراوە بە پێی ئەم پاکتە، ئەم قەراردادە دەبی ناوی نووسەر و ناوی پڕۆتاگۆنیز یان کەسی یەکەم،ئەو کەسەی لە کتێبەکە دا باسی دەکرێ یەک بن. یانی مەسەلەن یای مەلەکەی مستەفا سوڵتانی ناوی لە سەر ئەو کتێبەی هەیە دەبی دەو کتێبەشدا هەر باسی وی بکرێ. ڕوانگەی وییە و زۆرتر لە ڕوانگەیەکی یەکەم کەسدا. بەڵام شێوازی ئەدەبی و ئەملاوئەولاش هەیە کە چۆن دەگێڕدرێتەوە. جا نرخی ئەدەبی و بواری ئەدەبی ئەوانەش باسێکە کە من حەتمەن باسی دەکەم.
قازی: بە گشتی دە کێهە قالب دا زیاتر جێ دەگرێ بەتایبەتی ئی نووسەرانی ژنی کورد؟
ئەحمەدزادە: دە چوارچێوەی گێڕانەوەی بیرەوەری دا چونکی ژیاننامە ئاوتۆ بایۆگڕافی لە ڕۆژی لە دایکبوونەوە هەتا مردن نابێ چونکێ ئەگەر مردی خۆ ناینووسی هەتا تەمەنێکت لێ تێپەڕ بووە. هەر لەبەر ئەوەش بەشێوەیەکی گشتی خەڵکانێک، ئەڵبەتە لە کولتووری جیاواز دا جۆراوجۆرە بەڵام کە تەمەنیان زۆر دەچتە سەرێ دەینووسن. مەسەلەن حەفتا، هەشتا، نەوەد و لە مێژوو دا کوتم بە پێی کولتوور مەسەلەن ئێستا ئەگەر ئەمن ئاگوستینم باس کرد. ژان ژاک ڕۆسۆم باس کرد ئەوانە کەسایەتی فەلسەفی ئەدەبین بەڵام لە سەدەی هەژدە و نۆزدە بە تایبەتی بیست بەو لایەوە مەیدان دەبێتە مەیدانی سیاسەتمەداران دە بیرەوەری گێڕانەوە دا. مەسەلەن لە وڵاتی وەکوو ئەمریکا، لە ئەمریکاییان دا کەسێکی زۆر گرینگ فرانکلین ە.
قازی: ئەگەر نموونەکان دە کوردی دا باس بکەین.
ئەحمەدزادە: بە کوردی نیمانە.
قازی: لە کوردی دا بیرەوەرییەکانی کاک کەریمی حیسامی چۆن؟
ئەحمەدزادە: ئاخر ئەوە هەر دەبێتە کۆتاییەکانی قەڕنی بیستەم. ئەوەی کە عەرزم کردی بیست ساڵ لەوە پێش یەک ژنی کورد بە کوردی نەینووسیبوو، پیاوەکانیش زۆر نەبوون. یانی ئەمن لە وتارەکەم دا زۆر سەیرە مەسەلەن  مامۆستا هێمن " لە کوێ ڕا بۆ کوێ" وەکوو پێشەکی تاریک و ڕوون ی. مەسەلەن مامۆستا هێدی ..
قازی: هەڵبەت ژنی نووسەری کوردمان زۆر پێش لەو زەمانە هەیە کە مومکینە بە کوردییان نەنووسیبێ. مەسەلەن یەکەم ژنی کە لە ئێران تاریخی نووسیوە ژنێکی کورد بووە وەکوو مەستوورەی ئەردەڵان.
ئەحمەدزادە: مەستوورەی ئەردەڵان، بەڵام  ئێمە باسی بیرەوەری دەکەین.
قازی: هەر چۆنێک بێ مەبەستم ئەوەیە کە وا نەبووە کە کورد موداخەلەی نەبووبێ لە نووسین دا.
ئەحمەدزادە: نا، نا! ئەمە کەموکەسرییەک بۆ کوردان نییە چونکێ هەر ئەو دەمی کە من ئەو وتارەم دەنووسی، من لێکۆڵینەوەم لە سەر بیرەوەری نووسی ژنانی فارسیش کردووە، مەسەلەن هەتا کۆتایی سەدەی بیستەم، سەرەتاکانی سەدەی بیست و یەکەم بیست و چوار بیرەوەری ژنانی ئێرانی بە فارسی چاپ بووە، لەو ٢٤ شەش دانەیان لە ئێران چاپ بووە ئەویدیکەش لە دەرەوە. جا ئەمەش یارمەتییەکی گەورە دەدا بەئێمە هەموو ئەو ژنانەی کە تا ئێستا بیرەوەرییەکانیان چاپ بووە ڕیشەیان دە تاراوگە و دیاسپۆرای کوردی دایە. مەسەلەن  هەر دوو ئەو کتێبانەی لە خزمەت جەنابتە [ ئاماژە دەکا بۆ کتێبەکان. ح.ق]
قازی: پێش ئەوەی بگەینە ناوەرۆکی ئەو دووکتێبانە پێم خۆش بوو سەرەتایەکیش باس بکەی، بە کورتی باسی هێند کەسی دیکە بکەی بە کورتی. ئەو دوو کتێبە لەو ساڵانەی دواییدا بڵاو بوونەتەوە. چەندین چاوپێکەوتن کراوە لەگەڵ نەمر یای کوبڕای عەزیمی کە باسی دەکەم پێم خۆشە بینەرانیش لێی ئاگادار بن. ئەگەر دەکرێ ئاماژەیەکی کورت بکەی بەو شتانەی  کە پێشتر بڵاو بوونەتەوە.

ئەحمەدزادە: بەڵی لە چوارچێوەی بیرەوەری نووسی دا دەکرێ ئەڵبەتە ئاماژە بە ڕۆمانیش بکەین و پێوەندی ڕۆمان و بیرەوەریش، ئەساسەن لە ئوڕووپا دا خزمایەتییەکی زۆر سەیر و سەرنجڕاکێش، باڵکێش لە نێوان ڕۆمان و بیرەوەری دا هەیە هەم بۆ پیاوان، هەم بۆ ژنان. بە خۆشییەوە لە دوو دەیەی ڕابردوو دا ژمارەی ڕۆماننووسانی ژن کە بە جۆرێک لە جۆرەکان، بە شێوەیەک لە شێوەکان ڕەنگدانەوەی ژیانی ژنە، فاکتا و فیکشن بڵیین ڕابیتەیان چییە جۆرێک زۆرن. من دەتوانم ئێستا  دە پازدە بیست ڕۆمان باس بکەم کە بیست ساڵ لەوە پێش نەمدەتوانی. و لەو چەند ساڵەی ڕابردووش دا هەر بە نێوی بیرەوەری مەسەلەن شیلانی حەسەنپوور " دەچمەوە سابڵاغ" حەوت هەشت ساڵ لەوەپێش نووسیوە، یادی بەخێر ئێستا فەوتی کردووە یەک لە بیرەوەرییە باڵکێشەکانە، جوانە سەرەڕای ئەوەی کە ساڵانێکی زۆر لە ئەمریکا ژیاوە بە کوردییەکی زۆر جوانی موکریانی نووسیویەتی و بوارەکانیشی جۆرێک لە هەڵسەنگاندنی دەوێ و ئەو کتێبانە و هەموو بیرەوەرییەکانی دیکە دەچوارچێوەی هەڵسەنگاندنی دەقیانە دا ئەوەی پێی دەڵێن textual analysis دەکرێ وەکوو شێواز چۆنە، وەکوو ناوەرۆک چۆنە و چی لەسەری بڕۆین. دوایە نەرمین عوسمان بیرەوەرییەکانی خۆی چاپ کردووە کە دەزانی یەکێک لە ژنە چالاکەکانی بزووتنەوەی کوردی بووە لە باشووری کوردستان لە کادرەکانی سەرەتایی و بەرایی کۆمەڵەی ڕەنجدەران بووە و ئەویش لە دەرەوەی وڵات بووە لە سوێد ژیاوە بۆخۆی و هاوسەری و بە بنەماڵەیەوە دوایە دوای ڕاپەڕین چووەتەوە کوردستان. شیلانی حەسەنپوور و ئێستا یای مەلەکە و یای کوبڕای عەزیمی و چەند دانەی دیکە هەن . تەنانەت لە دەرەوەی وڵات بەشێک لە ژنان و کچانی کورد بە زمانگەلی ئوڕووپایی بە ئینگلیزی، بە سوێدی، بە ئاڵمانی کتێبیان نووسیوە کە ڕەنگدانەوەی ژیانی خۆیانە. مەسەلەن لە سوێدێ ئاڵا ڕەییانی خانمێکی گەنجە کتێبێکی زۆر جوانی نووسیوە Krigets barn یانی مناڵی شەڕ.
قازی: خانمی دیانا نامی کە لەم بەرنامەش دا بەشداری کرد بە زمانی ئینگلیزی بیرەوەرییەکانی خۆی نووسیوە.
Girl with a Gun
ئەحمەدزادە: " کچێک بە تفەنگەوە " ئەمن بەداخەوە ئەوم نەخوێندووەتەوە و یەکەم کارم ئەوە دەبێ کە چوومەوە بیخوێنمەوە چونکە ئەمن خەریکم لێکۆڵینەوەیەک بە زمانی ئینگلیزی بڵاو دەکەمەوە لە سەر ئەو شتانە حەتمەن دەبێ ئەو کتێبەی بخوێنمەوە. بەڵام ئەمە جێگای خۆشحالییە ئەگەر ئەم چەند دانە بیرەوەریی ژنان کە چاپ بووە لەگەڵ بیرەوەری پیاوان بەراوردی بکەین کەم ناهێنن بەڵام یەک شت خاڵی هاوبەشی هەموانە.

قازی: زۆر باشە ئێستا بە شێوەی کۆنکرێت بابێینە سەر ناوەرۆکی ئەم  دوو کتێبانە. [ کتێبەکە بەدەستەوە دەگرێ و نیشانی دەدا]، کتێبی " مانای ژیانم" لە نووسینی بەڕێز کوبڕا عەزیمی کە کچی بەڕێزیان سیمین ئیفتیخاری ئامادەی کردووە و کتێبخانەی ئەرزان لە سوێد چاپی کردووە. ئەمن دەمویست لە سەر ئەوە سەرەتایەک باس بکەم. ئەمن دەرەتانم هەبوو لە ساڵی ١٩٩٤ لەگەڵ نەمر مامۆستا ئەمیری حەسەنپوور کە ماوەیەک لە زانکۆی ئووپسالا لە سوێد کاری دەکرد چاوپێکەوتنێکی دوورودرێژمان کرد لەگەڵ مەرحوومی یای کوبڕا عەزیمی و دیارە ئەو دەمی کاک ئەمیر دەیویست ماتریاڵ کۆبکاتەوە،کەرەستە کۆ بکاتەوە بۆ ئەو لێکۆڵینەوەیەی کە پرۆفێسۆر شەهرزادی موجاب هەیبوو لە سەر ژنانی کورد لە سەردەمی کۆماری کوردستان دا. کە دوایە دیارە لە سەر ئەساسی ئەو چاوپێکەوتنەش  کتێبێکی ئێدیت کردووە کە نووسینی جۆر بەجۆر دەوێدا هەیە. و پاشان لەو ساڵانەی دواتریش دا یانی پێش ئەوەی کە ئەم کتێبە بڵاو بێتەوە وا بزانم کاکشار ئۆرامار چاوپێکەوتنێکی هەبووە لەگەڵ یای کوبڕا عەزیمی و هەر وەها کاک فاروقی فەرهاد کە ئەو لە ئاخرەکانی ژیانی دا پێم وایە چاوپێکەوتنی لەگەڵ کرد بوو. و ئێوەش وا بزانم لە حەوتووی ڕابردوو دا هەم بەڕێزت وهەم بەڕێز دوکتور سوهەیلا قادری کە ئەویش زۆر جار لەم بەرنامەیە دا بەشداری کردووە و لەگەڵ سیمین خانمی ئیفتیخاری کۆبوونەوەیەکتان هەبوو بە تایبەتی لە سەر ئەو کتێبە لە کتێبخانەی کوردی ستۆکهۆڵم. پێم خۆش بوو لە پێشدا باسی ئەو کۆبوونەوەیە بکەی و دوایە پێوەندی بدەی بە ناوەرۆکی. دیارە من ئەو کتێبەم خوێندووەتەوە و ئەمنیش هێندێک بۆچوونم هەیە کە دەتوانم یارمەتیدەر بم باسی بکەم.

ئەحمەدزادە: ئەو کۆبوونەوەیە شەمەی ڕابردوو بوو پێم وایە دەبێتە ١١-ی مانگ ( مەی ٢٠٢٤)، هەر وەک فەرمووی دوکتور سوهەیلا قادری و یای سیمین ئیفتیخاری کە کچی یای کوبڕایە و منیش ئەو شانسەم هەبوو لەگەڵ ئەوان لایەنی جۆراوجۆری کتێبەکەمان هەڵسەنگاند، دیارە ئەوان هەم وەکوو کچ و خوارزا لایەنی نزێکی و ئەوانە و ئاگاداریەکانیان زۆر سەرنجڕاکێش بوو من هیوادارم بە زوویی بە ڤیدێئۆ بڵاو بێتەوە، هێندێک بەشی لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکاندا بڵاو بووەتەوە منیش لەوێ قسەم کرد هەر لەسەر ئەو تایبەتمەندیانە و ئاماژەی زۆر دیاریشم بە کتێبەکە کرد. مەسەلەن لەو کتێبە دا کوتم ئەوەی فیلیپ لۆ ژێنی پاکتا ئەو قەراردادە چییە کە کەسەکە، نووسەرەکە دەبێ باسی خۆی بکا، بە بەراورد لەگەڵ پیاوان یای کوبڕای عەزیمی زۆر جوان باسی خۆی دەکا، باسی هەستەکانی دەکا، کە تەنانەت لە بیرەوەرییەکانی پیاوان دا زۆر کەمە.

