Wednesday, December 30, 2009

د کۆنفرانسێ زمانێ دا ئه‌کادیمیا کوردی چ کربوویه‌ سه‌ر به‌ڕکێ


د كۆنفرانسێ زمانێ دا ئه‌كاديميا كوردى چ كربوويه‌ سه‌ر به‌ڕكێ

2009-12-29
ديدار و به‌رهه‌ڤكرن: درباس مسته‌فا


كۆنفرانسێ زمانێ كوردى بۆ ده‌مێ سێ رۆژان ل هه‌ولێرێ هاته‌ گێران
ژ بۆنا زانينا ئه‌نجامان مه‌ ئه‌ڤ ديداره‌ كرينه‌
ل سه‌ر چوونا شاندێ دهۆكێ بۆكۆنفرانسێ زمانێ كوردى ل هه‌ولێرێ، د. ئيبراهيم ئه‌حمه‌د سمۆ گۆت: هه‌ر ژ ده‌ستپێكا چوونا مه‌ بۆ كۆنفرانسى ئه‌ز يێ ره‌شبين بووم كۆ بگه‌هنه‌ وێ ئارمانجێ يا كۆ وان د بنه‌ڕه‌ت دا د راپۆرتا خوه‌ دا بۆ مه‌ هنارتى كۆ داخوازا وان ئه‌وه‌ د وى كۆنفرانسى دا ديالێكتا سۆرانى ببته‌ زمانێ فه‌رمى يێ هه‌رێما كوردستانێ، لێ ژ ئه‌نجامێ وێ بێهنفره‌هيا مه‌ هه‌ى ژ بۆ چاره‌كرنا كێشێن كوردى چ يێن سياسى بن يان يێن گرێداى كو‌لتوور و ئه‌ده‌بياتێن كوردى بن چوون چێتره‌ ژ نه‌چوونێ، دان و ستاندن چێتره‌ ژ دابڕينێ . هه‌ر ل رۆژا ئێكێ ژ سه‌ر و سيمايێن هه‌ڤالێن پشكدار د كۆنفراسى دا ديار بوو، يان دڤێت وه‌كو وان بت، يان كۆنفرانس ناگه‌هته‌ ئه‌نجامێن خوه‌ يێن باش. حنێر د وێرێ را بوويه‌ كۆ فشار دئێخسته‌ سه‌ر مه‌ هه‌ميا، به‌لكو ئه‌م بێژنه‌ وان ئه‌ڤه‌ مه‌ ده‌ست ژ كۆنفرانسى به‌ردا، لێ ب ئێكگرتنا ڤان هه‌ڤالان مه‌ هه‌ميا شيا خوه‌ بمينن هه‌تا دووماهيا كۆنفرانسى. ره‌نگه‌ 23 ده‌مژمێرێن د دان و ستاندنێ دا سه‌باره‌ت بابه‌ته‌كى هۆسا گه‌له‌ك بن، لێ د ئه‌نجام دا ژ بۆ خزمه‌تكرنا زمانێ كوردى نه‌ 23 ده‌مژمێر، به‌لكو 23 سال ژى مرۆڤ د دان و ستاندنێ دا بت جهێ سه‌ربلنديێ يه‌ كۆ بگه‌هنه‌ ئه‌نجامه‌كى. ژ رۆژا ئێكێ خويابوو كۆ چاوا دنێرنه‌ كرمانجيێ، ب تنێ دنێرنه‌ هندێ كۆ وه‌كو خێره‌كێ ب مه‌ بكه‌ن و ب تنێ هه‌تا رێزا سييێ سه‌ره‌تايى كرمانجى بت، هه‌مى نامه‌نڤيسين و ناڤێ تاخ و جاده‌ و كۆلان و هه‌مى نڤيسارێن دام و ده‌زگه‌هێن ميرى ب ستانده‌ردێ سۆرانى بن و سۆرانى ببته‌ زمانێ فه‌رمى يێ هه‌رێمێ. ب راستى ئه‌وێ ئه‌م جنقاندن! مه‌ ئه‌و بۆچوونه‌ نه‌بوون، يێن مه‌ گه‌له‌ك ژ يێن وان دبه‌رفره‌هتر بوون، چونكو هه‌كه‌ر ئه‌م ڤێ كێشێ به‌روڤاژى بكه‌ن، ئه‌رێ ئه‌و دا چاوا شێن په‌سه‌ندا هندێ كه‌ن كۆ زمانێ فه‌رمى ب كرمانجى بت
وه‌كو ديار بووى ئه‌وان بێشوه‌خت به‌رهه‌ڤيا خوه‌ كربوو كۆ ده‌ڤۆكا سۆرانى ببته‌ زمانێ فه‌رمى ل هه‌رێمێ و هوون وه‌كو مێڤان داخوازكربوون، ئانكو خوارنه‌كا لێناى بوو هه‌مى دا پێكڤه‌ خون، لێ وان ئه‌و هزره‌ نه‌كر كۆ دێ ئه‌ڤ به‌ره‌ڤانيه‌ ژ ئالێ شاندێ به‌هدينان ڤه‌ ل كرمانجيێ ئێته‌كرن، د.ئيبراهبم گۆت: ب ديتنا من ئه‌و هێشتا ل سه‌ر هزرا ده‌ستپێكا دامه‌زراندنا كۆرێ زانيارى كورد ل سالێن حه‌فتێان دا دچوون، د وى چاخى دا كاودانێن ده‌ڤه‌را مه‌ وه‌كو يێن سلێمانيێ نه‌بووينه‌، ره‌نگه‌ چه‌ند كه‌سه‌ك ژ ده‌ڤه‌را مه‌ چووبنه‌ د ناڤ كۆرێ كوردى دا يان ژى د ناڤ كێشه‌ و نڤيسينا كوردى دا تلێن ده‌ستا بووينه‌، لێ نوكه‌ د چاخێ ئازادى و پێشكه‌ڤتنا زمانان دا ره‌وش هاتيه‌ گوهارتن. ب به‌رپرسيارانه‌ دبێژم هه‌ر ژ چوون و نێرينا مه‌ بۆ هۆلا كۆنفرانسى ئه‌ڤ بێهنه‌ تێدا هه‌بوويه‌ كۆ دێ كۆمه‌ك ژ ده‌ڤه‌را به‌هدينان ئێن و ئه‌م دێ چار رستێن ب رێك و پێكێن زمانێ كوردى بێژنه‌ وان و ئه‌م دێ ملێ ڤى و يێ دى گرن، دێ زارێ سۆرانى بته زمانێ فه‌رمى، هه‌كه‌ر ئه‌م خاله‌كێ ژى ل بنى بنڤيسن ژ بۆ زارۆكى پێدڤيه‌ هه‌كه‌ر هه‌تا قووناغا سييێ سه‌ره‌تايى نه‌بت، هه‌تا قووناغا نه‌هێ بنه‌ره‌تى بلا ب كرمانجى بت. ژ بۆ ستانده‌ردكرنا زمانێ كوردى تو پێدڤى ره‌ئيا هه‌فت سه‌د و پێنجى هزار هه‌تا مليۆن كه‌سانى ل ده‌ڤه‌را به‌هدينان، ئه‌و بريارێ دن نه‌ئه‌م دن، ئه‌م دداخوازكرى بوون بۆ ڤێ دان و ستاندنێ، لێ وان هزرا برياردانێ ل سه‌ر ڤى بابه‌تى كربوو، له‌ورا مه‌ ل وێرێ پرسياركر كێ هوون سپاردينه‌ كۆ بريار ل سه‌ر ڤى بابه‌تى بێته‌دان؟
چ ريفرامدۆم چێبووينه‌ كۆ زمانێ سۆرانى ببته‌ زمانێ فه‌رمى يێ هه‌رێما كوردستانێ و كى دبێژت دێ قه‌بوول كه‌ين؟ سه‌ره‌ڕاى مه‌ باوه‌ريا هه‌ى ئه‌و دێ رازي بن، چونكو زمانێ زكماكيێ وانه‌، هه‌ڤالێن مه‌ شيا ب رێيا په‌يداكرنا ديكيۆمه‌نتێن مێژوويى سه‌باره‌ت ديالێكتا كرمانجيا مه‌(ژۆرى) و ديكيۆمه‌نتێن زمانى ل سه‌ر وان وه‌لاتێن ئێك نه‌ته‌وه‌ و ب چه‌ندين زمانان دئاخڤن و ديكيۆمه‌نتێن ئه‌ده‌بى ل مێژووا نڤيسينا ئه‌ده‌بياتا(شعر، په‌خشان)ێ ل كوردستانێ، ديكيۆمه‌نتێن په‌روه‌رده‌يى ژ ئاليێ هندێ ڤه‌ كۆ ئه‌و ئامارێن مه‌ داناينه‌ به‌رسينگێ وان يێن په‌يدابوونا راديۆ و ته‌له‌ڤزيۆن و رۆژنامه‌ و كۆڤاران كۆ مه‌ داينه‌ به‌ر روويێ وان، ب راستى ئه‌و كه‌ڤتنه‌ د حالێ جنقينێ دا كۆ ئه‌ڤه‌ چ بووينه‌ مه‌ داخوازكرين بۆ ڤى بابه‌تی! گه‌‌هشته‌ وى راده‌ى يان ئه‌ڤه‌ يان ئه‌م ل سه‌ر چو درازينن. هه‌لبه‌ت مه‌ پێ خوه‌ش نه‌بوو، هه‌رچه‌نده‌ ل بابه‌تێ (ته‌وافقێ) مه‌ نه‌رماتيه‌ك نيشا دا ژ بۆ كۆ سه‌دا سه‌د نه‌وه‌كو مه‌ نه‌وه‌كو وان و ئه‌م بێخنه‌ به‌ر ريفرامدۆمه‌كێ و خه‌لك بريارێ بدت، ئه‌وا ئه‌م گه‌هشتبانێ ژى بريار يا مه‌ نه‌بوو، چونكو ئه‌م چه‌ند كه‌سه‌ك بوون هاتبوونه‌ داخوازكرن و بۆ دان و ستاندنێ و پاشى بينن و د ناڤ خه‌لكێ خوه‌ دا به‌لاڤ بكه‌ين. من دڤێت ئاماژه‌كێ بدمه‌ نڤيسينا دكتۆر هه‌لكه‌وت(خه‌لكێ هه‌وره‌مانه‌) كۆ ژ فره‌نسا هاتبوو، (80%) ژ ڤيانا مه‌ د راپۆرتا وى دا هه‌بوو، مه‌ داخواركر كۆ ئه‌و ببته‌ به‌رنامێ ئه‌كاديميێ، لێ دياربوو ژ وێ ژى رازى نه‌بوون. يان وه‌كو وان يان كۆنفرانسى سه‌ر نه‌گرت. د ئه‌نجام دا مه‌ سه‌ر نه‌گرتنا كۆنفرانسى قه‌بوولكر،چونكو د شياندا نينه‌ سه‌پاندنا ديالێكته‌كێ ل سه‌ر ئێكا دى. له‌وا ئه‌م نه‌گه‌هشتنه‌ چو ئه‌نجامان و وان ژى چو ئاسۆيێن هندێ نيشا مه‌ نه‌دان كۆ جاره‌كا دى دبه‌رهه‌ڤن بۆ ڤى بابه‌تى كۆنفرانسان يان دان و ستاندنێ بكه‌ن. هه‌روه‌سا بۆ جارا ئێكێ يه‌ د ژيانا خوه‌ دا خوه‌شيه‌كێ د كۆنفراسه‌كێ يان دان و ستاندنێن ئه‌ده‌بى دا بينم كۆ خوه‌ به‌رپرسيارى ببينم ژ هه‌ر هلنگڤتنه‌كێ دا كۆ سوبه‌ مێژوو مه‌ ب ره‌شى ل قه‌له‌م بدت، له‌ورا ژى دبێژم نه‌سه‌ركه‌ڤتن بوو كۆ ئه‌م پێ هاتين، لێ نه‌داخوازه‌كا د جهێ خوه‌ دا بوويه‌ كۆ ئه‌كاديميا كوردى ژ بۆ مه‌ره‌مه‌كا ده‌ستپێكى يا ده‌ستنيشانكرى. لێ كۆنفرانسێن هۆسا بێنه‌ به‌ستن ب ديتنا من به‌ر ب كۆنفرانس و دان و ستاندنێ و ديتنا ده‌ليڤان ژ بۆ خورتكرنا ديتنێن چاره‌سه‌ريان بۆ ب هێزكرنا زمانێ كوردى ئه‌م د گه‌ل داينه‌. له‌ورا ب تنێ دشێم بێژم سه‌ركه‌ڤتنه‌ك ئه‌ڤان هه‌ڤالێن چووينه‌ وێرێ ب ده‌ست خوه‌ ڤه‌ ئينان كۆ شيان نامه‌يا خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ مه‌ بگه‌هينن وئێش و ئازارێن زارۆك و قوتابخانه‌ و رێڤه‌به‌ريێن خوه‌ بگه‌هينه‌ وێرێ. ل دوماهيێ ئه‌وێن ئه‌م ژ ڤێرێ چووين گه‌هشتنه‌ وێ چه‌ندێ كۆ داخوازا دو ستانده‌رديێ دكه‌ين بۆ ئه‌ڤرۆ يا كوردستانێ و زارێن دى ژى مافێ خوه‌ هه‌بت. موئه‌يه‌د ته‌يب وه‌كو كه‌سانه‌كێ ره‌وشه‌نبيرى و شاره‌زا د وارێن جودا جودا دا و ئێك ژ خه‌مخوه‌رێن ده‌ڤۆكا كرمانجى، نه‌پشكداريكرنا وى د كۆنفرانسه‌كى زمانێ كوردى دا جهێ پرسيارێ بوو! لێ ژ بۆ ڤێ يه‌كێ موئه‌يه‌دى گۆت: يا كۆ به‌رهه‌ڤيا ڤى كۆنفرانسى كرى ئه‌كاديميا كوردى بوو، ئه‌كاديميا كوردى ژى ئه‌ڤ كۆنفرانسه‌ گێرا، ژ به‌ر كۆ مه‌ پتر ژ دو سالان ل سه‌ر ڤێ پرسێ دان و ستاندنكرن ئه‌م نه‌گه‌هشتنه‌ چو ئه‌نجامان، ئێدى جڤاتا بلندا ئه‌كاديميێ بريار دا كۆ ئه‌م وه‌ك ئه‌ندامێن كارا يێن ئه‌كاديميێ نه‌گه‌هشتنه‌ چو ئه‌نجامان، باشتر ئه‌وه‌ ئه‌م داخوازا هنده‌ك كه‌سانێن دى بكه‌ين كۆ گوهداريا ئه‌وان بكه‌ين كا ئه‌و چ دبێژن، هه‌ر ئه‌ندامه‌كى كارا سێ ناڤ پێشنياركرن كۆ د وێرێ دا به‌رهه‌ڤببن. د بريارا به‌ستنا كۆنفرانسى ژى دا ئه‌و بوو كۆ هيچ ئه‌ندامه‌كێ كارا يێ ئه‌كاديميێ د كۆنفرانسى دا ئاماده‌ نه‌بت و پشكداريێ د دان و ستاندنێن وێ دا نه‌كه‌ت، ژ به‌ر هندێ ئه‌ز نه‌چووم.
هه‌ر چه‌نده‌ ئه‌كاديميێ پێگيرى پێ نه‌كر و ل وێرێ چه‌ند ئه‌ندامه‌كێن كارا يێن ئه‌كاديميێ (وه‌كو هه‌ڤالان به‌حسكرى) ئاماده‌بوون و پشكداري ژى د دان و ستاندنان دا كرن. لێ بريار ئه‌و بووكۆ هيچ ئه‌ندامه‌كێ كارا يێ ئه‌كاديميێ د ڤى كۆنفرانسى دا پشكدار نه‌بت، ئه‌ز ژى وه‌كو ئه‌ندامه‌كێ كارا يێ ئه‌كاديميێ پێگير بوومه‌ ب ڤێ بريارێ كۆ ئاماده‌ نه‌بوومه‌، لێ ئه‌و هه‌ڤالێن چووينه‌ وێرێ ئه‌ركێ خوه‌ گه‌له‌ك باش بجه ئينايه‌، ب راستى ژى گۆتن و ديتن و بۆچوونێن وان ل سه‌ر ڤێ پرسێ گه‌له‌ك دزانستى و دهێژا بوون، جهێ رێزگرتنا هه‌موو ئاليه‌كى بوويه‌، ئه‌ز ده‌ستخوه‌شيه‌كا مه‌زن ل وان هه‌مى هه‌ڤالان دكه‌م يێن ل وێرێ كۆ تاگيرێن زانستێ و ئێكه‌تيا نه‌ته‌وا كورد بووينه‌ و دژى ده‌مارگيريێ بووينه‌.
ل گۆڕ ديتنا ته‌ ماده‌م هوون ل ئه‌كاديميێ نه‌گه‌هشتنه‌ چو ئه‌نجامان، ما باشتر نه‌بوو ئه‌كاديمى وه‌كو ئاليه‌كى بێلايه‌ن د ڤى كۆنفرانسى دا راوه‌ستيابا ژ ڤى هه‌لويستێ پێشوه‌خت وه‌رگرتى، موئه‌يه‌د ته‌يب گۆت: هه‌ميگاڤا د دان و ستاندنێن جڤاتا بلندا ئه‌كاديميێ دا، ئه‌زت تاگيرێ وێ چه‌ندێ بوويمه‌ كۆ ئه‌م ب تايبه‌تى ژى كرمانجيێ و سۆرانيێ نێزيكى ئێكدو بكه‌ين ئه‌‌م كار بكه‌ين ژ بۆ كۆ تێرمێنۆلۆژيا مه‌ ئێك بت، ژ بۆ كۆ ناڤێن وه‌لاتان بێنه‌ چه‌سپاندن ب ئێك شێوه‌، ئه‌و په‌يڤێن كۆ ئه‌م ژ زمانێن بيانى وه‌ردگرين ئه‌م چاوا ب نڤيسين و ب لێڤ بكه‌ين گه‌له‌ك تشت هه‌بوون مه‌ دشيا د وێرێ دا بكه‌ين، لێ مخابن ئاليێ دى ژ ده‌ستپێكێ و هه‌تا دووماهيێ ژى رژدبوون كرمانجيا ژێرى بێته‌ سه‌پاندن و كرمانجيا ژۆرى د هيچ واره‌كێ فه‌رمى و خواندنێ دا نه‌بت ، ته‌نانه‌ت هنده‌كا ديتنا وان ئه‌و بوو كۆ د ناڤ ده‌زگه‌هێن راگه‌هاندنێ ژى دا بكار نه‌ئێت، ژ بۆ وێ ئه‌م نه‌گه‌هشتينه‌ چو ئه‌نجامان. ئه‌ڤ كۆنفرانسه‌ ژى نه‌گه‌هشته‌ وێ، ژ به‌ر كۆ ديسا دو ديتن هه‌بوون،
ئێك: ديتنه‌ك ل سه‌ر سه‌پاندنا زاره‌كى، ئه‌و ديتن بنگه‌هێ وێ ده‌مارگيريه‌ و دخوازت رۆلێ هه‌مى زاراڤێن دى يێن كوردى به‌رزه‌كه‌ت
دو: ديتنا دى ديتنه‌كا ديمۆكرات و زانستى كۆ دبێژت ئه‌ڤ زارێن كوردى هه‌مى زمانێ كوردى نه‌ و ب ئێك پله‌ و پايه‌ دڤێت ل هه‌مى وارێن ژيانێ بكار بێتن
دو ديتنێن گه‌له‌ك ژێك دوور بوون، ژ به‌ر هندێ من دگۆتنه‌كا خوه‌ دا بۆ رۆژناما وار به‌رى كۆنفرانس بێته‌كرن، من گۆت ئه‌ز پێشوه‌خت دزانم ئه‌ڤ كۆنفرانسه‌ ناگه‌هته‌ چو ئه‌نجامان و ده‌ه كۆنفرانسێن ب ڤى ره‌نگى ژى بێنه‌گێران ديسا ناگه‌هنه‌ چو ئه‌نجامان، چونكو ئه‌و ديتن گه‌له‌ك ژێك ددوورن، ديتنه‌ك ئينكاره‌ و ديتنا دى به‌ره‌ڤانيێ ژ هه‌بوونا خوه‌ دكه‌ت، دان و ستاندن د ناڤبه‌را دو ئاليان دا نائێته‌كرن وه‌ختێ ئاليه‌ك ئينكارا هه‌بوونا يێ دى دكه‌ت

