Monday, August 30, 2010

فره‌وێژیی دوای مردووان



فره‌وێژیی دوای مردووان

به‌ بۆنه‌ی کۆچی دوایی سه‌ید عوبه‌یدیلای ئه‌ییووبیان و چه‌ند بیره‌وه‌رییه‌ک

حه‌سه‌نی قازی


ڕۆژی شه‌مۆ 6ی خه‌رمانان کاک سه‌ید عوبه‌یدیلای ئه‌یووبیان دوای ته‌مه‌نێکی درێژ سه‌ری نایه‌وه‌ و دۆستان و ناسیاوانی خۆی خه‌فه‌تبارکرد.له‌و چه‌ند بابه‌تانه‌ی سه‌باره‌ت به‌ کۆچی دوایی وی‌ له‌و یه‌ک دوو ڕۆژه‌ دا لێرو له‌وێ بڵاوکراونه‌ته‌وه‌،له‌ مه‌ڕ که‌سایه‌تی،چالاکی و کاره‌کانی نه‌مر ئه‌ییووبیان گه‌لێک فره‌ وێژی کراوه‌.ئه‌وه‌ش ده‌یسه‌لمێنی له‌ کۆمه‌ڵی کورده‌واری دا هێشتا قسه‌ی بێ بنه‌ما ،به‌ پێی سۆز یان به‌ زانایی و بۆ خزمه‌ت به‌ ئامانجی تایبه‌تی هه‌ر بره‌وی هه‌یه‌.ئه‌من نه‌م ده‌ویست گورج دوو رۆژ دوای کۆچی دوایی سه‌ید عوبه‌یدیلا ئه‌م بابه‌ته‌ بڵاو بکه‌مه‌وه. به‌ڵام بڵاو کرانه‌وه‌ی ده‌قی چاوپێکه‌وتنێک له‌ گه‌ڵ به‌ڕێزی که‌ چه‌ند ساڵ له‌مه‌وپێش کراوه‌ ڕێگای دا گه‌رماوگه‌رم ئه‌م باسه‌ بێته‌ ئاراوه‌.
یه‌ک له‌و شتانه‌ی له‌و نوووسینانه‌ دا ده‌بیندرێن گه‌وره‌ کردنه‌وه‌ی ده‌وری وی له‌ کۆمه‌ڵه‌ی ژ.ک دایه‌ ، ئه‌گه‌ر له‌ جێدا ده‌ورێکی ئاوای هه‌بووبێ. له‌ ژماره‌ی 2ی گۆڤاری نیشتمان،خه‌زه‌ڵوه‌ری 1322ی هه‌تاوی، لاپه‌ڕه‌ی18 دا، شێعرێک له‌ بن سه‌ردێڕی "مناڵێکی بوێژ" بڵاو کراوه‌ته‌وه‌ و گه‌ڕێنه‌نده‌ی نێشتمان سه‌باره‌ت به‌و پارچه‌ شێعره‌ نووسیویه‌: " دیمه‌ن و هه‌وای نیشتمانی کورد ته‌بیعه‌ته‌ن زه‌وقێکی ئه‌ده‌بی که‌ مه‌خسووسی کورده‌ له‌ دڵی گه‌وره‌ و پچووکی کوردستاندا ئیجاد ده‌کا. ئه‌م هه‌ڵبه‌سته‌ی ژێروو هۆنراوه‌ی مناڵێکی 14 و 15 ساڵانه‌ی کوردیی موکوریانی یه‌، بزانن چه‌نده‌ شیرن و جوان هۆنراوه‌ته‌وه‌. ئایا نه‌ته‌وه‌یێکی مناڵی هێنده‌ نیشتمانپه‌روه‌ر و خوێن گه‌رمی هه‌بێت دوژمنه‌کانی ئه‌بێ چه‌نده‌ بێ مێشک و نه‌زان بن که‌ هێشتاش هه‌ر به‌ هیوای که‌لک لێ سه‌ندنی (استثمار) ئه‌م نه‌ته‌وه‌یه‌ بن و ددان به‌ حه‌قی مه‌شڕووعی دا نه‌هێنن." ئه‌و پارچه‌ شێعره‌ هه‌شت به‌یته‌ و به‌یتی ئاخری ئاوایه‌: "قومریا" گه‌رچی ئێسته‌ منداڵی / جوان ده‌هۆنێوه‌ شێعر و هه‌ڵبه‌ستان"، ئه‌وه‌ یه‌که‌مین و دوایین شوێنه‌واری به‌ڕێزێتی له‌ ئۆرگانی ژ.ک. دا، ئاوێ بێنه‌ و ده‌ستان بشۆ. له‌ سه‌رده‌می کۆماری کوردستان دا به‌ پێی زانیارییه‌ک که‌ له‌لایه‌ن مه‌لاعه‌بدوڵای داوودی( مه‌لا عه‌بدوڵای حه‌جۆکێ) سه‌رۆکی قوتابخانه‌ی گه‌ڵاوێژ له‌ ژماره‌ی 19ی کوردستان (6ی ڕه‌شه‌مه‌ی 1324) نووسراوه‌ هاتووه‌: که‌ سه‌ید عوبه‌یدیلا ته‌هازاده‌ له‌ گه‌ڵ دوو مامۆستای دی له‌ پۆلی ئه‌و قوتابخانه‌یه‌ ده‌رسیان گوتووه‌ته‌وه‌. سه‌باره‌ت به‌ ده‌وری سه‌ید عوبه‌یدیلا له‌ درامای " دایکی نیشتمان" دا ئاگاداری جیاواز به‌ده‌سته‌وه‌یه‌. بۆ نموونه‌ غه‌نی بلووریان له‌ "ئاڵه‌کۆک" دا باسی 12 که‌س ده‌کا که‌ له‌و نمایشته‌ دا ده‌وریان گێڕاوه‌،به‌ڵام ئه‌و لیسته‌یه‌‌ نێوی سه‌ید عوبه‌یدیلای تێدا نییه‌.