.قازی: باسی نموونەیەکیش دەکا کە پێشتر پێی نەزاندراوە یان زۆر کەم پێی زاندراوە

ئەحمەدزادە: مەسەلەن ئەو نموونەیە کە بۆ من زۆر سەرنجڕاکێش بوو لە کۆبوونەوەکەی ستۆکهۆلمیش دا کوتم دەزانن یای کوبڕا ئەو دەمی مامۆستا بووە دووساڵ بەر لە کۆمار، کۆماری کوردستان لە سابڵاغێ دەبێتە مامۆستا و لە سەردەمی کۆماریش دا هەر مامۆستایەتییەکەی درێژە پێ داوە و سەیرەکەی ئەوەیە ئەگەر پێشتر مامۆستا بووە بە زمانی فارسی و لە خوێندنگەکانی سابڵاغێ بە فارسی دەرسی دادەدا زۆر زوو هەستی کردووە، کە خوێندن بە کوردی بووە خۆی ڕاهێناوە و فێر بووە و بە کوردی دەرسی داداوە کە زۆر زۆر گرینگە ئەوە و لەوەش گرینگتر لە ڕۆژنامەی کوردستانی ئۆرگانی حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان یش دا چەند وتاری هەیە کە هەر لەو کتێبەش دا وەکوو پاشکۆ دایانناوە و ئەو وتارانە بە ڕاستی زۆر زۆر سەرنجڕاكێشن کاک حەسەن. لە سەر کولتوور، فەرهەنگ نووسیویەتی و چەندە جوان لەسەر گرینگی فەرهەنگ. لەوێ کە ئەو قسانە دەکا لە ڕەوتی گێڕانەوەکەی دا دەڵێ یەکەم جار یا دووەم جار یادی بەخێر پێشەوا قازیی محەمەدی دەبینێ کوبڕا خانم هەم بە گوێرەی قسەکانی خۆی و هەم لە کۆبوونەوەکەش دا سیمین خانم و سوهەیلا خانم گوتیان خانمێکی زۆر جوان بووە و پێشەوا قازیی محەمەد خوازبێنی لێ دەکا و ئەوە زۆر گرینگە تۆ تەقریبەن دوای شێست ساڵێک بێی ئەوەی بنووسییەوە. من کە ئەوەم دەگێڕاوە چونکە دەزانین شەخسییەت و کەسایەتی پێشەوا قازیی محەمەد ئەوەندە کاریزماتیکە  کە مرۆ پێی وایە سەبارەت بە کەسانی کاریزماتیک دا شتی شەخسی و لایەنی هەستی و ئەوانە نییە. ئەوەی دەڵێ و هەر جارێک نا، دووجار دووپاتی دەکاتەوە. دەڵێ جارێک کە من و دایکیشم چووین بۆ لای هەردووپاتی کردەوە و تەنانەت کە باس دەکرێ جەنابت ژنت هەیە دەڵێ جێبەجێی دەکەین. وە دوایە ئەمە هێندێک ئەنجامی لە سەر کەسایەتی خودی کوبڕا خانمی دەبێ. خەڵک دەبیسنەوە و قسە دەکەن و مەسەلەن کە دەڵێ بە شەقام دا دەڕۆیشتم خەڵک جوورێک چاویان لێ دەکردم تەنانەت باسی حەمام دەکا دەڵێ جۆرێک چاویان لێ کردووە. ئەمە لە زۆر کولتوور دا  بە ڕاستی ناکرێ، نەکوتراوە. و من لەو ڕوانگەیەوە کە بەراوەرد دەکەم، تەنانەت لەگەڵ بیرەوەری نووسیی فارسی، تا ڕادەیەک لە سەر بیرەوەریانم خوێندووەتەوە بە تورکی و عەڕەبیش  یەکجار زۆر تایبەتە و جێگای قەدرە.

قازی: لایەنێکی دیکەش کە لە بیرەوەرییەکانی بەڕێزیان دا هەیە و دەکرێ بڵێین وەک تڕاژێدی وایە بۆ ژنێکی کورد ئەویش ئەوەیە کە کوڕێکی گەنجی ئێعدام دەکرێ بە دەست جمهووری ئیسلامی و یان لە منداڵەکانی دوور دەبێ، بۆ وێنە خودی سیمین خانم لە لای نابێ. لەو بارەیەوە ئەوەی کە لایەنی ژین نووسی بێ چەندە ڕەنگی داوەتەوە لەو بیرەوەریانە دا.

ئەحمەدزادە: ئەمن پێم وایە ئەو لایەنەی لایەنی زاڵی هەموو بیرەوەرییە کوردییەکانە بە پیاو و ژنەوە. یانی چی یانی سیاسەت، یانی تڕاژێدیا، یانی نەهامەتی، یانی کورد بوون. بە چ مەعنا، بەو مەعنایەی کە بەشێکی زۆر لەو بیرەوەرییانە تەرخانی ژیانی کوڕەکانی و کچەکە سیمین خانم دەکا کە هەموویان سیاسی بوونە. سەر بە ڕێکخراوکی چەپ بوونە بە نێوی " ڕێکخراوی پەیکار لە ڕێگای ئازادیی چینی کرێکار " دا. سارمی کوڕی کە دەگیرێ لێرە دا ئەو لایەنی دایکایەتی، دایکبوون، فیداکاری ، جوانی دایکبوون و بۆ ئەملاوئەولا چوون. سارم لە سنەی گیراوە، دوایە یای کوبڕا ساڵانێک لە تاران مامۆستا بووە لەگەڵ هاوسەرەکەی، دوایە کە دەزانێتەوە وەرەوە سابڵاغ لەوێڕا بچووە سنەی، بچووە پێش سپای پاسداران کە لەوێ گیراوە، ناهێڵن بیبینێ هەموو ئەو نەهامەتییانەی کە دە کورد بوون دا هەیە، کوتم بە پیاو و ژنەوە و ئەو سیمای ستریۆتایپی ژنانە و دایکانەی کوردان. بۆ نموونە ئەمن لە کۆبوونەوەکەی ستۆکهۆڵم یش باسم کرد لە ڕۆمانی زۆر بە ناوودەنگی " کەلیدەر" کە مەحموودی دەوڵەت ئابادی نووسیویەتی لە سەر کوردانی قووچان، خۆراسان لە شیمالی ڕۆژهەڵاتی ئێرانێ.

قازی: ببوورە " کەلیدەر " کراوەتە کوردی یان نا؟

ئەحمەدزادە: بەڵێ بە کوردیی سۆرانی  وەرگێڕدراوە. درێژترین ڕۆمانی فارسییە لە دە بەرگ دا وەرگێڕێکی بۆکانی وەری گێڕاوە کاک شاسواری. من کوردییەکەیم نەخوێندووەتەوە بەداخەوە. بە کوردی بڵاو بووەتەوە. لە " کەلیدەر" دا دایک، بلقیس کەسایەتی سەرەکی یە. بلقیس کە دایکی گوڵ محەمەد و بەیگ محەمەد و براژنی خانەموو یە، ئەوە داستانێکی ڕاستییە، ئەوانە لە سەر ڕووداوێکی ڕاستەقینە نووسراوە، لەوێ گەورەیەتی و دایکایەتی و ئوستوورە بوونی دایکی کورد دەبینی. ڕۆمانێکی دیکەی کوردی هەیە بەناوی " سەردەمی گریانی بلقیس" ئی جەماڵ جەببار غەریب نووسەری باشووری کوردستانە لەوێش دا بلقیس دایک و منداڵەکانی لە بەغدا و بە تایبەتی چییان بەسەر دێ ئەمە ئەگەر دێیە سەر هەم " مانای ژیانم" و هەم کتێبەکەی یای مەلەکە مستەفا سوڵتانی لە هەر دووکیان دا بلقیس بوون دەبینی.  دوایە بە سەربەخۆییش باسی سێبەری قەلە بەرد دەکەین  بەڵام لەوێ دایە بەهییە کە دایکی مەلەکە خانمییە هەر دەڵێی بلقیس ە. جا ئەمە پرسی سیمین کە دەگیرێ کچەکەی، و سارم کە دەگیرێ و بەداخەوە هەرگیز نایبینێتەوە ئێعدام دەکرێ، و محەمەدی کوڕی دەبی دەرچێ لە ئێرانێ و ناردنی بۆخۆی لەگەڵ هاوسەری دێ لە ورمێ ڕا بینێرن بۆ دەرێ. هەمووی ئەوانە و زۆر بەسەرهاتی سیاسی دیکەش لە کتێبەکەی دا؛ ئەگەرچی دوای کۆماری کوردستان یای کوبڕا سیاسی ئەکتیڤ نەبووە، ئەندامی حیزب و شت کاری کردووە وەک مامۆستایەک، بەڵام لە سێبەری سیاسەت و لە تراژێدیای سیاسەت  نەجاتی و دەرچوونی نییە و تا دواجار دێ لە سوێدێ نیشتەجێ دەبێ.

قازی: شتێکی دیکەش کە لە کتێبەکە دا زۆر چاوڕاکێشە دە ڕاستیدا دیتنەوەی ژنێکی چالاکی سەردەمی کۆماری کوردستانە کە دیسان لە تاران یەکتری دەبیننەوە. وا بزانم یای ویڵمەی سەییادیان بووە باسێکی ئاوا لە کتێبەکەدا هەیە.

ئەحمەدزادە: لە سەر ئەو لایەنی هەست و تاکەکەسی و ئەوانە مەسەلەن زۆر بە بوێری ژنانە  کە دەتوانێ ئۆلگوویەک بێ باس دەکا؛ دەڵێ کاتێک کە مامۆستا بووم لە سابڵاغێ مامۆستایەکی عەجەم، ئازەری، تورک،ئی ورمێ  لە خوێندنگاکەی دەبێ و ئەویش خوازبێنی لێ دەکا، مێردی پێ ناکا بەڵام ساڵها دواتر، زۆر جوانە ئەوە دەڵێی ڕۆمان و فێکتیڤە لەکۆنفڕانسێک دا کە بۆ مامۆستایان گیراوە ژنێک دێ بۆ لای دەلێ تۆ کوبڕای، دەلێ بەڵێ ئەوە نییە ئەمن ناوم کوبڕایە. دەڵێ ئەتۆ خەڵکی سابڵاغێ نی کورد نی دەڵێ با ئەمن کوردم. دەڵێ دەزانی با شتێکت پێ بڵێم من هاوژینی کەسێکم کە لە سابڵاغێ بووە، منی هەڵبژارد چونکە ناوم کوبڕایە. جا ئەو شتانە ژنێکی کورد باس بکا، ئەمن دەڵێم لە پیاوەکان دا نایبینم.

قازی: ئەمن پێم وایە ئەو بەڕێز کوبڕا عەزیمی کاریزمایەکی زۆر تایبەتی هەبووە چونکە ئەمن زۆر چاکم لەبیرە وەختێک ئێمە لە ساڵی ١٩٩٤ لەگەڵ کاک ئەمیر چاوپێکەوتنمان لەگەڵ کرد نەمر سەید قادری ئیفتیخاری هاوسەریشی زیندوو بوو و لە سەر مۆبلێک دانیشتبوو و هیچ موداخەلەی نەبوو لە وتوێژەکە دا بەڵام زۆر بە دیقەت گوێی دەدایە بزانێ ئەو باسی چ دەکا، زۆری پێ خۆش بوو و لە پرێک ڕووی دەمن کرد و گوتی: " ئای قازی دەر زیمن ئێمەش ئەو دەمی پێشمەرگە بووین". یانی بە فەخرەوە گوێی لە قسەکانی دەگرت و ئەوە نیشانەی کاریزمای نەمر یای کوبڕا بوو. ئەگەر بە کورتیش بێ باسی تێبینی خۆت بکەی لەمەڕ کەمایەسی ئەو بەرهەمە؟

ئەحمەد زادە: من ڕاستییەکەی ئەگەر خوێندنەوەیەکی دەقیانە بکەم، بەس دەقەکەی هەڵسەنگێنم، کۆ دەق، کۆنتێکست، زەمینەکەی و بەستێنەکەی هەڵ نەسەنگێنم دوو جۆر ڕوانگەم دەبێ بۆ ئەو کتێبەی. ڕوانگەی ئەوەڵی لەباری دەقییەوە ئەم کەسایەتییە کوبڕای عەزیمی یە کە سیمینی کچی زەحمەتی کێشاوە یادداشتەکانی کۆ کردووەتەوە بە ڕاستی دەبێ زۆرتر سەرنجی پێ بدرێ و کتێبەکە بە شێوەیەکی جوانتر تەنانەت لە باری زمانییەوە بێ هەڵەتر و هێندێک تێهەڵکێش مەسەلەن ژێر نووس و ئەملاوئەولای هەبێ کە بۆ خوێنەری ئێستا بەستێنەکەی زۆر ڕوونتر بێ. چونکی لە میللەتان دا، لە نەتەوان دا کەم هەڵ دەکەوێ دەزانی کاک حەسەن بیرەوەری، ژیاننامە هەر کتێبێکی ئاسایی نییە ئێمە لەگەڵ کەسێکی حەقیقی ڕووبەڕووین کە مەسەلەن ڕۆمانی نەنووسیوە، خەیاڵی نەنووسییەوە، ئەگەرچی لە خەیاڵ بێ بەری نییە ئەو نووسینانە و بۆخۆی باسێکە خەیاڵ لێرە دا چ ڕۆڵێکی هەیە بەڵام زانایەک یان ئەدیبێکی گەورەی فەڕانسی پۆل ڤالێری دەڵێ تۆ ئەگەر بتهەوێ لە داهێنانەکانی ئەم دونیایە تێ بگەی، تەنانەت داهێنانە زانستییەکان، داهێنانە ئەدەبییەکان حەتمەن دەبی ژیاننامەکانیان بزانی. جا ئەگەر ئێمە ئەو ژیاننامەیەی لێک دەینەوە داهێنانی، دۆزینەوەی ژنێکی ئەو جوورە کە ئەم بوێرییەی هەبووە، ئەم توانایانەی هەبووە من عەرزم کردی وتارەکەی لە سەر فەرهەنگ خەڵک دەتوانن بیخوێننەوە کە ئەو دەمی لە سەر فەرهەنگ نووسیویە من شیست ساڵ دواتر بێ ئەوەی کە ئاگام لەوەی بێ ئێستا کتێبێکم چاپ کراوە نێوی

" فەرهەنگ و ڕزگاری" یە، یانی دەتوانم زۆر لە سەر ئەوەی قسە بکەم کە بە بێ فەرهەنگێکی دەوڵەمەند، بە بێ فەرهەنگێکی هەمە لایەنە ڕزگاری هەر ئیمکانی نییە.