ب ديتنا ته‌ چاره‌ بۆ ڤێ پرسێ چى يه‌؟
موئه‌يه‌دى دياركر كۆ: باشترين نه‌خشه‌ رێ بۆ چاره‌سه‌ركرنا پرسا زمانى ل هه‌رێما كوردستانا ئيراقێ و سه‌رانسه‌رى كوردستانێ، ژ به‌ر كۆ زمان ب هه‌رێمه‌كێ ڤه‌ گرێداى نينه‌، زمان يێ نه‌ته‌وا كورده‌، وه‌ختێ ئه‌م ل هه‌رێما كوردستانێ ژى به‌حسێ زمانى كوردى دكه‌ين، دڤێت هه‌مى پارچێن كوردستانێ و هه‌بوونا هه‌مى كوردان ژى ل به‌رچاڤ بگرين. باشترين نه‌خشه‌ رێ بۆ چاره‌سه‌ركرنا وێ ديتن و بۆچوونێن ئه‌مير حه‌سه‌ن پۆرن كۆ د نامه‌كا خوه‌ دا بۆ ئه‌كاديميێ هنارتبوو، ئه‌و نامه‌ ژى يا هاتيه‌ به‌لاڤكرن و ل هه‌ر دره‌كێ هه‌يه‌، ديتن و بۆچوونێن ئه‌مير حه‌سه‌ن پۆر، ژبه‌ر كۆ سۆسيۆلۆنگويسته‌كێ مه‌زن و ناڤدارێ جيهانێ يه‌ نه‌ته‌نێ د ناڤ كوردان دا، ديتن و بۆچوونێن وى د وارێ زمانزانيا جڤاكى دا ل هه‌مى جهه‌كى ل به‌رچاڤ تێنه‌ وه‌رگرتن، ماموستا و پرۆفيسۆره‌ ل زانكۆيا كه‌نه‌دا، كوردێ پارچه‌يه‌كا دى يه‌ وخه‌لكێ مهابادێ يه‌، ل سه‌ر پرسا هه‌ريما كوردستانێ و كێشه‌يا زمانى، باشترين نه‌خشه‌ رێ ناما وى يه‌، ئه‌م ل به‌رچاڤ بگرين و كار بكه‌ين، هه‌كه‌ر ئه‌م وێ بكه‌ين ئه‌م دێ ئێكه‌تيا نه‌ته‌وێ كورد ژى پارێزين و ئه‌م دێ پرس و كێشه‌يا زمانى ب ئاوايه‌كێ ديموكراتى و زانستى چاره‌سه‌ر كه‌ين.
تو چه‌ند د به‌رژه‌وه‌ند دا دبينى كۆ نوكه‌ ئه‌م داخوازا جۆت ستانده‌ردييێ دكه‌ن، د.عه‌بدولوه‌هاب خالد گۆت
ژ بۆ ئه‌ڤرويا كوردستانێ باشه‌ هزر ل زمانه‌كێ ستانده‌رد بهێته‌كرن، لێ پێوسته‌ ئه‌و بيركرن يا هوور و ژيرمه‌ندانه‌ و دوور بيت ژبۆ هزرێن به‌رته‌نگ و سه‌رپێيى چونكو هه‌ر چاوا بيت بيركرنا هه‌ر ئاليه‌كى بيركرنه‌كا كوردانه‌يه‌ و ب هه‌سته‌كا كورد په‌روه‌رانه‌ ئاخڤتنكه‌رێن هه‌ر ديالێكته‌ك يان ده‌ڤۆكه‌كا زمانێ كوردى خو ب كورد دزانن و زمانێ خو ژى ب زمانێ كوردى دزانن، كه‌واته‌ هه‌ر ده‌مێ مه‌ بڤێت ژ بۆ گه‌شكرن و خورتكرنا زمانێ كوردى گاڤه‌كێ بۆ پێش پاڤێژين، پێدڤييه‌ ئه‌ڤى بنه‌مايێ خو ب كورد زانينێ بكه‌ينه‌ زه‌مينه‌ بۆ نێزيككرنا هزر و بيران ل دۆر پاشه‌ڕۆژا زمانێ كوردى.ده‌‌مێ ئه‌م ڤه‌دگه‌ڕينه‌ڤه‌ سه‌ر مێژوويێ و به‌رێ خو دده‌ينه‌ ديرۆكا باهرا پتريا ملله‌تێن بنده‌ست، دێ بينينين د قوناغا تازه‌ ئازادبوونێ دا كه‌ڤتينه‌ به‌ر ڤێ كێشه‌يا زمانى يا د ڤێ قۆناغێ دا ئه‌م كورد ژى د هه‌رێما كوردستانێ دا كه‌ڤتينێ، كه‌واته‌ ئه‌ڤ ديارده‌يه‌ نه‌ ديارده‌يه‌كا ئێكانه‌يه‌ و تايبه‌تمه‌نده‌ ب كوردان ڤه‌ و وه‌كو هنده‌ك بير لێ دكه‌ن چ ڕێك ناچنێ و ته‌نها چاره‌سه‌ريا وێ خو ب تنێ ديتنه‌ كۆ ئه‌نجامێن خو ب تنێ ديتنێ ژى ژبلى په‌يداكرنا سه‌قايه‌كێ دووبه‌ره‌كى و ئازراندنا خه‌له‌كێ كوردستانێ بهزرا چ تشته‌كێ مفادار و ستراتيژى بۆ پاشه‌ڕۆژا خه‌لكێ كوردستانێ ل دووڤ خو ناهێليت
له‌ورا ب هزرا من د ڤێ قۆناغێ دا گرنگى ب هه‌مى ديالێكت و ده‌ڤۆكێن زمانێ كوردى بهێته‌ دان، دێ كاره‌كێ ب مفا بيت بۆ پاشه‌ڕۆژا زمانێ كوردى و ده‌وله‌مه‌ندييا وى و مان و هه‌بوونا وى وه‌كو زمانه‌كێ زيندى و سه‌رده‌مانه‌.
هه‌ر چه‌نده‌ ئه‌ڤ پرسياره‌ مه‌ ژ د. ئيبراهيم ژى كربوو، لێ تو چ دبێژى بۆ چوونا كۆنفراسه‌كى كۆ به‌رهه‌ڤى بۆ برياردانێ پێشوه‌خت هاتيه‌كرن د. عه‌بدولوه‌هاب گۆت: به‌رهه‌ڤكرنا پرۆژێن پێشوه‌خت و پاكيتكرى و د ژورێن به‌رته‌نگ دا، ل گه‌ل گيانێ ژيانا ته‌ڤايێ و هزرێن ديموكراتيك ناگونجيت، ب هزرا من ئه‌و پرۆژه‌يێ ژ لايێ ئاكاديمييا كوردي ڤه‌ هاتيه‌ به‌رهه‌ڤكرن بێهنا سه‌پاندنا ديالێكته‌كا ب تنێ يا زمانێ كوردى ژێ دهات كۆ ئه‌و ژى ديالێكتا (كرمانجييا ژێرى)يه‌، هه‌لبه‌ت ئه‌ڤ چه‌نده‌ ژى دزڤريته‌ڤه‌ بۆ وێ چه‌ندێ كۆ حسابه‌كا باش بۆ ديالكتێن ديترێن زمانێ كوردى نه‌هێته‌كرن كۆ ئه‌ڤرۆ ل هه‌رێما كوردستانێ ديالێكتا كرمانجى ژۆرى وه‌كو بشكوژه‌كێيه‌ و يا گه‌شه‌ و وه‌رارێ دكه‌ت و گه‌شبوونا وێ ژى د خزمه‌تا زمانێ كوردى دايه‌ ژ لايه‌كێ ديڤه‌، دياره‌ برايێن مه‌ ل ئه‌كاديميا كوردى دڤيا ( شه‌رعيه‌ته‌كێ ) بده‌نه‌ ديالێكتا كرمانجييا ژێرى و مه‌ ئاماده‌بويێن كۆنفرانسى بكه‌نه‌ ديده‌ڤان ل سه‌ر پڕۆژێ خو، به‌لگه‌يێ مه‌ ژى ل سه‌ر وێ چه‌ندێ ئه‌وه‌ كۆ ئه‌ڤرۆ ديالێكتا كرمانجييا ژێرى مل ب ملێ كرمانجييا ژووري ڤه‌ ل هه‌رێما كوردستانێ يا دهێته‌ په‌يڕه‌وكرن و چ مه‌ترسى ل سه‌ر نينه‌، لێ دياره‌ ئه‌كاديميا كوردى دڤيا بۆ پاشه‌ڕۆژا ديالێكتا كرمانجييا ژێرى چه‌په‌ره‌كى دروستكه‌ن، ئه‌و ژى ب ياسايكرنا وێ بوو ژ لايێ په‌رله‌مانێ كوردستانێ ڤه. د. فازل عومه‌ر وه‌كو ره‌وشه‌نبير و ئه‌ديب و زمانڤان بۆ نه‌پشكداريكرنا خوه‌ د كۆنفرانسێ زمانى دا گۆت: ده‌رگه‌هى ڤه‌كرى نه‌بوو، ئه‌ڤ براده‌ره‌ ب ناڤ هاتبوونه‌ بانكرن، ڤێجا چ زمانزان ل ده‌رڤه‌ چ ل ناڤدا چ ژى تێكه‌لى د گه‌ل زمانى هه‌بت يان نه‌. كه‌سێ نه‌گۆتبوويه‌ من، وه‌ دياره‌ ئه‌ز چو ژ زمتنى نزانم! ل دۆر ديتنێن خوه‌ ل سه‌ر ڤى گۆنفرانسى د. فازل گۆت: كرنا كۆنفراسان ب شێوه‌كێ به‌رده‌وامى تشته‌كێ باشه‌، هندى براده‌ر بشێن ئێكدو ببينن و دايه‌لۆگ و هه‌ڤديتن و دان و ستاندنێن كۆ ئه‌نجامه‌ك هه‌بت، تشتێن باشن و كه‌س نه‌شێت بێژت دخرابن . لێ ب ديتنا من ئه‌وێن پێ رابووين هنده‌ك پلان د سه‌رێ وان دا بوون كۆ دڤيا ئه‌و پلان ژى ب هنده‌ك براده‌رێن دى بێنه‌كرنێ، ئه‌كاديميا كوردى دڤيا بيست براده‌ران بينت كۆ ئه‌ڤه‌ نوونه‌رێن ملله‌تێ كوردن و دێ برياره‌كێ ب وان دته‌كرن، وه‌ دياره‌ براده‌ر ژ هندێ دشاره‌زاتر و ب ئاقلتربوون له‌وما چو بريار نه‌هاتنه‌دان چونكو بيست مرۆڤ نوونه‌راتيا ملله‌تێ كورد ناكه‌ن دا زمانه‌كێ ئێكگرتى بۆ دانن، ب راستى خه‌له‌تى د وێرێ دابوو.
ب ديتنا من ژى ئه‌ڤ ره‌نگێن ئارمانجێن ره‌نگه‌ بێَهن ژێ بهێت ل پاشه‌رۆژێ ژى سه‌رناگرن. پێدڤيه‌ ئه‌م كورد د ناڤخوه‌ دا هندى مه‌ رولم و زۆرى و بوهوژين يا ديتى، پێدڤيه‌ ئه‌م كورد د گه‌ل ئێكدو دا ب ڤى ره‌نگێ هزر نه‌كه‌ين و پيلانا ل به‌رئێك نه‌گێرين.
ئه‌ز ژى دو سالان ل ئه‌كاديميايێ بووم پرۆژێ مه‌ ئه‌و بوو ب كێماتى ئه‌م فه‌رهه‌نگه‌كێ بۆ كوردان دانين، ئه‌م رێزمانه‌كا به‌رامبه‌رى(مقارن) بۆ هه‌ردو ديالێكتێن سه‌ره‌كى دانين. چو ئه‌كاديميا ل جيهانى زمانێن فه‌رمى چێنه‌كرينه‌ ڤێجا هه‌تا يا مه‌، كا بلا فه‌رهه‌نگه‌كا ئێگرتى چێ كه‌ت پاشى پرسيارا زمانه‌كێ ئێگرتى بكه‌ت.
ل دۆر جۆت ستانده‌رديێ د. فازل عومه‌ر گۆت: ئه‌ڤه‌ راستيه‌كا ملله‌تێ كورده‌، ده‌وله‌تا نه‌ته‌وه‌يى د مێژوويێ دا چێنه‌بووينه‌ كۆ ئه‌م بێژن زمانێ باژێره‌كى يان يێ شاه يان سولتانێ وان ببته‌ زمانێ فه‌رمى يێ وێ ده‌وله‌تێ و پاشى خه‌لك هه‌مى چاڤلێ بكه‌ن. مه‌ ميرگه‌ه هه‌بوون و هه‌ر ميرگه‌هه‌كێ زمانێ خوه‌ هه‌بوويه‌ و ل ده‌مێ خوه‌ ل هه‌وره‌مان زاره‌كێ كوردى زمانه‌كى ئه‌ده‌بى يێ دى بوويه‌
چو جارا مێژووا كوردى يا ئێكگرتى نه‌بوويه‌، ژ به‌ر هندى ژى بنگه‌هێن شارستانيێ يێن جودا جودا چێبووينه‌، ئه‌ڤه‌ ژى نه‌شه‌رمزارى و كێماسيه‌! ئه‌ڤه‌ ژى راستيا مێژوويا مه‌يه‌ و دڤێت رێزێ لێ بگرين، هه‌تاكو وه‌خته‌كى مه‌ شيا كۆ ل پاشه‌رۆژێ زمانه‌كێ فه‌رميێ ئێكگرتى ، يان زمانه‌كێ ئێكگرتى يێ دروست چێكه‌ين وه‌كو ئنگليزيا ڤێگاڤێ يان عه‌ره‌بي (فصيح) يا قوره‌يشيا چێكه‌ين ئه‌ڤه‌ بابه‌ته‌كێ دی یه‌‌
لێ نوكه‌ نه‌جۆت ستانده‌رد پتر هه‌كه‌ر مه‌ هه‌بن ئه‌ز ره‌وا دبينم، هه‌كه‌ر ده‌ڤه‌را هه‌وره‌مان و زازا ژى ب زارێ خوه‌ بخوونن تشته‌كێ گه‌له‌ك سروشتى يه‌، گرنگ ئه‌وه‌ كۆ پێزانين بۆ وى خه‌لكه‌كى ب زمانه‌كى بچن ئه‌و خه‌لكه‌ زارۆيێن وان زوو فێرببن و تێبگه‌هن.
ل دۆر سه‌پاندنا زاره‌كى ل سه‌ر يێ دى د. فه‌رهاد پيربال وه‌ها ئاخڤى: سۆرانى نه‌زمانه‌ له‌هجه‌يه‌ و كرمانجى ژى نه‌زمانه‌ له‌هجه‌يه‌، ژ به‌ر هندێ ئه‌ز وه‌سا تێدگه‌هم پێدڤيه‌ كۆ ئه‌كاديميا كوردستان، ده‌زگه‌هه‌كێ زانستى يێ كوردستانێ بريارێ بدت، ئه‌وى ده‌مى ئه‌و ده‌زگه‌ه ئه‌كاديمى دبنه‌ وه‌كو په‌رله‌مانێ ئه‌كاديمى هه‌ر برياره‌كێ بدن، ئه‌ز ب خوه‌ دێ بجهـ ئينم. لێ ئه‌ز قه‌بوول ناكه‌م و ل نك من دروست ژى نينه‌ سۆرانى ل سه‌ر هه‌مى ده‌ڤه‌را به‌هدينان بێته‌ سه‌پاندن، ئه‌و ژى راست نينه‌ كۆ زارێ به‌هدينى ل سه‌ر هه‌مى ده‌ڤه‌را سۆران یا هه‌وره‌مان بێته‌ سه‌پاندن، ئه‌ڤ ئاريشه‌ پێدڤى ڤه‌كۆلينێ يه‌ خه‌لكێن شاره‌زا و بسپۆر و دلسوز لێ بكۆلن و بگه‌هنه‌ برياره‌كێیا
ئه‌و ئه‌كاديميا تو ژێ دبێژى دڤيا زارێ سۆرانيێ ل سه‌ر زارێ به‌هدينى و هه‌مى زارێن كوردى بسه‌پينت، د. فه‌رهاد گۆت: ئه‌ڤه‌ خه‌له‌ته‌، زۆر زۆر خه‌له‌ته‌ سۆران ل سه‌ر گونده‌كى ل ده‌ڤه‌را به‌هدينان بێته‌ فه‌رزكرن، چونكو وى زارۆيى چيه‌ بۆ دێ بۆ وى ب زه‌حمه‌ت بت، ب هه‌مان شێوه‌ بۆ زارۆيێ سۆرانى ژى زه‌حمه‌ته‌ كۆ ل قوناغا سه‌ره‌تايى به‌هدينى بخوينت، چونكو كادر نينه‌ و ل ڤێرێ ژى ماموستا نينه‌ كۆ سۆرانيێ بۆ زارۆيێن به‌هدينان شرۆڤه‌ بكه‌ت. ده‌مێ تو برياره‌كا هۆسا ده‌ربێخى، دڤێت ته‌ كادر و پلان هه‌بن، هه‌كه‌ر ته‌ ئه‌ڤه‌ نه‌بن ئه‌و برياره‌ (حه‌ماقه‌ته‌)، ژ به‌ر كۆ ته‌ چو ماموستا نينن كۆ سۆرانيێ فێرى قوتابيان بكه‌ن ل قوتابخانێن سه‌ره‌تايێن زاخۆ، وه‌كو وێ يه‌ كۆ تو وان فێرى زمانێ (چينى) بكه‌ى! ژ بۆ چاره‌سه‌ركرنا ڤێ ئاريشێ د. فه‌رهاد گۆت: چاره‌ ئه‌وه‌ كۆمبوون و دان و ستاندن چێ ببن،ڤه‌كۆلي ديراسه‌ بێنه‌كرن، ئه‌ڤجا بگه‌هنه‌ هنده‌ك برياران كۆ دشيان دا بن بێنه‌ بجهـ ئينان، ئه‌ڤه‌ دى نائێته‌ بجهـ ئينان
http://www.evropress.com/in.php?page=adab&id=157.
چاڤکانی : مالپه‌را ڕۆژناما ئه‌ڤرۆ

Tuesday, December 22, 2009

ده‌ستپێشخه‌رییه‌کانی ترکییه‌ سه‌باره‌ت به‌ کوردان و عه‌له‌وییان



ده‌ستپێشخه‌رییه‌کانی ترکییه‌ سه‌باره‌ت به‌ کوردان و عه‌له‌وییان – ئه‌م باسه‌ له‌ کۆنفڕانسێک دا له‌ تۆکیۆ پێشکێش کراوه‌ .حکوومه‌تی پارتیی داد و گه‌شه‌پێدان و خۆ خه‌ریک کردنی به‌ عه‌له‌وییان و کوردانه‌وه‌‌
[ ئه‌م باسه‌ له‌ سیمپۆزیۆمی نێونه‌ته‌وه‌یی " ئه‌ویدی بوون و به‌ولاوه‌تر: دینامیزی ده‌سته‌ پێک هاتن و ناسێنه‌ له‌ کۆمه‌ڵه‌ ئیسلامییه‌ مۆدێڕنه‌کاندا" پێشکێش کراوه‌ له‌ ئه‌نیستیتووی توێژینه‌وه‌ی زمانان و کولتوورانی ئاسیا و ئه‌فریقا، زانکۆی تۆکیۆی لێکۆڵینه‌وه‌کانی بێگانه‌، تۆکیۆ، 5 ی دیسامبری 2009]

مارتین ڤان بڕاونێسن
وه‌رگێڕان له‌ ئینگلیسییه‌وه‌: حه‌سه‌نی قازی


ئونور ئوێیمه‌ن و ده‌رسیم

چه‌ند حه‌وتوو له‌مه‌وپێش ( له‌ 10ی نۆڤامبری 2009)، له‌ دمه‌ته‌قه‌یه‌کی پارلمانی دا دوای ئه‌وه‌ی حکوومه‌ت ڕاگه‌یاند نه‌خشه‌یه‌کی هه‌موولایه‌نه‌ی بۆ کۆتایی هێنان به‌ کێشه‌ی چه‌کداری به‌ده‌سته‌وه‌یه‌ و ئیمتیازی گرینگ بۆ‌ داوخوازه‌ کولتووری و سیاسییه‌کانی کوردان له‌به‌رچاو ده‌گرێ، سیاسه‌تمه‌داری پارتیی CHP، ئۆنور ئوێیمه‌ن زۆر به‌توندی ڕه‌خنه‌ی له‌ حکوومه‌ت گرت و قسه‌یه‌کی کرد‌ له‌وانه‌یه‌ ته‌ئسیرێکی بڕیاده‌ری هه‌بێ له‌ سه‌ر گۆڕانی سیاسی و خۆ سازدانه‌وه‌ی ترکییه‌ دا. نێوبراو به‌ ئاماژه‌ کردن به‌ بانگه‌وازی AKP بۆ ئه‌وه‌ی ‌ خوێنڕێژی دوولایه‌نه‌ ڕابگیرێ " باچی دیکه‌‌‌ دایکان بۆ کوڕه‌ شه‌هیده‌کانیان فرمێسک نه‌ڕێژن گوتی:" ئه‌و جۆره‌ چۆکدادانه‌ له‌ وڵاتی ئاتاترک ناوه‌شێته‌وه‌.له‌ سه‌رهه‌ڵدانه‌کانی شێخ سه‌عید و ده‌رسیمیش دا ، دایکان ده‌گریان، " به‌ڵام ئاتاترک ئه‌وه‌ی کرد که‌ ده‌بوو بیکا" ئوێیمه‌ن به‌ بێ ئه‌وه‌ی مه‌به‌ستی بێ – که‌ بۆ ماوه‌ی درێژ به‌ یه‌کێک له‌ که‌ماڵیسته‌کانی زۆر
" به‌ شارستانیتر" و میانه‌ڕۆتری پارتییه‌که‌ی داندراوه‌ - توندوتێژی ژێنۆسایدانه‌ی به‌تایبه‌تی له‌ به‌ربه‌رکانی به‌دژی ده‌رسیم دا جارێکی هێناوه‌ نێو بیروڕای گشتی. که‌ پێشتر ڕووناکبیران و تێکۆشه‌رانی پارێزه‌ری مافی مرۆ حه‌وڵێکی زۆریان دابوو بۆ ئه‌وه‌ی سرنجی بیر و ڕای گشتی به‌ره‌و ئه‌و رووداوه‌ ڕاکێشن و تێیدا سه‌رنه‌که‌وتبوون، ئه‌و قه‌تڵی عامه‌ی که‌ له‌ ژێر په‌رده‌ی پێشکه‌وتن دا کرا، ئه‌و قسانه‌ی ئوێیمه‌ن بابه‌ته‌که‌ی کرده‌ سه‌ردێڕی ڕۆژنامه‌کان. عه‌له‌وێیه‌کانی ده‌رسیم به‌ دژی ئه‌و قسانه‌ ڕاسان و شه‌رمه‌زاریان کرد و داوایان کرد CHP به‌ ڕه‌سمی داوای لێبوردن بکا؛ پۆستێری ئوێیمه‌ن به‌‌ سمێڵ و شێوه‌ی قژی سه‌ری هیتلێر بڵاو کرانه‌وه‌. ڕۆژنامه‌کان ده‌ستیان کرد به‌ بڵاو کردنه‌وه‌ی چیرۆکی ڕووداوه‌کانی ده‌رسیم له‌ ساڵی 1938 ، به‌ گێڕانه‌وه‌ و باس کردنی وشه‌ی وه‌ک " جڕ و جانه‌وه‌ر" و " جرجه‌مشک" که‌ له‌و سه‌روبه‌ندی دا ئاماژه‌یه‌ک بووه‌ به‌ خه‌ڵکی ئه‌و ناوچه‌یه‌ی سه‌ری هه‌ڵدابوو، و قسه‌ی ئیحسان سه‌بری چاگڵایانگیل یان باس کرد سه‌باره‌ت به‌ به‌کارهێنانی گازی ژاراوی به‌ دژی ده‌رسیم. CHP هه‌میشه ئه‌و‌ پارتییه‌ سیاسییه‌ بووه‌ که‌ عه‌له‌وییه‌کان به‌ پانه‌وه‌ ده‌نگیان پێداوه‌ - ڕه‌نگه‌ هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌ی که‌ هیچ پارتییه‌ک له‌ ئارا دا نه‌بووه‌ له‌وی باشتر بووبێ. به‌ڵام ئه‌مجاره‌ واوێده‌چێ ‌ هاوپه‌یمانی به‌هێزی مێژوویی نێوان CHP و عه‌له‌وییان زۆر به‌جیدی که‌وتبێته‌ به‌ر هه‌ڕه‌شه‌‌. ئه‌و پارتییه‌، که‌ پێشتر زۆربه‌ی ده‌نگده‌رانی چه‌پی پۆپۆلیستی خۆی له‌ کیس دابوو، ده‌بوو زیاتر و زیاتر پشت به‌ ده‌نگی عه‌له‌وییان ببه‌ستێ وه‌ک دوایین هێزی پاڵپشت و به‌هێزی خۆی. ئه‌و دوایین پێگه‌یه‌ش ئێستا درزی تێکه‌تووه‌.

دوو شێوه‌ی ناسیۆنالیزمی ترک و بۆچوونیان سه‌باره‌ت به‌ پلورالیزمی ئێتنیکی و دینی

که‌مالیزمی کلاسیکی به‌ زانایی حه‌ولی داوه‌ ‌ وه‌ک پرینسیپێکی یه‌کگرتوویی جێی ئیسلام به‌ نه‌ته‌وه‌ پڕ بکاته‌وه‌.تا ساڵی 1923ش،مسته‌فا که‌ماڵ هێشتا هه‌ر باسی هاوپه‌یمانی کوردان و ترکانی ده‌کرد، به‌ڵام دوای ئه‌و ساڵه‌، ئیدی نه‌ته‌وه‌ ته‌نێ بوو به‌ ترک - له‌‌ سه‌ره‌تاوه‌ مرۆ ده‌یتوانی هێشتا له‌ رووی ئێتنیکییه‌وه‌ کورد بێ و له‌ ڕووی نه‌ته‌وه‌ییه‌وه‌ ترک، به‌ڵام له‌ سالانی 1930 یه‌کانه‌وه‌ ئه‌و فکره‌ ورووژا که‌ گشت کورده‌کان ( و هه‌ر وه‌ها ده‌سته‌ئێتنیکییه‌ موسوڵمانه‌کانی دیکه‌ی ترکییه‌) له‌ رووی ئێتنیکیشه‌وه‌ ترکن و له‌ تۆره‌مه‌ی عه‌شیره‌ته‌ ترکه‌کانی ئاسیای نێوه‌ندین.ته‌نیا په‌ڵه‌یه‌کی که‌ به‌ نێوچاوانی نه‌ته‌وه‌وه‌ نووسابوو نا- موسوڵمانه‌کان بوون، که‌ ده‌بوو ترکییه‌ بیانناسێ و به‌ پێی په‌یمانی لۆزان هێندێک مافیان بۆ بسه‌لمێنێ. به‌ پێی قانوونی بنچینه‌یی ترکییه‌، هه‌رکه‌س که‌ شارۆمه‌ندی ترک بێ ، ترکه‌، به‌ڵام به‌ کرده‌وه‌ ئه‌وه‌ سه‌باره‌ت به‌ مه‌سیحییه‌کان و جووله‌که‌کان ناگونجێ، ته‌نانه‌ت هه‌ربوونی که‌مایه‌تییه‌کانیش وه‌ک شتێکی که‌ ئیمپریالیسته‌کان دای ده‌سه‌پێنن نه‌فره‌تی لێده‌کرا. لائیسیزمی ڕه‌سمی ترکییه‌ قه‌ت به‌ مانای مافی یه‌کسان بۆ هه‌موو دینه‌کان نه‌بووه‌ - ته‌نێ موسوڵمانان مافی ته‌واویان بووه‌ به‌و مه‌رجه‌ی زۆر دینی نه‌بن.
بۆچوون وتێڕوانینی که‌مالیزم له‌ ئاست ئیسلام هه‌میشه‌ ڕاڕایی بووه‌: ترکێکی باش ده‌بێ موسوڵمان بێ، به‌ڵام له‌ هه‌مان کات دا ئه‌وانه‌ی واجباتی ئیسلامیان به‌ وردی به‌ جێ هێناوه‌، به‌تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی که‌ پێوه‌ره‌ ئیسلامییه‌کانیان خستووه‌ته‌ پێش قانوون و ڕێسای لائیسیزم هه‌میشه‌‌ "ئه‌ویدیکه‌ی" هه‌مبه‌ری هه‌ره‌ گرینگی که‌ماڵیزم بوون. بنچینه‌گریی ئیسلامی که‌ به‌ "ئیرتیجاع" " کاردانه‌وه‌" پێناسه‌ کراوه‌ به‌ مه‌ترسییه‌کی هه‌میشه‌یی داندراوه‌. عه‌له‌وییه‌کان به‌ هاوپه‌یمانێکی ته‌بیعی داده‌ندران بۆ خه‌بات به‌ دژی "ئیرتیجاع"، و هه‌ر له‌ به‌ر ئه‌وه‌ش مه‌راییان له‌ به‌ر ده‌کرا و ده‌لاوێندرانه‌وه‌. هه‌ر ئاوا عه‌له‌وییه‌کانیش زۆر جار له‌ که‌مالیزم نزیک که‌وتوونه‌ته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی له‌ به‌رامبه‌ر دراوسێ سونییه‌کانیاندا بیانپارێزێ. له‌ سه‌رتاسه‌ری مێژووی کۆمار دا کێشه‌ی نێوان سوننی – عه‌له‌وییان قه‌وماوه‌، ئی هه‌ره‌ توندوتیژ و به‌زه‌برو زه‌نگیان له‌ ساڵانی 1970 کاندا، کاتێک ئه‌وان به‌شێک بوون له‌و جه‌مسه‌ربه‌ندییه‌ سیاسییه‌ی که‌ له‌ گۆڕێ دا بوو – عه‌له‌وییه‌کان هاوپه‌یمانی چه‌په‌کان بوون ( و ژماره‌یه‌کی به‌رچاو له‌ کادره‌کانی بزووتنه‌وه‌ چه‌پییه‌کان له‌وان پێک هاتبوو) و زۆر له‌ سوننیه‌کانیش له‌ گه‌ڵ ناسیونالیستی ڕاست ئاژۆ ڕێک که‌وتبوون ( پارتیی تورکه‌ش، میللیه‌تچی حه‌ره‌که‌ت پارتیسی).
AKP (پارتیی داد و گه‌شه‌پێدان) له‌ زۆر ڕووه‌وه‌ جێنشینی ئه‌و پارتییه‌ ئیسلامییانه‌یه‌ که‌ ئه‌ربه‌کان له‌ ساڵانی 1970 کاندا دایمه‌زراندن و، ئه‌ویش تا ڕاده‌یه‌ک له‌ جه‌مسه‌ر به‌ندییه‌که‌ دا ده‌ستی هه‌بوو و هه‌ڵوێستی زۆر توندی دژی عه‌له‌وی گرت. له‌ هێندێک له‌ هه‌را و هێرشکارییه‌کانی دژی عه‌له‌وییه‌کاندا، که‌سانی ئه‌وتۆ به‌شدارییان هه‌بوو که‌ به‌رده‌وام بوون له‌ ده‌ور گێڕانی سیاسی له‌ پارتیی ئه‌ربه‌کان و ته‌نانه‌ت ئێستا له‌ AKP ش دا. عه‌له‌وییه‌کان هه‌تا بڵێی له‌ AKP دڕدۆنگ و به‌ گومانن، چونکه‌ پێیان وایه‌ له‌ سه‌رکوتکردنی کۆمه‌ڵگه‌ عه‌له‌وییه‌کاندا ده‌ستی هه‌بووه‌ و ئه‌وان هه‌میشه‌ له‌ ده‌ست دراوسێ سوننیه‌کان و هه‌ر وه‌ها ده‌وڵه‌ت ڕه‌نج و کوێره‌وه‌رییان چێشتووه‌.
هه‌ر ئاواش، بۆچوون و تێڕوانینی باوی کۆڕوکۆمه‌ڵی AKP له‌ ئاست عه‌له‌وییه‌کان هه‌میشه‌ به‌ توندی ناڕه‌زایه‌تی پێوه‌ دیار بووه‌: عه‌له‌وییه‌کان به‌ پێشێل کردنی گشت قانوونه‌کانی ئیسلام، خواردنه‌وه‌ی ئه‌ڵکۆڵ و بێ به‌ندوباری جینسی و هه‌ر وه‌ها کۆمۆنیزم تاوانبار ده‌کرێن.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، ئه‌وه‌ AKP یه‌، وه‌ک یه‌که‌م پارتیی سه‌ره‌کی‌ له‌ مێژووی ترکییه‌ دا، که‌ به‌ ئاشکرایی خۆی له‌ ناسیۆنالیزمی که‌مالیستی دوور خستووه‌ته‌وه‌ به‌ پێچه‌وانه‌ گشت پارتییه‌کانی که‌ جێی ئه‌وانی گرتووه‌ته‌وه‌ - ڕه‌نگه‌ بکرێ ترگوت ئوێزاڵ وه‌ک پێشه‌نگێک ببیندرێ، به‌ڵام AKP به‌ کرده‌وه‌ ئه‌وه‌ی کرد که‌ ئوێزاڵ ته‌نێ باسی لێوه‌ ده‌کرد. تێگه‌یشتن و بۆچوونی AKP سه‌باره‌ت به‌ چه‌مکی نه‌ته‌وه‌ له‌ دنیابینینی نوێ – عوسمانییه‌وه‌ دێ، که‌ به‌پێی وی ئه‌وه‌ زمان و ئێتنیسیتی نییه‌ که‌ ده‌بێ ببیته‌ بناخه‌ی یه‌کگرتووییی و سه‌قامگرتوویی به‌ڵکوو دین ده‌توانێ ئه‌و ده‌وره‌ بگێڕێ. له‌ ڕوانگه‌ی AKP وه‌ جۆراوجۆری ئێتنیکی چ گرفتێک نییه‌؛ کورده‌کان و ترکه‌کان به‌ شیوه‌ی ته‌بیعی له‌ به‌ر ئه‌و ڕاستییه‌ی که‌ موسوڵمانن یه‌کگرتوون. ئیمپراتۆری عوسمانی ده‌ره‌جه‌یه‌کی زۆری خۆموختاری هه‌بوو بۆ کۆمه‌ڵه‌گه‌ نا- موسوڵمانه‌کان (میلله‌ت): یۆنانییه‌ ئۆرتۆدۆکسه‌کان وهه‌رمه‌نییه‌ مه‌سیحییه‌کان و جووله‌که‌کان، که‌ دواتر ئه‌وانه‌ کلیسای دیکه‌شیان لێ زیاد بوو وه‌ک عه‌ینی میلله‌تان [ سرنج بده‌ن لێره‌ دا نووسه‌ر مانای میلله‌تی له‌ زه‌مانی ئیمپراتۆری عوسمانی دا به‌کار هێناوه‌، تێبینی وه‌رگێڕ]. جا بۆیه‌ ئه‌وه‌ سه‌یر نییه‌ که‌ ئه‌ونده‌ مه‌سیحییه‌ی که‌ ئێستا له‌ ترکییه‌ دا ماونه‌ته‌وه‌ هه‌ست بکه‌ن له‌ ژێر حوکمی AKP دا باشتریان ڕه‌فتار له‌گه‌ڵ ده‌کرێ له‌ چاو حکوومه‌ته‌ لائیکه‌کانی پێشوو.( ئه‌و زنجیره‌ هێرشانه‌ی ئه‌و دواییانه‌ بۆ سه‌ر که‌سایه‌تی و داوده‌زگا مه‌سیحییه‌کان له‌ لایه‌ن بزووتنه‌وه‌ ئیسلامییه‌کانه‌وه‌ نه‌کراون به‌ڵکوو له‌بن سه‌ری تۆڕێکی تیژپه‌ڕی ناسیونالیستی، Ergenekon دا بووه‌.
‌ ددان پێداهێنان و ناسینی کولتووریی کوردان و ده‌سته‌ ئێتنیکییه‌کانی دیکه‌ی وه‌ک چه‌رکه‌سه‌کان و لازه‌کان قه‌ت بۆ AKP گرفتێکی ئه‌وتۆ نه‌بووه‌( که‌ به‌ هه‌ڵکه‌وت، چه‌ند ئه‌ندامی پایه‌به‌رزی کوردی هه‌یه‌). و ته‌نانه‌ت ڕیگا دان به‌ سازبوونی پارتیی سیاسی له‌ سه‌ر بنه‌مای ئێتنیکیش شتێک نییه‌ که‌ به‌ بیر دانه‌یه‌، ئه‌گه‌رچی ئه‌و پارتییه‌ ده‌یه‌وێ خۆی وا ببینێ که‌ زۆر ڕه‌وایی هه‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌ی نوێنه‌رایه‌تی به‌رژه‌وه‌ندی کوردانیش بکا،ئه‌گه‌ر مرۆ باشی لێ تێگه‌یشتبێ. هه‌ر وه‌ک CHP ، AKP ش حه‌ول ده‌دا دۆزی کورد دابشکێنێ بۆ‌ ڕه‌هه‌ندی ئابووری – کۆمه‌ڵایه‌تی و، پێی وایه‌ ئه‌و ڕێگا چاره‌سه‌ری که‌ ئه‌و ده‌یهێنێته‌ گۆرێ له‌ ئی هه‌موان باشتره‌. به‌ڕاستیش پێی وابوو ده‌توانێ ‌ مه‌کۆی پشتیوانی ده‌نگده‌رانی پارتیی لایه‌نگری کوردی DTP داگیر بکا ته‌نێ به‌ ڕیگای خزمه‌تی باشتر له‌ هه‌ڕیمه‌ که‌دا. "سێرویس" "هیزمه‌ت" یه‌کێک له‌ وێژیاکه‌ کلیلییه‌کانی AKP یه‌، هه‌ر ئه‌و جۆره‌ی که‌ بزووتنه‌وه‌ی Gulen باس له‌ پێشکێش کردنی خزمه‌ت ده‌کا.
خزمه‌ت کردن وه‌ک ئه‌رکێکی دینی ده‌بیندرێ به‌ڵام هه‌ر وه‌ها وه‌ک باشترین ڕێگاش بۆ بردنه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردن. ئه‌ردۆغان وه‌ک شارداری ئه‌سته‌نبوول نێوبانگی ده‌رکرد به‌ پێشکێش کردنی خزمه‌ت به‌ گه‌ڕه‌که‌ هه‌ژار نشینه‌کان و، دواتر ئه‌و ده‌نگی ئه‌و جۆره‌ شوێنانه‌ی برده‌وه‌ ، که‌ له‌ کۆنه‌وه‌ CHP ‌ به‌ مه‌کۆی ته‌بیعی خۆی ده‌زانین و به‌وشێوه‌یه‌ له‌ سه‌رتاسه‌ری وڵات دا سه‌رکه‌وتنی وه‌ده‌ست هێنا.
دۆزی کورد سه‌لماندی ‌زۆر له‌وه‌ ئاڵۆزتر و پێچه‌ڵپێچتره‌ که‌ ته‌نێ هه‌ربه‌ پێشوه‌چوونی ئابووری چاره‌سه‌ر بکرێ و، واوێده‌چێ ئێستا AKP بییه‌وێ به‌ پێی ویستی کوردان هه‌لس وکه‌وتیان له‌گه‌ڵ بکا – ئه‌وه‌ یه‌که‌م جاره‌ که‌ چ حکوومه‌تێکی ترکییه‌ ئه‌ئاوا به‌ جیدی له‌ گه‌ڵ کورده‌کان ببزوێته‌وه‌. دوای کێشه‌و هه‌رایه‌کی دوورودرێژ له‌ گه‌ڵ ئه‌رته‌ش سه‌باره‌ت به‌ ئه‌وه‌ی که‌ دان و ستاندنیان له‌گه‌ڵ کورده‌کانی باکووری عێراق چلۆن بێ،وا وێده‌چێ‌ AKP ستادی ئه‌ڕته‌شی ترکییه‌ی به‌ره‌و بیری خۆی ڕاكێشابێ که‌ مه‌سه‌له‌که‌ به‌ ڕێگای غه‌یره‌ نیزامی ڕا چاره‌سه‌ر بکرێ. له‌هه‌مان کات دا AKP ، ده‌ستی [دۆستانه‌ی] به‌ره‌و عه‌له‌وییه‌کانیش درێژ کردووه‌. له‌ ڕووی زه‌ینییه‌وه‌ کرانه‌وه‌ و ده‌ستپێشخه‌ری به‌ره‌و عه‌له‌وییه‌کان بۆ AKP زۆر دژوارتره‌ له‌ کرانه‌وه‌ به‌ره‌و کوردان. له‌ جیهانبینی و بیری بیرداڕێژانی AKP دا گونجاندنی کورده‌کان به‌ باشی ده‌لوێ: ئه‌وان " کا‌ڤیم" ( قه‌وم)ن، گه‌لێکی موسوڵمان به‌ هه‌بوونی ناسێنه‌یه‌کی یه‌کپارچه‌ له‌ سه‌ر بنه‌مای زمان و قه‌واره‌ی عه‌شیره‌تی. به‌ڵام عه‌له‌وییه‌کان به‌و جۆره‌ی AKP دنیای له‌ جیهانبینی خۆی دا دابه‌ش کردووه‌ ده‌ی شه‌مزێنن و پێشێلی ده‌که‌ن. ئه‌وان نه‌ سه‌ر به‌ دێنێکی نا- موسلمانن ( که‌ بکرێ مافی که‌مایه‌تی و هێندێک ئیمتیازی ده‌وڵه‌تییان بدرێتێ بۆ شوێنی نزا و پاڕانه‌وه‌یان ) و نه‌ له‌ ڕووی زمانی و عه‌شیره‌تییه‌وه‌ "کاڤیم" ێکی جیان. عوسمانییه‌کان کۆمه‌ڵگه‌کانی ئامال عه‌له‌وییانیان به‌ موسوڵمان داده‌نا، وه‌ک موسوڵمان ماڵیاتیان لێ ده‌ئه‌ستاندن و جار وباریش له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی موسوڵمانی سه‌ربزێو بوون ته‌نبێیان ده‌کردن. ڕه‌نگه‌ AKP ش بییه‌وێ به‌ موسڵمانیان دابنێ و ئاوایان له‌ گه‌ڵ بجووڵێته‌وه‌ ( هه‌ر وه‌ک ده‌ ڕاستیشدا ده‌وڵه‌ت ده‌یکا، به‌ دروست کردنی مزگه‌وت له‌ گونده‌ عه‌له‌وییه‌کان و، ناردنی منداڵه‌کانیان بۆ پۆلی تۆبزی دێنی سوننی ) جا چه‌قی مه‌سه‌له‌که‌ لێره‌ دایه‌: زۆربه‌ی عه‌له‌وییه‌کان ده‌یانه‌وێ ‌ به‌ موسوڵمان دابندرێن، به‌ڵام جۆره‌ موسوڵمانێکی جیاواز و، نایانه‌وێ منداڵه‌کانیان به‌ تۆبزی ده‌رسی ئیسڵامی سوننی دابدرێن،به‌ڵکوو شێوه‌ی خۆیانیان ده‌وێ. سیاسه‌تمه‌دارانی موسوڵمان په‌یتا په‌یتا ئه‌و ده‌ربڕینه‌ به‌نێوبانگه‌ به‌ گوێی عه‌له‌وییه‌کان هه‌ڵدێنن و دووپاته‌ی ده‌که‌نه‌وه‌" ئه‌گه‌ر عه‌له‌وییایه‌تی به‌ مانای خۆشویستنی عه‌لییه‌، ئه‌من باشترینی عه‌له‌وییه‌کانم، ئه‌ویش له‌به‌ر خۆشه‌ویستنی عه‌لی. به‌ڵام عه‌لی پێڕۆیی له‌ پێغه‌مبه‌ر کرد و ڕۆژێ پێنج جار نوێژی ده‌کرد و له‌ مانگی ڕه‌مه‌زان دا ڕۆژووی ده‌گرت، به‌ڵام ئێوه‌ نایکه‌ن."

