Monday, October 24, 2011

ڕێزگرتنی هەشتا ساڵەیی شاعیری خەباتگێڕی ئازەربایجان،موزەفەری درەفشی



هێندێک زانیاری له‌مه‌ڕ نووسه‌ر و وه‌رگێڕی چیرۆکه‌ شێعری " کوردلر"

حه‌سه‌نی قازی

به‌ خۆشییه‌وه‌ له‌ ڕێگای به‌ڕێز سیرووسی مه‌ده‌دی به‌ڕێوه‌به‌ری ماڵپه‌ڕی " آذربایجان " ئاگادارکرام وه‌رگێڕی چیرۆکه‌ شێعری" کوردلر"، به‌ڕێز موزه‌فه‌ری دره‌فشی هێشتا ده‌ژی و چه‌ند ساڵ له‌مه‌و به‌ر جێژنی هه‌شتا ساڵه‌ی ته‌مه‌نی، له‌ لایه‌ن ژماره‌یه‌کی زۆر له‌ نووسه‌ران و ڕووناکبیرانی ئازه‌ربایجان له‌ تاران به‌ڕێوه‌چووه‌ و باسی ئه‌و بۆنه‌یه‌ له‌ ماڵپه‌ڕی ئازه‌ربایجان دا بڵاو کراوه‌ته‌وه‌. ئه‌و خه‌به‌ره‌ له‌ چه‌ند ڕووه‌وه‌ خۆش بوو، به‌ر له‌ هه‌موان ته‌مه‌ن درێژی ڕێزدار دره‌فشی و،له‌وه‌ش زیاتر ده‌رفه‌تی زانیاری وه‌رگرتن له‌ به‌ڕێزیان سه‌باره‌ت به‌و شێعرانه‌ی له‌ سه‌ر ده‌می کۆماری کوردستان و حکوومه‌تی نه‌ته‌وه‌یی ئازه‌ربایجان دا وه‌ریگێڕاون بۆ سه‌ر زمانی ترکی ئازه‌ربایجانی.
به‌ پێی قسه‌ی به‌ڕێز دره‌فشی نووسه‌ری چیرۆکه‌ شێعری "کردلر"، هوڤانێس غۆکاسیان که‌سێک بووه‌ که‌ له‌ سه‌فاره‌تخانه‌ی شووره‌وی له‌ تاران کاری کردووه‌ و له‌ گه‌ڵ هه‌یئه‌تێک چووه‌ بۆ کوردستان و ئه‌و چیرۆکه‌ شێعره‌ به‌رهه‌می ئه‌و دیداره‌یه‌تی. له‌ "شاعرلر مجلسی"/کۆڕی شاعیرانی ئازه‌ربایجان، وه‌رگێڕانی ئه‌و شێعره‌ به‌ دره‌فشی ئه‌سپێردراوه‌ و وه‌ریگێڕاوه‌ته‌ سه‌ر زمانی ترکی ئازه‌ربایجانی.
هیوا دارین بکرێ له‌ داهاتوویه‌کی نیزیک دا زانیاری زیاتر له‌ به‌ڕێز دره‌فشی وه‌ربگرین، هه‌م له‌ سه‌ر چیرۆکه‌ شێعری "به‌سه‌رهاتی مامه‌ وحه‌سۆی مه‌نگوڕ" و هه‌م بیره‌وه‌رییه‌کانی خۆی سه‌باره‌ت به‌ هێمن و هه‌ژار و سه‌رده‌می کۆماری کوردستان و حکوومه‌تی نه‌ته‌وه‌یی ئازه‌ربایجان. لێره‌ دا،به‌ سپاسه‌وه‌ ئه‌و بابه‌ته‌ی ماڵپه‌ڕی "آذربایجان" به‌ بۆنه‌ی هه‌شتاهه‌مین ساڵی ته‌مه‌نی موزه‌فه‌ری دره‌فشی بڵاوی کردووه‌ته‌، پێشکێشی خوێنه‌ره‌وانی "ڕوانگه‌ " ده‌که‌ین.

ڕێزلێنانی هەشتا سالەیی شاعیری خەباتگێڕی ئازەربایجان موزەفەری درەفشی


ڕۆژی 28ی بەفرانباری ئه‌مساڵ ( 18ی ژانڤییه‌ی 2007) له‌ لایه‌ن ژماره‌یه‌ک له‌ ئه‌نجومه‌ن، کۆمه‌ڵه‌، و ده‌زگای کولتووری –کۆمه‌ڵایه‌تی و ئه‌ده‌بی ئازه‌ربایجان، کۆبونه‌وه‌یه‌کی گه‌وره‌ و به‌شکۆ به‌ بۆنه‌ی ڕێز گرتن له‌ 80 ساڵه‌یی موزه‌فه‌ری دره‌فشی – شاعیری تێکۆشه‌ر،خۆشناو و ناسراوی ئازه‌ربایجانی له‌ تاران به‌ڕێوه‌چوو. له‌و کۆبوونه‌وه‌یه‌ دا زۆر له‌ نووسه‌ران،شاعیران و ڕووناکبیرانی ناسراو به‌شدارییان کرد و ڕێز له‌ 60 ساڵ چالاکی شێلگیر و ماندوویی نه‌ناسانەی کولتوری – کۆمه‌ڵایه‌تی و ئه‌ده‌بی مامۆستا موزه‌فه‌ری دره‌فشی گیرا. له‌و ڕێو ڕه‌سمه‌ دا که‌ به‌پێی ده‌ستپێشخه‌ری ئه‌نجومه‌نی ئه‌ده‌بی سابیر، گۆواری ئازه‌ری، ئه‌نجومه‌نی ئه‌ده‌بی – فه‌رهه‌نگی ساهیر و... پێک هاتبوو،نووسه‌ران و شاعیرانی "دیلماج"، "خودا ئافه‌رین" و " هه‌مشه‌هری ترکی" و هه‌ڵسووڕێنه‌رانی نه‌شرییه‌ی "آیریلیق"، "گۆواری ئازه‌ری " به‌شدار بوون..

زۆر په‌یام له‌ لایه‌ن نووسه‌ران و شاعیران و لێکۆله‌ره‌وان بۆ ئه‌و دانیشتنه‌ ناردرا بوو که‌ له‌ نێویاندا ده‌کرێ ئاماژه‌ بکرێ به‌ په‌یامی نوسه‌ر و لێکۆله‌ره‌وه‌ی به‌نێوبانگی ئازه‌ربایجانی ئاغای ڕه‌حیمی ڕەئیس نیا و هه‌ر وه‌ها په‌یامی شاعیر سمایلی جه‌میلی.
ژماره‌یه‌ک له‌ ئه‌ندامانی کانوونی نووسه‌رانی ئێران و که‌سایه‌تی به‌ نێوبانگ وه‌کوو دوکتور فه‌ریبورزی ڕه‌ئیس دابا، عه‌لیڕه‌زای جه‌بباری، محه‌مه‌دعه‌لی عه‌موویی، برایمی دارابی و، شه‌ریفی فه‌راهانی له‌و کۆبونه‌وه‌یه‌ دا ئاماده‌ بوون.
ئه‌و ڕێوڕه‌سمه‌ که‌ له‌ به‌شه‌ جیاوازه‌کانی دا ده‌سته‌ی مووسیقی ئازه‌ربایجانی و له‌وان ده‌سته‌ی ئاشیقان هونه‌ری خۆیان تێدا نواند به‌ ووته‌ی دوکتور بێهزادی بێهزادی ده‌ستیپێکرد و دوای ئه‌وه‌ ژماره‌یه‌ک له‌ ڕووناکبیران، شاعیران، نووسه‌ران و لێکۆله‌ره‌وان به‌ خوێندنه‌وه‌ی شێعر و باسی هێندێک له‌ بیره‌وه‌رییه‌کانی خۆیان له‌ مه‌ڕ ئاغای دره‌فشی ووتاریان پێشکێش کرد.
له‌و گردبوونه‌وه‌یه‌دا، یایان و ئاغایان جه‌وادی هه‌یئه‌ت، هاشمی ته‌رلان، مه‌جیدی ئه‌مین موئه‌یید،گیتای دره‌فشی، ئێل ئوغلوو، سێڤدای وه‌ته‌ن سێڤه‌ر، ئێلداری موغانلی،حه‌بیبی فه‌ڕشباف ، حه‌سه‌نی ئیلدریم، عه‌زیزی موحسینی، سوێنمه‌ز، عه‌لیائی، ئه‌حمه‌دی پووری، موڕته‌زای مه‌جد فه‌ڕ، شکووهی ئانا، شه‌هره‌ک، سێل ئۆغلوو، سه‌ڵماز، که‌ریمی قوربان زاده‌، و ڕه‌حیمی کاویانی له‌و که‌سانه‌ بوون که‌ شێعریان خوێنده‌وه‌ و باسی ژیان، که‌سایه‌تی و ئافراندنه‌ هونه‌رییه‌کانی مامۆستا دره‌فشی یان کرد. ئێستا سه‌رنجی خوێنه‌ره‌وانی خۆشه‌ویست ڕاده‌کێشین بۆ سه‌ر گۆشه‌یه‌ک له‌ ژیانی پڕ له‌ هه‌وراز و نه‌وی ئاغای موزه‌فه‌ری دره‌فشی که‌ له‌ ڕێو ڕه‌سمی رێزلێنانی له‌ تاران خوێندرانه‌وه‌.