قازی: ئێستا با بگەینە کتێبی دووەم، "سێبەری قەلە بەرد لە سەر ئاڵمانە و تاڵە سوار، بیرەوەرییەکانی مەلەکە مستەفا سوڵتانی". با لێرە دا بینەرانیش بیبینن [کتێبەکە نیشان دەدا. ح.ق.] ئەو کتێبە وابزانم لەلایەن وەشانخانەی ٤٩ کتێبەوە چاپ کراوە. وەک لە سەرەتای بەرنامەکەش دا باسم کرد بەداخەوە ئەمن ئەو کتێبەم نەخوێندووەتەوە بۆیە ناتوانم بە وردی لە پێوەندی لەگەڵ ناوەرۆکەکەی دا پرسیار بکەم. بەڵام ئەوە دەزانم کە بەڕێزی تڕاژێدییەکی زۆر گەورەی بنەماڵەیی هەبووە چوار لە براکانی شەهید بوون لە پێناو بیروباوەڕی خۆیان دا، و بە تایبەتی کاک فوئادی موستەفا سوڵتانی کە سەمبولێکە بۆ خەباتی ڕزگاریخوازی کورد لەو بەشەی کوردستان و دواتر هاوژینی بەڕێزیان دوکتور جەعفەر شەفیعی و هەر وەها کچەکەی کە ژیانی لە دەست داوە. ئەم  کتێبەی " سێبەری قەلەبەرد " یش ئەگەر هێندێک شی بکەیەوە باش دەبێ.

ئەحمەدزادە: من پێم وایە یەک لە کتێبە جوانەکانی ئەدەبییاتی کوردی، گێڕانەوەی کوردی و نووسینی کوردی بە تایبەتی بە قەڵەمی ژنان کتێبەکەی یای مەلەکەی مستەفا سوڵتانی یە. لەم کتێبە دا هەروەک کتێبەکەی یای کوبڕای عەزیمی و کتێبەکەی شیلانی حەسەنپووریش تەنانەت و کتێبەکەی نەرمین عوسمانیش ئێمە لەگەڵ ژنێک سەروکارمان هەیە کە سیاسی بووە. ئەمە زۆر زۆر گرینگە و سەیری ڕۆژگاران ئەوەیە مەلەکەش مامۆستا بووە، لە ئاستێکی بەرزتر دا و دووساڵ بەر لە شۆڕشی ئێرانێ دەستی بە مامۆستایەتی کردووە و شانسی ڕۆژگاران ئەوە بووە کە برای هەبووە، چەند برا هەمووی خوێندەوار و دانیشگایی لە زانکۆکان و یەکیان کەسایەتییەکی کاریزماتیک وەکوو  کاک فوئادی مستەفا سوڵتانی کە لەم کتێبە دا " سێبەری قەلەبەرد" بەڵام سێبەری کاک فوئادیش هەیە. با لێرە دا دەست بە نەغد ئاماژەیەک بکەم، یەک لە جۆرەکانی نووسینی ژیان ئاوتۆ بایۆگڕافی نییە، بایۆگڕافی یە کە بەداخەوە لە نێو کوردان دا نییە. یانی بایۆگڕافی ئەوەیە کە کەسێکی دی دێ بایۆگڕافی کەسێکی دیکە دەنووسێ. ئێمە لە کوردی دا ئەوەندە لاوازین دەتوانین بڵێین هەر نیمانە. مەسەلەن من لە وتارێک دا کە لەسەر ئەو کتێبەی نووسیومە دوو هەوڵی کەم و زۆر باش هەنە لە سەر کاک فوئادی کە کاک ڕەشاد و کاک حیشمەتی برای کردوویانە بەڵام ئەوە زۆر کەمە یانی ئێمە کەسایەتییە سیاسییەکانمان، کەسایەتییە ئەدەبییەکانمان، حەموو کەسایەتی کۆمەڵایەتی تەنانەت لە کوردەواری دا دەبی بیانناسین، بە چ مەعنا دەبێ بیانناسین بەو مەعنایە بیانناسین کە هەلومەرجی سەرهەڵدانیان، ژیانیان، گەورە بوونیان، کردەوەکانیان ئەخر لە کوێ ڕا هاتووە. یانی بەشێک دەبێ لە خۆ ناسین. ئەمە بایۆگڕافی دەیکا. لەم کتێبە دا ئەوە نییە بەڵام ئاوتۆبایۆگڕافییەک کە بۆخۆی دەینووسێ بەڵام وەک کوتم سیاسەت ئەوەندە زاڵە کە دەیبینین بەشێکی زۆر لە مێژووی کۆمەڵەی شۆڕشگێڕی زەحمەتکێشانی کوردستانی ئێران هەر لە بیدایەتەوە پێشمەرگە بووە، بەڵام پێشمەرگە ژنەکان چۆن دەست پێ دەکەن، گلەییەکانی، هەڵسەنگاندنەکانی لەبەر زۆر بوونی ئەم کێشە سیاسییانە کەم توانیوێتی باس لە مەسەلەن هەستەکانی خۆی بکا. بەڵام لایەنێکی زۆر بەهێزی، زۆر لایەن هەیە ئەگەر باس بکەم، ئەو لایەنی جێندێرییە لە کۆمەڵگای کوردی دا. تۆ تەسەور بفەرموو پێشمەرگەیەک کە خەڵکی مەریوانە، مامۆستایە، خوێندەوارە، پێ گەیشتووە دەزانێ بنووسێ ڕێکخراوەی چکۆڵە چکۆڵەیان هەیە بۆ داکۆکی لە ژنان و دێ چەکدار دەبێ کاک فوئاد برایەتی. جارێ ئەم تڕاژێدییای لە کاک فوئادی ڕا دەست پێ دەکا کە شەهید دەبێ، کە دێتەوە زۆر جوان وەسفەکان دەبینی کە مەسەلەن جەنازەکەی دێننەوە برایەک هاوار دەکا بۆ وەی کە دایک ناڕەحەت نەبێ، یەک هاوار دەکا دەڵێ ئەوە کاک فوئاد نییە، یەک دەڵێ وەڵا کاک فوئادە. یانی ئەو سەحنانە دەڵێی تۆ لەگەڵ گێڕانەوەیەکی خەیاڵی ڕووبەڕووی بەڵام چونکێ ئێمە دەزانین و لە پاکتی ژیاننامەش دا بەراوەرد دەکەین لەگەڵ گێڕانەوەی دیکە ئەمە ڕاستین، برای دووەم، برای سێیەم، برای چوارەم و کاک دوکتور جەعفەری شەفیعی دیسان کادرێک لە دامەزرێنەرانی کۆمەڵەی و دوایە هەندەران، تاراوگە یادگارێک ماوە؛ کچ بەیان چەند بە سۆز و تاڵی بەشێکی زۆر و بە باوەڕی من زۆر بەجوانی، زۆر زەحمەتە. لەو کتێبەدا دوو دایک هەن،دایە بەهییە هەیە  کە دایکی یای مەلەکەیە و ئەویش هەر بلقیسێکە بە ڕاستی شێعر دەزانێ، ڕووحییەکی سەیری هەیە، جەنازەی ئەو کوڕانەی نایەڵێ دوژمن پێی شاد بێ، دایکایەتی کوردانە و بڵێین پڕ لە حەماسی خۆی نیشان دەدا. دایکی دووەم بۆخۆیەتی کە بەیان کچێتی و لەوێشدا دیسان تۆ ئەو تڕاژێدیایە چاو لێ دەکەی هەر ئەوەی کە بوێرێ بیگێڕێتەوە و هەر ئەوەی کە ئەو وێنەیەی چاو لێ کە [ دەست بۆ کتێبەکە ڕادەکێشێ و بە دەستی خۆشی نیشانی دەدا. ح.ق] بەم پێکەنینە جوانەی. من لە وتارێک دا کە نووسیومە دەڵێم ئەم هەموو کێشەیە، ئەم هەموو ئازارە کە بۆ ئەم خانمە هاتووەتە پێشێ هەر ئەم پێکەنینە نیشان دەدا کە ئەو بە سەر هەموان دا زاڵ بووە.

قازی: پێم خۆش بوو ئەوەندە کاتەی ماومانە هێندێک باسی نووسین و بەرهەمەکانی خۆت بکەین لەو ساڵانەی دواییدا. دیارە ئەو تێزی دوکتورای بەڕێزت کە بە زمانی ئینگلیسی پێشکێشت کرد بوو دوایە وەک کتێب دەرکەوت و بە فارسی و تورکیش بڵاو بووەتەوە. ئەمنیش وەبیرم دا لە بەرنامەیەکی ڕادیۆیی دا هەمووم وەرگێڕا و خوێندمەوە بە کوردیی سۆرانی بەڵام لەبەر ئەوەی ڕاستەوڕاست وەرمدەگێڕا بە داخەوە نەمنووسیوەتەوە. پێم خۆشە هێندێک باسی بەرهەمە تازەکانت بکەی وەکوو " جەهانی ڕۆمان"، " هەرچی هەیە ڕاڤەیە"، " فەرهەنگ و ڕزگاری" کە ئەوە دوایین بەرهەمتە کە وابزانم دوای دەرکەوتنی لە چاپخانە هێشتا نەت دیتووە. هێندێک زانیاری لە سەر ئەوانە.

ئەحمەدزادە: چاپ بووە بەڵام هێشتا بۆخۆم نەمبینیوە. کاک حەسەن ئێستا باسەکە چونکە لە سەر ئەو کتێبانە بوو [بە دەست ئاماژە دەکا بە کتێبەکان. ح.ق] ئینسان پێی عەیبە باسی کاری خۆی بکا.

قازی: نا عەیب نییە. بۆ ئەوەی بینەرانیش کە عەلاقە پەیدا دەکەن بۆ خوێندنەوەی ئەو کتێبانە و بە تایبەتی زیاد بوونی نووسەری ژن لە کۆمەڵی کوردەوارییدا و هیوادارم شۆڕشی ژن، ژیان، ئازادیش تەئسیری خۆی هەبووبێ لەو بارەیەوە، زۆر پێویستە کە ئینسان قالبە تێۆرییەکانیش بزانێ جا ئەو کتێبانەی بەڕێزت لەو پێوەندییە دا زۆر یارمەتیدەرن بۆیە ئەو داوایەم لێ کردی.

ئەحمەدزادە: ئەمن لەو پێوەندییە دا دەتوانم بە خاكەڕاییەوە ئەوە بڵێم لە سی ساڵی ڕابردوو دا هیچم نەکردووە جگە لە کتێب خوێندنەوە نەبێ لە سەر ئەو بوارومژارانە. مەسەلەن گێڕانەوە چۆنە، لایەنی جێندێرییەکەی چییە، لایەنی نەتەوەییەکەی چییە، لایەنی سێلف چییە، خود، ئەم خودە چۆن دەگێڕدرێتەوە، بە شێوەی خەیاڵی، بە شێوەی فاکچواڵ یانی نان فیکشن، غەیری داستانی کە ئینسان هەر پێی خۆشە کتێبی هەبن و ئەمن ئەو تێز و تیوریانەم خورد کەمەوە چونکێ تز و تیۆرییەکان شتێکن و دەکارهێنانیان و بە پێوەری وان ئەوانە لێک دەیەوە. ئەگەر بە پێوەری ئەو تێز و تیۆرییانە ئەو کتێبانە لێک بدەیەوە ئێمە لە بەر دەم ئەزموونێکی زۆر تایبەتی داین. ئەزموونێک کە لایەنی تاڵی زۆرە ئەویش ئەوەی کە پێی دەڵێن timing، سەردەم زۆر لە دوایەین. تەنانەت بە بەراوەرد لەگەڵ نەتەوە دراوسێکانمان عەڕەب و فارس و تورک و ئەوانە، ئەمە هیچ گوناح نییە هۆکاری هەیە. یانی ئێمە لە زاتی خۆمان دا دواکەوتوو نین، هەلومەرجی سیاسی ئەو وەزعەی پێک هێناوە. ئەم کتێبانە یارمەتیدەرن بۆ ئەوەی کە من نێوی دەنێم فەرهەنگ و ڕزگاری. و ئەو فەرهەنگ و ڕزگارییە چۆنە یانی کوردان شتێک نین لە دوڕگەیەک بن بێ پێوەندی لەگەڵ جەهانی دەورو بەریان. ئێمە کە لە ئاگوستینی پاکەوە دەست پێ دەکەین هەتا ئێستا. هەتا ئاگوستینی پاک نەزانین، هەتا روسۆی نەزانین، هەتاکوو بێنیامین فرانکلینی نەزانین کابرایەک کە چوارساڵ سەوادی هەبووە بەڵام یەکێک لە دامەزرێنەرانی وڵاتێکی وەکوو ئەمریکا بووە ناتوانین گرینگی تێکەڵبوونی سیاسی تێکەڵبوونی ئەدەبی و گێڕانەوەی خەیاڵی بۆ نەتەوەسازی خۆمان تێ بگەین. لەو ڕوانگەیەوە ئەمن هەمیشە هەوڵم ئەوە بووە مەسەلەن لە جیهانی ڕۆمان دا جیهانی ڕۆمانی مەسەلەن فارسان چۆنە، جیهانی ڕۆمانی ئێمە چۆنە. جیهانی ڕۆمانی ئێمە وەکوو بەسەرهاتە سیاسی و کولتووری و جوغڕافیاییەکەمان جیهانێکی لێک دابڕاوە، پچڕاوە.

قازی: بەڵام جەنابت لە ڕۆمانی کوردیی کورمانجیشت کۆڵیوەتەوە.