ئه‌رگه‌نه‌کۆن

ئه‌وشتانه‌ی له‌ سه‌ر ئه‌رگه‌نه‌کۆن ئاشکرا بوون وره‌ی ئه‌خلاقی حکوومه‌تی به‌هێز کردووه‌. به‌ر له‌ ئه‌رگه‌نه‌کۆنیش زۆر ڕێکخراوه‌ی ئه‌وتۆ هه‌بوون – ڕچه‌ و ڕێبازێکی درێژی چالاکییه‌کانی " ده‌وڵه‌تی قوول و شاراوه‌" له‌ [مێژووی] ترکییه‌ دا هه‌یه‌، له‌ ته‌شکیلاتی مه‌هسووسه‌(ته‌شکیلاتی تایبه‌تی) به‌م لایه‌وه‌، که‌ له‌ سه‌رده‌می شه‌ڕی سارد دا ناتۆ پشتی گرت وه‌کوو هێزێکی به‌رگری مه‌ده‌نی بۆ شه‌ر به‌دژی ده‌سته‌ڵات به‌ده‌سته‌وه‌گرتنی کۆمۆنیستی، ئه‌م ئه‌رگه‌نۆکه‌نه‌ی ئێستا زیاتر نوێنه‌رایه‌تی په‌راوێزێکی سه‌رلێشێواوی نوخبه‌ی که‌مالیستی لائیک ده‌کا که‌‌ گه‌شه‌ کردن و گه‌وره‌بوونه‌وه‌ی ئیرتیجاع به‌ڕێگای هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ به‌ هه‌ڕه‌شه‌یه‌ک بۆ سه‌ر هه‌ڵوێستی خۆی ده‌زانێ. ئه‌و پارێزه‌ره‌ خۆ به‌ناو کردووانه‌ی ترکییه‌ی ناسیونالیستی لائیک ئه‌وه‌ی خراپه‌یه‌ کردوویانه‌: کرده‌وه‌ی دنه‌ده‌رانه‌ی وه‌ک کوشتنی هرانت دینک، ته‌قه‌ کردن له‌ دادگه‌ی به‌رز، تێڕۆڕ و بۆمب هاویشتن و، به‌ته‌نیشته‌وه‌ ڕێکخستنی خۆپیشاندانی جه‌ماوه‌ری.
لێکۆڵینه‌وه‌ و لێپرسینه‌وه‌کانی دۆسییه‌ی ئه‌رگه‌نه‌کۆن، له‌وانه‌یه‌ ئه‌و کاکه‌ و براله ‌و پیلانه‌ی له‌ بن سه‌ریان دابووه‌ زۆر هه‌موولایه‌نه‌تر و به‌ته‌کووزتر له‌وه‌ی که‌ تا ئێستا ئاشکرا بووه‌ وه‌ڕوو بخا. ده‌سته‌ی جۆربه‌جۆر به‌ به‌رده‌وامی یه‌کتریان ده‌دی و جاروبار هاوکاری یه‌کتریان ده‌کرد، به‌ڵام ده‌کرێ ‌ هه‌مووشیان به‌شێک نه‌بووبن له‌ نه‌خشه‌یه‌کی گه‌وره‌ی تاقانه‌.
ئاشکرابوونی نه‌خشه‌ی تێڕۆر و کوشتن – به‌ دژی مه‌سیحیان، ڕێبه‌رانی عه‌له‌وی، نووسه‌ران – مرۆ ده‌هه‌ژێنێ و وا وێده‌چێ به‌ به‌ڵگه‌وه‌ بسه‌لمێندرێ. ( له‌ ئینترنێت دا سه‌رچاوه‌یه‌کی زانیاری سه‌باره‌ت به‌ دادگاییه‌کانی ئه‌رگه‌نه‌کۆن و ئه‌وشتانه‌ی تا ئێستا ئاشکرابوون و دۆسییه‌کانی ئه‌رگه‌نه‌کۆن هه‌یه‌ که‌ به‌ هاسانی ده‌ست پێی ڕاده‌گا و به‌ به‌رده‌وامی تازه‌ ده‌کرێته‌وه‌،www.todayszaman.com/ ، ئه‌و ماڵپه‌ڕه‌ ئی ڕۆژنامه‌ی ئینگلیسی زمانی Zaman ی لایه‌نگری حکوومه‌ته‌). ئه‌و ئاشکرابوونانه‌ که‌شوهه‌وایه‌کی ساز کرد که‌ تێیدا حکوومه‌ت زۆر هاسانتر ده‌توانێ ئیدیعا بکا که‌ پێی‌ له‌سه‌ر زه‌وییه‌کی به‌رزی ئه‌خلاقی قایمه‌.

کرانه‌وه‌ و ده‌ستپێشخه‌ری به‌ڕووی کوردان و عه‌له‌وییان دا

نێوه‌رۆکی ئه‌و ده‌ستپێشخه‌رییه‌ زۆر ڕوون نییه‌: حکوومه‌ت هه‌ر وه‌ک ڕابردوو به‌هیچجۆر مل نادا له‌ گه‌ڵ PKK قسه‌ بکا و ته‌نانه‌ت سه‌باره‌ت به‌ ئه‌گه‌ری لێبوردنێکیش مته‌قی لێوه‌ نایه‌ - به‌ڵام به‌ ڕواڵه‌ت دیداری نهێنی به‌رده‌وامن. به‌ڵێنی دانی ئیمتیازی کولتووری،TRT6 ( که‌ دیاره‌ PKK به‌ خۆ فرۆشتن به‌ دۆژمنی داده‌نێ و بایکۆتی کردووه‌). لێنانه‌وه‌ی نێوه‌ ئه‌سڵییه‌کان له‌ گونده‌کان (ئه‌وه‌ ئێستا ده‌ستی پێکراوه‌)، خوێندن و په‌روه‌رده‌ به‌ کوردی به‌ دڵنیاییه‌وه‌ یه‌کێک له‌و بابه‌تانه‌یه‌ که‌ له‌و ده‌ستپێشخه‌رییه‌ دایه‌.
هێشتا ته‌واو ڕوون نییه‌ که‌ به‌وردی " کرانه‌وه‌ به‌ره‌و کورد" له‌ چی پێک دێ و، ئێستا زۆر که‌س خه‌ریکن لێی دڕدۆدنگ ده‌بن، به‌ڵام واوێده‌چێ حکوومه‌ت ئه‌وجار شێلگیر بێ بۆ به‌رده‌وام بوون له‌و ڕێبازه‌ دا. ده‌گوترێ که‌ ئه‌ردۆغان، ده‌سته‌ڵاتی ته‌واوی داوه‌ به‌ وه‌زیری نێوخۆ به‌شیر ئاتاڵای که‌ ئه‌و ده‌ستپێشخه‌رییه‌ درێژه‌ پێبدا به‌ بێ ئه‌وه‌ی له‌ گه‌ڵ باڵه‌کانی دیکه‌ی نێو AKP بێته‌ ڕه‌دایێ. ئاتاڵای له‌گه‌ڵ سیاسه‌تمه‌داران، ڕووناکبیران، پارێزه‌ران دانێشتووه‌ بۆ ئه‌وه‌ی گوێ له‌ بیرو ڕایان بگرێ که‌ چلۆن به‌رده‌وامی به‌ کاره‌که‌ بدا.
ئه‌وه‌ ئاشکرایه‌ حکوومه‌ت کاتی پێویسته‌ بۆ ئه‌وه‌ی خه‌ڵک له‌ گه‌ڵ بیری قسه‌کردن له‌ گه‌ڵ کورده‌کان ڕابهێنێ دوای سه‌روبه‌ندێکی جه‌مسه‌ربه‌ندیی له‌ زێده‌ که‌ تێیدا کێشه‌ له‌ نێوان لایه‌نێکی سه‌رهه‌لداو و ئه‌ڕته‌ش به‌ره‌ به‌ره‌ بوو به‌کێشه‌ و ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی کوردان و ترکان، که‌ تێیدا ده‌مارگرژی دوولایه‌نه‌ به‌هێزتر بوو و باوه‌ری به‌یه‌کتری پێخوست کرا، ئه‌وه‌ سه‌یر نییه‌ که‌ دژبه‌رانی هه‌ره‌ که‌له‌ڕه‌ق و به‌هێزی ئه‌و پێواژۆیه‌ CHP و MHP ن – به‌ڵام له‌وانه‌یه‌ MHP دوای کۆنگره‌که‌ی ڕاوێژی ده‌می بگۆرێ، کاتێک باخچه‌لی زیاتر له‌وه‌ دڵنیا بێ که‌ بۆ خوڵێکی دیکه‌ش له‌ جێی خۆی ده‌مێنێته‌وه‌.
زۆر له‌وه‌ جیدیتر، هه‌م له‌ داووده‌زگای ده‌وڵه‌ت و هه‌م له‌ PKK دا تاکوته‌رای ئاوا هه‌ن که‌ لایه‌نگری تێکشکانی ئه‌و به‌رنامه‌ین و حه‌ولی تێکدانی ده‌ده‌ن. وێده‌چێ زۆر که‌ند و کڵۆ بێنه‌ سه‌ر ڕێ؛ که‌ زۆر جار دیتراوه‌، ترکییه‌ به‌ره‌و پێشه‌وه‌ ده‌چێ به‌و شێوه‌یه‌ی که‌ یێنی چێرییه‌کان (عه‌سکه‌ری عوسمانی) کردیان: دوو هه‌نگاو به‌ره‌و پێشه‌وه‌، هه‌نگاوێک بۆ دواوه‌.
سستی (به‌ ئانقه‌سته‌ی؟) حکوومه‌ت بۆ دیاریکردنی نێوه‌ ڕۆکی ده‌ستپێشخه‌ری و کرانه‌وه‌ به‌ڕووی کوردان دا، هه‌لی ئه‌وه‌ی بۆ PKK ڕه‌خساندووه‌ که‌ ده‌ستپێخه‌ری بکا. ئوێجاڵان نه‌خشه‌ی ڕێگای خۆی ڕاگه‌یاند و بڵاوی کرده‌وه‌." میسیۆنی ئاشتی" که‌ له‌ گریلاکانی PKK پێک هاتبوون له‌ عێڕاقه‌وه‌ به‌ په‌یامی ئاشتییه‌وه‌ هاتنه‌وه‌ و خۆیان ڕاده‌ست کرد – ئه‌وان به‌ خۆپێشاندانی گه‌وره‌ی جه‌ماوه‌ری و به‌ چالاکی جێژن و شایی له‌ هه‌رێمی کوردی پێشوازییان لێ کرا و، ئه‌وه‌ حکوومه‌تی برد له‌ خه‌یاڵاته‌وه‌ و نیگه‌رانی کرد.
له‌ کۆنفڕانسێکی چاپه‌مه‌نی دا، ئاتاڵای ڕوونی کرده‌وه‌ که‌ جارێ حکوومه‌ت ڕاگه‌یاندنی لێخۆشبوون له‌ ئه‌ندامانی PKK ی ده‌ به‌رنامه‌ دا نییه‌ و ئه‌وه‌ی که‌ زمانی په‌روه‌رده‌ و خوێندنی نه‌ته‌وه‌ ترکی یه‌ و هه‌ر ترکی ده‌بێ و، دواجار، ‌ گۆڕین و هه‌موار کردنی قانوون ئێستا له‌ ڕۆژه‌ڤی کار دا نییه‌- و ئه‌وه‌ش بووه‌ هۆی نائومیدی و دڵساردبوونه‌وه‌یه‌کی زۆری ئه‌وانه‌ی که‌ هیوایان به‌و ده‌ستپێشخه‌رییه‌ هه‌بوو و به‌ هه‌نگاوێکی باشیان ده‌زانی.
کرانه‌وه‌ و ده‌ستپێشخه‌ری به‌ڕووی عه‌له‌وییان دا به‌ زنجیره‌یه‌ک دیدار و کۆبوونه‌وه‌ له‌ گه‌ڵ ده‌ده‌کان، ڕووناکبیران و زانایان ( ئه‌و جۆره‌ که‌سانه‌ی که‌ پاشخانی خوێندنی ئیلاهیاتیان هه‌بوو)، ڕۆژنامه‌نووسان و ڕێبه‌رانی سه‌ندیکا کرێکارییه‌کان ده‌ستی پێکرد، له‌و جۆره‌ کۆبوونه‌وانه‌ دا نوێنه‌رانی حکوومه‌ت هه‌ر گوێگر بوون.هیچ دیالۆگێکی ڕاسته‌قینه‌ له‌ گۆڕێ دانه‌بووه‌، به‌ڵام ده‌ ڕاستیدا ئه‌وه‌ یه‌که‌م جار بوو حکوومه‌ت گوێی له‌ گله‌یی و گازنده‌ ده‌گرت و وێده‌چوو عه‌له‌وییه‌کان به‌ جیدی بگرێ. به‌ڵام هه‌تا ئێستا به‌ کرده‌وه‌ هیچ نه‌کراوه‌- و هه‌تا دێ عه‌له‌وییه‌کی زۆرتر گۆمانیان تێدا پێک دێ داخودا حکوومه‌ت له‌ گله‌یی و گازنده‌ و داوخوازه‌کانیان تێده‌گا یان ته‌نانه‌ت حه‌ول ده‌دا تێبگا یان نا. (واته‌ به‌ ڕه‌سمی ناسینی جه‌مه‌یی [جه‌مخانه‌کان] وه‌ک شوێنی نزا و پاڕانه‌وه‌ و، ددان پێدا هێنان به‌ ده‌ده‌کان دا وه‌ک ئه‌رکدارانی دینی، هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی وانه‌و ده‌رسی تۆبزی دینی سوننی، هتد.)