١٣٠٥
لە باکۆ هاتە دنیاوە و هێشتا زۆر منداڵ بوو لە گەڵ بنەماڵەکەی گەڕاوە نیشتمان [مەبەست ئازەربایجانی ئێرانە، وەرگێڕی کوردی].تا تەمەنی دوازدە ساڵان لە ژێر چاوەدێری و پەروەردەی بابی دابوو کە بەشێکی زۆر لە تەمەنی خۆی لە زیندانەکانی ڕەزا شا دا تێپەڕاند بوو.
١٣١٧
باوکی لە دەست دەدا و هەر لە تافی منداڵییەوە لە گەڵ دنیای کار و زەحمەت ناسیاوی پەیدا دەکا و، لەبەر ئەوەی منداڵی گەورە بووە لە ماڵێ دا ناچاردەبێ ئەرکی بەخێوکردنی خوشک و براکانی وەئەستۆ بگرێ.
١٣٢١
گوڕ و تینێکی زۆر سەبارەت بە ئەدەبییاتی ئازەربایجان لە خۆیەوە نیشان دەدا، دەست دەکا بە شێعر گوتن بە زمانی فارسی و ئازەربایجانی. شێعرەکانی تا ساڵی ١٣٢٥ی هەتاوی لە ڕۆژنامە و چاپەمەنی وەک " فەریاد"، "یەنی شرق"، "آزاد ملت"،" وطن یولوندا"، و " آذربایجان" دا چاپ دەبێ. لە سەر و بەندی یەکساڵەی حکوومەتی نەتەوەیی ئازەربایجان دا بە ئامۆژگاری " کۆڕی شاعیرانی ئازەربایجان" زۆر دەق وەردەگێڕێتە سەر زمانی ئازەربایجانی و لە چاپەمەنی جۆر بە جۆر دا چاپیان دەکا.
١٣٢٣
بە وەرگرتنی دیپڵۆم لە دانیشسەرای تەورێز دەست دەکا بە کاری مامۆستایەتی. هەر لەو سەروبەندە دا دەبێ بە ئەندامی یەک لەو حیزبانەی کە دژی ڕێژیمی پاشایەتی خەباتی دەکرد و زۆر بەگوڕ و جیدییەتی تەواوە دێتە نێو مەیدانی ملە و خەبات.
١٣٢٤
بە دەست پێکردنی بزووتنەوەی نەتەوەیی و دێمۆکڕاتیک لە ئازەربایجان و دەرکەوتتنی فیرقەی دێمۆکڕاتی ئازەربایجان لە گەڵ ئەو جووڵانەوەیە دەکەوێ و وەک فیداییەکی چەکدار لە رێزەکانی دا خەبات دەکا. لە بەر خەبات و تێکۆشانە بێ تەنەخییەکانی لە پێناو سەرخستنی جووڵانەوە شەڕەفی وەرگرتنی نیشانی ٢١ی سەرماوەزی بەردەکەوێ. هەر لەو ساڵە دا دەفتەرە شێعرێکی بە نێوی " تبریزیم " – تەورێزی من – چاپ دەکرێ.
١٣٢٥
تا سەرماوەزی ئەو ساڵە لە کاتێکدا کە جێگری سەرۆکی دانیشسەرای تەورێزبووە لە چوار چێوەی دەزگای "کۆڕی شاعیرانی ئازەربایجان" دا و هاوکاری لە گەڵ: نووسەر و شاعیری بەنێوبانگی وەک " میر مێهدی ئێعتماد"، "عەلی فیترەت"، "حوسێنی سەحاف"،" میر مێهدی چاوشی". "باڵاشی ئازەرئوغڵی"، و یەحیای شەیدا لە ڕۆژنامەی "آذربایجان" دا بابەت بڵاو دەکاتەوە.زۆر لە ووتار، شێعر و نووسینەکانی دیکەی لەو سەروبەندە دا لە ڕۆژنامەی وەک "وطن یولوندا"ش دا چاپ کراون.
لە سەرماوەزی ئەو ساڵە دا، بزووتنەوی نەتەوەیی خەڵکی ئازەربایجان بە دست ئەرتەشی شایشایانی و بە پشتیوانی ئەمەریکا دەخاک و خوێن دەگەوزێندرێ. بە دەم ئەو سەرکوتەوە، موزەفەری درەفشی یش دەگیرێ و نیزیکەی ساڵێک لە زیندانەکانی شا دا دەبێ.
١٣٢٦
لەو ساڵە دا لە زیندان دێتە دەرێ و کۆچ دەکا بۆ تاران. درێژە دەدا بە خەباتی خۆی بە دژی ڕێژیمی شایشایانی و بۆیە جارێکی دیکە ڕاوە دوو دەنرێ و بۆ ماوەی دوو ساڵ دوور دەخرێتەوە بۆ شاری ئەهواز.
١٣٢٩
لە خوزستان ژیانی پاتراوی تێدەپەڕێنێ و درێژە بە خەباتی نهێنی خۆی دەدا. لە کۆتایی ئەو ساڵە دا، لە بەر ئەوەی پۆلیس بە چالاکییەکانی دەزانێ جارێکی دیکە ڕاوەدوو دەنرێ. بە دوای ئەو ڕووداوانە دا خۆی دەشارێتەوە و لە شارەکانی تاران و زەنگان بە نێوی بەدەڵی " عەبباسی سەیرانی" دڕێژە دەدا بە ژیان و خەباتی خۆی.
١٣٣٠