ئەحمەدزادە: بێگومان ئەمن کە دەڵێم ڕۆمانی کوردی، بەخۆشییەوە لەو کەسانەم سەرەڕای ئەوەی کە زمانی دایکیم. زگماکیم سۆرانییە هەمیشە هەوڵم داوە ئەگەر ڕۆمانێک بە سۆرانی بخوێنمەوە یەکی کورمانجیش حەتمەن بخوێنمەوە. و دەبێ ئەوەش بڵێم لە ڕۆژگاری ئێستا دا ڕۆمانی کورمانجی یا کوردی، ئەمن هەر دەڵێم کوردی یەکجار پێش کەوتووە. هەم لە وەرگێڕان دا، هەم لە چاپ دا و هەم لە کوالیتەی چاپ دا. بەداخەوە یەکێک لەو ئالنگاریانەی لە پێش نووسەری ژنی کورد دا هەیە ئالنگاری چاپە. مەسەلەن ئەو دوو کتێبانەی  لە پێش جەنابتن یەکیان کوالیتی چاپی زۆر باشە، ئەویدیکەیان کوالیتی چاپی زۆر خراپە. ئەوە کەمایەسییەکە و دوایە لایەنێکی دیکە ئەمن کە باسی ئەو شتانە دەکەم تۆ ئەگەر هەموو کتێبەکانی دنیایێ بنووسی ئەگەر نەخوێندرێنەوە بە کار نایە من دڕدۆنگم، گومانم هەیە لەوەی کتێبە کوردییەکان کە چاپ دەبن چەندە دەخوێندرێنەوە. جارێ ئەم دابەشبوونی جوغڕافیایی و سیاسی و فەرهەنگی و ڕێزمانی و ڕێنووسی وای کردووە کە ئێمە هەرلە ڕێوە نیوە یا بەشی زۆری کوردستانمان ئاگا لێ نییە. مەسەلەن مەگەر محەمەد ئوزوون لەو ساڵانە دا چەند کتێبی هاتوونەتە سەر ڕێنووسی کوردیی ناوەندی دەنا هەر نایناسین. فرات جەوهەری ناناسین. مەسەلە جەیمس جۆیسی کوردیی کورمانجی هەر نایخوێنینەوە بەر لە سۆرانی چاپ کراوە. زمانێک جەیمس جۆیسی پێ تەرجومە کرێتەوە " ئۆلیسس" ١٠٠٠ لاپەڕە ئیدی ئەوە ئینتیهایە یانی زۆر زۆر گرینگە. ئەگەر کەمێک هەلومەرجەکە ئارامتر بێتەوە، ئارامتر بە مەعنای نۆرماڵ بێتەوە هەر ئەو جۆرەی  کوردانی دەرەوەی وڵات بۆیان هەڵکەوتووە دەبینین [ئاماژە بە کتێبەکانی سەر مێزەکە دەکا. ح.ق] ئەوانە لە دەرەوەی وڵات کتێبەکان چاپ دەکەن، لە ناوخۆی وڵاتیش بە تایبەتی لە ڕۆژهەڵات و لە باکووری کوردستان، بە خۆشییەوە لە باشووری کوردستان چاپ دەبێ. بەڵام من وەک لێکۆلەرەوەیەک هەمیشە کێشەم لەگەڵ ئەوەیە ئەم کتێبانەی ئێمە چەند دەخوێندرێنەوە. ئێستا لە تیۆری ئەدەبی دا قوتابخانەیەک هەیە نێوی reader response theory یانی هەڵسوکەوتی خوێنەرەوە لەگەڵ دەقێک و کارتێکەری ئەوەی پۆڵ ڤالێری دەیڵێ ئێمە دەیخوێنینەوە لە پشتەوەی داهێنانێک هەیە بە ژیاننامەکەی جۆرێک ئیلهام وەردەگرین مەسەلەن ئەمن شانسم نەبووە یای کوبڕای عەزیمی ببینم، یای مەلەکە لە نزیک ڕا بە خزمەتی گەیشتووم بەڵام بەو کتێبەی دەڵێی ئەمن یای کوبڕای دەناسم و ئەهەمییەتی ئەوانە ئەوەیە.

قازی: ناوەرۆکی  کتێبی " فەرهەنگ و ڕزگاری " زیاتر چییە؟

ئەحمەدزادە: فەرهەنگ و ڕزگاری کۆمەڵێک وتارە لە سەر ئەم بیرەوەرییانەی یای مەلەکەی وتارێکی تێدا کە پێشتر لە گۆڤارێک دا لە باشوور چاپ بووە بەخۆشییەوە  لەو کتێبەش دا چاپ بووەتەوە. کۆمەڵە وتارە لەو ڕوانگەیەوە ئەمن بۆم گرینگە، دیمانە و ئەوانەشی تێدا، کە پردێک لە نێوان لۆکاڵ و گڵۆباڵ دا ساز بکەم یانی ئەمن ئەوەندەی باسی ڕۆمانی کوردی و گێڕانەوەی کوردی دەکەم ڕەنگە یەک و نیو ئەوەندە یا دوو ئەوەندە باسی گێڕانەوەی ڕووسی بکەم باسی ئاننا کارینای مەسەلەن تۆلستۆی بکەم، باسی مادام بواری فەرانسی بکەم لەبەر چی لەبەر ئەوەی ئەمن پێم وایە هەتا ئەوان باش نەزانین ئەو پرسەی عەرزم کردی کات، یانی تۆ لە ئەدەبی ئوڕووپایی دا لە خۆڕا نییە ئەو ئوڕووپایەی کە ئێستا ئێمە دەیبینین ئاوایە. هەر لە " دۆن کیخۆتێ" را لە سەرەتاکانی سەدەی ١٧ را هەتا ئێستا  لە نێوان بیرەوەری نووسی، یادداشت نووسی، ئەوەی کە پێی دەڵێن کڕۆنیکا، ئەوەی کە پێی دەڵێن دایێری، ئەوەی کە پێی دەڵێن بایۆگڕافی و ڕۆمان و گێڕانەوە بەردەوام پێوەندی هەیە.

قازی: ببوورە کاک هاشم ئیدی کاتمان نەماوە ئەگەر دەکرێ بە یەک دوو ڕستەش باسەکە داکووژێنی فەرموو!

ئەحمەدزادە: بەیەک دوو ڕستە!! نازانم باسەکان لەگەڵ جەنابت هەمیشە زوو دەرباز دەبن. هیوادارم دەرفەت بۆ من و بۆ خەڵکانی دیکە کە لەو بوارە دا کار دەکەن بگونجێ  کەزیاترخوێندنەوەی هەم دەقیانە، هەم کۆ دەقیانە، بەستێنانەمان لەوکتێبانە هەبێ و ئەو لایەنەی کە باسم کرد لایەنی خوێندنەوە ئەو کتێبانە چەند چاپ دەبن، چەندە بڵاو دەبنەوە و گرینگی ئەو بڵاو بوونەوە و چاپ بوون و خوێندنەوەی لە سەر ئەو شتەی کە پێی دەڵێن سابجێکتیڤیتی، مێنتالیتی و ئێمە چۆن ببین بە نەتەوە چییە و چۆنە زیاتر باس بکەین.

قازی: زۆر سپاست دەکەم بەڕێز دوکتور هاشم ئەحمەدزادە بۆ بەشداریت لە ڕاوێژ و هاتنت بۆ تێلێڤیزیۆنی ستێرک.

ئەحمەد زادە: زۆر سپاس

قازی: بینەرانی خۆشەویست بەم شێوەیە دەگەینە کۆتایی بەرنامەی ئەمجارەشمان. تاکوو دیدارێکی دیکە لای ئێوەمان خۆش!

تێبینی: ئەم بەرنامەیەی ڕاوێژ سەبارەت بە ژیاننامە نووسی، بیرەوەری نووسی ژنانی کورد، دوو کتێبی کوبڕا عەزیمی و مەلەکە مستەفا سوڵتانی  پێنجشەمە ١٦-ی مەی ٢٠٢٤ بە شێوەیەکی ڕاستەوڕاست لە تێلێڤیزیۆنی ستێرکەوە بڵاو کراوەتەوە. ڤیدێئۆی ئەم بەرنامەیە دەکرێ بە ڕێی ئەم لینکەی خوارەوە لە کاناڵی ڕاوێژ لە تۆڕی کۆمەڵی یوتیوب دا تەماشا بکەن.

https://youtu.be/NPzuS7rCfyA?si=1w5hCuMQyobEZALQ

 

Rawêj, Thursday September 19, 2024 at 20:00 hours CET

هەڤپەیڤین لەگەڵ دوکتور جەمشید حەیدەری، جومعە ١٩-ی تەمووزی ٢٠٢٤

                         