کورده‌کان و عه‌له‌وییه‌کان: ناسێنه‌ی جێی مشتومڕ

ئه‌گه‌رچی زۆر له‌ کورده‌کان و عه‌له‌وییه‌کان ناسێنه‌ی کوردی یان عه‌له‌وی به‌ ناسێنه‌ی یه‌که‌م و هه‌ره‌ "ته‌بیعی" خۆیان داده‌نێن، له‌ ڕاستیدا هه‌ردووکییان ناسێنه‌ی پان و به‌رینن که‌ به‌ڕێژه‌ له‌و دواییانه‌ دا جه‌ختیان له‌ سه‌ر کراوه‌، له‌ ژێر تاوی تێکۆشانی ناسیۆنالیستی کوردی و شێوه‌ژیانی هاوبه‌شی عه‌له‌وییه‌کاندا و، له‌ کێبه‌ركێ و ڕقه‌به‌ری له‌ گه‌ڵ ناسیۆنالیزمی ترک دا. هه‌م کوره‌ده‌کان و هه‌م عه‌له‌وییه‌کان له‌ بوونه‌ی ئاڵۆز و وه‌یه‌کنه‌چوو پێک هاتوون ، به‌ سنووری لێڵ و نادیاره‌وه‌ و به‌ هه‌بوونی جۆراوجۆرییه‌کی کولتووریی به‌رچاو له‌نێو خۆیان دا. له‌وه‌ش زیاتر ناوچه‌یه‌کی گه‌وره‌ی که‌ یه‌کتری داده‌پۆشێ له‌ نێوان کوردان و عه‌له‌وییان دا هه‌یه‌. ناسێنه‌ی عه‌شیره‌تی و ناسێنه‌ی گوندێتی بۆ ماوه‌ی درێژ زۆر له‌ ناسێنه‌یه‌کی پان و به‌رینی هه‌موو گره‌وه‌ گرینگتر بووه‌ و، به‌سترانه‌وه‌ و گرێدراوی دینیش به‌ ده‌م سه‌ده‌ و ساڵانه‌وه‌ ئاڵوگۆڕی به‌سه‌ردا هاتووه‌. به‌ر له‌ کۆتاییه‌کانی سه‌ده‌ی 19 هه‌م زاراوه‌ی "عه‌له‌وی"به‌ ده‌گمه‌ن ده‌کار ده‌کرا.
کورد بوون ئاست و ده‌ره‌جه‌ی زۆر وزه‌وه‌ندی هه‌یه‌؛ ناسێنه‌ی کورد به‌ شێوه‌یه‌کی هه‌ره‌ لێبڕاوانه‌ و بێ ئه‌ملاو ئه‌ولا ئه‌و کوردانه‌ خۆی پێ ده‌ناسێنن که‌ ئاخێوی له‌هجه‌ی سه‌ره‌کی، کرمانجین، که‌ موسوڵمانی سوننین، و له‌ ڕووی عه‌شیره‌تییه‌وه‌ ڕێک خراون. ئه‌و جۆره‌ کوردانه‌، ده‌بێ جه‌خت بکرێته‌وه‌، له‌ ڕووی مێژووییه‌وه‌ "ئه‌وانیدی" هه‌ره‌ گرینگی کورده‌ عه‌له‌وییه‌کان بوون، دوژمنی هه‌ره‌ نزیک و چه‌وسێنه‌ر. ئه‌وانه‌ی که‌ به‌ له‌هجه‌یه‌کی زازا قسه‌ ده‌که‌ن، سوننی نین به‌ڵکوو عه‌له‌وی یان ئێزه‌دین ( و ڕه‌نگه‌ عیساییش بن)، یان سه‌ربه‌و ده‌سته‌ وه‌رزێرانه‌ن که‌ له‌ ڕووی عه‌شیره‌تییه‌وه‌ ڕێک نه‌خراون و که‌متر کوردن و – وه‌ک به‌ڵگه‌ی مێژوویی پێمان ده‌ڵێن و کاربه‌ده‌ستانی ده‌وڵه‌تی ترک به‌ توندی له‌ سه‌ر ئه‌و باوه‌ره‌ بوون - زۆر زیاتر ئاماده‌ی توانه‌وه‌ بوون. وه‌کوو دی کۆمه‌ڵگه‌و تاکوته‌رای جۆر به‌جۆری که‌م تا زۆر تواوه‌ هه‌ن که‌ که‌م تا زۆر خۆیان وه‌ک کورد ده‌ناسن یان ئه‌وه‌ی‌ خه‌ریکن جارێکی دیکه‌ ناسێنه‌ی کوردی خۆیان ده‌دۆزنه‌وه‌.
کۆمه‌ڵگه‌ عه‌له‌وییه‌کان ده‌کرێ له‌ شوێنێکه‌وه‌ تا شوێنێکی دی‌ زۆر جیاوازی به‌رچاوی باوه‌ڕی و کرده‌وه‌یان ده‌ نێوان دا بێ، ئه‌گه‌رچی پسپۆڕه‌ گه‌ڕۆکه‌ دینییه‌کانیان (ده‌ده‌کان) ده‌ورێکی یه‌کده‌ست کردنیان له‌ نێو دا گێڕاون. کۆمه‌ڵگه‌ی ترک زمان، کورد زمان و زازا زمانی عه‌له‌وی هه‌ن. جگه‌ له‌وانه‌، کۆمه‌ڵگه‌ی عه‌ڕه‌بی زمان و ئازه‌ری زمانی عه‌له‌وی هه‌ن، به‌ڵام ئه‌وانه‌ سه‌ر به‌ نه‌ریتێکی تا ڕاده‌یه‌ک جیاوزای دینین ( نوسایری و شیعه‌ی دوازده‌ ئیمامی) و لێره‌ دا زیاتر باسیان‌ ناکه‌م. عه‌له‌وییه‌کان بۆخۆیان جارجار دوو کۆمه‌ڵگه‌ی کۆنتر له‌ یه‌ک جیا ده‌که‌نه‌وه‌ که‌ زه‌مانی زوو به‌یه‌که‌وه‌ کۆ کراونه‌ته‌وه‌ له‌ ژێر نێوی عه‌له‌وی دا: واته‌ قزڵباش و به‌کتاشی. هه‌ر دووک نێوه‌کان له‌ ڕووی میژووییه‌وه‌ به‌به‌ڵگه‌وه‌ ئاسته‌ کراون. کورده‌ عه‌له‌وییه‌کانی ئێستا زۆر جار خۆیان وه‌ک قزڵباش ده‌ناسێنن و به‌ ترکه‌ عه‌له‌وییه‌کان ده‌ڵێن به‌کتاشی، و ئه‌و دوو زاراوانه‌ ده‌که‌نه‌ هاو سنوور له‌ گه‌ڵ بن ناسێنه‌ ئێتنیکی - زمانییه‌کان. جا به‌ پێی ئه‌و ڕوانگه‌یه‌ به‌کتاشییه‌کان به‌ وه‌فادار و گوێڕایه‌ڵی ده‌وڵه‌تی عوسمانی و ده‌وڵه‌تی کۆماری ده‌ناسێندرێن و، قزڵباشه‌کان وه‌ک لایه‌نێکی که‌ له‌ سه‌رهه‌ڵدان و سه‌روه‌به‌ر نه‌هێنانی به‌رده‌وام دا بوون. ئه‌من له‌و باوه‌ڕه‌ دام ئه‌وه‌ ئه‌و په‌ڕی ساده‌کردنه‌وه‌ی ئه‌و ڕاستییانه‌ن که‌ له‌ زه‌وی واقیع دا هه‌ن، به‌ڵام وه‌ک ئیماژ و سیمایه‌کی خۆیی تۆوێکی گرینگن‌ بۆ ڕه‌نگ دانه‌وه‌ی ئه‌و هه‌لومه‌رجه‌ی ئێستا له‌ گۆڕێ دایه‌.
ناسیونالیسته‌ ترکه‌کان و ناسیونالیسته‌ کورده‌کان حه‌ولیان داوه‌ ئه‌و کۆمه‌ڵگه‌یانه‌ دنه‌ بده‌ن ‌ ئه‌وان یان ئه‌م بن یان ئه‌و و، بۆ هه‌ر دووک لایان عه‌له‌وییه‌کان زۆر جێی سه‌رئێشه‌ و گرفت بوون. زمانی نزا و پاڕانه‌وه‌، ته‌نانه‌ت له‌ نێو عه‌له‌وییه‌ کورد زمان و زازا زمانه‌کانیشدا ترکی یه‌،که‌ ئه‌وه‌ وێده‌چێ ده‌سته‌چیله‌یه‌ک بێ بۆ گه‌شاندنه‌وه‌ی ئاوری پڕۆپاگاندای ناسیونالیستی ترک. که‌ وابوو له‌ ڕوانگه‌یه‌وه‌ ڕیوایه‌ت و گێڕانه‌وه‌ی سه‌ره‌کی له‌مه‌ر عه‌له‌وییه‌کان ئه‌وه‌یه‌ که‌ ئه‌وان له‌ عه‌شیره‌ته‌کانی ڕه‌سه‌نی ئاسیای نێوه‌ندین و دینه‌که‌یان ئاوێنه‌ی دینی به‌ر له‌ ئیسلامی ئاسیای نێوه‌ندییه‌. به‌ڵام ئه‌وه‌ به‌ته‌واوی زه‌حمه‌ته‌ شی بکرێته‌وه‌ که‌ ئه‌و عه‌شیره‌ته‌ ترکانه‌ چلۆن و بۆچی ده‌ستیان کرد به‌ کوردی قسه‌ کردن، مه‌گه‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌وان هاتبنه‌ شوێنێک بژین که‌ موحیتێک بووه‌ که‌ زۆربه‌ به‌ کوردی قسه‌یان کردووه‌. (له‌ ڕاستیدا ، زۆر له‌ کورده‌عه‌له‌وییه‌کان، به‌تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی به‌ زازایی قسه‌ ده‌که‌ن تێزی ناسیونالیستی ترکیان سه‌باره‌ت به‌ ڕه‌چه‌ڵه‌کی ئاسیای نێوه‌ندی و ڕیشه‌ی ترکی خۆیان قه‌بووڵ کردووه‌،که‌ ئه‌و بۆچوونه‌ ته‌نێ له‌ ساڵانی 1980 کان به‌ملایه‌وه‌ به‌ شێوه‌یه‌کی سیستماتیک له‌ لایه‌ن کورده‌ ناسیونالیسته‌کانه‌وه‌ خراوه‌ته‌ ژێر پرسیار و به‌رپه‌رچ دراوه‌ته‌وه‌.)ڕاستییه‌کی ڕووشکێنی دیکه‌ ئه‌وه‌یه‌ که‌ عه‌له‌وییه‌ ترک زمانه‌کان له‌ ویلایه‌تی سیواس ته‌نێ ئاماژه‌ به‌ دراوسێ سوننیه‌کانیان وه‌ک ترک ده‌که‌ن و به‌ خۆیان ناڵێن "ترک" – هه‌روه‌ک بۆ عه‌له‌وییه‌ کورد زمانه‌کان که‌ "کورد": بۆ ئه‌وان زۆر جار مانای سوننی یه‌. که‌ وابوو ته‌نانه‌ت عه‌له‌وییه‌ ترکه‌کانیش به‌ شێوه‌ی ته‌بیعی خۆیان وه‌ک ترک پێناسه‌ ناکه‌ن. ئه‌وه‌ ئه‌و ڕاستییه‌ ده‌درکێنی که‌ هه‌م "ترک" و " هه‌م "کورد" ته‌نێ له‌و دواییانه‌ دا مانایه‌کی پۆزیتیڤی کاریگه‌ریان تێ ده‌خوێندرێته‌وه‌.

قه‌تلی عامی ده‌رسیم

داخودا مرۆ قه‌تڵی عامی حه‌شیمه‌تی ده‌رسیم چۆن پێناسه‌ بکا: سه‌رکوتکردنی جه‌رده‌ و ئاژاوه‌گێران، دامرکاندنه‌وه‌ی کوردان له‌حه‌وڵێک دا بۆ ئه‌وه‌ی بۆ یه‌ک جار و هه‌میشه‌ ناسیونالیزمی کوردی خاشه‌ بڕ بکرێ، یان دوایین قه‌تڵی عامی عه‌له‌وییه‌کان له‌ زنجیره‌یه‌کی بێ پسانه‌وه‌ی کوشتوبڕی ئه‌وان به‌ده‌ستی ده‌وڵه‌ت دا؟ زۆربه‌ی منداڵانی عه‌له‌وی‌ کوشتاری به‌ کۆمه‌ڵی 40000 عه‌له‌وی به‌ ده‌ستی سوڵتانی سوننی عوسمانی، سوڵتان سه‌لیم،یان بیستووه‌ و به‌و وشیارییه‌وه‌ گه‌وره‌ بوون. کورده‌کان له‌وه‌ ئاگادارن که‌ حه‌ڕبی شێخ سه‌عید، ڕاپه‌ڕینی ئاگری و ده‌رسیم سێ سه‌رهه‌لدانی گه‌وره‌ی کوردان بوون که‌ به‌ده‌ست ده‌وڵه‌تێک که‌ هه‌تا ده‌هات له‌ زێده‌ به‌ره‌و ده‌سته‌ڵاتێکی ملهوڕی ڕه‌گه‌ز‌په‌رست ده‌چوو، شه‌ڵاڵی خوێن کران. نووسه‌رانی که‌ماڵیست ئه‌و ڕووداوانه‌یان وه‌ک خه‌سار و زیانی لاوه‌کی له‌ ڕێبازی پێشکه‌وتن و شارستانییه‌ت دا په‌سن داوه‌.
زنجیره‌یه‌ک بیره‌وه‌ری سیاسه‌تمه‌داران و ئه‌فسه‌رانی نیزامی که ده‌ستیان له‌و ڕووداوانه‌ دا هه‌بووه‌ و، لێکۆڵینه‌وه‌ و توێژینه‌وه‌ له‌ لایه‌ن زانستکارانی ترک و کورده‌وه‌ ( له‌ نێو هه‌موویان دا ده‌بێ ئیسماعیل به‌شیکچی به‌ حورمه‌ته‌وه‌ ئاماژه‌ی پێ بکرێ چونکه‌‌ کاتێک سه‌باره‌ت به‌و ڕووداوانه‌ی نووسی که‌ مه‌ترسی شه‌خسی بۆ ساز ده‌کرد)، زانیارییه‌کی زیاتری سه‌باره‌ت به‌ ئه‌وه‌ی ڕوویدا هێناوه‌ته‌ نێو مه‌ڵبه‌ندی گشتییه‌وه‌. ده‌نگی ئاسته‌کراوی Ihsan Sabri caglayangil که‌ برگه‌یه‌کی تێدایه‌ و باسی به‌کار هێنانی گازی ژاراوی ده‌کا و له‌ چاپی بیره‌وه‌رییه‌کانی ده‌رهاوێژراوه‌، ئێستا ئه‌وه‌ له‌ ترکییه‌ به‌ده‌ست خه‌ڵکه‌وه‌یه‌. به‌ له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌و گه‌نگه‌شه‌ و باسانه‌ی له‌مه‌ڕ ژێنۆسیدی هه‌رمه‌نییه‌کان کراوه‌، به‌لانی که‌مه‌وه‌ به‌شێک له‌ بیروڕای گشتی له‌ ترکییه‌ زۆر زیاتر خووی گرتووه‌ به‌ بیستن و تێگه‌یشتن له‌ هه‌مان جۆر کرده‌وه‌ی به‌ زه‌بر وزه‌نگ که‌ له‌ مێژووی ترکییه‌ دا کراوه‌.
وڵام و کاردانه‌وه‌‌ له‌ ئاست زه‌له‌ و گافی گه‌وره‌ی ئونور ئوێیمه‌ن به‌ ده‌ره‌جه‌ی یه‌که‌م له‌ لایه‌ن ئه‌و جۆره‌ که‌سانه‌وه‌ بوو که‌ خۆیان وه‌ک عه‌له‌وی پێناسه‌ ده‌که‌ن، نه‌ک کورد – ئه‌گه‌رچی ئه‌و قسانه‌ی که‌ هاتنه‌ گۆرێ له‌ پێوه‌ندی دابوون له‌ گه‌ڵ کرانه‌وه‌ و ده‌ستپێشخه‌ری به‌ره‌و کوردان. به‌ڵام لێکده‌ره‌وه‌کانی CHP ڕه‌نگه‌ له‌وه‌ دا ڕاست بن که‌ ئه‌وه‌یان به‌ کرده‌وه‌یه‌کی ڕێک خراوی گشتی به‌ دژی پارتییه‌که‌یان دانا، حه‌ولێک بۆ دوورخسته‌نه‌وه‌ی‌ عه‌له‌وییه‌کان لێیان‌، که‌ به‌ له‌ ده‌ست دانیان پارتییه‌که‌یان دوایین پێگه‌ی گرینگی ده‌نگده‌ارنی خۆی له‌ کیس ده‌دا. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا جیاوازییه‌کی گه‌وره‌ هه‌بوو له‌ نێوان وڵام و کاردانه‌وه‌ی عه‌له‌وییه‌ کورد و ترکه‌کان دا، ئه‌وه‌ش ده‌بێته‌ هۆی قووڵبوونه‌وه‌ی که‌له‌به‌ری نیوخۆیی عه‌له‌وییه‌کان له‌نێوان ئه‌وانه‌ی دا که‌ له‌ بناوانه‌وه‌ دژی نه‌زمی ئێستای سیاسی کۆمه‌ڵایه‌تین( زۆربه‌یان به‌ڵام نه‌ک هه‌موویان کوردن)، و لایه‌نگران و هه‌واخوای ئه‌و نه‌زمه‌، که‌ ئی هه‌ره‌ به‌رچاویان Cem Vakfi ( مه‌وقووفه‌ی جه‌م) یه‌، که‌ وه‌ک هه‌میشه‌ وه‌ک که‌ماڵیست ماوه‌ته‌وه‌.

به‌ دوا دا نووسین (22ی دیسامبری 2009)

گورزێکی سه‌ره‌کی دیکه‌ که‌ وه‌ پێواژۆی سازانی نێوان کورده‌کان و ده‌وڵه‌تی ترک که‌وت له‌ 11ی دیسامبری 2009 ڕوویدا،کاتێک دادگه‌ی قانوونی بنچینه‌یی حوکمی دا ده‌بێ DTP (پارتیی کۆمه‌ڵه‌ی دێمۆکراتی) دابخرێ و 29 که‌س له‌ سیاسه‌تمه‌داره‌ سه‌ره‌کییه‌کانی- له‌وانه‌ ئه‌حمه‌د تورک و ئایسه‌ل تۆغلوک، که‌ سه‌رۆکایه‌تی نوێنه‌رانی پارتییه‌که‌یان له‌ پارلمان ده‌کرد- قه‌ده‌غه‌ی چالاکی سیاسییان بۆ ماوه‌ی پێنج ساڵ له‌ سه‌ر داندرا. وه‌ک زۆربه‌ی ده‌زگاکانی به‌شی قه‌زایی ترکییه‌، دادگای قانوونی بنچینه‌یش پڕه‌ له‌ که‌ماڵیستی ده‌مارگرژ و،دادوه‌ران به‌ کۆی ده‌نگ ئه‌و حوکمه‌یان دا.که‌یفه‌رخواست به‌ دژی DTP، که‌ به‌پێی وی دادئه‌ستێن حه‌ولی دابوو بیسه‌لمێنێ‌ DTP به‌ره‌یه‌کی PKK یه‌ و هه‌ڕه‌شه‌ له‌ یه‌کپارچه‌یی خاکی وڵات ده‌کا، دوو ساڵ له‌مه‌وپێش به‌رز کرابووه‌وه‌.حوکمی ئه‌و دادگایه‌ به‌ به‌ڕبڵاوی وه‌کوو وشدار و چاولێخوردکرنه‌وه‌یه‌ک ده‌بیندرێ له‌ لایه‌ن داو وده‌ستگای قه‌زایی له‌ ئاست AKP، که‌ خۆ له‌ ڕێککه‌وتن و چاره‌سه‌رییه‌ک به‌ پێی دوان و سه‌لماندن له‌گه‌ڵ PKK ببوێرێ و حه‌ولی وا نه‌دا.سه‌یر ئه‌وه‌یه‌ که‌ ئه‌وه‌ ڕێبه‌رانی زۆر نه‌رمتر و قسه‌له‌گه‌ڵ هاتووتری DTP ن که‌ سیاسه‌تیان لێ قه‌ده‌غه‌ ده‌کرێ، له‌ کاتێکدا هێندێک له‌وانه‌ی که‌ مل ناده‌ن بۆ سازان له‌ پارلمان دا ده‌مێننه‌وه‌. ئه‌و به‌شانه‌ له‌ داو وده‌ستگای ده‌وڵه‌ت که‌ دژی دانی هه‌موو جۆره‌ ئیمتیازێکن به‌ کوردان به‌ ئاشکرایی زۆریان به‌ڵاوه‌ خۆشتره‌ له‌گه‌ڵ قسه‌بێژی ئه‌وتۆی کورد سه‌روکاریان بێ که‌ ده‌ست له‌سازان و هاتنه‌ ڕه‌دایێ ده‌گێڕنه‌وه‌.
ڕێبه‌رایه‌تی AKP ( به‌تایبه‌تی سه‌رۆککۆمار عه‌بدوڵا گویل و وه‌زیری نێوخۆ به‌شیر ئاتاڵای) به‌ئاشکرایی ڕایانگه‌یاند ‌ ئه‌وان ئه‌و بڕیاره‌یان پێ خۆش نییه‌، به‌ڵام خه‌تایان نه‌خسته‌ سه‌ر دادوه‌ره‌کان و له‌جیاتیان ڕه‌خنه‌یان له‌و قانوون نادێمۆکڕاتییه‌ی گرت که‌ ئێستا کاری پێده‌کرێ ( قانوونێک که‌ له‌ زه‌مانی کوده‌تای نیزامی ساڵی 1980 وه‌ هه‌ر بڕ ده‌کا). وا وێده‌چێ AKP ڕێفۆرمه‌ قانوونییه‌کان خێراتر بکا- به‌ڵام زۆر له‌ کورده‌کان له‌ نێوه‌رۆکی به‌تاڵی " ده‌ستپێشخه‌ری و کرانه‌وه‌ به‌ره‌و کوردی" حکومه‌ت نائومێد بوون وهه‌تا دێ زیاتر له‌ ئاست مه‌به‌سته‌کانی حکوومه‌ت به‌ گومان ده‌بن و لێیان دڕدۆدنگن.



پڕۆفسۆر.دوکتور مارتین ڤان بڕاونێسن سه‌رۆکی به‌شی لێکۆڵینه‌وه‌ی به‌راوه‌ر‌دکارانه‌یه‌‌ سه‌باره‌ت به‌توێژینه‌وه‌ی هاوچه‌رخی ئیسلامی له‌زانکۆی ئوترێخت له‌ هۆله‌ند. ئێستا سه‌رمامۆستای لێکۆله‌ری میوانه‌ له‌ زانکۆی تێکنۆلۆژی نان یانگ له‌ سینگاپوور و تا نێوه‌ڕاست مانگی ژانڤییه‌ی ساڵی 2010 له‌وێ ده‌مێنێته‌وه‌. پرۆفسۆر مارتین ڤان بڕاونێسن به‌‌ کتێبه‌ به‌نرخه‌که‌ی " شێخ، ئاغا وده‌وڵه‌ت، ڕێکخستنی کۆمه‌ڵایه‌تی کوردستان" و کار ولێکۆڵینه‌وه‌کانی دیکه‌ی له‌مه‌ڕ کوردستان و ئه‌ندۆنێزی له‌ ئاستی جیهانی دا به‌ زانستکارێکی ئۆبژێکتیڤ ناسراوه‌.

کۆنفه‌رانسا ل سه‌ر زمانێ کوردی یێ فه‌رمی ل هه‌ولێرێ


له‌ نێوان 21 – 23 ی دیسامبری 2009 دا کۆنفرانسێک له‌ لایه‌ن "ئه‌کادێمیای کوردی" له‌ هه‌ولێر پێته‌ختی هه‌رێمی کوردستانی عێراق سه‌باره‌ت به‌ دۆزی زمان له‌ هه‌رێمی کوردستانی عێراق به‌ڕێوه‌یه‌. ئه‌و چاوپێکه‌وتنه‌ی خواره‌وه‌ که‌ له‌ لایه‌ن به‌ڕێز عیسمه‌ت خابووری له‌گه‌ڵ ئه‌ندامانی ده‌سته‌ی نوێنه‌رایه‌تی هه‌ریمی بادینان به‌ر له‌ ده‌ستپێکردنی کۆنفڕانس له‌ 21ی دیسامبر له‌ رۆژنامه‌ی "وار" دا بڵاو کراوه‌ته‌وه‌، به‌ سپاسه‌وه‌ له‌ ماڵپه‌ڕی " کولتوورنامه‌" وه‌رگیراوه‌ و هێنراوه‌ته‌وه‌ سه‌ر خه‌تی ئاڵوگۆڕکراوی "عه‌ڕه‌بی- فارسی". کولتوورنامه‌ دوێنێ دووشه‌مۆ 21ی دیسامبری 2009 ئه‌م بابه‌ته‌ی بڵاو کردووه‌ته‌وه‌.
حه‌سه‌نی قازی

کۆنفه‌رانسا ل سه‌ر زمانێ کوردی یێ فه‌رمی ل هه‌ولێرێ

»ئاکاده‌میا کوردی ل هه‌ولێرێ ئه‌ڤرۆ کۆنفه‌رانسه‌ک ل سه‌ر پرسگرێکا زمانێ فه‌رمی یێ کوردی پێک ئانی ئوو دێ سێ رۆژان ڤه‌کێشه. مژارا کۆنفه‌رانسێ دێ ل سه‌ر زمانێ کوردی یێ ره‌سمی به وو کا پێویسته‌ چ بێت کرن. هنه‌ک زمانناس ژ ناڤ ئوو ژ ده‌رڤه‌یی کوردستانێ ژ بۆ به‌شداربوونێ د ڤێ کۆنفه‌رانسێ ده هاتنه ڤه‌خوه‌ندن. عیسمه‌ت خابووری ژ بۆ هه‌ژمارا ئیرۆ یا رۆژنامه‌یا »وار« ئه‌ڤ دیدارا ژێرین ل گه‌ل چار که‌سێن کو دێ د ڤێ کۆنفه‌رانسێ ده به‌شدار بن کر ئوو دیتنا وان یا به‌ری به‌شداربوونێ د کۆنفه‌رانسێ ده تۆمار کریه. مه ئه‌ڤ ره‌پۆرتاژا عیسمه‌ت ژ بۆ خوه‌نده‌ڤانێن کولتورنامه‌یێ کر ئالافبه‌یا لاتینی ئوو هوون وێ ل ژێر دخوینن:

» کۆنفه‌رانسا زمانێ فه‌رمی، فره‌زاری یان سه‌پاندنا زاره‌کی«

ئه‌ڤرۆ کۆمبوونه‌کا به‌رفره‌هه ل دۆر زمانێ فه‌رمی ل هه‌رێمێ (باشوورێ کوردستانێ) دێ ل ئاکاده‌میا کوردستانێ ل هه‌ولێرێ بهێته گێران. چه‌ند زمانزان ئوو ره‌وشه‌نبیرێن کورد هاتنه ڤه‌خوه‌ندن بۆ کۆمبوونێ. لێ براده‌رێن زالده‌ست ل ئاکاده‌میێ پێشوه‌خت هزرا خوه کریه وو ئه‌نجام مسۆگه‌ر کرنه‌؛ زارێن بچووک ب هه‌ژمارا پێاخێڤان وه‌کو زازاکی ئوو هه‌ورامانی ئوو فه‌یلی ئوو شه‌به‌کی ب کارتا سۆر ژ یاریێ ده‌رکرینه. کورمانج ژی دێ هندی تلێن ده‌ستان ئاماده بن ئوو بریار دیاره‌‌. ل ره‌وشه‌کا هۆسا، نه دووره‌‌ پرسیار ژ به‌رسڤان پتر بهێنه کرن. ئه‌ڤ که‌سێن کۆم ببن، کی بن، نوونه‌راتیا کێ دکن؟ بریارێن وان کی دێ ب جه بینه‌؟ ئه‌ڤ زمانه‌ (هه‌که بریار هاته دان) بۆ نه‌ته‌وه‌یا کورده‌ یان بۆ هه‌رێمێ یه‌؟ ئه‌گه‌ر بۆ هه‌رێمێ یه بۆ چ کورمانج تنێ به‌هایی بدن؟ تا کو نهۆ ئاکاده‌میێ نه‌ڤیایه (نابێژم نه‌شیایه‌) فه‌رهه‌نگه‌کا یه‌کگرتی دورست بکه وو دڤێت زمانه‌کێ یه‌کگرتی یان فه‌رمی دورست بکه‌؟! تا کو نهۆ ئاکاده‌میێ نه‌ڤیایه (نابێژم نه‌شیایه‌‌) جۆگرافیا ئه‌ندامان ژ باژاره‌کی به‌رفره‌هتر لێ بکه (ژ بۆ تامێ نه‌به‌) دێ چاوا خوه بگه‌هینه دلێ هه‌می کوردان؟ تا کو نهۆ وه‌زاره‌تا په‌روه‌رده‌یێ ئوو ئاکاده‌میێ خوه ل ئارێشه وو ئاسته‌نگێن په‌روه‌رده‌یێ ل ده‌ڤه‌رێن کورمانجیێ نه‌کریه خودان، دێ چاوا هێڤیا پشته‌ڤانیێ کن؟ ئوو ب ده‌هان پرسیارێن دی.
شاندێ دهۆکێ ئه‌رک ئوو باره‌کێ گران ل سه‌ر ملێن وانه‌، مه به‌ری ئه‌و بچن ڤیا بزانن کانێ ئه‌و دێ ب چ هزر ئوو بۆچوون چنه دانووستاندنێ ئوو پێشبینیا چ دکن؟ له‌و مه ئه‌‌ڤ مژاره ل گه‌ل ڤان رێزداران به‌رهه‌ڤ کر:
مه خوه ل ده‌ستپێکێ گه‌هاند دوکتور کامیران به‌رواری وه‌کو ئه‌ندامه‌کێ شاندێ به‌هدینان بۆ کۆنفه‌رانسا ناڤبری، وی ل دۆر به‌رهه‌ڤیێن وان وه‌کو شاند بۆ مه گۆت:
»به‌ری هه‌ر تشته‌کی د هیچ کۆنفه‌رانسه‌کێ ده نابه پێشوه‌خت بریار بهێنه دان وه‌کو براده‌رێن ئاکاده‌میا کوردی پێشوه‌خت پرۆژه‌یه‌ک ئاماده‌کری ئوو ئه‌نجام ئوو ئارمانجێن وی پرۆژه‌یی دیارکرین، چ د نامه‌یا دوکتور محه‌مه‌د مه‌عرووفی ده ئه‌‌وا وی ژ پێش ئاکاده‌میێ ڤه نڤیسی، چ ژی ئه‌و تشتێ ئاکاده‌میێ ب خوه ژ بۆ ڤێ کۆنفه‌رانسێ نڤیسی، ئه‌وان هنده‌ک تشت دیار کرنه‌، هه‌که وه‌کی وان به‌؛ ب دیتنا وان کۆنفه‌رانس دێ باش به وو هه‌که وه‌کی وان نه‌به‌؛ ته‌کید ئه‌و ب ئه‌نجامێن کۆنفه‌رانسێ رازی نابن. ده‌ربارێ مه وه‌کو شاندێ دهۆکێ؛ ئه‌م دێ ژ بۆ هندێ چن دا کو روویه‌کێ ئاکاده‌می ئوو دوور ژ هه‌ر تشته‌کێ دی ئوو ژ بۆ به‌رژه‌وه‌ندیا خه‌لک ئوو وه‌لات ئوو حکوومه‌ت ئوو زمانێ خوه ده دانووستاندنێ د گه‌ل هه‌ڤالێن خوه یێن ئالیێ دی بکن«
دوکتور کامیرانی ل دۆر پێشبینیێن وان ژ ڤێ کۆنفه‌رانسێ گۆت:
»ئه‌م پێشبینیا هندێ ناکن کو ئه‌ڤ کۆنفه‌رانسه ئارێشا زمانێ فه‌رمی چاره‌سه‌ر بکه. ئه‌ڤه ژ سالا 1981-ێ وه‌روه‌ ئه‌ز د ناڤ ڤێ کێشێ ده مه وه‌کی ڤی ره‌نگێ هه‌یی، براده‌رێن وی لایی یه‌ک تشتی دزانن؛ هه‌که ئه‌و تشتێ وان دڤێت بێیی هیچ گوهۆرین چێ ببه ئه‌‌ڤ راست ئوو دورسته‌ ئوو هه‌که هنده‌ک داخوازێن لایه‌کێ دی ل به‌ر چاڤ هاتنه وه‌رگرتن ئه‌و تشت دورست نینه. ئه‌و ب تنێ ل سه‌ر یه‌ک تشتی رازینه وو ئه‌و ژی ئه‌وه‌ کو دیاله‌کتا وان ببه دیاله‌کتا فه‌رمی بۆ کوردان ب گشتی. وان دڤێت گڤاشتنه‌کێ ل سه‌ر حکوومه‌تێ ئوو پارله‌مانی ئوو لایه‌نێن سیاسی چێ بکن، ب تایبه‌تی ل سه‌ر پارتی. هێشتا به‌رێز نێچیرڤان بارزانی سه‌رۆکێ حکوومه‌تێ بوو وان بزاڤ دکر بریاره‌کا هۆسا ده‌ربکه‌ڤه‌، لێ هه‌ول ئوو بزاڤێن وان سه‌ر نه‌گرت. وان پرۆژه‌یه‌ک بۆ جڤاتا وه‌زیران ئوو پارله‌مانێ کوردستانێ ئاماده کریه‌، لێ ئه‌و تشتێن د نیه‌تا وان ده نه ب چ ره‌نگان خزمه‌تا زمانێ کوردی ناکن، ب تایبه‌تی هزر ئوو بیرێن (فه‌رهاد شاکه‌لی) ئوو وان براده‌ران دوورن ژ وێ ئارمانجا گه‌لێ کورد ژ بۆ تێدکۆشه. «
ئه‌و ل دۆر هه‌لویستێ وان وه‌کو شاند ب ڤی ره‌نگی ئاخڤی:
»ئه‌م ب چ ره‌نگان ئاماده نینن ته‌نازولێ ژ مافێن خه‌‌لکێ خوه یێ بادینانێ بکن، چونکو ب چ ره‌نگان ده‌نگدان ل سه‌ر مافێن نه‌ته‌وه‌یه‌کی ناهێته کرن، ب تایبه‌تی پرسه‌کا گه‌له‌ک گرنگ ئوو ستراته‌ژی یا وه‌کی زمانه‌کی. هه‌روه‌سا چه‌ند که‌سه‌ک یان ژی خه‌لکێ سلێمانیێ یان یێ هه‌ولێرێ یان چه‌ند که‌س ژ بادینانێ نکارن ژ پێش سی چل ملیۆن کورمانجان ڤه بریاره‌کا هۆسا بدن. وه‌کو گرێمانه ئه‌م رێکه‌فتن ئوو مه سۆرانی کره دیاله‌کتا پله یه‌ک ئوو کورمانجی کره پله دو؛ ئایا خه‌لکێ بادینانێ دێ پێگریێ ب ڤێ چه‌ندێ بکه‌؟ بێ گومان نه‌، خه‌لکێ دیاربه‌کرێ ئوو شنگالێ ئوو مووسلێ دێ پێگریێ پێ کن؟ بێگومان نه‌، خه‌لک وی زمانی نزانن، ل ده‌ف خه‌لکێ مه ئاشنا ئوو به‌رنیاس نینه. «
دوکتور کامیران به‌رواری پاشی ل دۆر مێژوویا ڤان دیاله‌کتان ئوو ئاوایێ دیتنا وان وه‌کو شاندێ بادینان ئوو جهێ زاراڤێن دی د داخوازێن وان ده دبێژه‌:
»براده‌رێن مه ل بادینانێ هه‌می ده‌مان ب شێوه‌یه‌کێ ئاکاده‌می ته‌ماشایی ڤێ مه‌سه‌له‌یێ دکن. ئه‌م دبینن ئه‌ڤرۆکه کوردان پێنج دیاله‌کتێن ستاندارد هه‌نه. دیاله‌کتێن لوری ئوو هه‌ورامی ئه‌ڤه هه‌زار ساله‌ خواندن ئوو نڤیسین ئوو ئه‌ده‌بیات پێ هه‌یه‌، دیاله‌کتا کورمانجی ئه‌ڤه 1160 ساله‌ ب کێماتی چاند ئوو ئه‌ده‌ب ئوو نڤیسین پێ هه‌یه ل دووڤ دۆکومه‌نتێن ل به‌ر ده‌ستێن مه نه‌، دیاله‌کتا زازایی دیاله‌کته‌کا که‌ڤن ئوو ره‌سه‌ن یا کوردانه‌، دیاله‌کتا سۆرانی ئه‌ڤه سه‌دووپێنجی ساله خواندن ئوو نڤیسین ئوو شێعر ئوو ئه‌ده‌بیات پێ هه‌نه. ژ به‌ر ڤێ چه‌ندێ ئه‌م نه‌شێن مافی ژ که‌سه‌کی بستینن ئوو بێژنێ زمانێ ته دورسته‌ یان یێ ته خه‌له‌ته‌. ئه‌م پرسیار بکن ئایا کورده‌کێ لور یان یێ هه‌ورامی یان یێ زازا یان کورمانجه‌ک ژ بلی وی زمانێ پێ داخڤه چ دی ل سه‌ر ڤێ دونیایێ مایه‌!؟ ئه‌گه‌ر ته ئه‌و زمان ژی ژێ ستاند دێ وی چ بمینه‌!؟ دێ وی چ ناسنامه‌یا نه‌ته‌وه‌یی بمینه‌!؟ بۆ نموونه هه‌که ئه‌م بێژن کوردێن زازا ئیڵه‌ هوون دێ ب کورمانجی بخوینن، هه‌که هوون ب کورمانجی نه‌خوینن هوون نه کورد ن، ئه‌و دێ بێژن هه‌ما بلا ئه‌م نه کورد بن ئوو دێ ب زازایی خوینن. لێ هه‌که رێکێ بده‌یێ ئوو بێژیێ زمانێ هه‌وه زمانه‌کێ فه‌رمی یه وو هوون ئازاد ن هوون فێری کورمانجی ببن یان نه‌؛ بێگومان کوردێ زازا به‌ری فێری ترکیێ ببن، ئه‌و ب باشتر دزانن کو فێری کورمانجی ببن«
کامیرانی ل دۆر دیتنا وان بۆ ئاکاده‌میا کوردی ئوو رێژه‌یا ئه‌ندامێن کو نوونه‌راتیا ڤان دیاله‌کتێن جودا تێ ده دکن گۆت:
»ئاکاده‌میا کوردی نوونه‌راتیا کوردان ناکه‌، ژ 15 ئه‌ندامێن ئاکاده‌میێ 13 خه‌لکێ وان ن. ئاکاده‌میا کوردی ل سه‌ر بنه‌مایه‌کێ بێعه‌داله‌تی هاتیه دانان. پێدڤی یه د وێ ئاکاده‌میێ ده 4 ئه‌ندامێن لور، 4-ێن گۆران، 4-ێن کورمانج ئوو 4-ێن سۆران هه‌بن دا کو بشێن ب یه‌کسانی کار بکن. یه‌ک ئه‌ندامێ لور ئوو یه‌ک ئه‌ندامێ هه‌ورامی تێ ده نینه‌، ئه‌ڤجا دێ چاوا بێژنێ ئاکاده‌میا کوردی!؟ ئه‌و ئاکاده‌میا کوردان نینه‌، ئه‌و ب تنێ ئاکاده‌میا سۆران ئوو به‌هدینانه‌«
دوکتور کامیرانی ل دووماهیێ ئوو ل دۆر چاوانیا چاره‌سه‌رکرنا بابه‌تی ئوو باشترین دیتن بۆ ڤی بابه‌تی دبێژه‌:
»ئه‌گه‌ر مه بڤێت تشته‌کی بکن کو کورد تێبگه‌هن ب ساناهی یه‌؛ ئه‌م بۆ نموونه دشێن ل سه‌ر ئاستێ وه‌زاره‌تا خواندنێن بلند ئوو ڤه‌کۆلینێن زانستی بریاره‌کێ بدن کو نابه هیچ که‌سه‌ک ل کوردستانێ ل ماسته‌رێ یان دۆکتۆرایێ بهێته وه‌رگرتن ئه‌گه‌ر ئه‌و ب کێمی دو دیاله‌کتێن کوردی ب باشی نه‌زانه. ئه‌م دشێن بکن بریار کو نابه که‌سه‌ک ببه سه‌رۆکێ هه‌رێمێ یان سه‌رۆکوه‌زیر یان پارلامه‌نته‌ر یان وه‌زیر ئه‌گه‌ر ئه‌و ب کێمی دو دیاله‌کتێن کوردی ب باش نه‌زانه. یا دی ژی کا چاوا کاک مه‌سعوود بارزانی یان نێچیرڤان بارزانی ل هه‌ولێرێ ئوو سلێمانیێ ب سۆرانی داخڤن، پێدڤی یه ئه‌و براده‌ر ژی وه‌ک مام جه‌لالی ئوو فوواد مه‌سعوومی ئوو به‌رهه‌م سالحی ده‌مێ دهێنه دهۆکێ، پێدڤی یه ئه‌و ب کورمانجی باخڤن. ئه‌م ب ڤێ رێکێ دێ ئۆتۆماتیک ل جهه‌کی گه‌هینه یه‌ک. ئه‌گه‌ر ئه‌و سه‌د پێنگاڤان هاتن ئوو ئه‌م ژی سه‌د پێنگاڤان هاتن ئه‌م دێ ل نیڤه‌کێ گه‌هینه یه‌ک. لێ هه‌که ئه‌م سه‌د پێنگاڤان هاتن ئوو ئه‌و پێنگاڤه‌کێ ژی نه‌هاتن ئه‌ڤ نابه لێک نێزیکبوون. له‌ورا ئاسته‌نگا دورستبوونا زمانه‌کێ نێزیکی یه‌ک یان ژی هه‌می کورد تێبگه‌هن ژ گۆشه‌گیریا وی خه‌لکی یه یێ کو نوونه‌ریا دیاله‌کتا سۆرانی دکه‌، ئه‌و ب تنێ یه‌ک تشتی دزانن کو دیاله‌کتا وان راست ئوو دورست ئوو ره‌سه‌نه‌. ئه‌و وێ وه‌ک قورانێ دهه‌ژمێرن، نالی ئوو سالم ئوو کوردی ژی وه‌کو مرۆڤێن پیرۆز دهه‌ژمێرن، هه‌چکو دیاله‌کتا وان دیاله‌کتا قوره‌یشیانه‌…! دیاله‌کتا که‌سێ ژ مه‌، نه یا قامشلۆ، نه یا دیاربه‌کرێ، نه یا دهۆکێ ئوو نه یا مه‌هابادێ دیاله‌کتا قوره‌یشیان نینه‌.. ! ژ به‌ر هندێ دیاله‌کتا سلێمانیێ ژی نابه یا قوره‌یشیان، ژ به‌ر هندێ نابه تو ببێژیه زارۆکه‌کێ کورمانج کو ته بڤێت ئوو نه‌ڤێت دێ ب سۆرانی بخوینی ئوو د وی ده‌می ده پرۆفه‌سۆره‌ک یان دۆکتۆره‌ک ل زانکۆیا سه‌لاحه‌دینێ دبێژه ئه‌ز کورمانجی نزانم.. ! باشه‌ دێ ته چ وژدان هه‌به تو بێژیه زارۆکه‌کێ کورمانج یێ کو دایووبابێن وی سۆرانیێ نزانن، بێژیێ ته بڤێت ئوو نه‌ڤێت دێ ب سۆرانی بخوینی ئوو دۆکتۆر ئوو پرۆفه‌سۆرێن زانکۆیا سه‌لاحه‌دینێ کو دۆکتۆرا ب زمان ئوو ئه‌ده‌بیاتا کوردی هه‌یه دبێژه‌: ئه‌ز کورمانجی نزانم…! ئه‌ڤه دووره‌ ژ هه‌می باوه‌ریێن ده‌مۆکراسی ئوو مرۆڤاتیێ.

مه پاشی خوه گه‌هانده ئه‌‌ندامێ کارا یێ ئاکاده‌میا کوردی موئه‌یید ته‌یبی ئوو وی ل دۆر بابه‌ت ئوو کێشێن بوونه ئه‌‌گه‌رێن به‌ستنا ڤێ کۆنفه‌رانسێ گۆت:
»ئه‌ڤه نێزیکی دو سالانه‌ به‌رده‌وام دان ئوو ستاندن ل سه‌ر دهێنه کرن ئوو دبێژن سۆرانی تاکه زمانێ ستاندارد ئوو فه‌رمی یه کو ب کار بهێت ئوو ئه‌ڤ چه‌نده ببه بریار. ئه‌ز وه‌کو ئه‌ندامه‌کێ کارا یێ ئاکاده‌میا کوردی د گه‌ل ڤێ چه‌ندێ نینم ئوو ئه‌م نه‌شێن بریاره‌کا هۆسا بدن. مله‌تێ کورد ب درێژاهیا دیرۆکێ ده ستاندارده‌ک ب تنێ نه‌بوویه وو شیایه خوه بپارێزه. پێدڤی یه ئه‌‌ڤرۆ ژی ئه‌ڤ فره‌ستانداردی بهێته پاراستن. پشتی کو ئه‌م نه‌گه‌هشتن چ ئه‌نجامان پێشنیار هاته کرن کو کۆنفه‌رانسه‌ک بهێته به‌ستن ئوو تێ ده هه‌ر ئه‌ندامه‌کێ کارا یێ ئاکاده‌میێسێ ناڤان پێشنیار بکه وو ئه‌و بۆ ماوه‌یێ سێ رۆژان بروونن خوارێ ئوو دانووستاندنێ ل سه‌ر ڤی بابه‌تی بکن کا دێ گه‌هنه چ ئه‌نجامێ. ئه‌ڤ کۆنفه‌رانسه ده‌ره‌نجامه‌که‌ بۆ لهه‌ڤنه‌هاتنا مه د دانووستاندنێن جڤاتا بلند یا ئاکاده‌میێ ده کو سۆرانی ببه تاکه زمانێ ستاندارد ئوو کورمانجی بهێته قه‌ده‌خه کرن. ئه‌وێن د گه‌ل بریارێ نه‌بوون ئوو سه‌رکێشیا فره‌ستانداردیێ کری ئه‌ز بووم ئوو ئه‌وێن پشته‌ڤانیا من ژی کری؛ دوکتور عه‌بدولفه‌تاح بۆتانی ئوو ره‌شید فندی ئوو وریا عۆمه‌ر ئه‌مین بوون ئوو هنده‌ک ژی بێده‌نگ بوون. واته هنده‌ک د گه‌ل ڤێ بۆچوونێ بوون ئوو هنده‌ک بێده‌نگ بوون ئوو هنده‌ک ژی د گه‌ل سه‌پاندنا سۆرانیێ بوون. ژ به‌ر کو ب تنێ مه‌ سێ ئه‌ندامێن کورمانج تێ ده بوونه وو گه‌له‌ک تاگرێن سه‌پاندنا سۆرانیێ بوونه‌، مه نه‌هێلا ئه‌ڤ بابه‌ته بکه‌ڤه به‌ر ده‌نگدانێ ئوو سه‌رۆکێ ئاکاده‌میێ یه‌که‌‌ ژ وان که‌سێن د گه‌ل سه‌پاندنا سۆرانیێ نه‌«
مویه‌د ته‌یبی پاشی ل دۆر وان مژارێن کو دێ د کۆنفه‌رانسێ ده دانسووتاندن ل سه‌ر بهێته کرن گۆت:
»دانووستاندنا سه‌ره‌کی کو دێ د کۆنفه‌رانسی ده هێته کرن دێ ئه‌ڤه به‌؛ ئایا ئه‌ڤ ره‌وشا نها هه‌یی کو ل هه‌ولێر ئوو سلێمانیێ خواندن ئوو نڤیسارێن فه‌رمی ب سۆرانی نه وو ل دهۆکێ نڤیسارێن فه‌رمی ئوو خواندن ب کورمانجی نه وو گه‌هشتیه کلاسا هه‌فتێ بمینه یان وه‌کو واقعه‌کی به‌رده‌وام به‌، یان سۆرانی ببه تاکه زمانێ فه‌رمی. کو هه‌که ڤه هزرا وان بسه‌رکه‌فت، بۆ نموونه چێنابه پارێزگارێ (والیێ) دهۆکێ نڤیساره‌کا فه‌رمی ب کورمانجی بۆ باژێرڤانیا دهۆکێ ڤرێ بکه‌…! ئوو ب هیچ ره‌نگه‌کی نابه نڤیساره‌کا فه‌رمی ژ ڤێ رێ ب کورمانجی بچه وه‌زاره‌ته‌کێ ئوو چێنابه عه‌‌ریزه ب کورمانجی بهێته نڤیسین. کورمانجی ب تنێ دێ بمینه زمانێ ئاخفتن ئوو سترانان…! هه‌روه‌کو هنده‌ک ده‌مارگیرێن وان دبێژن سۆرانی زمانێ ستاندارده‌‌ ئوو کورمانجی ژی بلا بۆ خوه سترانان بێژن ئوو داوه‌تێ ل به‌ر بکن…!«
موه‌یه‌د ته‌یبی د وارێ پێشبینیێن خوه ده ل سه‌ر ڤێ کۆنفه‌رانسێ گۆت:
»ئه‌ز پێشوه‌خت دزانم کو د ڤێ کۆنفه‌رانسێ ده ناگه‌هنه چ ئه‌نجامان، ئه‌ز پێشوه‌خت دیتنا هنده‌ک که‌سان ژ وان دزانم کو د گه‌ل هندێ نه کورمانجی ب تنێ خه‌لک پێ باخڤه‌، ئه‌ز باوه‌ر دکم هنده‌ک که‌س هه‌نه دبێژن بلا ئاخفتن ژی پێ نه‌به. بۆ نموونه چێنابه هنده‌ک که‌س د پارله‌مانی ده ب کورمانجی باخڤن ئوو چێنابه وه‌زیره‌ک ب کورمانجی باخڤه. نێزیکی 20 که‌سان دێ ل کۆنفه‌رانسی ئاماده ببن. ئه‌ز باوه‌ر دکم بۆچوونێن وان نیڤ ب نیڤ ن. کو ب دیتنا هنده‌کان کوردی زمانه‌کێ فره‌ستاندارد ئه‌ ئوو پێدڤی یه ئه‌ڤ فره‌ستانداردی بهێته پاراستن ئوو چێنابه زاراڤه‌یه‌کی ل سه‌ر خه‌لکی بسه‌پینن. دیتنا دی ژی ئه‌وه‌ کو ب زووترین ده‌م بریاره‌ک بهێته دان ئوو سۆرانی تاکه زمانێ فه‌رمی به. ئه‌ز باوه‌ر ناکم کۆنفه‌رانس بشێت بریاره‌کا هۆسا ده‌ربێخه‌، ئه‌گه‌ر ده‌ربێخه ژی، ئه‌ز باوه‌ر ناکم ئه‌نجوومه‌نێ وه‌زیران ئوو پارله‌مانێ کوردستانێ هند ساکار ئوو ساده بن د ده‌مه‌کێ هۆسا ده ڤێ بریارا کو دێ ده‌رزه‌کێ بێخه یه‌کیتیا نه‌ته‌وه‌یا کورد ده ده‌ربێخه. سیاسیێن کورد، سه‌رکرده‌یێن کورد ژ هندێ حه‌کیمتر ئوو دووربینترن کو بریاره‌کا شاش یا هۆسا بدن ئوو گوهداریا چه‌ند که‌سێن ده‌مارگیر بکن ئوو زاراڤایه‌کی ل سه‌ر زاراڤایه‌کێ دی بسه‌پینن. ئه‌گه‌ر مه‌به‌ست ژ ڤێ کۆنفه‌رانسێ سه‌پاندنا زاراڤایه‌کی به‌، ئه‌ڤ کۆنفه‌رانس ئوو ده‌‌هه‌ کۆنفه‌رانسێن دی ژی بسه‌رناکه‌ڤن«
مه ل دووڤ ده خوه گه‌هانده ه‌ندامێ ئاکاده‌میێ ره‌شید فندی ئوو وی ل سه‌ر ده‌ستپێکرنا ڤێ کێشه‌یێ وه‌ها گۆت:
»ئه‌ڤه دو ساله‌ ئه‌م گه‌نگه‌شه‌یێن گه‌رم ل دۆر هه‌بوونا زمانه‌کێ ستاندارد دکن بێ کو ئه‌م بگه‌هن چ ئه‌نجامان. له‌وما مه گۆت باشتره‌ ئه‌م داخوازێ ژ هنده‌ک زانایێن زمانی بکن کو هه‌ول بدن زمانه‌کێ فه‌رمی ل کوردستانا باشوور هه‌به. مه دو زاراڤێن سه‌ره‌کی هه‌نه وو هه‌ردو ب کێری هندێ دهێن کو ببن زمانێن فه‌رمی ئوو چ ژ وان ژ یێ دی کێمتر نینه وو ئاخفتنکه‌رێن وان ته‌نازولێ ژێ ناکن. ژ به‌ر هندێ مه هنده‌ک زانایێن کورد یێن زمانی ژ ده‌رڤه‌یی هه‌رێمێ ئوو د ناڤ هه‌رێمێ ده داخواز کرنه کو دێ کۆنفه‌رانسه‌کێ گرێدن ئوو دێ ب ئازادی دانووستاندنێ کن، کا دێ شێن گه‌هنه ئه‌‌نجامه‌کێ یان نه. مه‌به‌ست پێ ئه‌و نینه کو ئه‌م زاراڤه‌کی ل سه‌ر یێ دی بسه‌پینن، به‌لکو بلا هه‌ڤالێن مه یێن زانا ڤه‌کۆلینێن دوور ئوو درێژ ل سه‌ر بکن، به‌لکو ئه‌و بگه‌هنه ئه‌‌نجامه‌کێ. کو ئه‌م دێ وان ئه‌نجامێن ئه‌و دگه‌هنێ کنه راسپارده وو چێدبه ئه‌م وان راسپارده‌یان بدنه حکوومه‌تا هه‌رێمێ«
ره‌شید فندی ل دۆر به‌رهه‌ڤیا لایه‌نێ به‌رمابه‌ر بۆ دانووستاندنێ گۆت:
»ئه‌م دێ هه‌می هه‌ولان بدن کو ئالیێ به‌رامبه‌ر بهێنه دانووستاندنێ، کو نه ب تنێ کورمانجی ئوو سۆرانی زاراڤێن سه‌ره‌کی نه‌، به‌لکو مه هنده‌ک زاراڤێن دی ژی هه‌نه کو ئه‌و ژی ستاندارد ن ل جهێ خوه. ئه‌م نه‌شێن بێژن مه هه‌ورامی نینه‌، مه زازایی نینه‌، ئه‌م نه‌شێن بێژن مه لور نینن، ئه‌م دێ هه‌ولا ڤه‌ژاندنا ڤان زاراڤان ژی بدن«
پاشی مه ڤیا دیتنێن ئه‌ندامه‌کێ دی یێ شاندێ دهۆکێ بۆ کۆنفه‌رانسێ ناڤبری وه‌ربگرن ئوو ئه‌و ژی دوکتۆر ئیبراهیم سمۆ یه وو وی ل دۆر وان روونشتن ئوو دانووستاندنێن به‌ری کۆنفه‌رانسێ ژ لایێ وان ڤه هاتنه کرن گۆت:
»پشتی روونشتنا مه‌، ئه‌م هه‌می رێککه‌فتن کو بزاڤا مه بۆ هندێ به کو زمانێ فه‌رمی ل ده‌ڤه‌را به‌هدینانێ کورمانجی به وو قۆتابیێن مه هه‌ر ژ قۆناخا سه‌ره‌تایی تا کو بدووماهیینانا زانکۆیێ ب ڤی زاری بخوینن. ئه‌م د کۆمبوونا خوه ده رێککه‌فتن کو بۆچوون ئوو داخوازێن مه هه‌می د چارچووڤێ دانووستاندنێ ده بن بێ گرژی ئوو هه‌ژاندنا بیر ئوو هزرێن به‌رامبه‌رێ خوه. پشتی کۆمبوونا مه وو وه‌کو به‌رپرسیاریه‌کا مێژوویی ئه‌م هه‌می رێککه‌فتن کو مه په‌یامه‌کا یه‌کگرتی هه‌به ژ بۆ جه‌ختکرنێ ل سه‌ر فره‌زاراڤه‌ییێ، کو د کوردستانێ ده نه ب تنێ کورمانجی هه‌نه‌، به‌لکو لوری ئوو هه‌ورامی ئوو زازایی ژی هه‌نه‌، کو پێدڤی یه ئه‌م گرنگیێ بدنه وان هه‌میان. ئه‌و راسپارده‌یێن کۆنفه‌رانس وه‌کو ده‌ره‌نجام دگه‌هتێ وه‌کو پرۆژه بۆ حکوومه‌تا کوردستانێ دهێنه پێشکێش کرن؛ کێمتر نه‌به ژ دو زاراڤان. لێ ئه‌م دێ رژد بن ل سه‌ر هندێ کو ل کوردستانا ئیراقێ هه‌ر هیچ نه‌به چار زارێن هه‌ره سه‌ره‌کی هه‌نه وو ئه‌و ژی لوری ئوو هه‌ورامی ئوو کورمانجی ئوو سۆرانی نه وو بزاڤا خورتکرنا ڤان دیاله‌کتان بهێته کرن. ئه‌م ب هیچ ره‌نگه‌کی قه‌بوول ناکن زاره‌ک ل سه‌ر زاره‌کێ دی بهێته سه‌پاندن ئوو زارێن دی ژی ببنه پاله‌یێن پووشی. هه‌که مه بۆ ماوه‌یێ چه‌ند سالان خویک دابه دڤێت ئه‌م ژ ئه‌ڤرۆ پێ ڤه ڤێ چه‌ندێ قه‌بوول نه‌کن، چونکو هه‌می خویک شرین نینن، چونکو دانا پاره‌یی بۆ ده‌وله‌تێ وه‌کو خویک دورسته‌، لێ ب هیچ ره‌نگه‌کی ئه‌م قه‌بوول ناکن زمانێ زارۆکێ خوه بکن خویک. مه باوه‌ری ب هندێ هه‌یه کو دانووستاندن باشتره‌ ژ دابرانێ. هنده‌ک بابه‌ت هه‌نه ته‌وافق پێ دڤێت ئوو یه‌ک ژ ڤان بابه‌تان مه‌سه‌لیا زمانی یه‌«
سه‌رچاوه‌: کولتوورنامه‌

Saturday, December 19, 2009

به‌شی هه‌شته‌می فیلمی به‌ڵگه‌یی میسیۆنی کوردستان




به‌شی هه‌شته‌می فیلمی به‌ڵگه‌یی میسیۆنی کوردستان

ئێستا ده‌کرێ له‌ ماڵپه‌ڕی تێلێڤیزیۆنی ئاموزشتی سکوڵا دا به‌شی هه‌شته‌می فیلمی به‌ڵگه‌یی میسیۆنی کوردستان ته‌ماشا بکه‌ن. له‌و ئاڵقه‌یه‌ دا باسی ژیان و چالاکییه‌کانی یای هاننا شوێنهوود ده‌گێڕینه‌وه‌. هاننا شوێنهوود جاری یه‌که‌م له‌ هاوینی ساڵی 1921 دا چووه‌ته‌ سابڵاغێ،له‌وێ مه‌ده‌رسه‌ی بۆ منداڵانی کچ و کوڕ داییر کردووه‌، منداڵانی بێ دایو بابی به‌خێو کردووه‌ و یارمه‌تی ئه‌و جۆره‌ خه‌ڵکه‌ به‌له‌نگازه‌ی کردووه‌ که‌ تووشی نه‌خۆشی "گولی" هاتوون و دێ به‌ده‌ر و شاربه‌ده‌ر کراون. له‌ ژماره‌کانی" کوردستان میشنێری" دا به‌ ده‌یان نامه‌ و گوزارشتی یای شوینهوود بڵاو کراونه‌ته‌وه‌. ئه‌و دوو کتێبیشی له‌ پاش به‌ جێماوه‌.
دوای چوونه‌ ماڵپه‌ڕی سکولا
On the street videos
Country:Iran
Language:Kurdish
KurdistanMission08
http://www.scola.org/Scola/Default.aspx