تا ئەو سەر و بەندە لە چاپەمەنی و ڕۆژنامەکانی "بشریت"، " بشر آیندە" و " آذربایجان" دا کە لە تاران چاپ دەکران بە نێوی جۆر بە جۆری وەک "میمدال"، "م.بشر" و "مظفر" شێعر و ووتاری دەنووسی. لە مانگی خەرمانانی ئەو ساڵە دا دەکرێ بە بەڕێوەبەری نێوخۆیی بڵاوکراوەی "بشر آیندە" کە لە ژێر دروشمی " سڵاو لە ئازەربایجان، کە زنجیری یەخسیریی دەپسێنێ" چالاکی خۆی دەست پێکرد بوو. لەو بڵاوکراوانە دا کە بە زمانی ئازەربایجانی چاپ دەکران،شوێنەوار و نووسینەکانی شاعیران و نووسەرانی ناسراوی دیکەی وەک گەنجعەلی سەباحی،هاشمی تەرڵان، حەبیبی ساهیر،سەهەند،عەلیقوڵی کاتبی، سەعیدی مونیری و عەلی مەیسەمی بڵاو دەبوونەوە. جێی باس کردنە بە پیی ئەو زانیاریانەی بەدەستەوەن سەرنووسەری ئەو هەر سێ بڵاوکراوانە ئاغای بێهزادی بێهزادی بووە.
١٣٣٢
دوای کودەتای نگریسی ٢٨ی گەلاوێژ، موزەفەری درەفشی دیسان دەگیرێ و هەر بە نێو بەدەڵەکەی عەبباسی سەیرانی دو ساڵ لە زیندانی قەسر لە تاران تێدەپەرێنێ.
١٣٣٤
ئەو ساڵە لە زیندان بەر دەبێ و تا ساڵی ١٣٣٨ وەک شۆفێری تاکسی لە تاران کار دەکا. هەر لەو ساڵە دا دەزەوجێ و هاوکات لە گەڵ کاری شۆفێرێتی تاکسی لە زانکۆی تاران لە بواری فەلسەفە دا دەست دەکا بە خوێندن.
١٣٤٢
دوای وەرگرتنی لیسانس لە بواری "فەلسەفە" دا درێژە بە خوێندن دەدا و دوا جار لە ساڵی ١٣٤٥ی هەتاوی دەتوانێ پلەی ماستر لە "دەروونناسی و زانستە پەروەردەییەکان" دا وەدەست بێنێ.

١٣٤٥
لەو ساڵەوە موزەفەری درەفشی لە نێوەندی پەروەردەی مامۆستایان، وەک مامۆستای فەلسەفە و دەروونناسی کار دەکا. ١٥ ساڵ درێژە دەدا بەو کارە هەتا دواجار لە ساڵی ١٣٦٠ی هەتاوی لە سەر کار لا دەدرێ.
١٣٥٠
چالاکییە ئەدەبییەکانی موزەفەری درەفشی جارێکی دیکە دەست پێدەکاتەوە و بەڵام ئەو جار بەشێوەیەکی تەواو هەڵکەوتوو. ئەو هەرلەو ساڵانە دا بە یارمەتی و هاوکاری دۆستانی شاعیر و نووسەری خۆی دەست دەکا بە پێکهێنانی کۆڕو کۆمەڵی جۆر بە جۆری ئەدەبی و حەول دەدا بۆ چاپکردن و بڵاو کردنەوەی شوێنەوارەکانی خۆی. لەو سەروبەندە دا، یاران و هاوڕێیانی کولتووری – کۆمەڵایەتی و ئەدەبی موزەفەری درەفشی بریتی بوون لە شاعیران، نووسەران و کەسایەتی ناسراوی وەک بێهزادی بێهزادی،دوکتور جاوید،محەمەدعەلی ،محەمەد عەلیی مەحزون،هاشمی تەرلان، سەهەند، ئەحمەدی شایا، قافڵانتی،شەهرەک و تورک ئوغلوو.
١٣٥٧
دوای قەومانی شۆڕش لە ئێران، زەمینەیەکی لەبار بۆ چالاکی کۆمەڵایەتی و ئەدەبی- کولتووری موزەفەری درەفشی پێک دێ و ئەویش بە کەلک وەرگرتن لەو هەلومەرجە بە شێلگیریی تەواوە دەست دەکا بە چاپکردنی شوێنەوارەکانی خۆی
١٣٥٨
لەو ساڵە دا لە گەڵ ژمارەیەکی زۆر لە نووسەران، شاعیران و هونەرمەندانی ئازەربایجانی دانیشتووی تاران 'ئەنجومەنی ئازەربایجان" دا دەمەزرێنێ و دەبێ بە سەرنووسەری ئۆرگانەکەی کە هەر سێ مانگ جارێک بڵاو دەبێتەوە. هەر ئەو ساڵە کتێبێکی شێعرەکانی ئاغای درەفشی بە نێوی " تبریزیم" لە ژێر چاپ دێتە دەرێ.
١٣٦٠
موزەفەری درەفشی کە لە ماوەی ئەو ساڵانە دا، زۆری ڕۆژی تاڵ و شیرینی بە خۆیەوە دیوە، تێدەکۆشی لە هەر جۆرە دەرفەتێک بۆ چاپ و بڵاو کردنەوەی کارەکانی کەلک وەربگرێ. هەر لەو ساڵانە دا هێندێک لە شوێنەوارەکانی لە ڕۆژنامە و چاپەمەنییەکانی شاری باکۆ دا چاپ کراون و سەبارەت بە هێندێک لە کارەکانیشی، ووتاری شیکارانە و ڕەخنەگرانە نووسراون.
١٣٦٦
لە چالاکییەکانی ئەنجومەنی ئەدەبی ساهیر دا کە بەدەست ژمارەیەک لە شاعیران، نووسەران و کەسایەتییەکانی کۆمەڵایەتی- کولتووری ئازەربایجان لەوانە، هاشمی تەرلان، حەبیبی فەڕشباف، شەهرەک، ئێلداری موغانلی، حەسەنی ئیلدریم ، ئەحمەدی پووری و دوکتور لوتفی دامەزرابوو وەکوو ڕدێن سپی بەشداری دەکا.
١٣٧١
لەو ساڵە دا لە لایەن دۆستان و لایەنگرانی ئاغای درەفشی ڕێو ڕەسمێکی بەشکۆ بۆ ڕێزلێنان لە چالاکییە کۆمەڵایەتی و کوولتوورییەکانی لە شاری تەورێز بەڕێوەچوو.
١٣٧٣
مامۆستا موزەفەری درەفشی لەو ساڵە دا بە هاوکاری و هاوبەشی دۆستانی شاعیری خۆی ئاغایانی هاشمی تەرلان،ڕەحیمی کاویان، میرزای شەهرەک،عەلیی زیرەک، موهەندیس حوسێنی و کەریمی قوربان زادە "ئەنجومەنی ئەدەبی سابیر"ی پێک هێنا. ئەو لە کاتێک دا کە لە پێکهاتەی دەستەی نووسەرانی بڵاوکراوەی نێوخۆیی ئەنجومەن دابوو وەک سەرۆکی ئەنجومەنەکەش هەڵدەسووڕا.
١٣٧٨
لەو ساڵە دا کتێبی " بیرەوەرییەکانی مەنزووم"ی مامۆستا درەفشی چاپ بوو و خوێنەرەوان پێشوازییەکی زۆریان لیکرد.
١٣٨٣
سێهەمین کتێبی شێعری مامۆستا درەفشی بە نێوی " تبریز من" بە زمانی فارسی بڵاو بووەوە.
١٣٨٤
کتێبێکی تازەی دیکەی بە زمانی فارسی و بە نێوی " هجران و وصال بر بام خیال" چووە ژێر چاپ
١٣٨٥
مامۆستا درەفشی لەگەڵ ئاغای محەمەدی فاتیح ئەندامی ئەنجومەنی ئەدەبی سابیر، مەنزوومەی ئازەربایجانی کە چاپی یەکەمەکەی ئی ساڵی ١٣٢٥ی هەتاوییە و لە ماوەی ٦٠ ساڵی ڕابردوو دا دەرەتانی چاپکرانەوەی نەبوو، بردە ژێر چاپ و ئێستا ٢٨ی بەفرانباری ساڵی ١٣٨٥ی هەتاوییە. ئێمە دۆست و لایەنگری دۆزه‌ کۆمەڵایەتییەکانی ئازەربایجان،خزمەتکارانی بواری ئەدەبییات، شاعیران، نووسەران و کەسایەتییە کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکان ،بۆ ڕێز لێنان و پێپرۆزەی ٦٠ ساڵ چالاکی کۆمەڵایەتی و کولتووری ڕۆڵەی بەشەڕەفی گەلەکەمان موزەفەری درەفشی لێرە کۆ بووینەتەوە و، یەک دەنگ و بەیەکەوە دەڵێین:
ای مقدس مسکنیم! ای شانلی آذربایجان!
بیز سنینله فخر قیللیق یئر اوزونده هر زمان،
قوی وار اولسون ای وطن اصلان صفت اوغلانلارین،
اوپسون آلنیندان، آنا! اونلار سنین، سن اونلارین
[ ئەی نیشتمانی پیرۆزم! ئەی ئازەربایجانی بە شکۆ!
ئەتۆ شانازی ئێمەی لە سەر ڕووی زەوی، هەرتم لە جیهان،
ئەی نیشتمان، با ڕۆڵەکانی دلاوەرت هەتا هەتا یە بمێنن
ئەوان تەوێلی تۆ ماچ کەن و تۆش تەوێڵی ئەوان ]