هەڤپەیڤین لەگەڵ دوکتور جەمشید حەیدەری، پێنجشەمە شەو  ٢٥-ی تەمووزی ٢٠٢٤
حەسەن قازی: بینەرانی خۆشەویست بە خێر بێنەوە بۆ بەرنامەکی دیکە ڕاوێژ. لە ڕاوێژی ئەم جارەمان دا بەڕێز جەمشید حەیدری بەشدارەکە دیارە سیمایەکی ناسراوە، ئێستا مامۆستای خانەنشینە، پێشتر مامۆستا بووە لە زانکۆی سەلاحەدین لە هەولێر و هەر وەها لە زۆر چالاکی فەرهەنگی و ڕۆژنامەوانیشدا بەشداری هەبووە. زۆر بەخێر هاتنت دەکەین، بەڕێز حەیدەری بە خێڕ بێیت.
دوکتور جەمشید حەیدەری: زۆر سپاستان دەکەم
قازی: دیارە بەڕێزت بیرەوەرییەکانت لە دوو بەرگ دا چاپ کردووە وا بزانم لە١٩٤٩ بەم لایەوە و و ابزام ئەمساڵیش سێ کتێبت بڵاو بووەتەوە، یەکیان لە سەر پڕۆفێسۆر قەناتی کوردۆ ژیان و بەرهەمەکانی، کتێبی دووڕوویی لە سیاسەت دا و کتێبی سێیەمیش ئایا ماکسیم گۆرکی مرد یان کووژرا؟ دیارە دواتر دەگەینە سەر ناوەرۆکی ئەو کتێبانە. بەڵام لە سەرەتاوە بۆ دەسپێکردنی باسەکەمان ئەگەر دەکرێ  لە پێشدا کتێبی بیرەوەرییەکانت:
" لاپەڕەی بیرەوەرییەکانم " بناسێنی.
حەیدەری: بیرەوەرییەکانی من بە نووسینەوە لە ساڵی ١٩٤٩ دەستم پێکردیە، بەڵام لە حەقیقەت دا لە ساڵی ١٩٤٥ دەست پێدەکاتن. دوو بەرگە، بەرگی یەکەم لە ١٩٤٩ تا ١٩٩١، بەرگی دووهەم لە ١٩٩١ تا ٢٠١٧، بەشی یەکەمیان بەشێک لە باکووری کوردستانە، بەشێکیش لە سۆڤیەتە. بەرگی دووەمیان پتر باسی سوید و کوردستانە. بەرگی یەکەم دیارە ژیانی بنەماڵەی تێدایە، خەباتی سیاسی تێدایە، خەباتی بنەماڵەی ئێمە هەمووی. ئەویتریشیان خوێندن و نیشاتی سیاسی، چالاکی سیاسی خۆم و ئەدەبیمە. لە بەرگی یەکەم دیارە زۆر بە وردی باسی ساڵانی ١٩٤٩ و ١٩٦١ کم کردییە، پاشی ٦١ دیارە ئەمن دەستگیر کرایمە دیارە لەبەر هەندێ، پاشی وی سەبر سەبر دەکەومە ژیانی سیاسی. لە ژیانی سیاسی ناچاری گرتن دێم دوایی ناچاری پێشمەرگایەتی دێم، دوایی دیسان وەکوو دەرێ دەست پێدەکەمەوە بە خەباتی سیاسی نهێنی، ساڵی ١٩٦٨ عێڕاق بەجێ دێڵم بەرەو سۆڤیەت. بۆ سۆڤیەتێش بۆ خوێندن دەچمەوە، سەرەتا بۆ کۆنگرەیەک دەچووم بەڵام دوایی لۆ خوێندن مامەوە. لەوێش دیسان تووشی کێشەیەک دەبم لە بۆچوونی سیاسیم دا. رەگەر ئەو حیزبەی ئەمنی نارد بوو بۆ وێندەرێ حیزبی کۆمۆنیستی عێڕاقە، دەگەڕێمەوە کوردستانی عێڕاق دەگیرێم، پاشی گرتنم تاساڵی١٩٧٠  ناتوانم دەربچم، لە ٧٠ دیسان دەگەڕێمەوە سۆڤیەت دووبارە بۆ خوێندن، لە سۆڤیەت خوێندنەکەم تا ١٩٨٣ یە تا دوکتورا وەردەگرم . پێشتر لە زانکۆی لێنینگڕاد ئەدەبی ڕووسیم خوێند، بەکالریۆس و ماجسترەکە لە ئەدەبی ڕووسی بوو. لە ئەنیستیتووتی ئەکادێمی ڕۆژهەڵاتناسی سۆڤیەتیش دوکتورام کرد لە سەر ئەدەبی کوردی لە لای مامۆستا قەناتی کوردۆ. لە١٩٨٣ ناچار دەبم سۆڤیەت بەجێ دێڵم چونکە ڕێگای سیاسیم پێ نادرێتن سەفەر بکەم بۆ دەرەوەی سۆڤیەت دێمە سوید، لە سویدیش دەست پێ دەکەم، وەکوو دەرێ رەگەر برادەرانی سوید چاڵاکی سیاسی و ئەدەبییەکەم هەر لە سوید دەبی تا دەگەڕێمەوە کوردستان پاشی ڕاپەڕین. ئەوەی پاشی ١٩٩١ ە، خۆتان دەزانن لە كوردستان ٩١ ڕاپەڕین بوو کە ڕاپەڕین بوو دەرفەتەک ڕەخسا بۆ من کە وا بگەڕێمەوە کوردستان خزمەت بکەم. لەوێش لە ٩٣ گەڕامەوە زانکۆی سەلاحەدین لە زانکۆی سەلاحەدین مامەوە. بەڵام لە بەر شەڕی کورد و کورد بە داخەوە دەڵێم ناچار بووم ٩٥ بەجێمهێشت دوو ساڵ سێ ساڵ دیسان گەڕامەوە زانکۆی سەلاحەدین تا ٢٠١٣ مامۆستا بووم لەو زانکۆیە. توانیم لەو ماوەیەی کە لە وێندەرێمە زۆر شت بکەم، بەڵام لەو ماوەی لە سوید بووم ئەمن چالاکیم پتر بوو، چالاکیم پتر بوو چونکە لە سوید توانیمان ئێمە لە ساڵی ١٩٨٦ تا نۆهەد ڕۆژنامەیەک دەربکەین رەگەر مامۆستای خودالێخۆشبوو یاخود ڕەوانشاد وەکوو دەبێژن کەریمی حیسامی پێنج ساڵان ڕۆژنامەمان دەر کرد   "سەر دەمی نوێ " کارێکی باش بوو لام وایە. چالاکیشم لە هەموو بوارەکانی ئەدەبی رەگەر دامەزرانی یەکێتیی نووسەرانی کوردیش کە لە سوید دامانمەزراند دەورەی یەکەم ئەمن سەرۆکی بووم. ئەمن لام وایە توانیمان خزمەتێکی باش بکەین لەو بوارە.
لە بەرگی دووەم، دیارە بەرگی دووەمیان کە پتر کوردستان دەگرێتەوە، دوای ڕاپەڕین دەگرێتەوە. من لە نۆهەدووسێ گەڕامەو، بەس وازم لە حیزبایەتی هینا.وەعدی ئەوە کرا ئێمە حیزبێکی نوێ دروست بکەین بە ناوی " پارتیی کاری سەربەخۆیی کوردستان" زۆربەیان لە حیزبی کۆمۆنیستی عێڕاق جیا بوونەوە بەو ناوە. ئەمن دەمەویست ناوی حیزبی کۆمۆنیستی کوردستان بێ لۆش ناومان نا چونکە برادەرانی حیزبی کۆمۆنیستی عێڕاق هەرێمەکەی خۆیان ناو لێنا حیزبی کۆمۆنیستی کوردستان. لەبەر هەندێ ئێمە ناومان نا " پارتیی کاری سەربەخۆیی کوردستان". خۆشتان دەزانن لەو کاتەوە لە ٩٥وە شەڕ لە کوردستان دەستی پێکرد لە نێوان برادەرانی پارتی و یەکێتی تا ٩٨ عەمەلییەن بەردەوام بوو ئەو شتە. من لە ٩٥ پاشی ئەوە کە لەو پارتییە زانیم ناتوانم لە ناوی کار بکەم بەوشێوەیەی ئەمن بیر دەکەمەوە ئەمن وازم لە حیزبایەتی هینا و تا ئێستاش وازم لە حیزبایەتی هینایە بەڵام وەکوو فکر هەر مایمە.
قازی: باشە ئەو ماوەیەشت نووسیوەتەوە؟
حەیدەری: بەڵێ، هەمووم نووسیوەتەوە
قازی: جا ئەوەش ئەگەر بە کورتی باس بکەی کە ناوەرۆکی چاڵاکییەکانت چ بووە لە دوای ڕاپەڕینەوە؟
حەیدەری: دوای ڕاپەڕین ئەوەی نووسیتمەوە بەشێکیان پێوەندی هەیە بەو شەڕەی کە ڕووی دا لە کوردستان بەڕاستی. یەکەم شەڕ لە ٩٤ بەینی ئیسلامییەکان و یەکێتیی نیشتمانی بە وردی نووسیتەوە پاشی کە شەڕ لە بەینی پارتی و یەکێتی چ ڕووی دایە هەمووم بە بێ ڕووتووش نووسیتەوە، ئەوەی بۆ خۆم چاوم پێی کەوتووە، بە خۆم دیومە بە پێی ئەو بەڵگانەی کە لە بەر دەستیشم دا بووە، ئەوەشم هەمووی خستیتە بەرچاو. شەهید کرانی برادەرانی خۆشمان؛ برادەرانی ئێمە حەمەی حەلاق و ئەوانە ساڵی ٩٥ شەهید کران، ئەوانەشم هەموو نووسییە. لە مافی مرۆڤ کارم دەکرد لە کوردستان، لە لێژنەی ئاشتی رەگەر حیزبەکانی کوردستانی کە ئاشتی دەبی بەرقەرار بی لە کوردستان، پاشی وی هاتمەوە سەر نووسینی بیرەوەرییەکانم بە تەواوی دەستم پێکرد تا ٢٠١٣ ئەمن  ئەوەی نووسیم و دەستم پێکرد بۆ چاپکردن ئامادەم کرد، فێعلەن لە ٢٠١٤ بەرگی یەکەم و دووەم کە هەتا ٩١ ە بڵاو بووەوە بەڵام لە ٢٠٢٠ ئەمن بەرگی دووەمیشم تەواو کرد پێکەوە هەر دووک بەرگم چاپ کرد لە گەر داکیومێنتەکانی کە هەیە، لەگەر ئەونامانەی کە بۆ من هاتییە لە نووسەرانەوە هەر یەک نموونەیەکم لە نامەکانم بڵاو کردەوە، ئێستا وەکی دەڵێ خەریکم لە سەر نووسینەوەی بیرەوەرییەکانم بەڵام بە کورتی بە زمانی عەڕەبی.
قازی: باشە لە سەر " لاپەرەی بیرەرەوەرییەکانم" چی دیکە هەیە لێی زیاد کەی؟
حەیدەری: پێم وایە ئەگەر بمەوێ لێی زیاد کەم دوای٢٠١٧ ڕووداو زۆر ڕووی دایە بەڵام ئەمن هەمووم تۆمار نەکردییە، پێشان هەمووم ڕۆژانە تۆمار دەکرد، بەڵام هەندێ شتم لای خۆم نووسیتەوە لام وایە ئەگەر دەرفەت ببیتن، ژیان بەردەوام ببیتن مومکینە شتێکی دیکەش بنووسمەوە پاشی ٢٠١٧ بەڵام ئێستا خەریکی ئەو شتانەم کە پێشتر نووسیومە لە ٧٣وە تا ئێستا چم نووسیوە.
قازی: دەتەوێ کورتەیەکی ئەوە بە زمانی عەڕەبی بڵاو بێتەوە؟
حەیدەری: بەڵێ، چونکە برادەرانی بەغدا زۆر داوا دەکەن تەرجومەی بکەن. منیش نامەوێ تەرجومەی بکەم ١٥٠٠ لاپەڕە تەرجومە کردن
زەحمەتە من دەمەوێ بە کورتی بە عەڕەبی بڵاوی کەمەوە.
قازی: دیارە لە سەرەتای ئەم بەرنامەیە دا باسی ئەوەم کرد ئەمساڵ چەند کتێبت بڵاو بووەتەوە، داوام ئەوەیە کە دوو لەو کتێبانەش دیسان بە کورتی بناسێنی بۆ ئەوەی تەرکیزمان بخەینە سەر ئەو کتێبەی کە لە سەر نەمر پڕۆفێسۆر قەناتی کوردۆ نووسیوتە. کتێبی " دوو ڕوویی لە سیاسەت دا " باسی چ دەکا؟
حەیدەری: دوو ڕوویی لە سیاسەت دا خۆی بەڕاستی وتارێک لەو کێتابە دا دووڕوویی لە سیاسەتی ئەمریکا دایە، چونکە ئەمریکا ئیدیعای سیستمێکی نوێی دێمۆکڕاتی دەکرد، باسی مافی مرۆڤ و ئەوە، لە هەمان کاتدا لەگەر کۆنەپەرستترین دەوڵەت هاوکاری کردییە. چ لە کاتی شای ئێران، چ لە کاتی سەدام حوسێن دا، چ ئێستاش رەگەر ئەوانەی ئیدیعای دێمۆکڕاتی و ئازادی دەکەن تەنیا قسەیە نەک عەمەل، عەمەل نییە. لەو کتێبە دا ئەمن نەک هەر باسی ئەمەریکا بەڵکوو زۆربەی وڵاتانی زل هێزی جیهان هەموویان دەگرێتەوە؛ ڕووسیا و ئەڵمانیا و فڕانسا و ئینگلتەڕاش دەگرێتەوە کە ئیدیعایەکیان هەیە هەر لە ناو خۆیان دایە، بەرژەوەندییان چ بیتن ئەوەیە پتر نییە. حیزبەکانی خۆشمان لە کوردستان بە داخەوە دەڵێم ئەوانیش دێمۆکڕاتی و سۆسیالیزم وەکوو بەرنامە بەڵام  لە عەمەل دا هەموویان تاک ڕەون، پێشێلکردنی مافی ئەندامەکانی خۆشیان دەکەن یەک کەس، دوو کەس بڕیار دەداتن، نەک حیزب، لەوەی زۆرم باس کردییە ئەمن. هەر لەو دوو ڕوویی لە سیاسەت دا دوو بابەتی گرینگی تێدایە ئەمن لام وایە، دوو بابەتە، بابەتێکیان پێوەندی هەیە بەوەی کە مەسەلەی کورد لە وڵاتانی ئێمە دا، کوردستان دابەش کرایە بە سەر چار وڵات، ئەو چار وڵاتە چار حیزبی کۆمۆنیستیان هەبووە، ئەمن کتێبێکم چنگ کەوت لە ٦٤ تا ٨٤ یانی بیست ساڵ کۆبوونەوەی حیزبە کۆمۆنیستەکانی کرێکاران هی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و عەرەبی، لەوێندەرێ شازدە کۆبوونەوەم لێک دایتەوە چیان دەربارەی مەسەلەی کورد گۆتییە، لەو کاتەش دا دوو سکرتێری ئەو حیزبانە، سکرتێری حیزبی کۆمۆنیستی سووریا کورد بوو خالید بەکداش، سکرتێری حیزبی کۆمۆنیستی عێڕاق کورد بوو هاوڕێ عەزیز محەمەد، دوو حیزبەکەی تریش، توودە و تورکیاش لە سەرکردایەتییان ئەندامی کورد هەبوو. بەڵام زۆربەیان حیزبی کۆمۆنیستی عێڕاق لێی دەربچی لە سەر مەسەلەی کورد قسەی خۆی کردییە، ئەویش هەندێ جار ڕاستە لە سەر مافی چارەنووس، مافی جیا بوونەوە، هەندێ جاریش مافی نەتەوەیی دێمۆکڕاتیک باس دەکەن. باسی هەمووم کردییە، ئەوە بابەتێکە بابەتێکی تریش ئەمن لام وایە گرینگە لە سەر وەزعی کوردە پاشی پڕۆسترۆیکا لە سۆڤیەت دا. لە سۆڤیەتا زۆر شت لای خەڵک ئاشکرا نەبووە، نەزاندرایە. بەڵام کە پڕۆسترێکا بوو، وەکی دەرێ ئەوەی بن بڕەی بوو هاتە سەر بەڕێ. دەرکەوت کە کورد لە سۆڤیەت تووشی ڕاگۆزان بوویتەوە لە ساڵی کۆتایی سییەکانەوە دەست پێکرایە ئەوجار بە بیانووی ئەوەی کە وا تورکیا هەندێک عەلاقەی لەگەڵ ئەڵمانیای هیتلێری هەیە، ئێران پتر سەر بە ئەڵمانیا بووە، بەڵام موهیم کورد دەسکەوتێکی هەبوو لە نێوان ساڵی ١٩٢٣ تا ١٩٢٩ کە پێیان دەگوت کوردستانی سوور پایتەختەکەی لاچین بووە ئەوە نەما لە کاتی خۆی. پاشی ئەوەش هەر کێشەیەک هەبووە کورد تووشی ڕاگۆزان هاتیە، ڕاگوێزانی کورد تەنیا کوردە موسوڵمانەکانی نەگرتووەتەوە، یەزیدییەکانیش بۆ ناوچەی ئاسیا. ئەمن لە کۆنفڕانسێک لە ستۆکهۆڵم، کۆنفڕانسی قەزییەی کوردی پاشی کۆنفڕانسی پاریس لە ١٥-١٧ ی ئاداری ١٩٩١ لە ستۆکهۆڵم بەسترا کە بە ئامادە بوونی حیزبەکانی کوردستانی باشوور و ڕۆژهەڵاتیش هەمووی حازر بوون لەوێندەرێ داوایان کرد لە سەر کوردەکانی سۆڤیەت ڕاپۆرتێک بنووسین.
قازی: هەر ئەو کۆنگرەیەی کە کاک عەزیز محەمەدیش بەشدار بوو.
حەیدەری: بەڵێ کاک عەزیز محەمەد بەشداربوو، شێخ عێزەدینی حوسێنی بەشدار بوو، کاک دوکتور مەحموود عوسمان بەشدار بوو. ڕاپۆرتەکەی لە سەر کوردەکانی سۆڤیەت من تەکلیف کرام بنووسم. من بە ڕووسی نووسیم دامە کاک عومەر شێخمووس لە زانکۆی ستۆکهۆڵم کردیانە ئینگلیزی و تەکلیف کرا هانس یۆران فڕانک سۆسیال دێمۆکڕات ئەو بیخوێنێتەوە بەڵام دوایی ئەمن ئەو ڕاپۆرتەم  بە ئینگلیزیش بڵاو کردەوە لە کوردستان، بە کوردیش بڵاوم کردەوە. جا ئەوە لەو کتابەش دا باسی کرایە. زۆر بابەتی تریش هەیە پێوەندی هەیە بە وەکوو دەڵێ بە ژیانی ئێستاش.
قازی: یانی ناوەرۆکی کتێبەکە دەگەڵ تیترەکەی، لەگەڵ عینوانەکەی دێتەوە؟
حەیدەری: ئا دێتەوە. لەو کتێبەی دووڕوویی دە سیاسەتدا، باسی ژیانی ژمارەیەک کەسایەتی کورد هاتووە.
قازی: زۆر باشە لە سەر ئەو کەسایەتییانە بە جوێ باس دەکەین. ئێستا ئەگەر باسی کتێبەکەی دیکەش بکەی ئەوەی سەبارەت بە ماکسیم گۆرکی. ئەوەی کە ئایا ماکسیم گۆرکی کووژراوە یا بۆ خۆی بە مەرگی تەبیعی مردووە. ئەگەر بە کورتیش باسی ئەوە بکەی دوایە بگەینە سەر بابەتی دیکە. فەرموو!
حەیدەری: ئەو کیتابە کە ناوم لێنایە " ماکسیم گۆرکی مرد یا کووژرا؟" کاتی خۆی گۆڤارێکی ڕووسی دوای هەڵوەشانی سۆڤیەت وتارێکی دوور و درێژ نووسرا بوو لە سەر ماکسیم گۆرکی ئەمن کە خێندمەوە وتارەکە دیتم حەفت واریانت هەیە بۆ مردنی ماکسیم گۆرکی. لە ساڵی ١٩٣٦ وە هەرجارێک بە شێوەیەک ئەوە کرایە، بەڵام بە پێی ئێنسیکلۆپێدیای سۆڤیەتی ماکسیم گۆرکی دەرماخوارد کرایە بە مردنی خۆی نەمردییە. ڕاستە نەخۆشی سیلی هەبووە، یانی تەبارکلۆسی هەبووە بەڵام بە نەخۆشییەکەی نەمردییە بەڵکوو دەرمانخوارد کرایە. ئەو جار لەو کیتابە دا ئەمن ژمارەیەک وەکوو دەڵێ بابەتم باس کردییە. یەکێان قسمێکیان باسی ئەدەبە هەمووی، بەشی ئەدەبە، ئەدەبی کوردی، لە جەمیل سائیبەوە، ئەحمەدی موختاربەگی جافەوە باسی ئەوان دەکەم لەسەر ئەوانم نووسیوە، بەشێکیان لە سەر کولتووری کوردییە. مەبەستم ئەوە مەسەلەن سێسەد ساڵەی شەڕەفنامەی شەڕفخانی بەتلیسی.
قازی: باشە ئەخر ئەوە پێوەندی بە گۆرکییەوە چییە؟
حەیدەری: ئەها بۆ ناوی کیتابەکەم وا نا. خۆی بنووسی نێوی بنێی سیاسەت یا ئەدەب سەرنجڕاکێش نییە. ئەمن سەیرم کرد لە پێشانگای کیتاب زۆر کیتابم دیت دەبینم یەک وتاری تێدا ناو کیتابەکە، کیتابەکە بە ناوی ئەو وتارەیە. سەرنجڕاکێشە چونکە زۆر کەس وا هەست دەکەن ماکسیم گۆرکی نەکووژرایە بەڵکوو بە مردنی خۆی مردووە. ماکسیم گۆرکی کاتی لێنینیش ڕەخنەی هەبووە کە بە جێی هێشتییە. پاشی قسەیەکی ناکۆک هەیە لە مێژووی سۆڤیەتی دا. سۆڤیەت دەڵێن ماکسیم گۆرکی ساڵی ١٩٣١ گەڕاوەتەوە سۆڤیەت. بە پێی ئەو ماڵەی ماکسیم گۆرکی لە ئیتالیا تێیدا ژیایە. لە سەر خانییەکە نووسراوە ساڵی ١٩٣٣ ماکسیم گۆرکی ئیتالیای بەجێ هێشتییە. یەعنی ئەوە ناکۆکە لەگەڵ ئەو زانیارییانەی کە سۆڤیەت بڵاوی دەکردەوە لە پێشتر.
قازی: ئێستا بێینە سەر ئەو کتێبەی کە سەبارەت بە کارو بەرهەمەکانی نەمر مامۆستا قەناتی کوردۆیە. دیارە ئەمن وا بزانم ئەوە پێویستی ئەوە دێنێتە گۆڕێ کە باسی پێشینەی کوردۆلۆژی، کوردناسیش بکرێ لە زانکۆی پێشووی لێنینگڕاد کە ئێستا دوای ١٩٩١ ناوی گۆڕاوە. هێندێک باسی ئەوە بکە کە جەنابت چۆناوچۆن بوو چوویە ئەو بەشە و ئەو دەرسانەی کە لەوێ دەخوێندرا و ئەو کارە هاوبەشەی کە جەنابت لە گەڵ خودالێخۆشبوو  زارێ یۆسبۆڤا کردت لە سەر فەرهەنگی ڕووسی – کوردی، ئەگەر بکرێ بە گشتی باسی بکەی!
حەیدەری: خۆتان وەکوو دەزانن مێژووی کوردۆلۆژی لە ڕووسیای قەیسەرییەوە دەست پێدەکا، لە زەمانی پێتر لێرخەوە دەست پێدەکاتن تا ساڵی ١٩١٧ کە شۆڕشی ئۆکتۆبر ڕوو دەدا زۆر شت کرایە لە ڕووسیای قەیسەری، هەوڵ درایە، خەڵکیان ناردییە مینۆرسکی، لێرخ، نیکیتین ژمارەیەکی زۆر ڕۆژهەڵاتناس چووینە لە سەر کوردیان نووسییە ئەوجا هەر یەک بە شێوەیەک.  بەڵام دوای شۆڕشی ئۆکتۆبر کە ڕووی دا بۆ یەکەم جار کۆنفڕانسێکی کوردۆلۆجی ساڵی ١٩٣٤ لە یەریڤان دەبەسترێ. ئەو کاتەی مامۆستا قەناتی کوردۆ ساڵی ١٩٢٨ هاتیتە لێنین گڕاد بۆ خوێندن، ناردراوەتە وێندەرێ بۆ خوێندن. ساڵی ١٩٣٤ بەشداری دەکا لەو کۆنفڕانسە. ئەو کۆنفڕانسە بۆ یەکەم جارە، وەکوو دەڵێ باسی هەر لە سەر کوردە. دیارە بەشی کوردی دوای شۆڕشی ١٤-ی تەمووزی عێڕاق، وڵاتی عێڕاق کوردی زۆر نارد بۆ خاریج بۆ خوێندن. بۆ سۆڤیەتیش ١٥٠٠ تەڵەبەی عێڕاقی هاتن، ژمارەیەکیان لەوانە کورد بوون، هەندەک بۆ باکۆ، هەندێک بۆ پێترزبوورگ، هەندێک بۆ مۆسکۆ. ئەو کاتی سەرۆکی ئینستیتووتی ڕۆژهەڵاتناسی ئەکادێمیک ئۆربیلی بوو ، ئوربیلی کە دیتی کوردێکی زۆر دێن بۆ خوێندن،
قازی: ئۆربیلی ش بە کورتی بناسێنی باش دەبێ.