ماڵپه‌ڕێکی کوردی که‌ خۆی به‌ لایه‌نگریی له‌ داوخوازی ناسێنه‌ی نه‌ته‌وه‌ی کورد ده‌زانێ و حه‌وڵ ده‌دا بۆ له‌سه‌ر کردنه‌وه‌ی دۆزی کورد و تا ئێستا چه‌ندین نووسینی بۆ له‌قاودانی قانعی فه‌رد بڵاوکردووه‌ته‌وه، ئێستا هاتووه‌ به‌ بۆنه‌ی کۆچی دوایی کاک عوبه‌یدیلا چاوپێکه‌وتنێکی که‌ چه‌ند ساڵ له‌مه‌وبه‌ر له‌ گه‌ڵی کراوه‌ بڵاو کردووه‌ته‌وه‌ ‌،که‌ سه‌رتاپای چه‌واشه‌ کردنی مێژووی کۆمه‌ڵه‌ی ژێکافه‌ و له‌و چاوپێکه‌وتنه‌دا تاوانی ئه‌وتۆ وه‌پاڵ پێشه‌وا قازی محه‌مه‌د دراوه‌ که‌ تا ئێستا هیچ دوژمنێکی داخ له‌ دڵ قسه‌ی ئه‌وتۆی نه‌کردووه‌.
مه‌سه‌له‌ی بوونی ژ.ك. به‌ حیزبی دێمۆکرات، پێوه‌ندی له‌ گه‌ڵ شووڕه‌وی، گیرانی زه‌بیحی و 4 که‌س له‌ هاوڕێیانی ، به‌ربوونیان له‌ زیندان ، ده‌وری زه‌بیحی له‌ ژ.ک. و حیزبی دێمۆکرات دا دوای به‌ربوونی له‌ زیندان، هه‌تا ئێستا له‌ سه‌ری نووسراوه‌ و به‌شێکی زۆرله‌ لایه‌نه‌کانی ڕوون کراوه‌ته‌وه‌.بڵێی هه‌ڵسووڕێنه‌ری ئه‌و ماڵپه‌ڕه‌ ئه‌و شتانه‌ی نه‌دیبێ؟ بڵێی چاپه‌مه‌نی و کۆرو کۆمه‌ڵی کوردی که‌ به‌چاک یان به‌ به‌ خراپ له‌ دژی قسه‌کانی قانعی فه‌رد هه‌ڵوێستیان ده‌ربری، له‌ ئاست ئه‌و تاوانانه‌ی که‌ له‌و چاوپێکه‌وتنه‌‌ دا سه‌ید عوبه‌ید وه‌پاڵ پێشه‌وا قازی محه‌مه‌د داوه‌ بێده‌نگ بن؟ بڵێی حیزبه‌ دێمۆکراته‌کان که‌ به‌ حه‌ق یان به‌ ناحه‌ق خۆیان به‌ درێژه‌ده‌ری ڕێبازی کۆماری کوردستان ده‌زانن له‌وباره‌یه‌وه‌ بڵێن چێ؟ بڵێی په‌ژاک که‌ بکه‌ری ئه‌و چاوپێکه‌وتنه‌ خۆی له‌ ژێر په‌رده‌ی لایه‌نگری له‌وان ده‌شارێته‌وه‌ و بۆ شوێنه‌وونکه‌ به‌ تاریف کردنی سه‌ید عوبه‌ید له په‌ژاک کۆتایی به‌ چاوپێکه‌وتنه‌که‌ هێناوه‌. ئاماده‌ بێ به‌رپرسیی تاوان هه‌ڵبه‌ستن بۆ قازی محه‌مه‌د بخاته‌‌ سه‌ر ئه‌ستۆی خۆی؟