Thursday, October 13, 2011

باسی کوردستان لە ڕۆژنامەی "آذربایجان" دا-٢٥، قاسمی قادریی قازی لە نەخۆشخانەی شووڕەوی لە تەورێز



باسی کوردستان لە ڕۆژنامەی "آذربایجان " دا - ٢٥
آذربایجان، ژماره‌ی ٦٦ (٣٥٥) خولی دوەم، جومعە ١ی سەرماوەزی ١٣٢٥ی هەتاوی/٢٢ی نۆڤامبری ١٩٤٦

سپاس

ئەمن قاسمی قادریی قازی لە بەر ئەوەی سەخت تووشی نەخۆشی جەرگ هاتبووم سەری زۆر دوکتورانم دا و بە تەواوی لە [چاکبوونەوە] ناهومێد ببووم.لەو دواییانە دا ڕووم لە نەخۆشخانەی شووڕەوی کرد و لە ئاکامی تەداوی ماهیرانەی دوکتور سەمەدۆف دا چاک بوومەوە،بۆیە ئەو پەڕی سپاسی خۆم نیسبەت بە بەڕێزیان دەردەبڕم و زۆریان لێ مەمنوونم.
ژمارە ٣٧٧

تێبینی: قاسمی قادریی قازی لە دامەزرێنەرانی کۆمەڵەی ژ.ک. لە مانگی ئووتی ١٩٤٥ لە نیزیک ورمێ لە گەڵ عەبدولڕەحمانی زەبیحی ، دڵشادی ڕەسووڵی و ٢ کەسی دیکە لە لایەن مەئموورانی حکوومەتی نێوەندییەوە گیران و ماوەی ٨ مانگ لە تاران لە زیندان دا بوون.
بە پێی زانیارییەک کە لە ڕۆژنامەی کوردستان دا بڵاو کراوەتەوە. لە ڕێگای هاتنەوە دا بۆ مەهاباد، قاسمی قادریی قازی لە بەر نەخۆشی لە تەورێز بە جێ ماوە:(کوردستان ژمارەی ١٩، دووشەمۆ ٦ی ڕەشەمەی ١٣٢٤/٢٥ی فێورییەی ١٩٤٦. " برایانی عەبدولڕەحمانی زەبیحی و دڵشاد کە لە پێشدا وەڵامی ئازاد بوونی ئەوانمان دابوو بە شانازێکی زۆر شەوی ٣- ١٢ – ١٣٢٤ واریدی ماڵی خۆیان بوون و چاوی برا و ئازادیخوایەکان و کەسوکاریان پێ ڕوون بوو. برا قاسمی قادری لە بەر زەعفی مەزاج چەند ڕۆژێک لە بیمارستانی شووڕەوی لە تەورێز دەمێنێتەوە، ئەم ڕۆژانە بە هوـیدی خودا دەگەڕێتەوە.لە خودا دەخوازین برا و کەسوکاری ئەم خۆشەویستانە هەمیشە بە یەکتر شاد و دڵخۆش بن.").
وەک لەو نووسینە کورتەی "آذربایجان" ڕا دەردەکەوێ، دیارە نەخۆشی قاسمی قادریی قازی لێی کۆن کردووە و دیسان ڕووی لە نەخۆشخانەی شووڕەوی کردووەتەوە. ئەم وێنەیەی لێرەدا دەیبین،بۆ یەکەمجار لە کتێبی " سێبه‌ری ئازادی " هه‌وراز و نشێوه‌کانی مێژووی خه‌باتی کۆمه‌ڵه‌ی ژێ.کاف" نووسینی که‌ماڵی عه‌بدوڵاهی، بنکه‌ی ژین، سلێمانی،2008" دا بڵاو کراوەتەوە، قاسمی قادریی قازی لە سەر تەختی نەخۆشخانەی شووڕەوی لە تەورێز نیشان دەدا و ئه‌و که‌سه‌ی له‌ ژوور سه‌رێتی محه‌مه‌دی تۆکمه‌چی له‌ ئه‌فسه‌رانی کۆماری کوردستانه‌. به‌ پێی قسه‌ی نووسه‌ری"سێبه‌ری ئازادی" ئەم وێنەیە دوای به‌ربوونی قادریی قازی له‌ زیندان واته‌ مانگی ڕەشەمەی ١٣٢٤و،له‌ کاتی که‌وتنی له‌ نه‌خۆشخانه‌ی شووڕه‌وی له‌ ته‌ورێز هه‌ڵگیراوه‌.
ڕەحمەتی مەنافی کەریمی لە کاربەدەستانی سەرەکی کۆماری کوردستان لە دوایین چاوپێکەوتنی لە گەڵ گۆواری ڕوانگە
(ژمارەی ١٥، گەلاوێژی ١٣٨٣ی هەتاوی/ ژووییەی ٢٠٠٣)، لە گەڵ شتی دیکە دا دەڵێ:
"کۆمیته‌ی ناوچه‌یی که‌ به‌ کاروباری دانیشتوانی شاری و ناکۆکییه‌کانی نێوان خه‌ڵک به‌ تایبه‌تی کاسبکاران و بازاڕییان ڕاده‌گه‌یشت و گیروگرفته‌کانی ئه‌وانی به‌ پێی توانای خۆی ڕاده‌په‌ڕاند و ئه‌ندامه‌کانی بریتی بوون له‌ قاسمی قادریی قازی، قادری موده‌ریسی،محه‌مه‌دئه‌مینی شه‌ڕه‌فی، وه‌هابی بلووریان، وه‌هابی قازی ، عه‌لی ڕیحانی، محه‌مه‌دی یاهوو مونشی ده‌فته‌ری ئه‌و کۆمیته‌یه‌ بوو و کاروباری له‌مه‌ڕ نامه‌ ئیدارییه‌کانی ڕادەپەڕاند."بەو پێیە دەردەکەوێ کە قاسمی قادریی قازی لە پێکهاتەی حیزب و کۆماریش دا بەرپرسایەتی هەبووە.