لە ڕاستەوە قەناتی کوردۆ، یووسف ئابگارۆڤیچ ئوربیلی، سەید عەزیز شەمزینی، ،،، ئۆردووخانی جەلیل
حەیدەری: یووسف ئابگارۆڤیچ ئوربیلی ئاکادێمیکێکی گەورە بوو. لە ساڵی ١٩١٣ لە سەر کوردی نووسییە.
قازی: بۆخۆی ئەرمەنی بوو وا نییە؟
حەیدەری: بەڵێ ئەرمەنی بوو. سێ برا بوون ئەوانە، ئەوەیان ئیختیساسی ڕۆژهەڵاتناسی بوو، لە ١٩١٣ لە سەر کوردی نووسییە و لەسەر فۆلکلۆری کوردیشی نووسییە. کە بەشی کوردی کردەوە بۆخۆی بوو بە سەرۆکی بەشەکە. ئەو بەشە مامۆستا قەنات، ئەو لە لێنینگڕاد مامۆستایەتی دەکرد لەوێ تەڵەبەی وەرگرتن ئۆردووخانی جەلیل، زارێی یۆسپئۆڤا، کەریمی ئەییووبی، سەید عەزیزی شەمزینیشیان لەگەڵ بوو لە یەکەم خولەکە دا. مامۆستا ئوربیلی کۆچی دوایی کرد، قەناتی کوردۆ هاتە جێگای و بەشەکەی وەرگرت. قەناتی کوردۆ ساڵی ١٩٤١ دوکتورای وەرگرتییە، ساڵی ١٩٤١ لە سەر گڕامێری کوردی یانی ڕێزمانی کوردی دوکتورای وەرگرتییە. تا ساڵی ١٩٦٨ دوکتورای دووەمی وەرنەگرتبوو، لەو ساڵە دا دوکتورای دووەمی وەرگرت کە پێی دەڵێن دوکتورای ناووک، زانستی. مامۆستا قەنات بوو بە سەرۆکی بەشەکە لە ١٩٦٠ وە تا کۆچیی دوایی ١٩٨٥
قازی: بۆ خۆی خەڵکی کوێ بوو بە ئەسڵ؟
حەیدەری: مامۆستا قەناتی کوردۆ خەڵکی مەنتیقەی قارس ە بە ئەسڵ، لە قارسەوە هاتینە مەنتیقەی چیای ئاڵەگەز، لەوێندەرێ وا بزانم ساڵی ١٩٢٢ هاتینە تیبلیسی، لە تیبلیسی بووە، بابی زوو مردییە دایکی شووی کردیتەوە مامۆستا قەنات کرێکاری کردییە و بۆیاغچێتی کردییە و بەڵام کابرایەک هەبووە نێوی لازۆ بووە. لازۆ مەکتەبی کردبۆوە منداڵەکانی کۆ دەکردەوە بخوینن مامۆستا قەناتیش لەوێندەرێ دەخوێنیتن پاشی لە ساڵی ١٩٢٨ بە پێشنیاری  عەڕەبی شەمۆ کە یەکەم ڕۆمانی بە کوردیی کورمانجی نووسییە " شقانی کورد"، پێشنیار دەکا ژمارەیەک تەڵەبەی کورد بنێرن بۆ ئینستیتووتی کارکەران لە پیترزبوورگ، لە لێنینگڕاد. مامۆستا قەنات دەنێرن لەوێ دەخوێنیتن کە خەڵاسیش دەکا ١٩٤١ خۆتان دەزانن شەڕی جیهانی دووەم دەست پێدەکا، دوای ئەوەی دەرس تەواو دەکا یەکسەر دەینێرنە جەبهەی شەڕ. دوای تەواو بوونی شەڕ لە عەسکەری دا نامێنێتەوە داوای لێ دەکەن بمێنیتەوە دەڵێ نەخێر بەردەوام دەبم  ئەمن لە سەر کورد کار دەکەم، دەبتە مامۆستای کوردی پاشی ١٩٦٠ دێتە بەشەکە دەبتە سەرۆکی مامۆستا قەنات.
قازی: ببوورە پێش ئەوەی کە جەنابت بچیە ئەوێ ئەو بەشی کوردی بەشێوەیەکی سەربەخۆ لە سەر مەسەلەی کورد کاری دەکرد؟
حەیدەری: لە شوباتی یانی لە مانگی فێبریڤێری ١٩٥٩وە بەشی کوردی بە ڕەسمی لە ئیرانیسکا جیا کراوە لە ئەنیستیتووتی ڕۆژهەڵاتناسی ئەو کاتی تەڵەبەی باشوور هاتبوونە وێندەرێ دوکتور کاوس قەفتان لە بەشی مێژوو بوو، دوکتور ئێحسان فوئاد لە بەشی ئەدەب بوو، ئەوانە هاتنە لێنینگڕاد لەوێ دەیانخوێند، دوکتور عێزەدین و دوکتور کەماڵ مەزهەر و دوکتورە[!!] نەسرین فەخری ناردران بۆ باکۆ، پاشان هەندێکی دیکە لە مۆسکۆ دەیانخوێند. ئەو بەشە سەربەخۆ بوو تا ئەو کاتەی قەنات مابوو، تا ساڵی ١٩٨٥ مابوو. پێشتر محاوەلەیەک کرا لە لایەن پریماکۆف ەوە کە بوو بە سەرۆکی ڕۆژهەڵاتناسی مۆسکۆ چونکە ئەوەی لێنینگڕاد بەشێک بوو لەوێ، ویستی بەشەکە بەڵام قەناتی کوردۆ زۆر دژ بوو، زۆر دژ ڕاوەستا، نەیان دەتوانی بەرانبەری قەنات ڕابوەستن.
قازی: لەبەر چی؟ لەبەر پلەی عیلمییەکەی یان لەبەرچی نەیان دەتوانی لە بەرانبەری دا ڕاوەستن؟
حەیدەری: لەبەر ئەوەی لە ڕۆژەی ڕا کە هاتە ئینستیتووت سکرتێری کۆمیتەی حیزبی بوو لە ئینستیتووتەکە پاشی گەورە بوو لای ئینستیتووتەکە، لای غەفوورۆف کە پێشتر سەرۆک بووە، ئۆربیلی حیسابی بۆ دەکرد. سەرۆکی ئینستیتووتیش ئاشۆیتس پیترۆسیان ئەرمەنی بوو سەرۆکی ئینستیتووتەکە بوو هەموو حیسابیان بۆ دەکرد. بۆیە نەیان دەتوانی بەڵام پاشی ئەوەی قەنات مرد سەبر سەبر بەشەکە توواوە.
قازی: ئەو ماوەیەی کە جەنابت لەوێ بووی یان پێش جەنابت ئەو کارانەی کە ئەنیستیتووت کردبێتی و زۆر بەرچاو و گرینگ بن چنە؟
حەیدەری: ئەمن لام وایە دوو کاری زۆر گرینگی کردییە یەکیان کارەکەی ڕۆدێنکۆ یە، ڕۆدێنکۆ کە مەم و زین ی ئەحمەدی خانی وەرگێڕا سەر زمانی ڕووسی، لێکۆڵینەوەی زانستی لە سەر کرد وەکوو دەرێ ئوربیلی دەیگوت ئەحمەدی خانی بەراورد دەکرێ لەگەڵ شاعیری گورجی   شۆتا ڕوستاڤێلی، دووەمین کاری گەورەی کە کرایە ڤاسیلیڤا کردیتە. ڤاسیلیڤا کە شەڕفنامەی وەرگێڕا سەر زمانی ڕووسی لە دوو بەرگ دا.
قازی: لە فارسییەوە کرد بووی یان لە زمانێکی دووەم ڕا؟
حەیدەری: لە فارسی و فڕانسییەوە. ڤاسیلیڤا فارسی باش دەزانی ئەوەی تەرجەمە کردەوە. جگە لەوە لە سەر ماشەرفخانی ئەردەڵانی، کوردستانی، لەسەر خەسرەوبەگی ئەردەڵان هەموو ئەو شتانە لەو کاتە دا کراون کە مامۆستا قەنات سەرۆکی بەشی کوردناسییەکە بووە. جگە لەوە ئەو بابەتانەی کە پێوەندی بە کوردستانەوە هەبێ، لە سەر جوغرافیا کرابی، لە سەر تەئریخ کرا بی، لە سەر زمان کرا بی ئەو بەشە دەورێکی زۆر گەورەی هەبووە دەبایە لە سەری بنووسن پێوەندی هەیە بە کوردی یان نییە. ئەو شتانە لۆ قەنات دەهاتن. قەنات زۆر شتی لە سەر ڕەشید یاسمی رەدی دایتەوە، لە سەر کەسێکی دیکەش. مامۆستا قەناتی کوردۆ لە سەر هەموو شت هەڵوێستەی دەکرد، کوردییەکی باشیشی دەزانی نەک هەر کوردی کورمانجی بەڵکوو زازایشی دەزانی و کوردییە سۆرانییەکەشی باش بوو. سۆرانییەکەی دەتوانم بڵێم لە ڕێگای گۆڤاری " نزار" وە بوو. گۆڤاری نزار مامۆستا عەلائەدین سەجادی تا ساڵی ١٩٤٩ چاپی دەکرد دەینارد لە بۆ مینۆرسکی لە پاریس. مینۆرسکیش پاشی دەیخوێندەوە دەینارد بۆ قەناتی کوردۆ.
قازی: کە وایە پێوەندی هەبووە لە نێوان قەناتی کوردۆ و مینۆرسکی؟
حەیدەری: بەڵێ هەبووە. پاشی مینۆرسکی هەموو ئاڕشیڤەکەی خۆشی ناردە لێنینگڕاد، بەس ئەو گۆڤارانەی هەموو لۆ قەنات نارد بوو. ئەو گۆڤارە مامۆستا قەنات لە ساڵی ١٩٨٣ ئەخیر جار یەکتریمان دیت هەمووی دا من، ئەمن بردمەوە کوردستان.
قازی: زۆر باشە مامۆستا جەمشید، لە سەر ئەو پێوەندییانە، دەزانین کە مینۆرسکی لە پاریس و لەندەن ژیاوە جارێک گەڕاوەتەوە سۆڤیەت  بەڵام ئەو پێوەندییە نامەییانە هیچ کاری لە سەر نەکراوە؟
حەیدەری: مینۆرسکی هەموو مەکتەبەکەی خۆی نارد بۆ ئەنیستیتووتی ڕۆژهەڵاتناسی لە لێنینگڕاد. خۆت دەزانی دوکتور محەمەدی موکری لە پاریس بوو، محەمەدی موکری سێ جار هاتە لێنینگڕاد ئەمن دیتیشم لەوێندەرێ یەک دوو جاران پشتی سەورەی ئێرانی. پێوەندی هەبووە لە بەینی کوردناسان. مەسەلەن کوردناسانی فەڕانسا، کوردناسانی ئینگلیس، کوردناسانی ئەڵمان پێوەندییەک هەبوو.  کێشەیەک هەبوو، لە سۆڤیەت پێوەندی لەگەڵ دەرەوە ڕا زەحمەت بوو، بەڵام قەناتی کوردۆ لەگەڵ هەموویان پێوەندی هەبوو. لەگەڵ کوردی خۆشمان، کوردی دەرەوەش.
قازی: مەبەستم ئەوە بوو لە مەر ئەو مەکتووبات و نامە گۆڕینەوانە بۆ وێنە لەگەڵ مینۆڕسکی هیچ کار نەکراوە.
حەیدەری: هیچ کار نەکراوە.
قازی: لە کوێیە ئەو شتانە؟
حەیدەری: ئەوە هەموو  ئێستا لە ئەنیستیتووتی ڕۆژهەڵاتناسی لێنینگڕاد (پێترزبوورگ) ە.
قازی: ئەی جەنابت بۆخۆت لەگەڵ زارێ یۆسپئۆڤا کارت کردووە.
حەیدەری: نا ئەمن لە بەشەکە بووم بەڵام ئەمن دایرێکت لەگەڵ مامۆستا قەنات ئیشم کردییە.
قازی: ئەخر کارێکی موشتەڕەکتان چاپ کردووە بۆیە دەڵێم.
حەیدەری: ئائا بەڵێ،
قازی: باسی ئەوە بکە تکایە
حەیدەری: ئەمن مامۆستا قەناتم وەکوو شەخس لە ساڵی ١٩٦٨ دیت. لە مۆسکۆ موناقەشەی دوکتورایەکەی دەکرد، دوکتورای زانستی ئەمن چووم دیتم. ئەمن ئەو کاتی لە مۆسکۆ بووم چووم دیتم یەگدریمان ناسی. ساڵی ١٩٧٠ کە هاتمە لێنینگڕاد بۆ خوێندن مامۆستا قەنات سەرۆکی بەش بوو یەکسەر چوومە کنی یەگدیمان ناسی پێوەندییەکی نزیکمان هەبوو، ئەمن حەفتانە دەمدیت مامۆستا قەنات. بەڵام ئەمن لە بەشی ڕووسیم دەخوێند لە زانکۆی لێنینگڕاد، بەشی ئەدەب و زمانی ڕووسی بەڵام پێوەندییەکە هەر ما. تا زانۆکم خڵاس کرد پاشی ماجسترێکەم هەڵکەوت کە دوکتورا بخوێنم، ئەمن نەمویست لە زانکۆی لێنینگڕاد بخوێنم، ویستم لە ئینستیتووتی ڕۆژهەڵاتناسی بخوێنم لای مامۆستا قەنات. چوومە لای وی گۆتم ئەمن دەمەوێ لای ئێوە بخوێنم. تەبعەن ئەو چەند مەرجێکی بۆ دانام. ئەمن مەرجەکانم وەرگرت پێوەندی بە خوێندنەوەی ڕۆژهەڵاتناسی و کوردناسییەوە هەبوو، ڕێنووسی لاتینی کوردی بزانم. ئەمنیش ئەو شتانەم هەمووم وەستۆ گرت ئەویش قبووڵی کرد کە لە کنە وی بخوێنم. لە ماوەی سێ ساڵ ، ئەمن لە فێبریڤاری ١٩٧٦ تا دیسامبری ١٩٧٩، ئەمن ٢٨-ی دیسامبری ١٩٧٩ بەرگریم لە دوکتورایەکەم کرد مامۆستا سەرپەرشتی دەکرد. هەموو حەفتەیەک دوو جاران ئەمن دەبوو لەگەڵ مامۆستا دابنیشم، هەرشتێکی گۆتیتی دەبوایە جێ بەجێ بکەم، هەر پڕۆگرامێکیش بایە دەبوایە دانەیەک لۆ وی، دانەیەک لۆ ئینستیتووت بیتن، دانەیەک لای خۆی جێ بەجێی بکەم. بەڵام بۆ بەرگری تێزەکەم ئەمن دەبوو چووبامە مۆسکۆ. مامۆستا قەنات گۆتی پێویست نییە ئەمن بێم، ئەتوو بۆخۆت دەتوانی بیکەی. مامۆستا کەریمی ئەیووبی یەک لەوانەی بوو کە بەشدارییان کرد لە موناقەشەی دوکتورایەکەی من. ئەو هاتە مۆسکۆ بەڵام مامۆستا قەنات نەهات گۆتی ئەتوو بۆخۆت دەتوانی دیفاع لە خۆت بکەی. ئەمن لە ١٩٧٩وە لە سەر مامۆستا قەناتم نووسی.
قازی: ئەگەر بە کورتیش بێ باسی کارەکانی مەڕحوومی مامۆستا کەریمی ئەیووبی و هەر وەها زارێ ئوسپئۆڤا، فەرهەنگەکە بکەی.