Friday, December 18, 2009

ئه‌ولاد و تۆره‌مه‌ی میرزا ڕه‌حمانی حاجی نه‌ورۆز



ئه‌ولاد و تۆره‌مه‌ی میرزا ڕه‌حمانی حاجی نه‌ورۆز

به‌دوای بڵاوبوونه‌وه‌ی ژیننامه‌ی " میرزا ڕه‌حمانی حاجی نه‌ورۆز" که‌سایه‌تی ڕووناکبیری موکریان به‌ قه‌ڵه‌می نه‌مر "ل.ئۆ.فاسوم"، لێکۆله‌ره‌وه‌ و مێژوونووسی کورد به‌ڕێز سه‌ید محه‌مه‌د سه‌مه‌دی باسێکی به‌ ورده‌ ریشاڵی له‌ سه‌ر‌ کوڕی میرزا ڕه‌حمان و کچه‌‌کانی ،نه‌وه‌ و خزمه‌کانی نووسیوه‌. ئێمه‌ زۆر سپاسی به‌ڕێز سه‌مه‌دی ده‌که‌ین بۆ ئه‌وه‌ی‌ ڕێگای داین ئه‌و بابه‌ته‌ بۆ ئاگاداری هۆگرانی مێژووی کوردستان له‌ "ڕوانگه" دا بڵاو بکه‌ینه‌وه‌. هه‌وێنی ئه‌م نووسراوه‌یه‌، بڵاو بوونه‌وه‌ی "ژێننامه‌ی میرزا ڕه‌حمانی حاجی نه‌ورۆز" به‌ قه‌ڵه‌می فاسومه‌ و ئه‌مه‌ش جارێکی دیکه‌ گرینگی چاپه‌مه‌نی " کۆمه‌ڵه‌ی لووتێری میسیۆنی کوردستان" بۆ ڕوون بوونه‌وه‌ و تێشک خستنه‌ سه‌ر مێژووی ناوچه‌ی موکریان داده‌گرێته‌وه‌.
حه‌سه‌نی قازی

13ی دسامبری 2009
به‌شێک له‌ نامه‌ی سه‌ید محه‌مه‌د سه‌مه‌دی
...... برای عه‌زیز، مه‌تڵه‌بی (هێندێک نووسراوه‌ی دیکه‌ی نه‌مر فاسوم - 3) بۆ من زۆرسرنج ڕاکێش بوو، ماوه‌یه‌کی زۆری به‌ خۆیه‌وه‌ مه‌شغووڵ کردم.....
له‌ لاپه‌ڕه‌کانی 390 و 391 کتێبی(نگاهی به تاریخ مهاباد)دا،ڕه‌دیفی 12 که‌سێکم ناساندوه‌ به‌ نێوی (روان شاد مصطفی جنتی/ خاله مسته فا)،ئه‌و شه‌خسه‌ که له لاپه‌ڕه‌ی 529 ی هه‌مان کتێب دا وێنه‌یه‌کیشم به‌ چاپ گه‌یاندووه‌، زڕخاڵی بابم بوو. ئیستیواری بازنشسته‌ی ئه‌ڕته‌ش بوو، له‌ نێو خه‌ڵکی مه‌هابادێ به‌ (مسته‌فای مۆزیقه‌چی) مه‌شهوور بوو. هه‌ر ئه‌و شه‌خسه‌ دووهه‌مین کوڕی میرزا ڕه‌حمانی حاجی نه‌ورۆزی بوو.له‌ کتێبی"ئاڵه‌کۆک"ی کاک غه‌نی بلووریان له‌ به‌شی نمایشنامه‌ی "دایکی نیشتمان" دا بڕێک باسی مسته‌فای مۆزیقه‌چی هه‌یه‌.دوو خوشکه‌کانیشی: یه‌کیان شه‌وکه‌ت بوو، ئه‌وی چکۆڵه‌تریشیان نێوی "نازی"
بوو. شه‌وکه‌ت به‌ جه‌وانی مێرد به‌ " فه‌قێ ڕه‌سووڵ" نێوێک ده‌کا، که‌ پێش ئه‌وه‌ی له‌و پیاوه‌ ئه‌وڵادێکی بێ، فه‌قێ ڕه‌سووڵ ده‌مرێ.
پاش سالی سێڵاوی مه‌هاباد (1315ی هه‌تاوی)،کاتێک باپیری من به‌ نێوی (سه‌ید عه‌لی سه‌مه‌دی) خێزانی(خات ئه‌ستی)، وه‌به‌ر سێڵاوی ده‌که‌وێ و ده‌مرێ، ئه‌و شه‌وکه‌ته‌ی دێنێ و خات شه‌وکه‌ت ده‌بێته‌ زڕدایکی بابم.به‌حه‌دێک ده‌گه‌ڵ بابم نێوانی خۆش بوو که‌ که‌م که‌س له‌ خه‌ڵکی ده‌یان زانی ئه‌و خات شه‌وکه‌ته‌ زڕدایکی بابمه‌.تاڵ ترین بیره‌وه‌ری له‌ ساڵی کوشتاری ڕووسان له‌ سابڵاغێی هه‌بوو،جاروباره‌ شتێکی بۆ ده‌گێڕاینه‌وه‌. یادی به‌خێر بێ و ڕوحی شاد بێ. بابیشم به مسته‌فای برای چووکی شه‌وکه‌تیی ده‌کوت: خاڵه‌ مسته‌فا، له‌ زمان بابم ڕا ته‌واوی بنه‌ماڵه‌ پێمان ده‌کوت خاڵه‌ مسته‌فا.
خاڵه‌ مسته‌فا، حه‌وت ئه‌ولادی هه‌بوو :سێ یان کچ: صاحب، عصمت، و نصرت، و چواریان کوڕ: سمایل(سمکو)، محمد، حسن، و حسین. خێزانیشی « خاڵۆژنه‌ مه‌له‌ک»، (نێو و شوره‌تی: مه‌له‌ک – ی -خودا پرست)، زور ژنێکی باش، به‌ مه‌حه‌به‌ت،ڕاست و بێ پێچ و په‌نا بوو.ئه‌و ژنه‌ باشه‌، که‌ تاقه‌ خێزانی خاله مسته فا له ته واوی ژیانی دا بوو، ئێواره‌ی روژی یه‌کشه‌ممه‌ 22ی سێپتامبری 2008ی زایینی(1/7/1387 ی هه‌تاوی= 21ی ڕه‌مه‌زانی 1429ی کوچی مانگی)،له‌ ته‌مه‌نی سه‌ره‌وه‌ی نه‌وه‌د ساڵی دا،له‌ حاڵێکدا که‌ ورده ورده تووشی فه‌رامۆشی(ئالزایمیر) ببوو،کۆچی دوایی کرد.
صاحب و سمایل به مردنی ته‌بیعی فه‌وتیان کرد، محمد و حسن یش دوای شۆڕشی ئێران ئێعدام کران، یانی خاڵه‌ مسته فای بێچاره‌ و خاڵۆژنه‌ مه‌له‌کی قه‌له‌نده‌ر، مه‌رگی چوار ئه‌ولادی خویان دیت... هه‌ر ئێستا دوو کچ و کوڕێکی ماون،ئه‌ڵبه‌ت هه‌ر کام ماڵ ومنداڵ و بووک و زاوایان هه یه، حسین یش موعه‌للیمی پاکسازی کراوه! بونگای خرید و فروشی موڵکی هه‌یه‌ و ژیان ڕاده‌بوێرێ . نوسره‌ت و حوسێن له‌ مه‌هاباد ده‌ژین، عیسمه‌تیش ماڵی له‌ تارانه‌.
نازی، به‌ جه‌وانی مێرد به‌ کارمه‌ندێکی دوخانیه ده کا که‌ غه‌یره‌ بوومی بوو به نێوی نصرالله خان. خاڵه‌ مسته‌فا تاڵ ترین بیره‌وه‌ری له‌و نصرالله خانه‌ هه‌بوو ! ئه‌گه‌ر جاروبار شتێکی لێ ده‌گێڕاوه‌، سێ چوار جنێوی وای بۆ روحی نصرالله خان حه‌واڵه‌ ده‌کرد که به‌ڕاستی ده قوتووی هیچ عه‌تاڕێک دا شتی وات نه‌ده‌دیته‌وه‌ ! نازی له‌و پیاوه دوو ئه ولادی(کوڕێک و کچێک) هه‌بوو، که‌ ئێستا پیرن، به‌ڵام دوای مردنی نصرالله خان، مێردی به‌ حاجی یه‌‌کی خه‌ڵکی پیرانشهر یا خانێی قه‌دیم کرد به نێوی حاجی محه‌مه‌دی قه‌ره‌گۆلی که مسافیرخانه ی هه‌بوو . پووره نازی به راستی ژنیکی دڵپاک، به میهر و مه‌حه‌به‌ت و ڕه‌زا سووک بوو. که وابێ ئه‌ولاده‌کانی میرزا ڕه‌حمانی حاجی نه وروزی چوار بوون، یه‌کیان که به‌سه‌رهاتی دڵته‌زێنی کوژرانی وی له ته‌ورێزێ له ته‌رجه‌مه‌ جوانه‌که‌ی جه‌نابت دا هاتووه‌ ، به‌ته‌رتیبی ته‌مه‌ن دووهه‌میان خات شه‌وکه‌ت بوو که‌ له‌ بنه‌ماڵه‌ی دۆستان و خزمان دا « شو شو» یان پێ ده‌کوت، ئه‌و نێوه‌ش له وه‌ی ڕا هاتووه‌ که گۆیا منداڵی چکۆڵه‌ی بنه‌ماڵه‌ نه‌یتوانیوه‌ بڵێ شه‌وکه‌ت، کوتوویه‌ : شوشو، ئیدی ئه‌و نێوه‌ی به‌ سه‌ر دا بڕاوه‌. سێهه‌مین مسته فا بووه، و چواره‌مین یا ئاخرین یان پووره نازی. خات شه‌وکه‌ت له شوناسنامه دا شوهره‌تی نوروزی پور، بوو. ته‌نیا خاڵه‌ مسته‌فا شوهره‌تی خۆی کردبووه «جنتی= جه ننه تی». یادی هه موان به‌خێر، روحیان شاد، و هه زار سڵاو بۆ گیانی پاک و به‌رز و بڵندی فاسوم که ئه‌و مه‌تڵه‌به‌ی راگرتووه....

له‌ مه‌هاباده‌وه‌ – سه‌ید محه‌مه‌د سه‌مه‌دی

Friday, December 11, 2009

هێندێک نووسراوه‌ی دیکه‌ی نه‌مر‌ لودویک (لویس) ئولسن فاسوم- 3



هێندێک نووسراوه‌ی دیکه‌ی نه‌مر‌ لودویک (لویس) ئولسن فاسوم- 3

ژیان و به‌سه‌رهاتی میرزا ڕه‌حمانی حاجی نه‌ورۆز

وه‌ک پێشتر ئاماژه‌ی پێکرابوو نه‌مر ل.ئو،فاسوم، دوای گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ ئه‌مریکا له‌ مانگی ژووه‌نی ساڵی 1916 زۆر نووسینی له‌ " کوردستان میشنێری" دا بڵاو کردووه‌ته‌وه‌. یه‌ک له‌و نووسینانه‌، ژیاننامه‌ی " میرزا ڕه‌حمانی حاجی نه‌ورۆز" مامۆستای کوردی میسیۆنێرییه‌کان و یاریده‌ده‌ری وه‌رگێڕانی ئه‌ده‌بییاتی مه‌سیحییه‌. ده‌ ڕاستیدا ئه‌و ژیاننامه‌یه‌‌ "ڕووناکبیر" و که‌سایه‌تییه‌کی کورد به‌ ئێمه‌ ده‌ناسێنێ که‌ ڕه‌نگه‌ وه‌چه‌ی ئێستا قه‌ت نێو و نێوبانگی نه‌بیستبێ. له‌ نووسراوه‌کانی ساڵانی دواتری " کوردستان مێشنێری" له‌ شوێنێک دا باسی منداڵێکی بێ دایوباب له‌ میسیۆنه‌که‌یان ده‌کرێ به‌ نێوی " مسته‌فا" که‌ زۆر وێده‌چێ هه‌ر کوڕه‌ چکۆڵه‌ی"میرزا ڕه‌حمانی حه‌جی نه‌ورۆز" بێ که‌ نه‌مر فاسوم له‌م نووسینه‌ی خواره‌وه‌ دا به‌سه‌رهاتی ویمان بۆ ده‌گێڕێته‌وه‌.
حه‌سه‌نی قازی

کوردستان میشنێری، ژماره‌ی 5، ساڵی 8، فێڤرییه‌ی 1917
نووسینی : ل. ئو. فاسوم
میرزا عه‌بدولڕه‌حمان

نووسینی ژیاننامه‌ی کوردێک، که‌ ئه‌گه‌ر ئێستا بۆخۆی مابا، نه‌یده‌توانێ شتێکی زۆرتان سه‌باره‌ت به‌ ڕه‌چه‌ڵه‌کی عه‌شیره‌تی یان باب و باپیرانی خۆی بۆ بگێڕێته‌وه‌ و ته‌نانه‌ت ڕۆژی له‌ دایکبوونی خۆشی نه‌ده‌زانی، تا ڕاده‌یه‌ک دژواره‌. هه‌رچۆنێک بێ، ئه‌وه‌ هه‌لومه‌رجی مێژووی ژیانی میرزا عه‌بدولڕه‌حمانه‌. به‌ڵام به‌ دڵنیاییه‌وه‌ دۆستانی " کوردستان میشنێری" پێیان خۆش ده‌بێ هێندێک له‌ سه‌ر ژیانی وی بزانن ، که‌ چه‌ندین ساڵ وه‌کوو یه‌کێک له‌ مامۆستا کوردییه‌کانمان و وه‌رگێڕی یاریده‌رمان خزمه‌تی کرد.
ئه‌ژداد، ڕه‌چه‌ڵه‌ک، و ژیانی به‌رایی

ڕه‌نگه‌ ئه‌ژدادی به‌ سه‌دان ساڵ له‌ سابڵاغ، کوردستان ژیابن. ئه‌وان " شارستانی" بوون [ وشه‌ی " شارستانی" به‌ کوردی نووسیوه‌. ح.ق]، که‌ دوای چه‌ندین وه‌چ ژن و ژنخوازی له‌ گه‌ڵ عه‌شیره‌ته‌ کورده‌کانی دیکه‌ پێوه‌ندی و به‌سترانه‌وه‌ی عه‌شیره‌تییان پسابوو. ئه‌گه‌ر له‌ ڕابردوو دا ده‌وڵه‌مه‌ند بووبێتن، ئیدی له‌ مێژ بوو ئه‌وه‌یان له‌ کیس دابوو. ڕه‌حمان قه‌ت باسی ئه‌وه‌ی نه‌ده‌کرد ‌باب و باپیرانی ده‌وڵه‌مه‌ند بووبن. له‌ لایه‌کی دیکه‌وه‌، خه‌ڵکی شاری که‌ باب و باپیرانی وی له‌وان بوون زۆر خوێنده‌وارتر بوون له‌ چینی عه‌شیره‌تی، که‌ زۆر جار بۆ سووکایه‌تی پێکردن وه‌ک " کرمانج" که‌ مانای " له‌ خواره‌وه‌تر"ه‌ باسیان ده‌که‌ن یان وه‌ک "دێهاتی"
[ ئه‌م دوو وشانه‌ی به‌ کوردی نووسیوه‌. ح.ق.] نێویان ده‌به‌ن. به‌ گوتنێکی دی ئه‌وان ده‌یانتوانی زیاتر عه‌ڕه‌بی بخوێننه‌وه‌، و هێندێک له‌وانیش ده‌یانتوانی فارسی زیاتر بنووسن.
بابی ڕه‌حمان نێوی " نه‌ورۆز" بوو که‌ به‌ ئینگلیسی مانای ده‌بێته‌ " ساڵی تازه‌". ئه‌و به‌ چاکی ده‌یتوانی زمانی فارسی بخوێنێته‌وه‌ و بنووسێ و، به‌ ساڵانی درێژ میرزای تایبه‌تی خاوه‌نموڵکێکی ده‌وڵه‌مه‌ندو تاجرێکی کورد بوو.وه‌ک میرزایه‌کی جێگای باوه‌ڕی ئاغایه‌که‌ی ده‌رفه‌تی ئه‌وه‌ی بۆ هه‌ڵکه‌وت له‌ گه‌ڵی بچێته‌ زیاره‌تی مه‌ککه‌. به‌و شێوه‌یه‌ دوای هاتنه‌وه‌ی بۆ سابڵاغێ له‌قبی "حاجی" شی له‌ نێوی زیاد بوو و به‌ " حاجی نه‌ورۆز"به‌ نێوبانگ بوو، که‌ به‌ ئینگلیسی ده‌بێ به‌ " زیارتکاری ساڵی نوێ". ئه‌گه‌رچی ئه‌و هه‌ژار بوو به‌ڵام ئه‌و چوونه‌ حه‌جه‌ ده‌سته‌ڵاتی وی له‌ جاران زیاتر کردو ده‌ره‌تانی بۆ ڕه‌خساند هێندێک دراو وه‌سه‌ریه‌ک نێ. ئه‌و ماڵێکی پچووکی کڕی و دوایه‌ ژنی هێنا. ئه‌وه‌ی که‌ ئه‌و له‌ ماوه‌ی ژیانی دا چه‌ند ژن و چه‌ند منداڵی هه‌بووه‌، ئه‌من قه‌ت پێم نه‌زانی.ئه‌من هه‌ر دوو کوڕ و کچێکیم ده‌ناسی. کوڕه‌ گه‌وره‌تره‌که‌یان نێوی قادر بوو، که‌ به‌ مانای " به‌توانا" یه‌ و ئه‌وی چکۆڵه‌که‌یان "ڕه‌حمان" بوو که‌ مانای " به‌ به‌زه‌" یه‌.
شتێکی ئه‌وتۆی که‌ جێی دڵنیایی بێ سه‌باره‌ت به‌ تافی لاوه‌تی ڕه‌حمان نازاندرێ. ئه‌و له‌ گه‌ڵ کوڕه‌کانی دیکه‌ی شاری له‌ لای مه‌لا " قه‌شه‌ی موسوڵمان" له‌ مزگه‌وتێ قورئان ده‌خوێنێ، و له‌به‌ری ده‌کا بێ ئه‌وه‌ی له‌ مانای تێبگا،به‌ زمانێکی شیرن و به‌ ئاهه‌نگ ده‌یخوێنێته‌وه‌.له‌ مزگه‌وتێ فێری نوێژ کردنیش ده‌بێ، هه‌ر وه‌ها چۆن غوسڵ له‌ خۆی ده‌رکا، و چۆن ڕۆژوو بگرێ،چون ئه‌و هه‌زار و یه‌ک فه‌رزانه‌ی ‌ده‌بێ موسوڵمانێکی باش ڕه‌چاویان کا به‌ جێ بهێنێ. ئه‌و هه‌ر وه‌ها به‌ شێوه‌ی تایبه‌تی ده‌رسی فارسیش ده‌خوێنێ و زوو فێرده‌بێ پێی بخوێنێته‌وه‌ و پێی بنووسێ و به‌وه‌ له‌قبی میرزایه‌تی وه‌رده‌گرێ که‌ مانای ده‌بێ به‌ سێکرێتێری یان نووسه‌ر. به‌ڵام له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی ‌ نێوی ڕه‌حمان له‌ نێو کورداندا زۆر به‌ربڵاوه‌، بۆ ئه‌وه‌ی دیار بێ مه‌به‌ست له‌ چ ڕه‌حمانێکه‌ نێوی بوو به‌ " میرزا ڕه‌حمانی حاجی نه‌ورۆز" که‌ به‌ ئینگلیسی ده‌بێ به‌ " سێکرێتێری به‌به‌زه‌ی زیارتکاری ساڵی نوێ".
ژنهێنان ، موباشیرێتی وه‌فادارانه‌ و گه‌وره‌بوونه‌وه‌ی
ته‌نانه‌ت له‌ نێو خه‌ڵکی ناشارستانیش دا، وه‌فادارێتی ده‌بێته‌ هۆی سه‌رکه‌وتن و ده‌گاته‌ گه‌وره‌ بوونه‌وه‌. ڕه‌حمان پیاوێکی کتێب خوێنه‌ره‌وه‌ی نائاسایی و خوو و خده‌یه‌کی له‌ سه‌ره‌خۆی هه‌بوو و له‌ کوردێکی نه‌ده‌کرد. له‌ به‌ر ئه‌و خه‌سڵه‌تانه و، ڕه‌نگه‌ له‌ به‌ر هۆی دیکه‌ش ئه‌و هه‌تا ته‌مه‌نی 30 ساڵان زه‌واجی نه‌کرد.شتێکی دیکه‌شی کرد که‌ له‌ نێو موسوڵمانان دا زۆر نائاساییه‌ _ ئه‌و هه‌ر جارێک ژنی هێنا و قه‌تی لێ جیا نه‌بووه‌وه‌. ڕه‌نگه‌ ئه‌گه‌ر له‌ ته‌ورێز، ئێران، ڕێوڕه‌سمێکی زه‌واجی عیسایی نه‌دیتبا جۆرێکی دیکه‌ جووڵاباوه‌. ئه‌و ڕێو ڕه‌سمه‌ زۆری کار له‌ سه‌ر کرد و، دوای ئه‌وه‌ بڕیاری دا ئیدی قه‌ت ژنێکی دیکه‌ به‌ سه‌ر ژنه‌که‌ی نه‌هێنێ یان قه‌ت ده‌ست له‌و ژنه‌ی هه‌یه‌تی به‌ر نه‌دا، به‌ڵکوو تا ئه‌و کاته‌ی مردن له‌ یه‌کیان جیا ده‌کاته‌وه‌ به‌ هاوسه‌ری وه‌فادار بێ. خودا چوار منداڵی پێ به‌خشین، که‌ له‌نێویاندا ئی هه‌ره‌ گه‌وره‌ و ئی هه‌ره‌ چکۆڵه‌یان کوڕ بوون.
له‌کاتێکدا برا گه‌وره‌که‌ی، قادر، زیاتر مرخی بۆ بابه‌تی دینی هه‌بوو و بۆ به‌ " موئه‌زین" [ له‌ ده‌قه‌که‌دا وشه‌ی "موئه‌زین" ی نووسیوه‌،ح.ق] یان بانگده‌ری مزگه‌وتێ، ڕه‌حمان زیاتر ڕێچکه‌ی بابی خۆی گرت و بوو به‌ میرزا یان سێکرێتێری. له‌و پیشه‌یه‌ دا خزمه‌تی چه‌ندین خاوه‌نموڵک و تاجری کوردی کرد. ئه‌گه‌رچی ڕه‌حمان نووسه‌رێکی سه‌رسووڕهێنه‌ر نه‌بوو، به‌ڵام زۆر خۆشه‌ویست بوو، زۆر که‌سێکی پاک و جێگای باوه‌ڕ بوو. جا له‌به‌ر ئه‌و خه‌سڵه‌ته‌ باشانه‌ چه‌ندین جار پله‌ی هه‌ڵکشا و گه‌وره‌ بووه‌وه‌.
یه‌کێک له‌ هه‌رمه‌نییه‌ ده‌وڵه‌مه‌نده‌کانی شاری، ئاغا هارتون، له‌ میرزایه‌کی گه‌نجی جێگای باوه‌ڕ ده‌گه‌ڕا، که‌ به‌سه‌ر ماڵ و مڵکی ڕابگا و چاوی به‌ سه‌ر کرێکاره‌کانییه‌وه‌ بێ و حیسابی گشت داهات و خه‌رج و مخاریج‌ ڕابگرێ. ئه‌و کاره‌ درا به‌ میرزا ڕه‌حمان و چه‌ندین ساڵ موباشیری ئاغاهارتون بوو. ئه‌و هه‌موو سه‌ری سبه‌ینان له‌ گه‌ڵ کرێکاره‌ کورده‌کان ده‌چووه‌ سه‌ر مه‌زرایێ بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ر که‌س کاری خۆی به‌ ڕێک و پێکی ڕاپه‌ڕێنێ و ببێته‌ هۆی ڕه‌زایه‌تی خاونمڵکه‌که‌. له‌ مانگی ژووه‌ن دا کاتێک جه‌نجه‌ڕ ده‌ست پێده‌کا، میرزا ڕه‌حمان سه‌ری زۆر قاڵ بوو و چاوی به‌ سه‌ر خه‌له‌ و خۆیانه‌وه‌ ده‌بوو که‌ له‌ جێ خوونێ هه‌ڵدرابوونه‌وه‌، و زۆر جار شه‌وانه‌ له‌ خه‌رمانێ ده‌نوست بۆ ئه‌وه‌ی که‌س‌ دزی له‌ خۆیانه‌کان نه‌کا. کاتێک خه‌له‌و خه‌رمان هه‌ڵگیرا، حاسڵاته‌که‌ له‌ نێو خاوه‌نمڵک و کرێکاران دا دابه‌ش ده‌کرێ و یه‌ک له‌ ده‌ تا نیوه‌ی ده‌بێ به‌ ئی خاوه‌نمڵکه‌که‌. میرزا ڕه‌حمان ئه‌و هه‌موو حیساباته‌ی ده‌کرد و بۆ گشت ئه‌و کاره‌ی خۆی مانگێ 4 تا 5 دۆڵاری وه‌رده‌گرت. جگه‌ له‌وه‌ کرێکاران یان جووتبه‌نده‌کانیش هێندێکیان دانه‌وێڵه‌، گه‌نم یان جۆ، له‌ به‌شی خۆیان ده‌دایێ و هاوسه‌ره‌که‌شی ڕێگای ده‌درا پووش و ئاڵاش و دڕووی مه‌زرایێ کۆ کاته‌وه‌ و بیهێنێته‌وو ماڵێ بۆ سووته‌مه‌نی زستانێ.
نێوبانگی میرزا ڕه‌حمان وه‌ک موباشیرێکی ئه‌و په‌ڕی وه‌فادار و جێگای باوه‌ڕ بڵاو ببووه‌وه‌. هه‌ر له‌و سه‌روبه‌نده‌ دا کابرایه‌کی ئینگلیسی زۆر به‌ ده‌سته‌ڵات له‌ گه‌ڵ یایه‌کی ده‌وڵه‌مه‌ندی هه‌رمه‌نی زه‌واجی کرد که‌ خاوه‌نی چه‌ندین دێ بوو له‌ نزیک سابڵاغێ. ئه‌و بنه‌ماڵه‌ ئینگلیسی – هه‌رمه‌نییه‌ که‌ له‌ ته‌ورێز، ئێران داده‌نیشتن، به‌ دوای میرزایه‌کی لێهاتوو و جێگای باوه‌ڕی کورد دا ده‌گه‌ڕان بۆ ئه‌وه‌ی ببێ به‌ میرزای دێیه‌کانیان. میرزا ڕه‌حمان ئه‌و کاره‌ی پێ ئه‌سپێردرا و چه‌ندین ساڵ خزمه‌تی کردن و ، زۆر جار ده‌بوو له‌ سابڵاغێ دوورکه‌وێته‌وه‌ و ماوه‌یه‌ک له‌ ته‌ورێز بمێنێته‌وه‌ و نزیکه‌ی سه‌د میل له‌ بنه‌ماڵه‌که‌ی له‌ سابڵاغێ دوور بێ‌. جا ئه‌وه‌ له‌ یه‌کێک له‌و سه‌ردان و مانه‌وانه‌ی له‌ ته‌ورێز بوو که‌ سه‌ردانی کلیسای هه‌رمه‌نییانی کرد له‌ ته‌ورێز و شاهیدی ڕێوڕه‌سمێکی زه‌واجی عیسایی بوو له‌وێ و ئه‌وه‌ زۆر کاری تێکرد و بڕیاری دا قه‌ت له‌ ژنێک زیاتر نه‌هێنێ و قه‌ت ژنه‌که‌ی ته‌ڵاق نه‌دا. به‌ڵام پله‌ی به‌رزی میرزا ڕه‌حمان وه‌ک موباشیری ئه‌و بنه‌ماڵه‌ ئینگلیسی – هه‌رمه‌نییه‌ به‌ ڕێژه‌ کورت بوو و، هێنده‌ زیاتر له‌ دوو ساڵ نه‌بوو. ئاغا ئینگلیسییه‌که‌ی مرد، یه‌کێک له‌ کچه‌کانی وی ڕه‌دووی کابرایه‌کی کورد که‌وت و ئه‌وه‌ به‌ خۆکوژی یان کوشتار ته‌واو بوو؛ بێوه‌ی کابرای ئینگلیسیش مرد، و دێیه‌کانی له‌ لایه‌ن هێندێک له‌ سه‌رۆکه‌ عه‌شیره‌ته‌ ده‌سته‌ڵاتداره‌کانی کورد ده‌ستیان به‌ سه‌ر دا گێرا. [ بێگومان لێره‌دا مه‌به‌ست له‌ گرانفیلدی ئینگلیسی و به‌سه‌رهات و هه‌رای‌ له‌ مه‌ڕ کچه‌ هه‌رمه‌نییه‌ که‌ فاسوم هێمای پێکردووه‌. ح.ق.] میرزا ڕه‌حمان که‌ هێندێک له‌ ته‌مه‌نه‌وه‌ چوو بوو و ژیانێکی ئارامی به‌لاوه‌ په‌سند بوو جارێکی دیکه‌ له‌ گه‌ڵ خێزانی له‌ سابڵاغێ دامه‌زراوه‌ و ده‌ستی کرده‌وه‌ به‌ کاری پێشووی وه‌ک میرزای تایبه‌تی و معه‌لیم.
خه‌م و خه‌فه‌تی گه‌وره‌ ڕووی تێکرد
کاتێک مرۆ پێی وایه‌ له‌ نێو ئارامی، خۆشی و ئاسووده‌یی دا ده‌ژی، له‌ پڕ له‌وانه‌یه‌ تووشی ناره‌حه‌تی و خه‌م وخه‌فه‌ت بێ. خانووه‌که‌ی میرزا ڕه‌حمان دوو دیوی هه‌بوو، هه‌ر یه‌که‌ی نزیکه‌ی 14 فیتی چوارگۆشه‌ بوون. ئه‌و دیوی پێشه‌وه‌ی کردبووه‌ ژووری مه‌دره‌سه‌. هه‌ر تاقه‌ ده‌رگایه‌کی هه‌بوو و هیچ په‌نجه‌ره‌ی نه‌بوو. دیوه‌که‌ی دیکه‌ش بۆخۆی و خێزانه‌که‌ی تێیدا ده‌ژیان، ئه‌و ژووره‌یان په‌نجه‌ره‌یه‌کی پچووکی هه‌بوو، به‌ڵام هیچ ده‌رگای نه‌بوو ڕاسته‌و ڕاست به‌ره‌و حه‌وشه‌ بکرێته‌وه‌. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، له‌ کوردستان _ ئه‌گه‌ر په‌نجه‌ره‌یه‌ک هه‌بێ _ ده‌کرێ وه‌ک ده‌رگاش بێ یان به‌ پێچه‌وانه‌.حه‌وشه‌ی ماڵی میرزا ڕه‌حمانیش زۆر چکۆڵه‌ بوو و ، نه‌ ده‌بووه‌ 20 فیتی چوارگۆشه‌.له‌ قولینچکێکی حه‌وشه‌که‌ دا که‌پرێک که گڵه‌بان کرابوو هه‌بوو و سێبه‌ری هه‌بوو، له‌و به‌ریش له‌ گۆشه‌یه‌ک دا هێندێک گه‌ڵا مێو به‌ سه‌ر تیره‌کێک دا شۆر کرابوونه‌وه‌و ئه‌وه‌ش نوخته‌یه‌کی دیکه‌ی‌ به‌سێبه‌ری حه‌وشه‌که‌ بوو.حه‌وشه‌که‌ به‌ دیواری گڵێنه‌ ده‌وره‌ درابوو که‌ نزیکه‌ی دوو فیت ئه‌ستوور و ده‌ فیت به‌رز بوو. ئه‌وه‌ هه‌موو ئه‌وشته‌ بوو که‌ ماڵی میرزا ڕه‌حمانی پێک ده‌هێنا. خوێنه‌ره‌وه‌ له‌وانه‌یه‌ وا بیر بکاته‌وه‌ که‌ ئه‌وه‌ زۆر پچووک و قه‌ره‌باڵغ بووه‌ و، له‌ ڕاستیش دا ئاوا بوو، به‌ڵام میرزا ڕه‌حمان بۆ خۆی پێی وابوو ئه‌وه‌ له‌ سه‌ری خۆی، ژنه‌که‌ی و چوارمنداله‌‌کانی زیاده‌، جا بۆیه‌ یه‌کێک له‌ دیوه‌کانی وه‌ک مه‌دره‌سه‌یه‌کی پچووک ته‌رخان کرد بوو بۆ منداڵانی کورد.
ئه‌و له‌و دیوه‌ دا 10 هه‌تا 15 شاگردی که‌ ته‌مه‌نیان له‌ نێوان 7 و 8 تا 15 و 16 ساڵان دا ‌بوون کۆ ده‌کرده‌وه و، هێندێک خوێندنه‌وه‌ و نووسینی فارسی فێر ده‌کردن. مه‌دره‌سه‌که‌ هه‌موو ڕۆژانی حه‌وتوو جگه‌ له‌ ڕۆژانی سێشه‌مۆ نه‌بێ 2 – 3 سه‌عات داییر بوو،ڕۆژی سێشه‌مۆ ڕۆژی پشوو دان بوو، ڕۆژی جومعه‌ش که‌ پشووی موسوڵمانانه‌.
بۆ به‌کار هێنانی ژووره‌که‌ و ئه‌و حه‌سیره‌ی منداڵه‌کان له‌ سه‌ری داده‌نیشتن و بۆ ده‌رس گوتنه‌وه‌که‌ و، بۆ سووته‌مه‌نی ڕۆژانی ساردی زستانێ ئه‌و به‌سه‌ریه‌که‌وه‌ مانگانه‌ 10 هه‌تا 20 سێنتی بۆ هه‌ر منداڵێک وه‌رده‌گرت . زۆریان ئه‌و حه‌قده‌سته‌یان به‌ هێلکه‌،په‌نیر، کشمیش و خوارده‌مه‌نی دیکه‌ ده‌دا. له‌ ڕۆژانی جێژنی موسوڵماناندا ئه‌و ده‌چووه‌ ماڵی بابی کوڕه‌کان بۆ پیرۆزبایی و له‌ کاتی ئاوادا هێندێک جێژنانه‌ی زیادییان ده‌دایه‌. ئه‌و شتانه‌ش زۆربه‌یان خوارده‌مه‌نی بوون یان چه‌ند گه‌زێک چیت بۆ خێزانی یان پێچێکی جوان بۆ خۆی یان کوڕه‌کانی، یان ته‌نانه‌ت بڕێک دراو.
له‌ کاتێکدا میرزا ڕه‌حمان به‌ ئاسووده‌یی و ئارامی به‌ کاری ده‌رس گوتنه‌وه‌ له‌ شاری خۆی و له‌ ماڵی خۆی خه‌ریک بوو و خێزان و منداڵه‌کانی له‌ ده‌وری بوون له‌ پڕ خه‌م و خه‌فه‌تێکی گه‌وره‌ ڕووی تێکرد. کوڕه‌ گه‌وره‌که‌ی زۆری پێخۆشبوو ته‌ورێز ببینێ‌، شارێکی که‌ بابی چه‌ند ساڵان لێی ژیا بوو، ئه‌و شاره‌ی که‌ کوڕه‌که‌ی زۆری شتی خۆشی سه‌باره‌ت به‌ ئه‌وێ بیستبوو. کوڕه‌که‌ی پێی وابوو ده‌توانێ له‌وێ کارێک په‌یدا کا و بۆ خۆی له‌وێ خه‌ریکی کاسبیه‌کی پچووک بێ. نه‌ کوڕه‌که‌ و نه‌ بابی بیریان له‌و شه‌پۆله‌ شۆڕشگێڕانه‌یه‌ی که‌ ئه‌وده‌می ( 1908) ئێرانی داگرتبوو نه‌کردبووه‌وه‌ که‌ له‌و نێوه‌ دا ته‌ورێز کوێره‌وه‌ری هه‌ره‌ زۆری به‌ر که‌وت. هه‌ر چۆنێک بوو کۆڕه‌که‌ ئیزنی له‌ بابی ئه‌ستاند و له‌ سابڵاغه‌وه‌ چووه‌ ته‌ورێزێ. دوای نزیکه‌ی سێ مانگان که‌ له‌وێ بوو شاره‌که‌ به‌ ده‌ست شۆڕشگێران گه‌مارۆ درا و ڕۆژێکیان که‌ کوڕه‌که‌ خه‌ریک ده‌بێ له‌ سه‌ر خیابانێ به‌ په‌له‌ بۆ جێیه‌ک بچێ، گوله‌یه‌کی کوێر ده‌یپێکێ و ده‌ستبه‌جێ ده‌ی کووژێ. ماوه‌یه‌ک دواتر ئه‌و خه‌به‌ره‌ ناخۆشه‌ به‌ میرزا ڕه‌حمان ده‌گاته‌وه‌.پێی ده‌ڵێن مه‌یتی کوڕه‌ خۆشه‌ویسته‌که‌ی به‌ برینداری له‌ سه‌ر خیابانێ دیتراوه‌. ئه‌وه‌ گشت ئه‌و شته‌ی بوو میرزا ڕه‌حمان سه‌باره‌ت به‌ کوڕه‌که‌ی خۆی زانی، داخودا که‌سێک مه‌یته‌که‌ی ناشتووه‌، یان هه‌تا بۆگه‌ن بووه‌ له‌ سه‌ر خیابانێ ماوه‌ته‌وه‌، ئه‌و قه‌ت پێی نه‌زانی. خۆشه‌ویسترین منداڵی، هیوای ژیانی له‌ ده‌ست دا. ژیانی ئاسووده‌ و ئارامی له‌ بازنه‌ی پچووک و شادی ژن و منداڵه‌کانی دا چه‌تی تێکه‌وت و بۆ هه‌میشه‌ گرێیه‌کی گه‌وره‌ی له‌ سه‌ر دڵی ساز کرد. ئه‌وه‌ زۆری کار له‌ سه‌ر کرد، زۆر زوو ڕدێنی سپی بوو و له‌رزه‌ی وه‌ به‌ده‌نی که‌وت. به‌ڵام سه‌ره‌ ڕای ئه‌و نه‌هامه‌تییه‌ش درێژه‌ی دا به‌ کاری ده‌رس گوتنه‌وه‌که‌ی، چونکه‌ ئه‌وه‌ تاقه‌ سه‌رچاوه‌ی بژیوی بوو.
کار کردن له‌ میسیۆن و بۆچوونی سه‌باره‌ت به‌ عیسا