Sunday, October 2, 2011

باسی کوردستان له‌ ڕۆژنامه‌ی "آذربایجان" دا - 24 ، کورده‌کان



باسی کوردستان لە ڕۆژنامەی "آذربایجان" دا - 24
آذربایجان، ژماره‌ی 206 ، پێنجشه‌مۆ 2ی جۆزه‌ردانی 1324ی هه‌تاوی/23ی مه‌ی 1946

کورده‌کان

نووسینی ف. ب.
وه‌رگێڕان له‌ ترکی ئازه‌ربایجانییه‌وه‌: حه‌سه‌نی قازی

کوردستان به‌ به‌شێک له‌و شوێنه‌ ده‌گوترێ که‌ کورده‌کان تێیدا ده‌ژین. ڕووبه‌ری کوردستان په‌نجا هه‌زار کیلۆمێتری چوارگۆشه‌یه‌.ئه‌و ناوچه‌یه‌ له‌ باکووره‌وه‌ تا ئه‌رمه‌نستان و له‌ لای باشوره‌وه‌ تا لوڕستان درێژ ده‌بێته‌وه‌.کوردستان له‌ چیای به‌رز پێک دێ.چاندنی زه‌وی و مه‌ڕداری له‌ به‌رهه‌مه‌ سه‌ره‌کییه‌کانی کوردستانن. ... [ووشه‌یه‌ک له‌ ده‌قی ماک دا ناخوێندڕێته‌وه‌. تێبینی وه‌رگێڕ ] حاسڵی هه‌ره‌ گه‌وره‌یه‌تی، له‌ شوێنی پڕ ئاو، کاری کشتوکاڵ ده‌کرێ. کانگاکانی کوردستان بریتین له‌ ئاسن، قورقوشم، مس، قه‌ڵایی و نه‌وت. ئه‌و کانگایانه‌ زیاتر به‌ هۆی ئامرازی وه‌خت به‌سه‌رچوو و کۆن ده‌رده‌هێندرێن،

کورته‌یه‌ک له‌ مێژووی کوردستان

به‌ بێ گومان کورده‌کان هه‌زار ساڵ به‌ر له‌ زایینی مه‌سیح ده‌رکه‌وتوون. چونکه‌ یه‌کێک له‌ کتیبه‌ کۆنه‌کانی سومه‌ری سه‌ر به‌و مێژوویه‌یه‌ و، له‌وێدا هێمایان پێ کراوه‌. به‌ دڵنیایی ڕون بووته‌وه‌ کورده‌کان له‌ سه‌ده‌ی پێنجه‌م دا له سه‌ر زه‌وییه‌ شاخاوییه‌کانی ڕۆژهه‌ڵاتی لای سه‌ره‌وه‌ی چۆمی ده‌جله بوون. هه‌ر وه‌ک سه‌ده‌ی یه‌که‌م کورده‌کان به‌ هه‌موو هیممه‌ت و بوێرییه‌وه‌ سه‌ربه‌خۆیی خۆیان پاراست. به‌ڵام هێندێک جار سه‌ریان وه‌به‌ر ده‌سته‌ڵاتی هێندێک ده‌وڵه‌تی به‌هێز هێنا.ده‌وڵه‌تانی وه‌ک ئاسۆری، ئه‌رمه‌نستان، ڕۆم و ئێران. تا سه‌ده‌ی دوازده‌یه‌م ئه‌وه‌ ڕوون بووه‌ته‌وه‌ که‌ هێندێک هۆزی کورد له‌ خاکی فارسان دا بوون. به‌ له‌ به‌ر چاوگرتنی ئه‌وه‌ هێندێک له‌ مێژوو نووسان له‌و بڕوایه‌ دان‌ شایانی ساسانی ئێران به‌ ڕه‌چه‌ڵه‌ک سه‌ر به‌ لکێک له‌ ئێتنیکی کوردی بن. ئه‌و جۆره‌ی وه‌به‌ر چاو دێ له‌ سه‌رده‌می خه‌ڵیفه‌کان دا کورده‌کان له‌ خاکی خۆیانه‌وه‌ به‌ره‌و ڕۆژئاوا موهاجه‌ره‌تیان کرد بێ،له‌ زه‌مانی خه‌ڵێفه‌ به‌ هێزه‌کان دا ووڵاتی کوردستان وه‌ک خاکی دیکه‌ که‌وته‌ به‌ر ده‌سته‌ڵاتی ئیسلام و داگیرکاری و له‌ لایه‌ن ئه‌و حاکمانه‌وه‌ به‌ڕێوه‌ ده‌چوو که‌ خه‌ڵیفه‌کان دایان ده‌نان. ئه‌و سه‌روبه‌نده‌ له‌ مێژووی کوردستان پڕه‌ له‌ سه‌رهه‌لدان و جووڵانه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌یی[!!] ئازایانه‌ی گه‌لی کورد و نیشانه‌ی ئه‌وه‌یه‌ ئه‌وان هه‌میشه‌ له‌ پێناو ئازادیی خۆیان دا له‌ مله‌ و خه‌بات دا بوون. دوای که‌مبوونه‌وه‌ی هێزی حکوومه‌تی خه‌ڵیفه‌کان و ئیسلام، بۆ یه‌که‌مجار، که‌سێک له‌نێو کورده‌کان به‌ نێوی [ ووشه‌که‌ له‌ ده‌قی ماک دا ناخوێندرێته‌وه‌.وه‌رگێڕ] بوو به‌ فه‌رمانڕه‌وای گه‌له‌که‌ی خۆی.حکوومه‌ته‌که‌ی وی له‌ ساڵی 951ی زایینی دامه‌زرا و حاکمه‌که‌ بۆ خۆی به‌ سه‌رۆک هۆزی ڕاوه‌ندی داده‌ندرا.کوڕه‌کانی به‌ شه‌دادیان به‌ نێوبانگن و به‌ دوو تیره‌ دابه‌ش بوون، شه‌دادیانی ئاتی و شه‌دادیانی گه‌نجه‌.ئه‌و دوو حکوومه‌ته‌ هه‌ر دووکیان تا دوایی سه‌ده‌ی دووه‌م به‌رده‌وام بوون و مێعماریی گه‌وره‌ و باشیان له‌ دوای خۆیان به‌ یادگار به‌ جێ هێشتووه‌.