دوکتور جەمشید حەیدەری و هاوژینی یای کوسرەت لە بەرنامەی ڕاوێژ
حەیدەری: ئی مامۆستا کەریمی ئەیووبی لە سەر هەژار بوو ئەوی یەکەمیان، ئەویدیشیان لە سەر دیالێکتی موکری بوو. ئی هەژارەکەی پێشترە، ژیانی هەژار و ئەدەبییاتی هەژار. بەڵام لەمەر دیالێکتی موکری خۆی و سمیرنۆڤای هاوژینی لە سەر دیالێکتی موکرییان کۆڵییەوە ئەوان لە ئینستیتووتی زمان بوون، لە ئینستیتووتی ڕۆژهەڵاتناسی ئێمە نەبوون بەڵام لە ئینستیتووتی ئاکادێمیای زمانی سۆڤیەت بوون، لەوێ ئیشیان دەکرد. مامۆستا قەنات جگە لە گرامر، ڕێزمان ؛ دوو ڕێزمانی چاپ کردییە، یەکیان لە سەر کورمانجییە پتر، یەکێکیان سۆرانی و کورمانجی تێدایە، لە سەر زازایشی نووسییە. پاشی دوو فەرهەنگیشی هەیە فەرهەنگی کوردی – ڕووسی کورمانجی، کوردی – ڕووسی حەرفی عەڕەبی سۆرانییەکە، ئەوەیان پێشەکییەکەی ئەمن وەرمگێڕایەتە سەر زمانی کوردی و بە پێی ئینستیتووتەکە لە بۆ چاپکردنی ناوی منیشی لە سەر نووسرایەکە ئەمن پشتگیریم کردییە؛ فەرهەنگێکی زۆر باشە. جگە لەوە مامۆستا قەنات تەقریبەن سەد وتاری نووسییە ئەمن لە کیتابەکەم دا هەموو وتارەکانم نووسییە ئەوەی قەناتی کوردۆ نووسیوێتی. هەندێکیان لەوانە دوکتور ئاوڕەحمانی حاجی مارف وەریگێڕاوەتەوە سەر زمانی کوردی، کیتابێکیان دوکتورە[!!] کوردستانی موکریانی کردییە زمانی کوردی، وتارێکیان لە سەر زازا بوو دوکتور ئیبڕاهیم عەزیز حاجۆ کردییە کوردی ئەوانەم هەموو پیشان دایە. جگە لەوە بابەتێکیان لە سەر دەستنووسی قەناتی کوردۆیە کە لە زانکۆی سلێمانی بڵاو کراوە ئی من لە گۆڤاری زانکۆی سلێمانی. دوو وتارم بڵاو کردەوە یەکیان لە سەر دەستنووسێکی مامۆستا پێنسەد لاپەڕەیە لە سەر کوردۆلۆجی لە ڕووسیا و سۆڤیەت. ئەمن لە سەر ئەوەم نووسییە بابەتێکیان هەمووشم پیشان دایە مامۆستا چی کردییە. بەڵام دەستنووسەکەی مامۆستا ئەسڵەکەی نارد بوو بۆ مۆسکۆ بۆ چاپکردن، ئەوەی کە لە کنە منە ڕەشنووسە، هەندێ جاران سەرچاوەکانیشی دیار نییە و نەمایە. بەڵام، سێ وتارم لێ وەرگێڕایە لەسەر " ئەڤالیانی "، " چەرکەسی بەکۆ "،  " خاڵفین"  ئەویش لەو کیتابە دا بڵاوم کردیتەوە هەر لەو کتابەکەی لە سەر قەناتی کوردۆ. نۆهۆد ساڵەی قەناتی کوردۆ وتارێکم بڵاو کردەوە لە کوێلن دەرچوو، دوکتور حوسێن حەبەش بڵاوی کردەوە بە خەتی لاتینی ئەمن لە سەر نۆهەد ساڵەی قەناتی کوردۆم نووسی. لە گۆڤاری پەیڤی لەندەنی لەوێندەری وتارێکم بڵاو کردەوە " مامۆستا قەناتی کوردۆم کوو ناسی؟ " وتارێکی دوور و درێژە ئەوەش لە کیتابەکە دا هەیە. ئەو وتارەی ئوربیلی حەفتا ساڵە بوو ئی مامۆستا قەناتی کوردۆ ئەوە بە ڕووسی لە ئەنجومەنی زانستی ئاکادێمیا دا پێشکێشی کردووە ئەوە هەم بە ڕووسی هەم بە کوردی لە کیتابەکەدا هەیە، لەگەڵ ژمارەیەک وێنەی قەناتی کوردۆ و جگەرخوێن و مەجمووعەیەک خەڵکی تر.
قازی: ئەو موئەسیسەیە دوای ساڵی ١٩٨٥ و دوای وەفاتی قەناتی کورد بە تەواوی نەماوە یان ئاڵوگۆڕی تێدا کراوە؟
حەیدەری: ئەمن دەزانم پاشی زارێ یۆسپئۆڤا، لەوانەی ئیشیان دەکرد تەنیا موسالیان مابوو، زارێ مرد موسالیان نازانم مایە یان نەمایە. ئەوانی دیکە مامۆستایەکان کەسیان نەماینە لە ژیان. لە یەریڤانیش نەماینە عەمەلییەن، ئەوانەی یەریڤان، ئەوانەی کوردناسەکانی یەریڤان ئەوانیش نەماینە. لە مۆسکۆش حەسرەتیان و لازارێف بوون ئەوانەش نەماینە.
قازی: بەڵام پێت وایە ئارشیڤەکانیان ماوە؟
حەیدەری: ئاڕشیڤەکانیان پێم وایە مایە لە بەشی ئیرانیستیک. مومکینە هەر لە بەشی ئێرانیستیک بمینیتەوە لە سەنت پێترزبوورگ کە ئێستا ناوی بووەتە سەنت پێترزبوورگ بە تەئکید. ئارشیڤێکی گەورەی کورد هەیە لە ڕووسیا. لە ڕووسیا هەیە، لە ئەرمەنستان هەیە، لە گورجستانیش هەیە بەڵام، کاری لەسەر نەکراوە بە تەواوی.
قازی: ئێستا با بگەینە بەشی سێیەمی بەرنامەکەمان کە ئەویش زۆر گرینگەسەبارەت بە شەخسییەتەکان لە بواری سیاسی و جۆر بە جۆر دا. دیارە بە ئاسایی کەس باسی ئەندامانی عائیلەی خۆی ناکا، بەڵام لە بنەماڵەی ئێوە دا کەسی ناسراوی ئەوتۆ هەبوو کە لە سیاسەتی گشتی عێڕاق وکوردستان دا تەئسیریان هەبووە، ئەگەر لە شەهید جەماڵ حەیدەری ڕا دەست پێ بکەی.
حەیدەری: دیارە کەسایەتییەکان زۆرن بەڵام سەبارەت بە شەهید جەماڵ حەیدەری لە ساڵی ١٩٤٦ هاتووەتە ناو بزووتنەوەی سیاسی ئەو  کاتی
" یەکێتی تێکۆشین " هەبوو، ڕێکخراوێک بوو جیاببووەوە لە حیزبی کۆمۆنیستی عێڕاق، ئەوان لقێکیان لە هەولێرێ؛ ساڵح حەیدەری و جەماڵ حەیدەری و نافیع یوونس و مەجمووعەیەک ئیشیان تێدا دەکرد.
قازی: کاک ساڵح و کاک جەماڵ بران، کێهەیان گەورەتر بووە؟
حەیدەری: ساڵح برا گەورەیە، ساڵح سکرتێری ئەو ڕێکخراوەیە بوو، رێکخراوی تێکۆشین دوایە سێننترەکەی لە بەغداد جیابوونەوە گەڕانەوە ناو حیزبی کۆمۆنیستی عێڕاق، برادەرانی کوردستان نەگەڕانەوە حیزبێکیان دروست کرد بە ناوی ڕێکخراوی حیزبی کۆمۆنیستی کوردستان، ڕۆژنامەکیان دەر کرد بە ناوی " شۆڕش"، بە ناوی ڕێکخراوی شۆڕش. تا ساڵی ١٩٤٦ تا حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستانی عێڕاق دروست بوو، پێشی حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستانی عێڕاق دروست بێ." حیزبی ڕزگاریی کورد" هەبوو ئەویش سکرتێرەکەی ساڵح حەیدەری بوو. کە هەمزە عەبدوڵا نامەی هینا لە مەهابادەوە بۆ دامەزرانی حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان برادەرە مارکسییەکان ڕازی نەبوون کە مەلا مستەفای ڕەحمەتی داوای کرد بوو دوو کەس شێخ لەتیفی شێخ مەحموودی لەگەڵ حەمە زیادئاغای کۆیێ جێگری وی بن چەپە مارکسییەکان قەبووڵیان نەکرد، برادەرانی تر؛ دێمۆکڕاتەکان چوون دامەزرانی حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستانیان کرد لە ١٦-ی ئابی ١٩٤٦ مارکسییەکان بە داخەوە نەدەبایە خۆیان حەل کەن بە قەناعەتی من، ئەمن واشم نووسییە وەعدی خۆی، ئەوانیش مەجبوور گەڕانەوە حیزبی کۆمۆنیستی عێڕاق. جەماڵ حەیدەری لە ١٩٤٦وە گەڕاوە پارتیی کۆمۆنیستی عێڕاق، لە ١٩٤٨ دەستگیر کرا، دە ساڵ حوکم درا، لە ساڵی ١٩٥٣ ڕای کرد لە سیجن. حیزبی کۆمۆنیست ئەو کات دیسان تووشی ئینشیعاب بوو، برادەرانی ڕۆژهەڵات دەڵێن ئێنشیعاب بوو.
قازی: یانی ئینشیقاق