کاتێک میسیۆنه‌که‌ی ئێمه‌ له‌ ساڵی 1912 به‌ دوای مامۆستایه‌کی به‌ قابیلییه‌تی کوردی دا ده‌گه‌ڕا بۆ مێسیۆنێرییه‌کانمان و، وه‌رگێڕێکی یاریده‌ده‌ر بۆ وه‌رگێڕانی " چاخی نوێ" و کتێب و نووسراوه‌کانی دیکه‌ بۆ سه‌ر زمانی کوردی، میرزا ڕه‌حمانمان دیته‌وه‌ و هه‌ڵمان بژارد. ئه‌و ده‌ستبه‌جێ په‌ژراندی ده‌ست له‌ مه‌دره‌سه‌ پچووکه‌که‌ی هه‌ڵبگرێ و گشت کاتی خۆی ته‌رخان بکا بۆ خزمه‌تی پێگه‌ی میسیۆن، به‌ڵام لێشی زیاد کرد، زۆری بۆ زه‌حمه‌ت ده‌بێ دیسان مه‌دره‌سه‌که‌ دابمه‌زرێنێته‌وه‌ ئه‌گه‌ر پێویست بێ بۆ به‌ڕێچوونی ئه‌و کاره‌ بکا. چونکه‌ نه‌یده‌زانی چه‌نده‌ ده‌توانێ ئه‌رکی خۆی له‌و پیشه‌ تازه‌یه‌ دا ڕاپه‌ڕێنێ و، پێی خۆش نه‌بوو سه‌رچاوه‌ی پێشووی بژیوی خۆی له‌کیس بدا، بێتوو له‌ کاری لای ئێمه‌ دا سه‌رکه‌وتوو نه‌بێ. که‌ وابوو ئه‌ومان بۆ دانێک و ئه‌گه‌ر پێویست بووبا شه‌وانه‌ و ، ڕۆژانی سێشه‌مو و جومعه‌ که‌ له‌ مه‌دره‌سه‌که‌ی خۆی ده‌رسی نه‌ده‌گوته‌وه‌ له‌ به‌ر کار نا. له‌ سه‌ره‌تاوه‌ مانگێ 6 دۆڵارمان ده‌دایه‌، دواتر ئه‌و مانگانه‌یه‌مان بۆ زیاد کرد و کردمانه‌ 7 دۆڵار.
جگه‌ له‌وه‌ی که‌ ده‌رسی کوردی به‌ میسیۆنێرییه‌کان ده‌گوت و یاریده‌ی ده‌دا بۆ وه‌رگێڕانی " چاخی نوێ"، ئه‌و "سوئال و جه‌واب" یشی که‌ عه‌بدولمه‌سیح نووسیویه‌ وه‌رگێڕا، و هه‌ر وه‌ها کتێبی " میزان الحق" که‌ میسیۆنێری هێژای موسوڵمان، جه‌نابی کله‌یر تیسداڵ Clair Tisdale, D.D. نووسیویه‌ و هه‌ر وه‌ها زۆر بڵاڤۆکی دیکه‌ش. ئه‌و هه‌ر وه‌ها یارمه‌تی کرد بۆ بژار کردنی ڕۆژنامه‌یه‌کی مانگانه‌ی کوردی به‌ نێوی " کوردستان". [ وه‌ک ده‌خوێننه‌وه‌ لێره‌ و، له‌ نووسینێکی دیکه‌ و ته‌نانه‌ت له‌ سه‌ر به‌رگی " ڕێزمانێکی کرده‌یی کوردی" دا فاسوم باسی ڕۆژنامه‌یه‌کی مانگانه‌ به‌ زمانی کوردی ده‌کا که‌ له‌ سابڵاغ بڵاوی کردبێته‌وه‌. به‌داخه‌وه‌ هه‌تا ئێستا هیچ ژماره‌یه‌کی ئه‌و ڕۆژنامه‌یه‌ وه‌به‌ر چاوی که‌س نه‌که‌وتووه‌. ح.ق]
میرزا ڕه‌حمان زه‌وقی شاعیرانه‌ی زۆر نه‌بوو و زۆر جار پێی دژوار بوو ‌ نه‌زم و شێوه‌ی ته‌واوی په‌خشانی وشه‌کان بکاته‌ شێوه‌ی شاعیرانه‌ی سه‌روگوێ کراو که‌ زۆرجار پێویست ده‌بوو بۆ ئه‌وه‌ی ریتمێکی لێ ساز بکرێ، له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، ئه‌و یه‌که‌م کورد بوو که‌ ده‌رفه‌تی ئه‌وه‌ی په‌یدا کرد 100 له‌ باشترین شێعرانی ڕوحانی مه‌سیحیی ئێمه‌ ببیسێ و گۆرانییه‌‌کانی ئینجیلی بۆ دووپاته‌ ده‌کرایه‌وه‌، له‌ کاتێکدا وه‌رده‌گێڕدران، ڕاست ده‌کرانه‌وه‌ و پێداچوونه‌وه‌یان تێدا ده‌کرا.
ئه‌و ئاماده‌بوویه‌کی وه‌فادار و ڕێکوپێکی ڕێوڕه‌سمی نزا و پاڕانه‌وه‌ی ئێمه‌ بوو و، ڕه‌نگه‌ تا ئێستا هیچ کوردێک به‌ قه‌ده‌ر وی له‌ نووسینه‌کانی مه‌زه‌بی نێو " چاخی نوێ" و باوه‌ڕی مه‌سیحی قووڵ نه‌بووبێته‌وه‌. به‌ بێ ئه‌وه‌ی پرسیاری لێ کرابێ، زۆر جار قسه‌ی ده‌بڕی و ده‌یگوت: " ئه‌من باوه‌ڕم به‌ هه‌موویه‌تی! ئه‌من وه‌ک مه‌سیحییه‌ک ده‌مرم!" و دوایه‌ پێده‌که‌نی و به‌ سه‌ر دانه‌واندن له‌ دووی قسه‌کانی خۆی ده‌دا. ئه‌گه‌ر داوای لێکرابا غوسڵی ته‌عمید بدرێ دژایه‌تی نه‌ ده‌کرد، به‌ڵام به‌لایه‌وه‌ ژیرانه‌تر بوو ڕابوه‌ستێ تائه‌و کاته‌ی ژماره‌یه‌کی زۆر به‌ جارێک غوسڵی ته‌عمید بدرێن، چونکه‌ له‌وه‌ ده‌ترسا به‌و کاره‌ میسیۆن له‌ سه‌ره‌تای چالاکییه‌کانی دا که‌ هێشتا باش خۆی دانه‌مه‌زراندبوو‌ ڕاوه‌دوو بنرێ و سه‌ده‌مه‌ی پێ بگا.
کچه‌ گه‌وره‌که‌ی مێردی به‌ فه‌قێیه‌ک کردبوو و، ئه‌و پێی وابوو ئیدی کارێکی ئه‌وتۆی بۆ وی له‌ ده‌ست نایه‌؛ به‌ڵام زۆری بیر له‌ کچه‌ چکۆڵه‌که‌ی ده‌کرده‌وه‌ که‌ هه‌ر 14 ساڵ ده‌بوو و هێشتا مێردی نه‌کردبوو. ئه‌وپێی خۆش بوو ئه‌گه‌ر بکرێ بینێرێته‌‌ مه‌دره‌سه‌یه‌کی میسیۆنی بۆ کچان و ،وه‌ک ده‌یگوت: " له‌ دمی گورگانی ڕزگار کا." منداڵه‌ هه‌ره‌ پچووک و تاقه‌ کوڕه‌که‌ی که‌ بۆی مابووه‌وه‌، مسته‌فا ته‌مه‌نی نزیکه‌ی 8 ساڵ ده‌بوو و زۆر له‌ حاڵی وی دڵپه‌شێو نه‌بوو.
خزمه‌ته‌کانی میرزا ڕه‌حمان له‌ پێگه‌ی میسیۆنه‌که‌ماندا له‌ زۆر ڕووه‌وه‌ نیعمه‌تی گه‌وره‌ بوو بۆ ئێمه‌. ئه‌و خزمه‌تکارێکی وه‌فادار بوو و ، به‌ ڕێگای خوێندنه‌وه‌ی به‌رده‌وام و وه‌رگێڕانی کتێبی پیرۆز و ، به‌ ڕێگای ئاماده‌ بوونی ڕێکوپێک له‌ ڕێوڕه‌سمی نزا و پاڕانه‌وه‌ دا، ئه‌گه‌رچی موسوڵمانێکی 56 یان 57 ساڵان بوو، باوه‌شی له‌ مه‌سیحییه‌ت وه‌رێنا و باوه‌ڕی به‌ گه‌وره‌مان هێنا.
مردنی میرزا ڕه‌حمان و چاره‌نووسی دڵتاوێنی بنه‌ماڵه‌که‌ی
له‌ دیسامبری ساڵی 1915 میرزا ڕه‌حمان، له‌ گه‌ڵ من نووسه‌ری ئه‌م دێڕانه‌ چووین بۆ ورمێ له‌ ئێران. مه‌به‌ستمان له‌و سه‌فه‌ره‌ ئه‌وه‌ بوو چوار ئینجیله‌کان له‌ چاپخانه‌ی میسیۆنی ئه‌مریکایی له‌وێ به‌ زمانی کوردی چاپ بکه‌ین و، ئه‌گه‌ر هه‌ڵسووڕێ میرزا ڕه‌حمان فێر بێ نموونه‌ی چاپکراوه‌کان بخوێنێته‌وه‌ و پێیاندابێته‌وه‌.چاپخانه‌که‌ له‌ وه‌زعێکی ئه‌وتۆ دا نه‌بوو هه‌تا دوای جێژنی کریسمه‌س ده‌ست به‌ کاری چاپکردن بکا، جا بۆیه‌ ئه‌من بڕیارم دا بگه‌ڕێمه‌وه‌ سابڵاغێ و دوای ساڵی تازه‌ دیسان بچمه‌وه‌ ورمێ.میرزا ڕه‌حمان له‌ گه‌ڵم نه‌هاته‌وه‌ و له‌وێ مایه‌وه‌. له‌وماوه‌یه‌ دا بڕیار وابوو ده‌رسی کوردی به‌ چه‌ند له‌ میسیۆننێرییه‌ ئه‌مریکاییه‌کان و کۆنسوولی ڕووسییه‌ بڵێ که‌ زۆریان پێ خۆش بوو زمانی کوردی فێر بن. [له‌‌و کۆنسوولی ڕووسییه‌یه‌‌ ده‌کرێ مه‌به‌ست ‌ بازیل نیکیتین بێ،ح.ق]
ئه‌وه‌ ئاخر دیداری نووسه‌ر بوو له‌ گه‌ڵ مامۆستای وه‌فادار و وه‌رگێڕی یاریده‌ده‌ر میرزا ڕه‌حمان. هه‌لومه‌رجی نیزامی به‌شێوه‌یه‌کی ئه‌وتۆ بوو که‌ هیچ ده‌ره‌تانی ئه‌وه‌ی نه‌ده‌دا بگه‌ڕێمه‌وه‌ ورمێ و دواتر له‌ میسیۆنێری پژیشکی له‌ ورمێ، دوکتور کاکرانم‌ بیست‌‌ میرزا ڕه‌حمان له‌وێ له‌ نه‌خۆشخانه‌ی میسیۆن مردووه‌. ئه‌من ڕێکه‌وتی وردی مردنه‌که‌یم وه‌بیر نایه‌، به‌ڵام ده‌بێ له‌ یه‌که‌م ڕۆژه‌کانی مانگی فێڤرییه‌ی ساڵی 1916 دا بووبێ.
له‌ کاتێکدا میرزا ڕه‌حمان حه‌وتووه‌کانی دوایی ژیانی له‌ ورمێ به‌ سه‌ر ده‌برد، خاو وخێزانی له‌ سابڵاغێ چاره‌نووسێکی دڵتاوێنیان هه‌بوو. له‌ جه‌نگه‌ی دوایین جاری که‌ ڕووسه‌کان شاریان داگیر کرد، کاتێک هه‌موو شاره‌که‌ تاڵان کرا، وێران کرا و سووتێندرا، خێزانه‌که‌ی ویش هه‌موو شتێکیان له‌ کیس دا.ژنه‌که‌ی و دوو منداڵه‌کانی بێ نان و ئاو مابوونه‌وه‌ و به‌ ته‌واوی ڕووت کرابوون. نووسه‌ر چوومه‌ نێو زۆر ماڵی که‌ دانیشتووانیان کووژرابوون و هێندێکم ئارد و جلوبه‌رگ بۆ بردن و، چه‌ند جووت که‌وشی کۆنم دۆزییه‌وه‌ و به‌ پینه‌چییه‌ک ئه‌وانم ته‌عمیر کرد وبۆم بردن بۆ ئه‌وه‌ی به‌ پێخواسی به‌ نێو به‌فر دا نه‌ڕۆن. ژنه‌که‌ی نه‌خۆش بوو و مرد، به‌ بێ ئه‌وه‌ی قه‌ت خه‌به‌ری نه‌خۆشی و مردنی مێرده‌که‌ی له‌ ورمێ بزانێ. ئه‌وان ده‌بێ هه‌ر له‌ سه‌ر‌وبه‌ندێک دا مردبن به‌ بێ ئه‌وه‌ی ئاگایان له‌ یه‌کتری بووبێ. دوای مانگێک له‌ مردنی دایکیان منداڵه‌کان خه‌به‌ری مردنی بابیان بیست.
نووسه‌ر نامه‌یه‌کی سه‌ره‌خۆشیم نووسی بۆ منداڵه‌کانی، چونکه‌ ئه‌وان منداڵی خزمه‌تکارێکی وه‌فاداری میسیۆنه‌که‌مان بوون و، ئه‌من هه‌ست به‌ په‌ژاره‌یه‌کی زۆر ده‌که‌م‌ ئه‌وان باب و دایکی خۆیان له‌ ده‌ست داوه‌ و، ئیدی بابیان نه‌ماوه‌ دڵخۆشییان بداته‌وه‌ و یارمه‌تییان بدا. ئێمه‌ هه‌ر ده‌توانین بپاڕێینه‌وه‌ که‌ خوڵای خاوه‌ن به‌زه‌یی پشتیوانییان لێبکا تا ئه‌وه‌ی که‌ جارێکی دیکه‌ خۆمان ده‌گه‌یێنینه‌وه‌ ئه‌وێ. هیچ ڕێگایه‌ک نییه‌ بتوانین چ دراوێکیان بۆ بنێرین. ده‌بڵا بیره‌وه‌ی میرزا ڕه‌حمانی حاجی نه‌ورۆز له‌ مێژووی میسیۆنی ئێمه‌ له‌ نێو کورده‌کاندا بۆ هه‌میشه‌ به‌ زیندوویی بمێنێته‌وه، له‌به‌ر ئه‌و وه‌فادارییه‌ی که‌ هه‌تا دوایین هه‌ناسه‌ی ژیانی نیشانی دا؛ و ده‌ بڵا هیوادار بین ئه‌و وه‌ک مه‌سیحییه‌ک مردبێ، که‌ بۆ خۆی زۆر جار ده‌یگوت ئه‌وه‌ ئاواتێی.