دوای ئه‌وان مه‌روانییه‌کان حکومه‌تیان دامه‌زراندووه‌.ئه‌و حکوومه‌ته له‌ حکوومه‌ته‌کانی دیکه‌ به‌نێوبانگتره‌.ئه‌و که‌سه‌ی ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌ی دامه‌زراند ئه‌بووعه‌لی کوڕی مه‌روان کوڕی دۆسته‌ک و سه‌رۆک هۆزێک بوو. شایه‌کانی ئه‌و حکوومه‌ته‌ تا ساڵی 1096 پادشایه‌تیان کرد و توانیان نیزیکه‌ی سه‌د ساڵ حکوومه‌تی خۆیان بپارێزن. ئه‌و حکوومه‌ته‌ش شوێنه‌واری مێعماری له‌ دوا به‌ جێماوه‌ که له‌ شاره‌کانی دیاربه‌کر و میافارقین [ فارقین] دروست کراون. ئێستا پاشماوه‌کانی ئه‌و حکوومه‌ته‌ له‌ ویلایه‌تی سیلوان وه‌ک فه‌رمانڕه‌وای خۆجێیی هه‌ر ماون.
له‌ سه‌ده‌ی دوازده‌هه‌م توروکومانه‌کان به‌ سه‌ر کوردستان دا فه‌رمانڕه‌واییان ده‌کرد. کورده‌کانیش له‌ ئاست تورکومانه‌کان ده‌ستیان له‌ خه‌بات و به‌ربه‌ره‌کانی هه‌ڵنه‌گرت، به‌پێچه‌وانه‌ له‌ ساڵی 1185 شه‌ڕی قورس له‌ نێوانیان دا ڕووی دا. له‌ نێوه‌ڕاست سه‌ده‌ی دوازده‌یه‌م حکوومه‌تی ئه‌ییووبی سه‌ری هه‌ڵێنا. سه‌لاحه‌دینی ئه‌ییووبی به‌ نێوبانگ سه‌ر به‌و بنه‌ماڵه‌یه‌ بوو. ئه‌و حکوومه‌ته‌ له‌ ماوه‌یه‌کی کورت دا کوردستان، سوورییه‌ و به‌شێکی عه‌ڕه‌بستانی داگیر کرد.له‌و بارو دۆخه‌ دا هێزی تورکومانه‌کان ئه‌وه‌نده‌ی دیکه‌ش لاواز بوو.له‌ به‌رایی سه‌ده‌ی شازده‌یه‌م دا کاتێک ئیمپراتۆری عوسمانی دامه‌زرا ئیدی به‌ درێژایی مێژوو کوردستان له‌ نێوان ده‌وڵه‌ته‌کانی ئێران و عوسمانی دا ده‌وری زۆر گه‌وره‌ی گێڕا. له‌وه‌ی دواوه‌ هۆز و تایفه‌کانی کوردستان میره‌کایه‌تی و پادشایه‌تیان دامه‌زراند و حکوومه‌تی عوسمانی به‌ له‌ به‌ر چاو گرتنی ئه‌و بارو دۆخه‌ و به‌ ته‌گبیر توانی کوردستان ڕازی ڕابگرێ.
له‌ سه‌ده‌ی 18 و 19 ده‌وڵه‌تی عوسمانی ته‌مای گرت سه‌ربه‌خۆیی و ئازادیی زیاتری کورده‌کان به‌ ته‌واوی له‌ نێو به‌رێ و نه‌یهێڵێ.ئه‌و سیاسه‌ته‌ بووه‌ هۆی جووڵانه‌وه‌ و سه‌رهه‌ڵدانی توند له‌ نێو کورده‌کان دا. ئه‌و جووڵانه‌وانه‌ تا ئه‌و زه‌مانی له‌ مێژووی کورد دا پێشینه‌یان نه‌بوو.دنه‌ده‌ری یه‌که‌می ئه‌و جووڵانه‌وانه‌ عه‌بدولڕه‌حمان پاشای بابان ی خه‌ڵکی سڵیمانی بوو. ئه‌و له‌ ساڵی 1812ی زایینی وه‌فاتی کردووه‌.عه‌بدولڕه‌حمان پاشا که‌لکی له‌ ڕقه‌به‌ری نێوان عوسمانی و ئێران وه‌رگرت سه‌ربه‌خۆیی کوردانی زیندوو کرده‌وه‌ به‌ڵام دواتر له‌ شه‌ڕێک دا له‌ به‌رانبه‌ر حاکمی به‌غدا تێک شکا. ئیدی به‌ دوای ئه‌وه‌ دا مێژووی کورده‌کان بریتی یه‌ له‌ جووڵانه‌وه‌ و سه‌رهه‌ڵدانی ئاوا. ئه‌وان له‌ هه‌موو بارو دۆخێکدا حه‌ولیان داوه‌ بۆ وه‌ده‌ستهێنانی سه‌ربه‌خۆیی خۆیان. له‌ به‌ر زۆر و زه‌وه‌ند بوونی ئه‌و سه‌رهه‌ڵدانانه‌ پێ ڕاناگه‌ین هه‌موویان باس بکه‌ین به‌ڵام ده‌کرێ بڵێین که‌ شه‌ڕی ڕابردووی دنیاگره‌وه‌ زه‌ره‌ری زۆر گه‌وره‌ی له‌ کورده‌کان دا. ژماره‌یه‌کی زۆریان له‌ شه‌ڕه‌کانی قوشوونی عوسمانی دا له‌ نێو چوون. مێژووی کوردستان مێژوویه‌کی زۆر شیرین و هه‌موو لایه‌نه‌یه‌. به‌شی هه‌ره‌ گرینگی ئه‌و مێژوویه‌ بریتی یه‌ له‌و جووڵانه‌وانه‌ی بۆ سه‌ربه‌خۆیی کوردستان کراون که‌ ئێمه‌ ئه‌وان له‌ بن سه‌ردێڕێکی دیکه‌ دا ده‌نووسین.