ووڵامی ئه‌و پرسیارانه‌ هه‌ڵده‌گرین بزانین له‌ دنیای واقعی و مه‌جازی دا چۆنیان پێوه‌ ده‌چارێن. لێره‌ دا پێم خۆشه‌ چه‌ند بیره‌وه‌رییه‌ک له‌ نه‌مرعوبه‌یدیلای ئه‌ییووبیان بگێڕمه‌وه‌ و، به‌شێک له‌ هه‌ست و کوڵی وی له‌ ئاست "کوردایه‌تی" بخه‌مه‌ ڕوو ‌.له‌ سه‌ر ده‌می ڕێژیمی شا له‌ ماوه‌ی ده‌سته‌ڵاتی کابینه‌ی موسه‌دیق،‌ له‌ ناوچه‌ی موکریان کاروچالاکی سیاسی تاڕاده‌یه‌ک نیوه‌ ئاشکرا به‌ ڕێوه‌ده‌چوو، دواتریش له‌ سه‌روبه‌ندی چاکسازی زه‌ویوزار له‌ زه‌مانی شا دا هه‌ر وا بوو.له‌ هیچ کام له‌و سه‌روبه‌ندانه‌ دا هیچ لایه‌ک، نه‌ ئه‌وانه‌ی خۆیان به‌ "کۆمۆنیست" و "چه‌پ" داده‌نا و نه‌ ئه‌وانه‌ی که‌ به‌ گشتی " کوردایه‌تیان " ده‌کرد، کاره‌کان و قسه‌کانی سه‌ید عوبه‌یدیان به‌ جیدی وه‌رنه‌ده‌گرت. دیاره‌ به‌ وه‌رگێڕانی چریکه‌ی خه‌ج و سیامه‌ند [ چریکه‌ ووشه‌یه‌که‌ نه‌مر سه‌ید عوبه‌ید بۆ "به‌یت"ی داتاشیوه‌] بۆ سه‌رزمانی فارسی و پێشکێش کردنی به‌ زانکۆی ئه‌ده‌بییاتی ته‌ورێز وه‌کوو پایاننامه‌ی ده‌ره‌جه‌ی لیسانس، ده‌توانین بڵێن سه‌ید عوبه‌ید له‌ دوای خودالێخۆشبوو دوکتور محه‌مه‌دی موکری یه‌که‌م که‌سه‌ له‌ سه‌ر به‌یتی کوردی شتی بڵاو کردبێته‌وه‌. له‌و ڕووه‌وه‌ ڕچه‌شکێن بوو و به‌ دوای ویدا له‌ زانکۆی ته‌ورێز و جێگای دیکه‌ش زۆر چت له‌ سه‌ر ئه‌ده‌بییاتی زاره‌کی کوردی بڵاو بوونه‌وه‌.
من له‌ چه‌ند بۆنه‌ دا له‌ نیزیکه‌وه‌ خودالێخۆشبوو سه‌ید عوبه‌یدم دیتووه‌ و ته‌نانه‌ت حه‌ولم دا بۆ پێش فرۆش کردنی یه‌کێک له‌ کتێبه‌کانی که‌ له‌ خواره‌وه‌ چێرۆکه‌که‌ی ده‌گێڕمه‌وه‌. له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی لایه‌نه‌ سیاسییه‌کان و ئه‌وانه‌ی کاری ته‌شکیلاتیان ده‌کرد وه‌خۆیان نه‌ده‌کرد، هه‌میشه‌ به‌ پێچه‌وانه‌ی ته‌وژمی ئاو مه‌له‌ی ده‌کرد، ئه‌و ده‌می که‌ گوێزرابووه‌وه‌ بۆ زانکۆی ئیسفه‌هان جارێک به‌ سه‌ردان هاتبوو بۆ تاران و له‌و ماوه‌یه‌ دا چه‌ند جارێک چاوم پێی که‌وت، به‌ شێوه‌یه‌ک ‌ حاڵه‌تی پارانۆیا و دڕدۆنگی له‌ قسه‌کانی و له‌ ئاکاری به‌دی ده‌کرا.ڕێستۆرانێکی ئازه‌ربایجانی له‌ خیابانی ئه‌سته‌نبووڵی تارانی پێ باش بوو بۆ نان لێ خواردن و چه‌ندیان جار من و چه‌ند که‌سی دیکه‌ له‌وێ چاومان پێی که‌وت و نانمان له‌گه‌ڵ خوارد. پێکێشی ده‌کرد جگه‌ له‌ ڤۆدکا که‌ ڕه‌نگی سپییه‌ نابێ هیچ مه‌شرووبێکی دیکه‌ بخورێته‌وه‌، چونکه‌ له‌وانه‌یه‌ ژارمان بۆ تێکه‌ن و سه‌ده‌مه‌مان پێ بگا. که‌ له‌ خواردن و خواردنه‌وه‌ ته‌واو ده‌بووین ده‌یگوت ده‌بێ هه‌تا به‌ر ده‌رگای ماڵ له‌ گه‌ڵتان بێمه‌وه‌ و شه‌وه‌ و له‌ شاری غه‌ریبین. له‌ گه‌ڵمان ده‌هات، ئه‌وجار ئێمه‌ تا به‌رده‌رگای ئه‌و هوتێله‌ی لێی دابه‌زیبوو ده‌چووینه‌وه‌. چاکم وه‌بیر دێ جارێکیان تا ئه‌وه‌ی قه‌ناعه‌تی پێ بێنین که‌ هیچ کێشه‌یه‌ک نییه‌ و هه‌ر که‌س ده‌توانێ بچێته‌وه‌ شوێنی خۆی وه‌ختابوو تاو هه‌ڵبێ. له‌ تاران له‌ ماڵی خزمێکمان کورێکی مێرمنداڵ کاری ده‌کرد که‌ له‌ دێیه‌کی کوردستانه‌وه‌ هێنابوویان و نێوی "کاکه‌ مه‌م" بوو. سه‌ید عوبه‌ید که‌ ئه‌وه‌ی بیست به‌ڕاستی شاگه‌شکه‌ بوو، له‌ تاران که‌سێک بێ و نێوی "کاکه‌مه‌م" بێ، ئه‌وه‌ش له‌ به‌ر ئه‌و شوێنه‌ی بوو که‌ به‌یتی "مه‌م و زین" و وه‌رگێڕانی بۆ سه‌ر زمانی فارسی له‌ سه‌ری دانابوو.له‌ به‌ر دژایه‌تی بیروڕای چه‌پی، ئه‌وده‌می زۆر جار ده‌یگوت " کۆمۆنیزم ئیسلامی عه‌سره‌" ئه‌وه‌ش وه‌ک ناڕه‌زایه‌تییه‌ک له‌ کاردانه‌وه‌ی کۆمه‌ڵایه‌تی هه‌ردووکیان. ئه‌وکاته‌ی که‌ کتێبی "سوڵتان سه‌لاحه‌دینی ئه‌ییووبی" نووسیبوو بۆ ئه‌وه‌ی بتوانێ خه‌رجی چاپی ئاماده‌ بکا، قه‌بزی پێش فرۆشی ئاماده‌ کردبوو،
ئه‌من نیزیکه‌ی 50- 100 قه‌بزم وه‌رگرت و به‌ڵێنیم دایه‌ به‌ زوویی خوردیان که‌مه‌وه‌. له‌ سه‌فه‌ر و سه‌ردانێک دا بۆ دیوه‌خانی یه‌ک له‌ ئاغاوه‌تی به‌ نێوبانگی ده‌ورو به‌ری بۆکان که‌ ژماره‌یه‌کی زۆر له‌ مه‌جلیسه‌که‌ دا بوون ، قه‌بزی پێش فرۆشم له‌ نێو هێندێک له‌ حازران دا بڵاو کرده‌وه‌ و ژماره‌یه‌کی چاکم لێ فرۆشت، به‌ڵام له‌ پڕ یه‌ک له‌ ئاماده‌ بووان که‌ دیاربوو ئه‌زموونی باشی له‌ کاک عوبه‌ید نه‌بوو، گوتی داده‌ی ئه‌وقه‌بزانه‌م ده‌نێ، ئه‌من تازه‌ پووڵم داوه‌ به‌ڵام قه‌بزی خۆم ده‌درێنم، چونکه‌ بێ ئه‌وه‌ی کتێبه‌که‌م دیبێ، ده‌زانم چی نووسیوه‌، بێ گومان حه‌ولی داوه‌ ڕه‌گ و ڕه‌چه‌ڵه‌کی خۆی به‌رێته‌وه‌ سه‌ر سه‌لاحه‌دینی ئه‌ییووبی و له‌ پێش چاوی هه‌موان قه‌بزه‌که‌ی ذڕاند.
ئه‌و ده‌می کاک عوبه‌ید له‌ به‌ر سوێی زۆری بۆ زمانی کوردی دروشمێکی هه‌بوو، ده‌یگوت " به‌کوردی جنێویشت پێ بده‌ن هه‌ر خۆشه‌"، په‌تیگه‌رییه‌کی ئاوای له‌ زماندا ده‌کرد هه‌ر نه‌بێته‌وه‌. ئه‌گه‌ر له‌ ته‌ورێز ئه‌حمه‌دی که‌سره‌وی که‌ زه‌مانێک ئاڵای پاک کردنه‌وه‌ی زمانی فارسی له‌ ووشه‌ و بێژه‌ی عه‌ڕه‌بی هه‌ڵکرد بوو، بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ کۆڕوکۆمه‌ڵێکی له‌ ده‌وری خۆی کۆ کردبووه‌وه‌ و به‌ به‌رده‌وامی به‌ بڵاو کردنه‌وه‌ی ووشه‌ و بابه‌تی تازه‌کووره‌ی که‌ دایڕشتبوون حه‌ولی بڵاوبوونه‌ و جیگیر بوونی ده‌دان، کاری په‌تیگه‌ری ڕه‌حمه‌تی ئه‌ییوبیان له‌ زمانی کوردی دا به‌ته‌واوی تاقانه‌ بووه‌ و ئه‌وه‌ی دایڕشتووه‌ که‌م واهه‌یه‌ که‌سی دیکه‌ به‌کاری هێنابێ.
‌هه‌ژاری موکریانی له‌ قه‌سیده‌ درێژه‌که‌ی " به‌ره‌و موکریان " دا یه‌ک دوو لاتاوی به‌ سه‌ید عوبه‌ید و برای هه‌ره‌ گه‌وره‌ی که‌ یه‌کێک له‌ کادره‌ هه‌ڵسووڕاوه‌کانی سه‌رده‌می کۆمار و وه‌زیری بێهداری حکوومه‌تی نه‌ته‌وه‌یی کوردستان بووه‌، داداوه. دیاره‌ ئه‌وه‌ له‌ سه‌روبه‌ندێک دابوو که‌ شه‌هیدی نه‌مر دوکتور سادقی شه‌ڕه‌فکه‌ندی، برای هه‌ژار، له‌ گه‌ڵ خوشکی سه‌ید عوبه‌ید زه‌واجی کردبوو. سه‌ید عوبه‌ید که‌ به‌و چه‌ند به‌یته‌ شێعره‌ی هه‌ژار زۆر تووڕه‌ ببوو و وڵامیشی بۆ نووسیبووه‌وه‌، له‌ به‌ر ذردۆنگ بوونی خۆی ئه‌وه‌ی به‌ کاکه‌ و براله‌ی ساواک داده‌نا،ده‌یگوت ته‌ماشای دوژمن له‌ لایه‌که‌وه‌ کارێکی ئاوا ده‌کا هه‌ژار شێعری ئاوا بۆ ئێمه‌ دانێ و له‌ لایه‌کی دیکه‌شه‌وه‌ برایه‌که‌ی خوشکی من بخوازێ. کاک سادقی شه‌ره‌فکه‌ندیش دیاره‌ نه‌ک له‌و پێوه‌ندییه‌ دا که‌ باسی سه‌ید عوبه‌ید ده‌هاته‌ گۆڕێ. ده‌یگوت بابه‌ ئه‌و هه‌ر (ژ.ک.) ه‌، قه‌دیم ژیانی کورد بووه‌ به‌ڵام ئێستا لایه‌نگری ژن و کۆنیاکه‌.کورد ده‌ڵێن دوای مردووان ڕه‌حمه‌ت چاکه‌ و منیش ئه‌م نووسینه به‌ ڕه‌حمه‌ت ناردن بۆ ڕه‌وانی پاکی کاک عوبه‌ید کۆتایی پێ ده‌هێنم.