شه‌رحی ئه‌م وێنه‌ مێژووییه‌ی سه‌ره‌وه‌
ئه‌م وێنه‌یه‌ ئی‌ ئارشیڤی تایبه‌تی به‌ڕێز یای Esther Fossum Lygre Holte کچی چکۆڵه‌ی فاسومه‌ به‌ سپاسه‌وه‌ بۆ "ڕوانگه‌" ی ناردووه‌. یای هۆڵت له‌‌ کاتی مردنی باوکی له‌ ئۆکتۆبری 1920 دا مه‌لۆتکه‌ بووه‌ و ئێستا له‌ ژوور ته‌مه‌نی 90 ساڵانه‌، به‌ڵام هێز وگۆڕی ئه‌وه‌ی هه‌ر تێدا ماوه‌ سه‌باره‌ت به‌ ژیان و چالاکییه‌کانی بابی بنووسێ، ئه‌م هاوینه‌ و له‌م ته‌مه‌نه‌ دا کورته‌ ژیاننامه‌یه‌کی بابی نووسیوه‌ که‌ هیوادارم بکرێ له‌ ده‌رفه‌تێک دا وه‌ریبگێڕم. ‌
له‌ پشت ئه‌و وێنه‌یه‌ که‌ به‌خه‌تی نه‌مر یای ئاگوستا گودهارته‌، نێوی که‌سانی نێو وێنه‌که‌ و ته‌نانه‌ت ناوی دیوه‌کانیش نووسراوه‌. به‌داخه‌وه‌ چه‌ندێک له‌ ڕسته‌کانی ناخوێندرێته‌وه‌. هه‌رله‌گه‌ڵ ئه‌و وێنه‌یه‌ کۆپی زه‌رف و یادداشتێکی کورتی گودهارتیش هه‌یه‌ که‌ ده‌بێ له‌ سه‌رده‌مێکی زۆر کۆن دا بۆ یای هۆڵتی ناردبێ و له‌وێدا ده‌نووسێ " ئێستێری خۆشه‌ویست ئه‌و وێنه‌یه‌ی ل.ئۆ.ف له‌ میسیۆنی سابڵاغ جه‌نابی لاورێ له‌ ئه‌ڵمانه‌وه‌ ناردوویه‌، له‌ لای خۆت بیپارێزه‌". [لازارۆس لاورێ‌ قه‌شه‌یه‌کی سریانی سه‌ر به‌ "کۆمه‌ڵه‌ی لووتێری میسیۆنی ئه‌ڵمانی" بووه‌ و ماوه‌یه‌ک له‌ سابڵاغ له‌ گه‌ڵ " میسیۆنی کوردستان" کاری کردووه‌ و دوایه‌ به‌ ساڵانی دوور و دڕیژ قه‌شه‌ی‌ پێگه‌ی میسیۆنی هێرمانسبورگی ئه‌ڵمان بووه‌ له‌ " گوێکته‌په‌" له‌ نزیک "ورمێ"]
[ له‌ لای چه‌په‌وه‌] دوکتور ئێدمان و دوو منداڵه‌کانی، یای مێتا فۆن دێر شولنبێرگ، بۆخۆم، خزمه‌تکاره‌که‌مان، ل.ئو.فاسوم، میرزا شه‌مۆییل معه‌لیمی جووله‌که‌ی زمانی کوردی.نێوی دووکه‌سه‌که‌ی دیکه‌ی نه‌ نووسیوه‌ به‌ڵام باسی خواجه‌ عه‌زیزێکی کردووه‌ که‌ خاوه‌نی خانووبه‌ره‌که‌ و خه‌ڵکی مووسڵ ونابینا بووه‌ و باسی ئه‌وه‌ی نه‌کردووه‌ له‌ وێنه‌که‌دا ئه‌ویش هه‌بێ. له‌ سه‌ر پلیکانه‌کانی ل.ئۆ.ف، کوردێک مامۆستای زمانی کوردی.
ئه‌وه‌ی جێی سرنجه‌ ئاگوستا گودهارت نووسیویه‌ که‌ ئه‌و وێنه‌یه‌ له‌ ساڵی 1912 دا هه‌ڵگیراوه‌. ئه‌و ڕێکه‌وته‌ بێ گومان هه‌ڵه‌یه‌ چونکه‌ له‌و تاریخه‌ دا "ئاگوستا گودهارت" هێشتا له‌ سابڵاغ نه‌بووه‌ که‌ له‌وێ وێنه‌ی هه‌ڵگرتبێ. گودهارت یه‌که‌م جار له‌ 19ی ئاوریلی 1913 دا گه‌یشتووه‌ته‌ سابڵاغێ. به‌ له‌به‌ر چاوگرتنی ئه‌وه‌ی که‌ له‌ ڕووی ژماره‌کانی "کوردستان میشنێری" دا بۆمان ساخ ده‌بێته‌وه‌ دوای ئه‌وه‌ی نه‌مر فاسوم و دوکتور ئێدمان له‌ 4ی سێپتامبری 1911 گه‌یشتوونه‌ته‌ سابڵاغێ و دوکتور ئێدمان جارێکی دیکه‌ بۆ هێنانی بنه‌ماڵه‌که‌ی چووه‌ته‌وه‌ سوێدێ ،له‌ گه‌ڵ هاوسه‌ر و دوومنداڵه‌کانی له‌ 19ی ئاوریلی 1912 هاتووه‌ته‌وه‌ بۆ سابڵاغ و به‌له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌وه‌ی که‌ دوکتور ئێدمان و هاوسه‌ری له‌ 2ی دیسامبری 1914 دا سابڵاغیان به‌ جێهێشتووه‌، ته‌واو ڕوون ده‌بێته‌وه‌ ئه‌و وێنه‌یه‌ له‌ نێوان 19ی ئاوریلی 1913 و 2ی دیسامبری 1914 هه‌ڵگیرابێ، که‌ ساڵی 1913 زیاتر وێده‌چێ له‌ به‌ر ئارامییه‌کی که‌ ‌ به‌ وێنه‌که‌وه‌ دیاره‌. ساڵی 1914 به‌ره‌ به‌ره‌ ناخۆشی ده‌ستی پێکردووه‌.
شتێکی دیکه‌ی جێی سرنج ئه‌وه‌یه‌ که‌ ئه‌م وێنه‌یه‌ ده‌کرێ "میرزا ڕه‌حمانی حاجی نه‌ورۆز"یشی تێدابێ، چونکه‌ گودهارت نووسیویه‌ " له‌ سه‌ر پلیکانه‌کانی ل.ئۆ.ف، کوردێک مامۆستای زمانی کوردی" که‌ به‌ئه‌گه‌ری زۆر ئه‌و که‌سه‌ی له‌ سه‌ر سه‌کۆ ڕاوه‌ستاوه‌ و جلوبه‌رگی کوردی ده‌به‌ر دایه‌ ده‌بێ " میرزا ڕه‌حمانی حاجی نه‌ورۆز" بێ.

Friday, December 4, 2009

هێندێک نووسراوه‌ی دیکه‌ی نه‌مر لودویگ (لویس) ئولسن فاسوم - 2



وێنه‌ی فاسوم و دوکتور ئێمانوێل ئێدمان به‌ر له‌ چوونیان بۆ سابڵاغێ. ئه‌م وێنه‌یه‌ له‌ ساڵی 1910 هه‌ڵگیراوه‌


هێندێک نووسراوه‌ی دیکه‌ی نه‌مر لودویگ (لویس) ئولسن فاسوم - 2

له‌ درێژه‌ی وه‌رگێڕان و پێشکێش کردنی نووسراوه‌کانی نه‌مر فاسوم دا، له‌ خواره‌وه‌ بابه‌تێک له‌مه‌ڕ " به‌ئه‌ده‌بی و میواندارێتی کوردی" و کورته‌ " داخوازێک " بۆ په‌یدا کردنی هێندێک له‌ ژماره‌کانی " کوردستان میشنێری" ده‌خوێننه‌وه‌.
حه‌سه‌نی قازی

کوردستان میشنێری ژماره‌ی 4. ساڵی 8، ژانڤییه‌ی 1917

ل. ئو.فاسوم

به‌ئه‌ده‌بی و میواندارێتی کوردی

وه‌ک قاعیده‌یه‌ک، خه‌ڵکی ڕۆژهه‌ڵات زۆر له‌ ڕۆژئاواییه‌کان به‌ ئه‌ده‌بتر و میوان خۆشه‌ویستترن. کوردانی... و ...ش له‌وه‌ ڕێزپه‌ڕ نین. ئه‌گه‌رچی موسوڵمانن، به‌ڵام له‌ ئاست دۆستێکی مه‌سیحیش هه‌ر وه‌ک دۆستێکی موسوڵمان به‌ ئه‌ده‌ب و میوان به‌خێرهێنه‌رن، به‌تایبه‌تی ئه‌گه‌ر ئه‌و مه‌سیحییه‌ بێگانه‌ بێ.له‌و باره‌یه‌وه‌ ئه‌وان جێی به‌راورد کردن نین له‌ گه‌ڵ موسوڵمانی ئاسایی ئێرانی یان عه‌جه‌مه‌کان، که‌ نه‌ریتی موسوڵمانه‌تییان پێیان ده‌ڵێ مه‌سیحییه‌ک به‌ گڵاو دابنێن و نرخی ئه‌وه‌ی نییه‌ هه‌ڵس و که‌وتی له‌گه‌ڵ بکه‌ن.
کاتێک کوردێک له‌ کۆڵانێ یان له‌ ماڵی خۆت سڵاوت لێ ده‌کا، ده‌ستت له‌ گه‌ڵ ناداته‌وه‌، به‌ڵکوو به‌ری ده‌ستی ڕاستی له‌ سه‌ر سینگی داده‌نێ و به‌ حورمه‌ته‌وه‌ سه‌رت له‌ به‌ردا ده‌نه‌وێنێ. هه‌تا پێی نه‌ڵێی دانیشێ، هه‌رچه‌ندی ماندووش بێ قه‌ت دانانیشێ. ئه‌گه‌ر ئه‌وجێگایه‌ی داوای لێکراوه‌ لێی دانیشێ دوو یان سێ هه‌نگاو له‌ دواوه‌تر بێ، پشتت تێ ناکا، به‌ڵکوو به‌ حورمه‌ته‌وه‌ پاشه‌وپاش ده‌کشێته‌وه‌ له‌ کاتێکدا هێشتا به‌ری ده‌ستی له‌ سه‌ر سینگێتی و بڕێک چه‌ماوه‌ته‌وه‌.
ئه‌گه‌ر چه‌ندین که‌س له‌ ژووره‌که‌ دابن له‌ کاتێکدا ‌ هه‌ر به‌ پێوه‌یه‌ سه‌ر له‌ به‌ر هه‌ر کامه‌یان داده‌نوێنێ، به‌ ڵام به‌ ئاسایی دوای ئه‌وه‌ی که‌ چوار مه‌شقه‌کی دانیشتووه‌.
له‌ سه‌ر چۆکان دانیشتن شێوازی هه‌ره‌ به‌ حورمه‌ته‌ کاتێک مرۆ له‌ سه‌ر عه‌رزی داده‌نیشێ. له‌ سڵاو کردن له‌ کۆمه‌ڵێک له‌ خه‌ڵک که‌ له‌ شوێنێک دا کۆبوونه‌ته‌وه‌، کورده‌ له‌و که‌سه‌ی ڕا که‌ له‌ لای سه‌روو دانیشتووه‌ ده‌ست پێده‌کا و له‌وێوه‌ پێیان دا دێته‌ خوارێ، چونکه‌ واداده‌ندرێ‌ خه‌ڵکه‌که‌ به‌پێی شان و شه‌وکه‌ت و گه‌وره‌یی دانیشتبن.
ئه‌گه‌ر پرسیاری لێ بکرێ داخودا ئه‌و باشه‌؟ وڵام ده‌داته‌وه‌ " ئه‌تۆ بۆ خۆت باش بی!" ئه‌وه‌ وڵامێکی ئه‌رێنی یه‌ و ئاواتێکی مێهره‌وانانه‌شی بۆ ئیروویی تۆ له‌گه‌ڵ ده‌خا. ئه‌گه‌ر پرسیاری لێ بکرێ ئه‌و کێیه‌، نێوی خۆی ده‌ڵێ و ئه‌و وشه‌یه‌ی لێ زیاد ده‌کا: " خزمه‌تکارت". ئه‌گه‌ر پرسیاری لێ بکرێ چه‌ند منداڵی هه‌یه‌ و بییه‌وێ پێت بڵێ دوو کوڕ و کچێکی هه‌یه‌، ده‌ڵێ: " ئه‌من دوو نۆکه‌ر و قه‌ره‌واشێکی تۆم هه‌یه‌". ئه‌گه‌ر ئه‌تۆ ڕه‌زایه‌تی خۆت ده‌رببڕی له‌ کارێکی که‌ کردوویه‌تی‌ له‌ وڵام دا ده‌ڵێ: " خودات لێ ڕازی بێ!" ئه‌گه‌ر بته‌وێ سه‌ره‌خۆشی لێ بکه‌ی، له‌ وڵام دا ده‌ڵێ : " بۆ خۆت خۆش بی!" به‌و پێیه‌ ژماره‌یه‌کی بێ ئه‌ژماری زاراوه‌ی جوان و به‌ ئه‌ده‌بانه‌ هه‌ن که‌ کوردی ... و ...‌ له‌ قسه‌ کردن له‌ گه‌ڵ دۆسته‌کانی دا به‌کاریان ده‌هێنێ.
به‌ڵام لێره‌ دا ده‌بێ ئاماژه‌ به‌وه‌ش بکه‌ین‌ نێوانێکی زۆر که‌م هه‌یه‌ له‌ نێو ته‌واو بوونی ئه‌و زاراوه‌ جوانانه‌ و هه‌ڵکێشانی دمی تیژی " خه‌نجه‌ر" یان نووکی تیژی شیر دا و ئه‌و موسیبه‌ته‌ی به‌ سه‌ر دوژمن دێ.
کاتێک مرۆ ده‌چێته‌ ماڵه‌ کوردێک به‌ ئاسایی دانیشتووانی به‌ سڵاوی ڕۆژهه‌ڵاتیانه‌ بانگ ده‌کا و ده‌ڵێ: " سه‌لامون عه‌له‌یکوم"، که‌ به‌ ئینگلیسی مانای ده‌بێ به‌ " ئاشتی به‌ سه‌ر ئێوه‌ دا!" پیاوی ماڵێ وڵام ده‌داته‌وه‌: " عه‌له‌یکومه‌ سه‌لام وه‌ ڕه‌حمه‌توڵا و به‌ره‌کاتوه!" که‌ به‌ئینگلیسی ده‌بێ به‌: "ئاشتی به‌ سه‌ر تۆ دا و ، به‌زه‌یی خوڵا به‌ سه‌ر تۆ دا و به‌ره‌که‌ته‌کانی به‌ سه‌ر تۆ دا !" ئه‌گه‌ر یایه‌ک له‌ ماڵه‌که‌ دا بێ و ئه‌و وڵام بداته‌وه‌ هه‌ر هه‌مان شت ده‌ڵێ به‌ڵام له‌ جیات وشه‌کانی " وه‌ به‌ره‌کاتوه" ( وه‌ به‌ره‌که‌ته‌کانی) ده‌ڵێ" " سه‌رچاوی من" که‌ به‌ ئینگلیسی مانای ده‌بێ به‌ " ئان مای ئای." ئه‌و زاراوه‌یه‌ی دوایی گوێڕایه‌ڵییه‌کی قووڵ و دڵنزمییه‌کی دڵخوازانه‌ ده‌رده‌برێ، که‌ کورده‌کان پێیان وایه‌ یه‌ک له‌ خه‌سڵه‌ته هه‌ره‌‌ باشه‌کانی ژنانه‌.
به‌ دوای ئه‌و سڵاوانه‌ دا بارانی به‌خێرهێنان و چاک و چۆنیت به‌ سه‌ر دا ده‌بارێ وه‌ک: " به‌خێر بێی! زۆر به‌ خێر بێی! زۆر زۆر به‌ خێر بێی! ئێره‌ ماڵی خۆته‌. ئه‌وه‌ نۆکه‌ری تۆیه‌. ئه‌وه‌ قه‌ره‌واشی تۆیه‌. ئێمه‌ چ ماڵمان نییه‌" و له‌وانه‌. هه‌ڵبه‌ت هه‌موو ئه‌ندامانی ماڵێ، له‌ پیر و جه‌وانه‌وه‌ هه‌ستاونه‌ته‌ سه‌رپێیان و له‌ماوه‌ی ئه‌و سڵاو و به‌خێرهێنانانه‌دا هه‌ر به‌ پێوه‌ن. دواجار داوات لێده‌کرێ دابنیشی له‌ لای هه‌ره‌ سه‌ره‌وه‌ی ژووره‌که‌، که‌ له‌وێ دۆشه‌گێک یان قاڵیچه‌یه‌کی چکۆڵه‌ له‌ سه‌ر عه‌رزی ڕاخراوه‌ بۆ له‌ سه‌ر دانیشتن. ئه‌گه‌ر دۆشه‌گێک، قاڵیچه‌یه‌ک یان دۆشه‌کچه‌یه‌کی باشتر له‌ ماڵێ دا هه‌بێ له‌وانه‌ی که‌ ڕۆژانه‌ له‌وێ ڕاخراون ده‌ستبه‌جێ ده‌یهێنن و داوات لێده‌که‌ن له‌ سه‌ری دانیشی. دوای ئه‌وه‌ی دانیشتی ئه‌وان هه‌ر به‌ پێوه‌ ڕاده‌وه‌ستن هه‌تا داوات لێنه‌کردوون دانانیشن. چونکه‌ بۆخۆیان ددانیان پێداهێناوه‌ که‌ نۆکه‌ر و خزمه‌تکاری تۆن، بۆیه‌ وا داده‌ندرێ هه‌ر به‌پێوه‌ بن و ئاماده‌ بن بۆ خزمه‌ت کردنی تۆ. کاتێک داوایان لێده‌کرێ دانیشن ده‌ستبه‌جێ داده‌نیشن، و هه‌موویان به‌یه‌که‌وه‌ کۆمه‌ڵێکی دیکه‌ له‌ به‌خێرهێنانی گوڵاویت به‌ سه‌ر دا ده‌پڕژێنن وه‌ک : " به‌خێر بێی! زۆر به‌ خێر بێی! ئێره‌ ماڵی خۆته‌" و هتد.
ده‌ستبه‌جێ یایه‌کان و خزمه‌تکاره‌کانی ماڵێ هه‌ڵده‌ستن و خه‌ریکی میوانداری ده‌بن، کشمیش، چه‌ره‌ و ئه‌و شێرنیاته‌ی له‌ ماڵێ دروست کراوه‌ له‌ پێشت داده‌نێن. ئاسایی وایه‌ زۆر زوو چات بده‌نێ و، ئه‌گه‌ر ماوه‌یه‌کی درێژتر بمێنییه‌وه‌، به‌ ئاسایی مریشک یان به‌رخێکت بۆ ئاماده‌ ده‌که‌ن، له‌ گه‌ڵ برینجێکی زۆری که‌ له‌ ڕۆنی که‌ره‌ دا خووساوه‌. زۆرجار لێت ده‌پرسن چت پێ خۆشه‌ بۆت لێنێن و، ئه‌گه‌ر ئه‌وشته‌یان نه‌بێ که‌ پێیان وایه‌ ئه‌تۆ پێت خۆش ده‌بێ ده‌چنه‌ ماڵی دراوسێ و ده‌یهێنن.
به‌ ئاسایی پیاوی سه‌ره‌کی له‌ دێیه‌که‌ دا بانگ ده‌که‌ن‌ بێ و چاوی پێت بکه‌وێ، ئه‌وه‌ش نیشانه‌ی ڕێز لێنانێکی زۆری تۆیه‌. دوای ئه‌وه‌ی له‌وشتانه‌ی پێت خۆشه‌ خواردووته‌ که‌ له‌قاپی گه‌وره‌ دا له‌ سه‌ر مجوعمه‌ له‌ پێشیان داناوی، مجوعمه‌که‌ له‌ پێشت هه‌ڵده‌گیرێ یان ده‌بردرێته‌ پێش ئه‌و که‌سه‌ی له‌گه‌ڵت هاتووه‌ یان ئه‌و که‌سه‌ی بۆ سه‌ردانت هاتووه، که‌ هه‌رچی پێیان خۆش بێ ده‌یخۆن و دوایه‌ مجوعمه‌که‌ پاڵ پێوه‌ده‌نێن بۆ به‌ر ده‌م بابی منداڵان یان خزمه‌تکاره‌کان بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و به‌رماوه‌ی ماوه‌ ته‌واوی که‌ن.
کاتێک شه‌و دادێ باشترین ده‌سته‌ نوێنی ماڵێ بۆ میوان ده‌ستبژێر ده‌کرێ. ئه‌گه‌ر به‌ پێی داوه‌ری خۆیان ده‌سته‌ نوێنه‌که‌ ته‌واو باش نه‌بێ ده‌چنه‌ ماڵی هه‌ره‌ ده‌وڵه‌مه‌ندی دێیه‌که‌ و ده‌ستێک نوێنیان لێ قه‌رز ده‌که‌ن و، لێت ده‌پرسن له‌ کوێت بۆ ڕاخه‌ن. ماڵه‌که‌ هه‌ر تاقه‌ دیوێکه‌، گه‌وره‌یی 8 له 10 تا 26 یان 30 فیتی چوارگۆشه‌یه‌. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، چینی ده‌وڵه‌مه‌ندتر، به‌ ئاسایی چه‌ند دیویان هه‌یه‌، جا بۆیه‌ له‌وانه‌یه‌ ئه‌تۆ بۆخۆت به‌ ته‌نێ تاقه‌ دیوێکت ده‌ستکه‌وێ تێیدا بنووی.
دوایه‌ ئیدی ئه‌وه‌ نۆره‌ی تۆیه‌ ‌ده‌ست بکه‌ی به‌ قسه‌ کردنی گشتی له‌ گه‌ڵ خانه‌ خوێیه‌که‌ت و ئه‌وانه‌ی هاتوونه‌ سه‌ردانت. ئیدی هه‌موو خزمه‌تکاره‌کان ستار بوون و پاڵیان به‌ دیواره‌وه‌ داوه‌. یایه‌کانیش هه‌موویان له‌ گۆشه‌یه‌ک دا له‌ یه‌کتری ورووکاون، یان له‌ دیوێکی دیکه دانیشتوون‌ که‌ ده‌رگای بۆ ئه‌و دیوه‌ی تۆی لێ‌ دانیشتووی له‌ سه‌ر گازی پشته‌.
له‌ پێشدا باسی زۆر شتی باشی نێو دنیایه‌یان بۆ ده‌که‌ی بۆ ئه‌وه‌ی سرنجیان له‌ سه‌ر شتێک کۆ بکه‌یه‌وه‌. دوایه‌ باسی خۆشه‌ویستی خوڵایان بۆ ده‌که‌ی، چێرۆکێک یان دوو چیرۆکی ئینجیلیان بۆ ده‌خوێنییه‌وه‌ یان بۆیان ده‌گێڕییه‌وه‌، ڕه‌نگه چیرۆکی کۆڕی ده‌ستبڵاویان بۆ هه‌ڵبژێری؛ دوایه‌ یه‌ک یان دوو گۆرانی نێو ئینجیلیان بۆ ده‌ڵێی، یان سروودێکی ڕوحانی به‌ کوردی. هه‌ڵبه‌ت ده‌بێ ئه‌وه‌ له‌ به‌ر چاو بگری‌ به‌رده‌نگت کێن، بۆچوون و تواناییان چه‌نده‌یه‌. ڕه‌نگه‌ به‌رده‌وام بی و زیاتریان باسی عیسای ڕزگاریده‌ر بۆ بکه‌ی‌، سه‌باره‌ت به‌ کوێره‌وه‌رییه‌کانی و مردنی و دوایه‌ به‌ نزا و پاڕانه‌وه‌یه‌ک به‌ کوردی دوایی به قسه‌کانت ده‌هێنی.
هێندێک له‌ کورده‌کان چاو له‌ یه‌کتری ده‌که‌ن. ڕه‌نگه‌ ئه‌وه‌ یه‌که‌مجار بێ ئه‌وان شتێکی ئه‌وتۆیان بیستبێ و، ئه‌و قسانه‌ له‌ به‌ر گوێیان هه‌تا بڵێی غه‌ریب بێ‌.هێندێکیان ڕه‌نگه‌ قسه‌ت پێ ببڕن وڕوو له‌ دۆسته‌کانیان که‌ن و بڵێن بزانن ئه‌وه‌ چ پیاوێکی چاکه‌ و قسه‌کانی تۆیان زۆر پێ خۆش بێ، هتد. به‌ ئاسایی خانه‌خوێ شانازی به‌ میوانه‌که‌یه‌وه‌ ده‌کا و زۆر هاسانتر قسه‌کانی تۆی له‌ دڵ خۆش دێ. هه‌ڵبه‌ت ئه‌تۆ به‌ شێوه‌ی خۆت ده‌جووڵێیه‌وه‌. ئه‌گه‌ر خانه‌خوێیه‌که‌ و ڕه‌نگه‌ هێندێک له‌ پیاوه‌ سه‌ره‌کییه‌کانی [شوێنه‌که‌] لای تۆ بگرن، ئیدی له‌ سه‌ر شتی دی غه‌مت نه‌بێ.ئه‌تۆ له‌ جێیه‌کی ئه‌مینی و، ده‌رفه‌تت ده‌ست ده‌که‌وێ جارێکی دیکه‌ زیاتریان باسی عیسا بۆ بکه‌ی.
ئه‌گه‌ر شه‌وێ خه‌وت بڕه‌وێته‌وه‌ و خه‌وت لێ نه‌که‌وێ، خانه‌ خوێ زۆری پێ خۆش ده‌بێ حه‌کایه‌تخوان، گۆرانیبێژ یان موسیقاژه‌نان بێنێ ، گۆرانیت بۆ بڵێن و موسیقی لێده‌ن تا خه‌وت لێ بکه‌وێ. دیاره‌ ئه‌من قه‌تم حه‌وجێ به‌وه‌ نه‌بوو، به‌ڵام زۆر جار خانه‌خوێ بۆ خۆی پێویستی پێی بوو. کاتێک ئه‌و خه‌وی لێ ده‌که‌وێ ئه‌وان به‌ ئاسپایی له‌ دیوه‌که‌ ده‌چنه‌ ده‌رێ.

ل.ئو.فاسوم‌


هێندێک له‌ قوتابیانی مه‌دره‌سه‌ی میسیۆن له‌ سابڵاغێ له‌ گه‌ڵ مامۆستایه‌کی هه‌رمه‌نی

کوردستان میشنێری، ژماره‌ی 4، ساڵی 8، ژانڤییه‌ی 1917

داوخوازێک

به‌ر له‌وه‌ی پێگه‌ی میسیۆنه‌که‌مان به‌ جێ بهێڵین، ئێمه‌ گشت نامه‌کان و ڕۆژنامه‌کانی خۆمان سووتاند. ئێمه‌ نه‌مانده‌ویست ئه‌وان بکه‌ونه‌ ده‌ست کاربه‌ده‌ستانی دڕدۆنگی هیچ کام له‌ لایه‌نه‌کانی شه‌ڕ. به‌و شێوه‌یه‌ گشت ژماره‌کانی " کوردستان میشنێری"یش که‌ پاراستبوومانن له‌ نێو چوون. له‌وه‌تا گه‌ڕاومه‌ته‌وه‌ ئه‌مریکا حه‌ولم داوه‌ دیسان هه‌موو ژماره‌کان کۆ که‌مه‌وه‌، به‌ڵام هێشتاش هێندێکیانم ده‌ست نه‌که‌وتوون. ڕه‌نگه‌ هێندێک له‌ خوێنه‌ره‌وانی کوردستان میشنێری له‌و باره‌یه‌وه‌ بتوانن یارمه‌تیم بکه‌ن، ئه‌من ئاماده‌م بۆ هه‌ر نوسخه‌یه‌کی که‌ نیمه‌ 10 سێنت بده‌م. ئه‌و ژمارانه‌ی نیمن بریتین له‌وانه‌ی خواره‌وه‌:
ئۆکتۆبر و دیسامبری _ 1910
ئاوریل و ئووتی _ 1911
فێڤرییه‌ی _ 1916

ل.ئو. فاسوم
Waukon, Iowa.