جووڵانه‌وه‌کانی سه‌ربه‌خۆیی کوردستان

له‌ شاعیرانی کورد ئه‌حمه‌دی خانی له‌ شێعرێکی دا به‌ نێوی مه‌م و زین (له‌ سه‌دی 17) باسی سه‌ربه‌خۆیی خوازی کورده‌کانی کردووه‌. جاری یه‌که‌م حه‌ولدان له‌ پێناو یه‌کگرتنی کورده‌کان له‌ هه‌موو دنیا دا له‌ به‌رایی سه‌ده‌ی نۆزده‌یه‌م دا کراوه‌. نیزیکه‌ی 49 ساڵ به‌ر له‌ ئێستا له‌ ساڵی 1897ی زایینی بۆ جاری یه‌که‌م رۆژنامه‌یه‌کی کورده‌کان به‌ نێوی "کوردستان" بڵاو کراوه‌ته‌وه‌. له‌ ساڵی 1908ی زایینی ڕووناکبیرانی کورد له‌ ئه‌سته‌نبووڵ کۆمه‌له‌یه‌کیان به‌ نێوی " کۆمه‌ڵه‌ی هێڤی" دامه‌زراند، به‌ڵام ئه‌و ڕێکخراوه‌یه‌ له‌ به‌ر یه‌ک هه‌ڵوه‌شا و دیسان له‌ ساڵی 1918 پارتییه‌ک به‌ نێوی پارتیی میللی و دواتر کۆمه‌ڵه‌ی هه‌یئه‌تی سه‌ربه‌خۆیی دامه‌زران. ئه‌و ڕێکخستنه‌ی دوایی له‌ لایه‌ن کورده‌کانه‌وه‌ ژه‌نه‌ڕاڵ شه‌ریف پاشای وه‌ک نوێنه‌ری خۆی نارد بۆ ئه‌نجومه‌نی ئاشتی. له‌ ساڵی 1920 دا، په‌یماننامه‌ی سێڤر ئیمزا کرا و له‌ ماده‌کانی 63 و 64 ی ئه‌و په‌یماننامه‌یه‌ دا ئه‌وه‌ی که‌ کورده‌کان حکوومه‌تێکی سه‌ربه‌خۆ دابمه‌زرێنن له‌ به‌رچاو گیراوه‌. به‌ڵام ئه‌و په‌یماننامه‌یه‌ وه‌دی نه‌هات و دواتر به‌ هاندانی هێندێک ده‌وڵه‌تان کورده‌کان هه‌ڵخه‌ڵه‌تان. هه‌ر چۆنێک بێ ئه‌و په‌یماننامه‌یه‌ له‌ نێو چوو و له‌ جیاتیان قه‌راردادی لۆزان ئیمزا کرا و کوردستانی له‌ نێوان چه‌ند ده‌وڵه‌تان دا دابه‌ش کرد و به‌ شێوه‌یه‌کی خائینانه‌ سه‌ربه‌خۆیی کوردستانی له‌ نێو برد، دیاره‌ زه‌ره‌ری ئه‌و هه‌ڵه‌یه‌ به‌ ئه‌ستۆی ئه‌و ووڵاتانه‌یه‌ که‌ کوردستانیان دابه‌ش کرد،به‌ڵام جووڵانه‌وه‌کانی کورده‌کان و خه‌باتی ئازایانه‌یان له‌ هه‌موو دنیا ده‌نگی داوه‌.
له‌ تێبینی 3ی ماده‌ی 38ی په‌یماننامه‌ی لۆزان دا دیاری کراوه‌ که‌ به‌ بێ له‌به‌رچاوگرتنی مه‌زه‌ب،زمان و نه‌ته‌وایه‌تی کورده‌کان ئازادییه‌کانیان ده‌درێتێ*. هه‌ڵبه‌ت ته‌نێ ترکییه‌ به‌رعۆده‌ی ئه‌و بڕیاره‌ ببوو.کورده‌کان دژی ئه‌و په‌یماننامه‌یه‌ ده‌رکه‌وتن. دوای ئه‌وه‌ی چ ئاکام له‌و ئعترازانه‌ شین نه‌بوو نائومێد نه‌بوون و بزووتنه‌وه‌یه‌کی گه‌وره‌یان وه‌ڕێ خست.له‌ ساڵی 1925 شێخ سه‌عید به‌ هێزێکی گه‌وره‌ هێرشی کرده‌ سه‌ر دیاربه‌کر و چی وای نه‌مابوو ئه‌و شاره‌ داگیر بکا.له‌و سه‌روبه‌نده‌ش دا جووڵانه‌وه‌ و ڕاپه‌ڕینی ناوچه‌یی کران به‌ڵام له‌ به‌ر نه‌بوونی ڕێکخستنێکی پته‌و و نه‌بوونی فه‌رمانده‌یه‌کی تاقانه‌ کورده‌کان تێک شکان، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، به‌ ساڵانی خایاند تا ئه‌و جووڵانه‌وانه‌ له‌ نێو بچن. له‌ ساڵی 1930 به‌ فه‌رمانده‌یی ئێحسان نووری له‌ چیای ئاگری شه‌ڕ ده‌ستی پێکرد، به‌ڵام له‌ به‌ر بارودۆخی ناله‌باری ناوچه‌که‌ له‌و جووڵانه‌وه‌یه‌ش دا کورده‌کان شکان.دیسان له‌ ساڵی 1938 له‌ چیاکانی ساسون و ده‌رسیم پێکدادانی کورده‌کان و هێزی ده‌وڵه‌تی ترکییه‌ به‌رده‌وام بوو.
له‌ عێڕاقێ ئینگلیسییه‌کان سه‌روبه‌ندێک به‌ڕێوه‌بردنی هه‌رێمی سلێمانییان دایه‌ ده‌ست کوردێک به‌ نێوی شێخ مه‌حموود. به‌ڵام شێخ مه‌حموود چه‌ند جار له‌ ئاست ئه‌وان ڕاپه‌ڕی و له‌ ساڵی 1923 ده‌وڵه‌تێکی دامه‌زراند که‌ دوای ماوه‌یه‌کی کورت له‌ نێو چوو. له‌ ساڵی 1930 به‌ پێی په‌یمانێک که‌ له‌ نێوان ئینگلیستان و عێڕاق دا به‌سترا ده‌سته‌ڵاتی به‌ربڵاوی کولتووری و ئیداری درا به‌ کورده‌کان به‌ڵام ئه‌وه‌ به‌کرده‌وه‌ چه‌تی تێکه‌وت و دژایه‌تی زۆری به‌ دوو دا هات.
هه‌موو ئه‌و کوردانه‌ی له‌ یه‌کێتی کۆماره‌کانی سۆڤییه‌ت دا ده‌ژین ده‌سته‌ڵاتی گه‌وره‌یان به‌ده‌ست هێناوه‌. ئه‌وان بۆ ماوه‌ی چه‌ند ساڵان له‌ نه‌خجه‌وان کۆمارێکی یه‌کگرتوویان پێک هێنا. به‌ڵام دوای ئه‌وه‌ی ئه‌و ووڵاته‌ به‌ ئه‌رمه‌نستانه‌وه‌ لکێندرا کۆماره‌که‌ نه‌ما، به‌ڵام مافی کولتووری و ده‌سته‌ڵاتی ئیداریی کورده‌کان هه‌ر پارێزرا.ئێستا ئێره‌وان یه‌کێک له‌ نێوه‌نده‌ هه‌ره‌ گه‌وره‌ کولتوورییه‌کانی کورده‌کانه‌.له‌وێ ژماره‌یه‌کی زۆر چاپه‌مه‌نی به‌ زمانی کوردی به‌ ڕێنووسی لاتینی بڵاو ده‌بێته‌وه‌.
له‌ ئێرانێ له‌ سه‌رده‌می حکوومه‌تی ڕه‌زا شا زوڵمێکی زۆر له‌ کورده‌کان ده‌کرا، ئه‌وه‌ پێویسته‌ ‌ دوور و درێژتر باسی لێوه‌ بکرێ.هه‌ر چۆنێک بێ له‌و ماوه‌یه‌ دا ده‌سته‌ڵاته‌ ناوچه‌ییه‌کانیان له‌نێو چوون و به‌ ژماره‌یه‌کی زۆر و به‌ پانه‌وه‌ له‌ زێدی خۆیان دوور خرانه‌وه‌. گشت ئه‌و سه‌ر و به‌ندانه‌ی که‌ کورده‌کان له‌ چاره ڕه‌شی دا ژیاون و ئه‌و هه‌موو خه‌باته‌ی که‌ له‌پێناو سه‌ر به‌خۆیی دا کردوویانه‌ و هه‌ر وه‌ها روحیه‌ی گه‌لی کورد و به‌رزی ووره‌ی بوونه‌ هۆی ئه‌وه‌ که‌ به‌ دوای ته‌واو بوونی شه‌ڕ [شه‌ڕی دووه‌می جیهانی] داوای مافه‌کانی خۆیان بکه‌ن.له‌ 25ی مارسی 1945 به‌ پێی خه‌به‌رێک نوێنه‌رانی گه‌لی کورد بیرخه‌ره‌وه‌یه‌کیان نارد بۆ گشت ده‌وڵه‌تانی ئه‌ندامی کۆنفڕانسی سانفرانسیسکۆ و تێیدا داوا کرا‌ ده‌وڵه‌تی خودموختاری کوردستان پێک بهێندرێ. له‌و بیرخه‌ره‌وه‌یه‌ دا گوتراوه‌ ئه‌و کوردانه‌ی له‌ ئێران، عێڕاق و ترکییه‌ دا هه‌ن نفووسیان نۆ میلیۆن و نیوه‌.

حه‌شیمه‌تی کورده‌کان

سه‌باره‌ت به‌ ژماره‌ی کورده‌کان هه‌ژماری وورد و دروست به‌ ده‌سته‌وه‌ نییه‌.ده‌گوترێ ژماره‌ی کورده‌کان له‌ کوردستان 8 میلیۆنه‌.هه‌ڵبه‌ت کورده‌کانی ده‌ره‌وه‌ی کوردستان له‌و هه‌ژماره‌ دا له‌به‌رچاو نه‌گیراون. له‌ سه‌دا 29ی ڕووبه‌ری ترکییه‌ و له‌ سه‌دا 25ی حه‌شیمه‌تی، له‌ سه‌دا 23ی رووبه‌ری ئێران و له‌ سه‌دا 12ی حه‌شیمه‌تی، له‌ سه‌دا 29ی ڕووبه‌ری عێڕاق و له‌ سه‌دا 28ی حه‌شیمه‌تی، ڕووبه‌ر و ئه‌و شوێنانه‌ن کورد لێیان ده‌ژین که‌ له‌ سه‌ر یه‌ک ده‌کاته‌ 8 میلیۆن و نیو نه‌فه‌ر کورد**.