دووشه‌مۆ 30ی ئووتی 2010

* وێنه‌ی نه‌مر سه‌ید عوبه‌یدیلای ئه‌ییووبیان له‌ تۆڕی فه‌یسبووک به‌ سپاسه‌وه‌ له‌ مه‌کۆی کاک سۆرانی یاهوو وه‌رگیراوه‌

Thursday, August 26, 2010

مێژوو، ڕاستی و به‌ڵگه‌



مێژوو، ڕاستی و به‌ڵگه‌

دوکتور هاشمی ئه‌حمه‌د زاده‌
سه‌رۆکی نێوه‌ندیی لێکۆڵینه‌وه‌ی کوردی له‌ زانکۆی ئێگزێتر- بریتانیا

لە ماوەی دوو هەفتەی ڕابردوودا و دوابه‌دوای بڵاوبوونەوەی چاوپێکەوتنێکی گۆڤاری لڤین لەگەڵ “مێژوونووسێک”دا، کۆمەڵێک بابەتی جۆراجۆر لە میدیای کوردیدا وەک دژکردەوەیەک بە ناوەرۆکی ئەم چاوپێکەوتنە بڵاوبوونەوە کە لە زۆر بارەوە سەرنجڕاکێشن.1

ئەم بابەتانە لەلایەن ڕۆژنامەنووسان، چالاکانی سیاسی و تەنانەت ڕێبەرانی سیاسییەوە ورووژێندران و هەوڵی سەرەکی وێدەچێت ئەوە بووبێت کە قسەکانی ئەو “مێژوونووسە” وەدرۆ بخەنەوە و بڵێن ئەم کابرایە ڕاست ناکات و بە واتایەکی تر مێژوو چەواشە دەکات. کابرای “مێژوونووسیش” وەک بڵێی “بەڵگەی ڕاستگۆیی” لە زانکۆیەیکی ڕۆژاوایی، هەڵبەت دیار نییە کام زانکۆ، لە گیرفاندا بێت، بە غروورێکی زۆرەوە پۆزی “ئاکادێمیک”بوون لێدەدات و قسە لە “دەهەزار سەنەد” بە “ئەمریکایی، ئینگلیز و عەرەب و فارسەوە” دەکات کە “ئاماژە بەوە دەکەن کاتێک لە ساڵی ١٩٦٠ کە عەشیرەتەکان لە دەشتی هەولێر دەستیان پێکرد، ساواک وتی دەبێت مەلا مستەفا ببێت بە رەمزی ئەم شۆڕشە و ساواک حیمایەتی ئەم شۆڕشەی کرد”. هەبوونی ئەم “سەنەدانە” کە “مێژوونووس” هەموویانی بینیوە ئەو باوەڕەی لا درووست کردووە کە ڕاستی هەر لای ئەوە و ئەو “مێژوونووسە و قسەیەکی تازەی پێیە” و “لەوانە نییە مێژوو بە دڵی دەسەڵات بنووسێتەوە”. بە باوەڕی من بۆ مرۆڤێکی شارەزا بە باسی مێژوویی و تیۆرییەکانی، هەر ئەم ئاماژە کورتە بەو چاوپێکەوتنە بەسە بۆ هەڵدانەوەی پەردە لەسەر نائاکادێمیبوونی ئەم شێوە ڕوانینە. من لەم وتارە کورتەدا هەوڵ دەدەم باس لە پێوەندیی نێوان بەڵگە، ڕاستی و مێژوو بکەم و تیشک بخەمە سەر چلۆنایەتیی کارکردی ئەم پێوەندییە لە ڕوانگەی باوترین تیۆرییەکانی مێژوونووسییەوە لە چل ساڵی ڕابردوودا.

2 مەبەستی سەرەکی من لەم کارە ئەوەیە بە ئاماژەکردن بە تایبەتمەندییەکانی باوی لێکۆڵینەوەی ئاکادێمیک و دەستکەوتە تیۆرییەکانی ئەم بوارە، بەر بە هەژاریی تێگەیشتنی مێژوویی و تێگەیشتن لە مێژوو وەک دیسیپلینێک بگیرێت. 3 پێویست بە گوتن ناکات کە بە هیچ شێوەیەک مەبەست ئەوە نییە مافی هیچ کەسێک لە دەربڕێنی بیر و بۆچوونی خۆیدا پێشل بکرێت و ئازادیی دەربڕینی بیر و ڕا پرەنسیپێکی حاشاهەڵنەگرە.
بەڵام ئەو کاتەی قسە لەسەر ئاکادێمیکبوون دەکرێت دەبێ هەموو مەرجەکانی شێوازی و هزری و ئەخلاقیی کاری ئاکادێمیک ڕەچاو بکرێن و لادان لەم مەرجانە و شێواندنی بنەماکانی کاری لێکۆڵینەوە نابێت چاوپۆشییان لێ بکرێت. بەمجۆرە مەبەستی ئەم نووسینە تەنیا پارێزگارییە لە دیسیپلینەکانی کاری لێکۆکۆڵینەوە و وەبیرخستنەوەیان.

مێژووی هاوچەرخی بزووتنەوەی نەتەوەیی کورد لە سەرەتاکانی سەدەی ڕابردووەوە یەک لەو بوارانە بووە کە سەرنجی گەلێک لێکۆلەرەوەی بیانی و ناوخۆیی ڕاکێشاوە و لەم بارەوە گەلێک لێکۆڵینەوە لە ئاستی جۆراجۆردا کراون و بڵاو بوونەتەوە. وەک نموونە مرۆڤ دەتوانێ ئاماژە بە وادی جوەیدە، ڕۆبێرت ئولسۆن، مارتین ڤان بڕاونێسن، جەمال نەبەز، دێنیز ناتالی، کەمال مەزهەر، لازارێڤ، بورهان یاسین، دێیڤید ڕۆمانۆ، ئەنوەر سوڵتانی، عەبباس وەلی، حەسەن قازی، کریس کۆچێرا، مەحموودی مەلا عیززەت، ژیرارد شالیان، دێیڤید مەکداوڵ و ... بکات.