حەیدەری: تووشی ئینشیقاق بوو، جەماڵ حەیدەری لە سیجن ڕای کرد، سەرکردایەتی ڕێکخراوەیەکی دەکرد بە ناوی " ئاڵای کارگەران" تا ساڵی ١٩٥٦. لە ساڵی ١٩٥٦ کۆنفڕانسێک بوو یەکتریان گرتەوە جەماڵ حەیدەری بوو بە ئەندامی مەکتەبی سیاسی حیزبی کۆمۆنیستی عێڕاق تا شۆڕشی ١٤-ی تەمووز ڕووی دا ١٩٥٨. پاشی ٥٨ دیسان وەکوو دەرێ کێشەیەک هەبوو لە نێوان هەندێک لە سەرکردایەتی حیزبی کۆمۆنیستی عێڕاق و سکرتێری حیزب سەلام عادل و جەماڵ حەیدەری. ئەوان پێیان وابوو دەبی حیزبی کۆمۆنیست دەسەڵات وەرگریتن بەڵام برادەرانی تر پێیان وابوو پێویستە عەبدولکەریم قاسم بەردەوام بی. لە ١٩٥٩ حیزب بڕیاری دا جەماڵ حەیدەری ڕەوانەی مۆسکۆ بکاتن بە ناوی خیندن. سەلام عادلیشیان هەر نارد. ئەو قیادەی ماوە لەگەڵ عەبدولکەریم قاسم هاوکار بوون، ئەوانە نەیانتوانی، حیزبیان تووشی هەڵەیەکی گەورەتریش کرد، جەماڵ حەیدەری و ئەوان گەڕانەوە. گەڕانەوە ١٩٦٢، ئەوانیش ئەوانیان بەڕێ کرد بۆ مۆسکۆ  بەڵام پێ ڕانەگەێشتن کودەتای ١٩٦٣ کرا، جەماڵ حەیدەری نەگیرا، لە ئێمە لە براکان موهیبی برام کە مەوالیدی ١٩٣٣ بوو، گەنج بوو سی ساڵ بوو عەمری ئەو لەگەڵ خێزانی جەماڵ  عەیدەری ئەوانە گیران، جەماڵ حەیدەری نەگیرا، لە ١٩٦٣ لە مانگی حوزەیران حکوومەتی عێڕاق شەڕی دەست پێکردەوە دژی کورد، جەماڵ حەیدەری بەیانی دەرهینا بە ناوی کۆمیتەی مەرکەزی حیزبی کۆمۆنیست و ڕۆژنامەشی دەر کرد، لە مانگی تەمووز لە یوولی ٦٣ هێندێک گیران ئێعتڕافیان کرد جەماڵ حەیدەریش گیرا و لە ٢١-ی تەمووزی ٦٣ حکوومەتی عێڕاق ئێعلانی کرد کە لە سێدارەیان دا.
قازی: لەگەڵ سەلام عادل؟
حەیدەری: سەلام عادل هەر لە ئادار کوشتیان. جەماڵ حەیدەری ماوە قیادەی حیزبی کرد هەتتا مانگی حەوت لە مانگی حەوت ئەویش گیرا و لە سێدارە درا. ئەوجار هاوڕێ عەزیز لە کوردستان قیادەی حیزبی کرد.
قازی: ئەی شەهید موهیب؟
‌حەیدەری: شەهید موهیب حەیدەری بۆ خۆی لە ساڵی ١٩٤٩ گیرا کە عەمری ١٥-١٦ ساڵ بوو، گیرا حوکمی دوو ساڵ درا پاش ئەوە کردیانە عەسکەر عەمری بووە ١٨ ساڵ بەر بوو هاتەوە لە گوندی دانیشت خوێندنی بەجێهێشت. باوکم پیر بوو، ئەو کاتی زۆر بە تەمەن بوو، باوکم ١٩٥٤ مرد، موهیب ئیدارەی ماڵێی دەکرد هەموو تا ١٩٦١، لە ٦١ ئێمە هەر سێ برا گیراین؛ من و موهیب و مومتاز هەر سێکمان گیراین لە عەهدی قاسم هەر یەک بۆ شارێک نێردراین. من لۆ بەغدایە، مومتاز لە بۆ عەفەک لە مەنتەقەی...، موهیب لۆ ڕفاعی لە جنووبی عێڕاق. لە نیهایەتی ٦١ بەردراین، هەموومان بەردراین موهیب ماوە لە ڕێکخراوێکی تایبەتی ئیشی ئەکرد ئی حیزبی کۆمۆنیستی عێڕاق، گیرا لە ماڵی کاکم و کوشتیان، کە گیرا لە ئاداری ٦٣ ئەویشیان ڕەمی کرد بوو.
قازی: زۆر باشە ئەتۆ بۆخۆشت لە ساڵی ٦٣ وابزانم بیریندار کرای وا نییە؟ بە برینداری گیرای یان چۆناوچۆن بوو؟
حەیدەری:  ئەمن لە ساڵی ١٩٦٣ بەشداریم کرد لە بەرگری دژی حکوومەتی بەعس لە مەنتەقەی باب الشێخ لە  بەغدایە.
قازی: ئەخر ئەوە کودەتای ٦٣ یان ٦٨؟
حەیدەری: کودەتای ٦٣.
قازی: ئی بەعسی نەبوو بە تەنێ.
حەیدەری:  عەبدوسەلام عارف کردی، بەعس قیادەی دەکرد، سکرتێری بەعسیش عەلی ساڵح سەعدی بوو. لە مەنتەقەی باب الشێخ مەنتەقەی کوردانە لە بەغدایە کە مەرقەدی شێخ عەبدولقادری گەیلانیش لە وێندەرێیە. لە وێندەرێ لە هەموو بەغدایێ موقاوەمەت دەستی پێکرد موقاوەمە لە بەرانبەر بەعسییەکان. ئەمن کەوتمە وێندەرێ، لە وێندەرێ بووین، شەوێ هجووم کرا، حکوومەت هات، ئەمنیش وەکوو گەنجێکی سەر گەرم چەکم پێ بوو، من بەکارم هینا، من بریندار کرام سێ گوللەم پێ کەت بە هەر دوو قاچم کەت، شەوێک مامەوە لە وێندەرێ بەڵام دوایی بەیانی خۆم ڕزگار کرد تا نەورۆزێ لە بەغدایێ بە دزی مایمەوە نەگیرام.
قازی: زۆر باشە مامۆستا ببوورە کاتمان کەمە، هێندێک باسی شەهادەتی پارێزەرێکی کورد هەبوو مەعرووف بەرزنجی. ئەوەش باس بکەی باش دەبێ. ئەو و چەند کەسی دیکە.
حەیدەری:  شێخ مارف و شێخ حوسێن هەر دوو برا بوون. ئەوان لە ساڵی ١٩٥٩ لە کەرکووکێ خۆپیشاندان بوو بە موناسبەتی ساڵیادی شۆڕشی ١٤-ی تەمووز، هەندێک لە تورکمانەکان و ئەوانەی سەر بە شەریکاتی نەفت بوون هێرشیان کردە سەر خۆپیشاندانەکە شەڕێک ڕووی دا، شێخ مارفی بەرزنجی سەرۆکی شارەوانی کەرکووک بوو. هیچ موداخەلەی نەبوو، پارێزەرێک بوو، شێخ حوسێنیش عەلاقەی بەو شتانەوە نەبوو. بەڵام، پاشی ئەو ڕووداوە هەموویان گرتن تەقریبەن ٢٤ کەسیان گرت حوکمی لە سێدارەدانیان دان. ئەمن سەردانی شێخ مارفم کرد لە زیندان.
قازی: ئەو هەر نێوی شێخ بوو؟ دەنا خۆ شێخایەتی نەدەکرد. وا نییە؟
حەیدەری: نا شێخایەتی نەدەکرد، خەڵکی قادر کەرەم بوون، بنەماڵەی بەرزنجییەکان بوون. شێخ مارف کاتیبێکی گەورە بوو، ڕەخنەگر و چیرۆکنووسێکی باش بوو، شێخ حوسێنیش هەر پارێزەر بوو ئەوانە حوکم دران بەڵام حکوومەتی قاسم ئێعدامی نەکردن، حوکمی دان. بەڵام بەعس کە هاتە سەر حوکم لە ١٩٦٣ وابزانم لە مانگی شەش بوو، لە یوونی بوو لە ٦٣ هەر ٢٤ کەسی لە سێدارە دا. منداڵەکانی شێخ مارف یەکیان لە ئووپسالا بوو؛ دوکتور فەرهاد بەرزنجی ئێستا لە سلێمانی یە، پۆڵاشیان ئێستا هەر لە سویدە، پۆڵای کوڕی شێخ مارفی. ئەوانە ٢٤ کەس بە یەک ڕۆژ لە سێدارە دران لە کەرکووکێ.
قازی: مامۆستا ئێمە بەداخەوە لێرە کاتمان تەواو دەبێ بەڵام  پێم خۆش بوو ئاخر قسەش ئەگەر شتێک هەبێ بیفەرمووی!
حەیدەری: ئەمن پێم وایە هەوڵ بدرێت ئەو بەرنامەی تۆ درێژەی هەبیتن پتر تیشک بخرێتە سەر ڕووداوەکانی ڕابڕدوو و ئێستا.
قازی: زۆر سپاست دەکەم. زۆر مەمنوون بۆ بەشداریت لە بەرنامەی ڕاوێژ دا داوای سەرکەوتنت دەکەم.|
حەیدەری: سپاس بۆ ئێوەش.
قازی: بینەرانی خۆشەویست بەم پێیە دەگەینە کۆتایی ئەم بەرنامەیەی ڕاوێژیش تاکوو ڕاوێژێکی دیکە لای ئێوەمان خۆش!

تێبینی: ئەو بەرنامەیەی ڕاوێژ لە ڕۆژی جومعە ١٩-ی ژووییەی ٢٠٢٤ ئاستە کراوە و لە ئێوارەی پێنجشەمە ٢٥-ی ژووییەی ٢٠٢٤ لە تێلێڤیزیۆنی ستێرک بڵاو کراوەتەوە. دەکرێ ڤیدێئۆی ئەم بەرنامەیە بە ڕێگای ئەم لینکەی خوارەوە لە کاناڵی ڕاوێژ لە تۆڕی کۆمەڵیی یوتیوب دا تەماشا بکەن.
https://youtu.be/Qu6RBO-dOAA?si=xLXTxnun_5Dallhl