زمان و ئه‌ده‌بییاتی کورده‌کان

زمانی کوردی زۆر وه‌ زمانی فارسی ده‌چێ.کوردی سێ له‌هجه‌ی سه‌ره‌کی هه‌یه‌ که‌ بریتین له‌ کورمانجی (له‌ ڕۆژئاوا و له‌ باکوور)، له‌هجه‌ی خواروو که‌ پێی ده‌ڵێن سۆرانی یان کوردیی بابانی که‌ له‌ سلێمانی باوه‌.له‌و په‌ڕی ڕۆژهه‌ڵات له‌هجه‌ی دملی یان زازا که‌‌ له‌ خارپیت و بیرچیک و ساسۆن دا ره‌واجی هه‌یه‌. ئه‌و سێ له‌هجه‌یه‌ ته‌نێ له‌ ڕووی ڕێزمان و ووشه‌وه‌ جیاوازییان هه‌یه‌. به‌شی هه‌ره‌ شیرینی ئه‌ده‌بییاتی کوردی بریتییه‌ له‌ ئه‌ده‌بییاتی زاره‌کی یان فۆلکلۆریک.نه‌قڵ،داستانی ئه‌وینداری،حه‌ماسه‌ی شه‌ڕ، شێعری سه‌ما (وێڕای جووڵاندنه‌وه‌ی به‌ده‌ن)،بریتین له‌ به‌شی هه‌ره‌ به‌رز و گرینگی فۆلکلۆری کوردی.له‌مه‌ر ئه‌ده‌بییاتی نووسراو ده‌بێ بگوترێ له‌ حاڵی حازر دا کورده‌کان بێ ئه‌وه‌ی هه‌ست به‌ ماندوویی بکه‌ن کار ده‌که‌ن بۆ یه‌کێتیی زمانه‌که‌یان. ئێستا له‌ سوورییه‌ چوار ڕۆژنامه‌ی کوردی چاپ ده‌کرێ. ئه‌و ڕۆژنامانه‌ به‌ له‌هجه‌ی کورمانجی و به‌ تیپی لاتینی بڵاو ده‌بنه‌وه‌. به‌ له‌هجه‌ی سۆرانی و به‌ تیپی عه‌ڕه‌بی له‌ عێڕاقێ سێ ڕۆژنامه‌ و گۆوار بڵاو ده‌بنه‌وه‌. له‌ یه‌کێتیی سۆڤیه‌ت کورده‌کان به‌ کورمانجی و به‌ تیپی لاتینی ڕۆژنامه‌ی زۆر باشیان هه‌یه‌.له‌ ئێرانیش چاپه‌مه‌نییه‌کانیان به‌ره‌و پێشکه‌وتن ده‌چن و له‌ ژماره‌یان زیاد ده‌بێ.

ئه‌خلاق و خه‌سڵه‌تی کورد

کورده‌کان له‌ نێو ئه‌و ئینسانانه‌ی له‌ ڕۆژهه‌ڵات دا ده‌ژین خه‌سڵه‌ت و تایبه‌تمه‌ندی به‌رزی له‌مه‌ڕ خۆیان هه‌یه‌. له‌ ناوچه‌ شاخاوییه‌کانی کورده‌کان گوڵخانه‌ی جوان و خاوێن هه‌ن. ئه‌و جۆره‌ ماڵانه‌ به‌ فه‌ڕش ده‌ ڕازێندرێنه‌وه‌. له‌و ماڵانه‌ دا میوانان به‌و په‌ڕی کراوه‌ییه‌وه‌ میواندارییان لێ ده‌کرێ. کورده‌کان سه‌رنجێکی زۆر ده‌ده‌نه‌ سه‌ر به‌خێوکردن و ئاگالێبوونی زه‌وی و زار و باغه‌کانیان.
جووتێری کورد زۆرجار له‌ هه‌وای ناله‌بار و که‌م ئاویی دا به‌رهه‌می خۆی ڕه‌نێو دێنێ و له‌و کاره‌ دا خۆی زۆر ماندوو ده‌کا. کورد به‌ر له‌ هه‌موو شتی دا شه‌ڕکه‌رێکی به‌نێو بانگه‌.ئازایه‌تی کوردان هه‌میشه‌ له‌ سه‌ر زمانانه‌.کورد زۆر به‌ هاسانی ده‌توانێ به‌رگه‌ی شه‌ڕی قورس بگرێ. کورد چه‌کێکی جوانی له‌ هه‌موو شتێکی دیکه‌ زیاتر خۆش ده‌وێ. کورده‌کان په‌ندێکی پێشینیانی به‌نێوبانگیان هه‌یه‌ که‌ ده‌ڵێ: " شه‌ڕ له‌ بێکاری چاکتره‌". کورده‌کان هه‌میشه‌ حه‌ول ده‌ده‌ن له‌ شه‌ڕ دا فیشه‌ک خه‌سار نه‌که‌ن و به‌ وه‌سیله‌ی که‌م ڕه‌قیب له‌ نێو به‌رن.دیاره‌ کورد به‌ توانان، ئه‌وان زۆر دڵپاکن وله‌ ئاست وه‌عده‌ و به‌ڵێنێکی ده‌یده‌ن به‌وه‌فان و په‌یمان شکێن نین. کورد که‌م قسه‌ ده‌کا و هیچ کاتێک خۆی وه‌پێش ناخا و حه‌زی له‌ قسه‌ی به‌تاڵ نییه‌. گشت ئه‌و ئوڕووپاییانه‌ی له‌ گه‌ڵ کورده‌کان هه‌ستاون و دانیشتوون ، باسی زیره‌کی کورده‌کانیان کردووه‌ و په‌سنی ته‌بیعه‌تی ناسکی ئه‌وانیان داوه‌ و گوتوویانه‌ کورده‌کان بۆ فێر بوونی شتێک خێرا و ووردن، بۆیه‌ زۆریش ڕق ئه‌ستوورن. کورده‌کان هه‌رچۆنێک بێ توڵه‌سه‌ندنه‌وه‌یان له‌ لێبوردن پێ باشتره‌. تۆڵه‌ ئه‌ستاندنه‌وه‌ بۆ ئه‌وان ئه‌رکێکی پیرۆزه‌.



چه‌ند تێبینی وه‌رگێر

*ده‌قی ماده‌ی 38ی په‌یماننامه‌ی لۆزان ئاوایه‌: " حکوومه‌تی ترکییه‌ به‌رعوده‌ ده‌بێ بۆ پاراستنی ته‌واو و هه‌موولایه‌نه‌ی ژیان و ئازادیی گشت دانیشتووانی ترکییه‌ به‌ بێ له‌ به‌رچاو گرتنی شوێنی له‌ دایک بوون،نه‌ته‌وایه‌تی،زمان،ڕه‌گه‌ز یان دینیان. هه‌موو دانیشتوانی ترکییه‌ بۆیان هه‌یه‌ چ له‌ ژیانی تایبه‌تی و چ له‌ کۆمه‌ڵ دا، ئازادانه‌ هه‌ر باوه‌ری یان مه‌زهه‌بێکیان هه‌یه‌ ڕه‌چاوی که‌ن، به‌و مه‌رجه‌ی ئه‌و ڕه‌چاوکردنه‌ نه‌بێته‌ هۆی ئاڵۆزاندنی نه‌زمی گشتی و ئاکاری چاک.که‌مایه‌تییه‌ ناموسوڵمانه‌کان به‌ پێی ئه‌و ڕێوشوێنانه‌ی داده‌ندرێن مافی ته‌واوی جووڵه‌ و موهاجه‌ره‌تیان هه‌یه‌ له‌ هه‌موو یان به‌شێک له‌ خاکی ووڵات دا،به‌ پێی ئه‌و ڕێوشوێنانه‌ی داده‌ندرێن که‌ ئه‌وه‌ش هه‌موو هاووڵاتیان ده‌گرێته‌وه‌.حکوومه‌تی ترکییه‌ ده‌کرێ له‌ پێناو پاراستنی به‌رگریی نه‌ته‌وه‌یی، یان بۆ پاراستنی نه‌زمی گشتی ئه‌و هه‌نگاوانه‌ هه‌ڵبهێنێته‌وه‌."

**ئاشکرایه‌ که‌ ئه‌و هه‌ژمارانه‌ی دراون یان له‌ به‌ر هه‌ڵه‌ی چاپی یان وه‌کوو دیکه‌ ته‌واو نین و زیاد کراون.