لە توێژینەوەی هەموو ئەم کەسایەتییانە دا ئاماژەی ورد بە شۆڕشی کورد لە دەیەی شێستی سەدەی بیستەمدا کراوە و لە بەرهەمی زۆر لەم لێکۆلەرەوانەدا کۆمەڵێک بەڵگە و سەنەدی مێژوویی کە لە ناوەندە ئارشیڤی و زانستییەکانی ڕۆژاوادا پارێزراون وەک سەرچاوە کەڵکیان لێ وەرگیراوە. تێکڕای ئەم لێکۆلەرەوانە بۆچوون و لێکدانەوەی خۆیان بە کەڵکوەرگرتن لە بەڵگەگەلی مێژوویی دەسلمێنن و زۆربەشیان لە زانکۆ بەناوبانگەکانی دونیادا دەرسیان گوتووەتەوە و هێندێکیان ئێستاش هەر خەریکی ئەم کارەن. بۆ لێکۆلەرەوەیەکی جیددی کە بیەوێت لە بارەی ئەم دەورەیە لە مێژووی کورد لێکۆڵینەوە بکات خوێندنەوەی سەرجەمی ئەم کارانە وەک پێداویستییەکی حاشاهەڵنەگر خۆی دەسەپێنێت و هیچ سەرپەرشتیارێکی ئاکادێمی ئیزن بە خوێندکارەکەی نادات بە بێ ئاگاداریی لەم سەرچاوانە لە هەمان بواردا لێکۆڵینەوە بکات. بە واتایەکی تر شەرتی سەرەکیی لێکۆڵینەوە لە هەر بوارێکدا ئەوەیە کە لێکۆلەرەوە شارەزایی تەواوی لەگەڵ لێکۆڵینەوەکانی بەر لە خۆی هەبێت و بە ئاماژەی ڕاستەوخۆ بەو کارانەی کە کراون پێش بە دووبارەبوونەوە بگرێت و دواجار جیاوازییەکانی شێوازی و تیۆری و سەرچاوەیی خۆی لەگەڵ توێژینەوەکانی بەر لە خۆی دەستنیشان بکات و بڵێت کە چ شتێکی نوێ دەخاتە سەر لێکۆڵینەوەکانی پێشتر. ئەم کارە تا ڕادەیه‌ک گرنگە کە لە هەموو لێکۆڵینەوەیەکی جیددیدا هەر لە سەرەتای لێکۆڵینەوەکەدا بەشێک تەرخان دەکرێت بە پێداچوونەوەی ئەدەبییاتی (literature review) پێشوو لەبارەی بواری لێکۆڵینەوەکەدا. لێرەدا پرس ئەوەیە بۆچی هیچ کام لەم لێکۆلەرەوانەی پێشتر ئاماژەم بە ناوەکانیان کرد، لە بارەی شۆڕشی کورد لە دەیەی شێستی سەدەی ڕابردوودا شتێکیان نەگوتووە کە لەگەڵ “لێکۆڵینەوەی تازەی” “مێژوونووسی” تازەپێگەیشتووی میوانی گۆڤاری لڤین یەک بگرێتەوە. تۆ بڵێی هەر ئەم مێژوونووسە دەستی بەم بەڵگانە راگەیشتبێت و ئەوانی تر لە بینینیان بێبەش بووبن؟ بەرهەمی بەپێز و توانایی سەلمێندراوی لانی کەم هێندێک لە ڵیکۆلەرەوانی ئاماژەپێکراو وەڵامێکی نەرێنی بەم پرسە دەداتەوە. کە واتە دەبێ ڕاز و ڕەمزی ئەم “دۆزینەوە” “تازە” و بێوێنەیە چی بێت کە “مێژوونووسی” ئێمە توانیبێتی پێشکەشی “مێژوو”ی بکات؟ دەبێت کام پالپشت و ڕێنیشاندەری تیۆریک و شێوازیی و بابەتییانە ئەم ئاستە لە دڵنیایی بە “مێژوونووسی” ئێمە بەخشیبێت کە ئاوا مێژوو بخوێنێتەوە و تاجی “سەربەخۆیی” و “بێلایەنی” لەسەر خۆی بنێت؟ ئایا کتێبی کورد و کوردستان لە بەڵگەنامە نهێنییەکانی بەریتانیادا کە کەمال مەزهەر نووسیوێتی و بە پاڵپشتی “سەدان هەزار بەڵگەنامەی نهێنی” دەڵیت کە “مێژووی هاوچەرخی نەتەوەی کورد بە خەباتی بارزانی و بارزانییەکان ڕازاوەتەوە” دەبێ چ جیاوازییەکی بەڵگەییانەی هەبێت لەگەڵ ئەو بەڵگانەی کە “مێژوونووسی” ئێمە قسەیان لێوە دەکات؟ ئایا ئەم جیاوازییە بنەڕەتییە لە هەڵوێست و دەرەنجامی ئەم دوو کەسە لە خوێندنەوەی ئەم بەڵگەنامانە ئەو ڕاستییە ناسەلمێنێت کە جیاوازیی ئەنجامەکان نەک لەسەر بنەمای بەڵگەنامەکان بەڵکو لەسەر بنەمای شێوە خوێندنەوەی بەڵگەنامەکانە؟

بۆ وەڵامی ئەم پرسیارانە پێویستە ئاوڕێکی خێرا لە تیۆرییەکانی مێژوونووسی بدەینەوە تا بۆمان دەرکەوێت ئەوە نەک “بەڵگەنامەکانن” کە بە تەنیایی “ڕاستی”ی مێژوو بۆ ئێمە دەسەلمێنن، بەڵکو کۆمەڵێک هۆکاری ترن کە خوێندنەوەی جیاواز لە “بەڵگەنامەکان” بەسەر “مێژوونووسدا” دەسەپێنن. لەبەر تایبەتمەندیی نووسینی وتار و پێویستیی بەرتەسککردنەوەی بابەت هەوڵی سەرەکی ئەوەیە کە تەنیا باس لەو ڕێبازە سەرەکییانەی مێژوونووسی بکرێت کە لە هەلومەرجی ئێستادا لە ناوەندە ئاکادێمییەکانی ڕۆژاوادا باون و لە باسکردنی دیرۆکی مێژوونووسی و بنجوبنەوانی خۆ بپارێزرێت. باس لەسەر مێژوو وەک دیسیپلینێک و جیاوازیی ئەم دیسیپلینە لەگەڵ جۆرەکانی تری گێڕانەوەدا پێشینەیەکی زۆر کۆنی هەیە. لە کاتێکدا لە شێوازە جۆراجۆرەکانی گێڕانەوەی وەک ئەفسانە، گۆرانی، فۆلکلۆر، حەکایەت، شیعر، بەیت و حەیراندا جێپێی مێژوو بە بەردەوامی دیارە، مێژوو بۆخۆی وەک دیسیپلینێک هەر لە سەرەتای ئامادەیی مێژوونووسان لە بەستێنی گوتاریدا بانگەشەی سەربەخۆیی و جیاوازیی خۆی لە دیسیپلینەکانی تر کردووە. مێژوونووسی یۆنانی، توسیدید، نزیکەی دووهەزار و پێنجسەد ساڵ لەمەوبەر لە کتێبەکەی خۆیدا سەبارەت بە شەڕی پێلۆپۆنیزدا دەڵیت کە شاعیران و کەسانی تر گێڕانەوەی هەڵە و خەیاڵی لەم شەڕە تۆمار دەکەن و مەبەستی ئەو لە نووسینی ئەم کتێبە ئەوەیە ڕووداوەکان بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ و ئەمیندارانە تۆمار بکات. ئەگەر ئەمە وەک سەرەتایەک بۆ جیاکردنەوەی گێڕانەوەی مێژوویی لە شێوەکانی تری گێڕانەوە دابنێین، لەم ماوە دوور و درێژەدا ئەم باس و خواستە لەسەر سرووشتی گێڕانەوە و بێلایەنبوونی هەردەم بەردەوام بووە. لەڕاستیدا مێژوو وەک بوارێکی ناسین هەر لە سەردەمی ئانتیکەوە گرێدراوی هەلومەرجی ژیانی مرۆڤ بووە و بۆ ئاراستەکردنی ئەم دیسیپلینە ڕێبازی جۆراجۆر و زۆر جاران دژبەیەک بەکار هێندراون. بەڵام ڕەنگە مرۆڤ بتوانێت پێشینەی ئەم باسانە و شێوەی ڕەنگدانەوەیان لە تیۆرییەکانی مێژوونووسیی ئەم سەردەمدا بە سانایی لەو باس و خواسانەدا ببینێتەوە کە لە چەند دەیەی ڕابردوودا لەئارادا بوونە.

لە چەند دەیەی ڕابردوودا لە زانکۆکانی ڕۆژاوا باسی لەمێژینەی پێناسە و چیبوونی مێژوو گوڕ و تینێکی زیاتر لە جارانی بەخۆیەوە بینیوە و پرسگەلی مێژوو هونەرە یان زانست، مێژوو گێڕانەوەی “ڕاستییەکان”ە یاخود گێڕانەوەی خەیاڵئامێزی ڕووداوەکانە، زیاتر خراونەتە بەرباس.
بەگوێرەی زانینناسیی پسپۆڕانی مێژوو و تیۆرییە ڕێنوێنەکانی هەر مێژوونووسێک، وەڵامی ئەم پرسیارانە لە یەکتر جیاوازن. لە دەیەی شێستی سەدەی بیستەمدا دوو کتێبی بەناوبانگ لە بارەی پرسی لێکۆڵینەوەی مێژوویی بڵاو بوونەوە کە هەتا ئێستاش دوو جەمسەری جیاواز لە زانستی مێژوودا نوێنەرایەتی دەکەن و کەم مێژوونووس و خوێندکاری بواری مێژوو توانیوییانە خۆیان لە پێکهاتە تیۆرییەکانی ئەم دوو بەرهەمە ببوێرن. تەنانەت ئەو کەسانەیش کە دواتر قسە و بۆچوونێکی نوێیان هێنایە بەستێنی مێژوونووسی، بەشێک لە باسەکانیان تەرخانی پەژراندن یان بەرپەرچدانەوەی ناوەرۆکی ئەم دوو کتێبە کردووە. کتێبی یەکەم، مێژوو چییە؟ (؟What is History)، بەرهەمی ئی. ئێج کار بوو کە لە ساڵی ١٩٦١دا بڵاوبۆوە. کاکڵەی بۆچوونی ئی. ئێچ. کار ئەوەیە کە هەر نووسراوەیەک لەسەر مێژوو لە هەنگاوی یەکەمدا دەرەنجامی ئەو سەردەمەیە کە نووسینەکە تێیدا بەرهەم هاتووە. کەسایەتیی و تایبەتمەندییەکانی مێژوونووس بۆ ئی. ئێچ. کار ئەوەندە گرنگن کە بە باوەڕی ئەو مرۆڤ بەر لە خوێندنەوەی هەر بەرهەمێکی مێژوویی دەبێت سەرەتا لە خودی مێژوونووسەکە بکۆڵێتەوە و بزانێت کێیە و لە چ سەردەمێکدا ژیاوە. هەرچەند بۆ ئی. ئێچ. کار “ڕاستی”ی مێژوویی شتێکە بوونی هەیە، بەڵام دواجار ئەو لە ئاست دۆزینەوەی ئەم “ڕاستییە”دا بۆچوونێکی یەکجار ڕێژەییانەی هەیە و گومان دەخاتە سەر بەرهەستبوون و بێلایەنبوونی دۆزینەوەی “ڕاستی”.

بە باوەڕی کار ڕووداوی مێژوویی هەتا ئەو کاتەی لەلایەن مێژوونووسێکەوە لێی نەکۆڵدرێتەوە و بنکۆڵ نەکرێت نابێتە فاکتی مێژوویی، ئەگەرچی لە دەرەوەی زەینی مێژوونووسدا ئامادەییشی هەبووبێت. کار جیاوازییەک لە نێوان فاکت و بەڵگەدا دادەنێت. بە باوەڕی کار دروستە کە فاکت وەک شتێکی سەربەخۆ بوونی هەیە، بەڵام فاکت بە تەنیایی ناتوانێت وەک بەڵگە بۆ باسێکی تایبەت دەکار بێندرێت. تەنیا کاتێک مێژوونووس لە فاکتێک دەکۆڵێتەوە و وەک پاڵپشتی خوێندنەوە و ڕاڤەیەکی دیاریکراو بۆ ڕووداوەکانی ڕابردوو دەکاری دێنێت، فاکتەکە دەبێت بە بەڵگەیەک و یارمەتیدەری باسێک و پاڵپشتی بۆچوونێک.
کارتێکەریی بیر و باوەڕی مارکسیستیی ئی. ئێچ. کار لەسەر مێژوونووسیی ئەو بە ئاشکرایی دیارە و هەر بۆیەشە لێکدانەوەی هەلومەرجی کۆمەڵایەتی و سیاسیی هەر سەردەمێک لایەنێکی گرنگی مێژوونووسیی ئەو پێک دێنێت.

شەش ساڵ دوای بەرهەمەکەی ئی. ئێچ. کار کتێبێکی تر لەسەر مێژوونووسی بڵاو بووەوە بە ناوی کردەی مێژوو (The practice of History) لە نووسینی سێر جێفری ئیلتن. لە ڕوانگەی ئیلتنەوە مێژوونووس توانایی دۆزینەوەی ڕاستیی هەیە و دەتوانێت بە لێکۆڵینەوە لە ڕووداوەکانی ڕابردوو ڕاستیی بەرهەست و بێلایەنانەی ڕووداو یاخود کەسایەتییەک دەستنیشان بکات. هەروەها ئیلتن پێیوایە مێژوونووس بە پشتیوانیی سەرچاوە مێژووییەکان دەتوانێت خۆی لە کارتێکەریی ئایدۆلۆژیا دەرباز بکات و لایەنی ڕاستەقینەی ڕووداوێکی مێژوویی ئاشكرا بکات. هەڵبەت، سەرەڕای ئەم باوەڕە، ئیلتن دواجار پێیوایە ڕاستی وەک قەڵایەک وایە و مێژوونووس تەنیا دەتوانێت لە قەڵای ڕاستی نزیک بێتەوە، بێ ئەوەی بتوانێت بە تەواوی قەڵاکە داگیر بکات.

خاڵی گرنگ لە باوەڕی ئیلتندا ئەوەیە کە فاکتی مێژوویی لە دەرەوەی زەینی مێژوونووسدا بە شێوەیەکی سەربخۆ ئامادەیە و مێژوونووس ئیمکانی دۆزینەوەی ئەم فاکتە مێژووییەی هەیە. بۆچوونی کار و ئیلتن سەرەڕای جیاوازییە بنەڕەتییەکانیان وەک دوو بۆچوونی باو لە مێژوونووسیدا خاوەنی پێگەی دیار و بەرچاون. مێژوونووسیی بەراوردی وەک یەک لە قوتابخانەکانی مێژوونووسی، زۆرجاران بە بەراوردکردنی لێکۆڵینەوەکانی ئەنجامدراو بەپێی ئەم بۆچوونانە هەوڵ دەدات زیاتر لە ڕاستەقینەی مێژوویی نزیک ببێتەوە.

لە کۆتایی شێستەکانی سەدەی بیستەمەوە کۆمەڵێک تیۆریی تازەی وەک نیشانەناسی، پاشبنەماخوازی، مێژووخوازیی نوێ و ماتریالیزمی فەرهەنگی، لە بوارە جیاوازەکانی زانستە مرۆڤی و کۆمەڵایەتییەکاندا سەریان هەڵدا و بیر و بۆچوونی کەسانی وەک لویی ئالتوسێر، ڕۆلان بارت، میشێل فوکۆ، ژاک دێریدا و ژاک لاکان کاریان کردە سەر ڕەوتی مێژوونووسی و پرسی دەستنیشانکردنی ڕاستیی ئەو شتانەی لە ڕابردوودا ڕوویان داوە. ڕەوتی پۆستمۆدێرنیزم بەر لە هەر شتێک دۆزینەوەی ڕاستیی لە مێژوودا خستە ژێر پرسیار و بانگەشەی ئەوەی کرد کە ڕاستی بە شێوەیەکی ئابستراکت بوونی نییە و بەمجۆرە سەرجەم باس و خواستەکانی لەمەڕ دۆزینەوەی ڕاستی و بەڕێوەبردنی لێکۆڵینەوەی مێژوویی، لە ڕوانگەی پۆستمۆدێرنیزمەوە بەرپەرچ دراوە.

ئەگەر لە ڕوانگەی ئی. ئێچ. کارەوە جۆرێک لە ڕاستیی ڕێژەیی دەیتوانی چاوەڕوانی لێکۆڵینەوەی مێژوونووسان بێت، ئەوە بۆ پۆستمۆدێرنیستەکان شتێکە لە دەرەوەی چاوەڕوانییەکان و هەر “ڕاستییەک” دواجار گێڕانەوە و ئاکامی پێشفەڕز و باوەڕە ئایدۆلۆژییەکانی مێژوونووسە کە لەژێر کارتێکەریی ئێستا نەک ڕابردوودا شکڵ دەگرێت. بۆ مێژوونووسێکی پۆستمۆدێرن مێژوو هیچ جیاوازییەکی لەگەڵ گێڕانەوەی خەیاڵئامێزدا نییە و دەقێکی مێژوویی دەکرێت وەک دەقێکی ڕۆمانی و داستانی بخوێندرێتەوە و دابەشکردنی سەرچاوەکان بە دەستی یەکەم و دوهەمیش شتێک نییە کە ئەوان، واتا پۆستمۆدێرنیستەکان، هیچ باوەڕێکیان پێی هەبێت و بایەخێکی بۆ دابنێن. بنەما سەرەکییەکانی ئەم شێوە تێگەیشتنە لە دیاردەکان دەگەڕێتەوە بۆ باوەڕی پێکهاتەخوازەکان بە ڕۆلی زمان وەک دیاردەیەکی سەربەخۆ کە ژێدەرەکانی نەک لە دەرەوەی خۆی بەڵکو لەناو هەناوی خودی زماندانە. بە واتایەکی تر دالەکان بەپێی مدلولەکانیانەوە پێناسە ناکرێن، بەڵکو ئەوە پێوەندیی و جیاوازیی دالەکان لەگەڵ یەکترە کە ئافرێنەری مانایە و ڕەوتی لەبننەهاتووی دالەکان هەردەم وەک ژێدەری یەکتر لە جووڵەدایە. پاشبنەماخوازەکان هەنگاوێکی تریش لە باوەڕی بنەماخوازەکان چوونە پێش و هاتنە سەر ئەو باوەڕەی کە مانای وشەکان بەردەوام لە گۆڕاندایە و مرۆڤ قەت دەستی بە دوایین مانا ڕاناگات و ئەوە خوێنەرەوەیە کە لە دەرەوەی مەبەستی نووسەر بە خوێندنەوەی خۆی مانا بە وشە و دەق دەبەخشێت. بە پێی ئەم بۆچوونە ئەوە خوێندنەوەی مێژوونووس لە بەڵگەنامەکانە کە مانایەکی تایبەت بە دەقێک یاخود بەڵگەنامەیەک دەبەخشێت. هەوڵی نووسینەوەی مێژوو لەم ڕوانگەیەوە تەنیا بۆ ئافراندنی کارتێکەریی واقیعە نەک نیشاندانی خودی واقیع، شتێک کە لە چوارچێوەی باوەڕی پاشبنماخوازییەوە ئیمکانی نییە.

لە ئی. ئێچ. کارەوە بۆ سێر جێفری ئیلتن و دواتر لە ئەوانەوە بۆ پۆستمۆدێرنیستەکانی وەک فرانسوا لیۆتار و هایدێن وایتەوە باس و خواستی زانینناسانە هەر بەردەوام بووە و دەبێت. یەک لەو پسپۆڕانەی بواری مێژوو کە توانیوییە لەبەرامبەر بۆچوونەکانی کار و ئیلتن و پۆستمۆدێرنیستەکان هەڵوێست وەرگرێت و وەک وەڵامێک بۆ سەرجەم پرسگەلی ورووژێندراو لەلایەن ئەوانەوە خۆی دەربخات ڕیچارد جێی. ئیڤەنسە کە پڕۆفیسۆری مێژوویە لە زانکۆی بێربێکی بریتانیا. ئیڤەنس لە کتێبی داکۆکیکردن لە مێژوو (In defence of History)دا کە لە ساڵی ١٩٩٧ بڵاوی کردەوە ئاوڕ لە سەرجەم تیۆرییە باوەکانی مێژوونووسیی پێش خۆی دەداتەوە و هەوڵ دەدات بە شیوەیەک کۆمەڵێک یاسا و ڕێسای نوێ لەسەر ڕەوتی مێژوونووسیی هاوچەڕخ ئاراستە بکات. کتێبی داکۆکیکردن لە مێژوو لە ماوەی بیست و سێ ساڵ تێپەڕبوون بەسەر بڵاوبوونەوەیدا بووەتە بابەتی زۆر دمەقاڵە و خوێندنەوەی جیاواز. داکۆکیکردن لە مێژوو هەوڵێکە بۆ دۆزینەوەی ڕێبازێک لەنێوان دەمارگیریی ئەوپەڕڕێژەییانەی پۆستمۆدێرنیستەکان و ئەزموونخوازیی مێژوونووسیی نەریتی. ئیڤەنس ئاماژە بەوە دەکات کە مێژوونووس نابێ پێیوابێت کە مانای دەق و بەڵگەنامە و مەبەستی نووسەر شتگەلێکی ڕوون و ئاشكران. بەڵام ئەو لە هەمان کاتدا پێیوایە دواجار دەق جۆرێک چوارچێوەی شرۆڤە بەسەر خوێنەرەوە یاخود مێژوونووسدا دەسەپێنێت و بواری ڕاڤەکردن بە شێوەیەکی ڕەها کراوە نییە. بە بەراوردکردنی بۆچوونی ئیڤەنس لەمەڕ پۆستمۆدێرنیزم و مێژوونووسیی ئەزموونخوازانەی نەریتی، دەبینین کە ئەو پتر هەوڵی بنکۆڵکردنی بنەما فکرییەکانی پۆستمۆدێرنیزم دەدات و دژ بەو بۆچوونانە دەوەستێتەوە کە گومان دەخەنە سەر باوەڕکردن بە مێژوو وەک دیسیپلینێکی هزری و ڕۆشنبیری و لە ڕەوتی مێژوونووسیدا بانگەشەی ڕێژەییبوونی لەڕادەبەدەر دەکەن. هەڵبەت ئیڤەنس سەرەڕای ڕەخنەگرتن لە بۆچوونی ئەوپەڕڕێژەییانەی پۆستمۆدێرنیستەکان لە بواری مێژوونووسیدا باس لە کارتێکەریی ئەرێنی ئەوان دەکات لەسەر دەستەبەرکردنی ڕێ و ڕێبازی زیاتر بۆ نووسینەوەی مێژوو. بە باوەڕی ئیڤەنس ئەوەی کە تیۆریسیەنە ئەدەبییەکانی پۆستمۆدێرنیست مێژوو وەک ئەدەبییات دەبینن هاندەرێکی بەکەڵکە بۆ مێژوونووسان بۆ ئەوەی مێژوو باشتر و جوانتر بنووسنەوە.

لەسەر بنەمای ئەم باسانە دەکرێ مرۆڤ پرسیار بکات شێواز و مێتۆدی لێکۆڵینەوەی ئەو “مێژوونووسەی” دەڵێت “قسەی تازەی پێیە” کامانەن و دەبێ باوەڕە تیۆریکەکانی ئەو چی بن؟ ئەو پرسیارگەلەی کە “مێژوونووس” هەوڵی بەرسیڤدانەوەیان دەدات کامانەن؟

لە چاوپێکەوتنەکەی “مێژوونووس” لەگەڵ گۆڤاری لڤیندا ئاماژە بە هیچکام لە بەو بابەتانە ناکرێت و وێدەچێت “مێژوونووس” بە بڕیارێکی پێشوەخت زیاتر سەرقاڵی وەڵامدانەوە بێت تا ئاراستەکردنی پرسیار، وەک شەرتی سەرەکیی گەڕان بە دوای وەڵامدا. گرفت ئەوەیە ئەو کەسەیش کە وتووێژەکەی ئەنجامداوە بە شێوەیەکی پڕۆفیشنال پرسیارەکانی ئاراستە نەکردووە و تەنانەت گومانیشی نەخستووەتە سەر وەڵامەکان و نەیپرسیوە کە “مێژوونووس” لە کوێ دەخوێنێت و بۆ ئێستا دەڵێت خوێندکاری دکتۆرایە لە کاتێکدا پیستر وەک “دکتۆر” خۆی ناساندووە؟

شەرتی پێویست بۆ وتووێژێکی پڕۆفیشنال ئاگاداریی تەواوی ئەو کەسەیە کە وتووێژەکە ئەنجامدەدات لەگەڵ بابەت و ئەو کەسەی کە وتوێژەکەی لەگەڵ دەکرێت. ئاست و شێوەی پرسیارەکان بە داخەوە ئەمە نیشان نادەن کە وتووێژکەری گۆڤاری لڤین زانیاریی پێویستی لەبارەی بابەتی چاوپێکەوتنەکە و کەسی وەڵامدەرەوەدا هەبێت.
پرسیارێک کە مرۆڤ دەکرێت لە “مێژوونووسی” بکات ئەوەیە کە ئامانجی ئەو لەم دەربڕینانە چییە؟ ئایا خوێندکارێکی دکتۆرا بەر لەوەی تێزەکەی پێشکەش بکات بۆی هەیە “دۆزینەوەکانی” ئاوا بە ئاسانی لە چاوپێکەوتنێکدا بڵاو کاتەوە؟ ئایا :مێژوونووس” لەو زانکۆیەی لێی دەخوێنێت پێی نەگوتراوە دەبێ فۆڕمێکی تایبەتیی لێژنەی “ئێتیک” واتا ئەخلاقی پر بکاتەوە کە تێیدا پێداویستتییە ئەخلاقییەکانی لێکۆڵینەوە و چاوپێکەوتن بە وردی دەستنیشان کراون؟ 4 هەروەها تا ئەو جێیەی دەگەڕێتەوە سەر خۆڕانانی “مێژوونووس” بە دۆزینەوەی بەڵگەوە، مرۆڤ دەکرێت کۆمەڵێک پرسیاری تر ئاراستەی ئەو بکات: ١. گەلۆ ئەم بەڵگانە بوونیان هەیە؟ ئادرێسی ئەم بەڵگانە کوێیە؟ ئایا بەر لە “مێژوونووس” هیچ کەسی تر دەستی بەم بەڵگانە ڕاگەیشتووە؟

خوێندنەوەی کەسانی تر لەم بەڵگەنامانە چی بووە و بۆچی خوێندنەوەی “مێژوونووس” لە هی ئەوانی تر جیاوازە؟ “مێژوونووس” چ هەوڵێکی داوە بۆ دەستنیشانکردنی ڕاستی و درووستیی ئەو بەڵگەنامانەی ئاماژەیان پێ دەکات؟ پێوەندیی ئەو بەڵگەنامانەی “مێژوونووس” ئاماژەیان پێ دەکات و ئەنجامی لێکۆڵینەوەکەی بە ناوەرۆکی ئەوانەوە بەستووەتەوە بە یەکترەوە چییە؟ ئەو بەڵگەنامانە لە چ فەزایەکی سیاسی و کۆمەڵایەتی و فەرهەنگیدا نووسراون؟ لێکدانەوە و شیکردنەوە و ڕاڤەی “مێژوونووس” لەو بەڵگەنامانە بەپێێ کامە تیۆریی خوێندنەوە بەڕێوەچووە؟

مرۆڤ ناتوانێت پێوەندییەکی ڕاستەوخۆ لەنێوان ڕووداو و فاکت و مانای فاکت دەستنیشان بکات و دەقاودەق وەک بەڵگەیەک بۆ پالپشتی باسێک دەکاری بێنێت. ئەوەی کە مێژوونووس دەیکات دواجار دۆزینەوەی فاکت و دواتر ڕاڤەکردنی فاکتە. بێ گومان هەر ڕاڤەکردنێکیش لەژێر کارتێکەریی ڕاستەوخۆی زەینی مێژوونووسدایە و لە سەردەمی ئێستاشدا هەبوونی تیۆری و دیسیپلینی جیاواز لەمەڕ ناسینی ڕابردوو دەبنە هۆی ڕوانینێکی چەندڕەهەندی لە دیاردە و ڕووداو و بەڵگەنامەکانی ڕابردوو. لیۆپارد ڤان ڕانک کە وەک باوکی مێژوونووسیی پڕۆفیشنالی ڕۆژاوا ناسراوە، باس لە پێداویستیی دۆزینەوەی پێوەندیی ناوخۆی فاکتەکان بە یەکترەوە دەکات و ئەمە بە ئەرکێکی سەرەکی مێژوونووس دادەنێت.

بە واتایەکی تر ئەرکی میژوونووس لە بارێکەوە دەبێتە دۆزینەوەی فاکتەکان و دواتر تاوتوێکردنیان بۆ ئەوەی بتوانن وەک بەڵگە دەکار بێن و لەوەش گرنگتر گرێدانی فاکتێکی دیاریکراوە بە فاکتەکانی ترەوە. تا ئەو جێگایەی دەگەڕێتەوە سەر کەڵکوەرگرتن لە دەقی نووسراو وەک بەڵگەیەکی مێژوویی، دەبێ ئەوەمان لە بەرچاو بێت کە دەق لە کاتی بەرهەمهاتنیدا بۆخۆی شێوەیەک لە خوێندنەوەی واقیع بووە نەک خودی واقیع و گوزەری زەمەن بەسەر دەقدا دەبێتە هۆی دابڕانی پتری لە سەردەمێک کە تێیدا بەرهەم هاتووە. بەمجۆرە مێژوونووس دواجار ناتوانێت جگە لە ڕاڤەکردن و شیکردنەوەی دەق و سەپاندنی خوێندنەوەی خۆی بەسەر دەقدا شتێک بکات.

سەرەڕای هەموو ئەو بەڵام و ئەگەرانە وێدەچیت ڕەوتی باوی مێژوونووسی لە سەردەمی ئێستادا مێژوو وەک بابەتێکی ئەزموونی سەیر بکات و خوێنەرەوەی مێژوو دواجار چاوەڕوانیی جۆرێک لە بەرهەستی و بێلایەنی لە مێژوونووسی تەنانەت هەڵوەشێنەوەخوازیش بکات. خوێندنەوەی وردی سەرچاوەکان و هەڵکۆلێنی ڕابردوو بە مەبەستی ساغکردنەوە و داڕشتنەوەی ڕاستی، بە لەبەرچاوگرتنی هەموو فاکتۆرەکانی کارتێکەر لەسەر ڕەوتی ناسین، ئەو چاوەڕوانییەیە کە هۆگرانی تێگەیشتن لە مێژوو لە مێژوونووسیان هەیە.

کاتێک “مێژوونووس” زۆر بە سانایی بڕگەیەکی گرنگ لە مێژووی کورد زۆر ناشیانە بە بڕیاری دەزگایەکی سیخوڕیی وڵاتێکی تر دەبەستێتەوە، نیشانی دەدات هیچ تێگەیشتنێکی لەسەر پێششەرت و هەلومەرج و پێداویستییەکانی بزووتنەوەیەکی کۆمەڵایەتی و نەتەوەیی نییە.

ئاماژە بە ساڵی ١٩٦٠ وەک سەرەتای بڕیاری ساواک بۆ هەلگیرساندنی شۆڕشێک و تەنانەت دەستنیشانکردنی سەرۆک و ڕەمزی ئەم بزووتنەوەیە لەلایەن ساواکەوە، تەنیا دەتوانێت لە چوارچێوەی تیۆریی پیلاندا (conspiracy) مانا بکرێتەوە. مرۆڤێکی وشیار بە لێکدانەوەی پێشینەی ئەم شۆڕشە و تایبەتمەندییەکانی سیاسەتی ناوخۆ و ناوچە و ناونەتەوەیی و دواتر ڕەوت و ڕێبازی شۆڕشەکە، هۆکارەکانی سەرهەڵدان و تێکشکانی ئەم بزووتنەوەیە ڵێک دەداتەوە و پەنا بۆ ئەو دەربڕینە ساکار و پیلانکارانەیە نابات.


سەبارەت شیوازی لێکۆڵینەوە و ئەو سەرچاوانەی “مێژوونووس” کەڵکیان لێ وەردەگرێت پرسیارێکی تریش دێتە ئاراوە. ئایا لێکۆڵینەوەی “مێژوونووس” هەر گرێدراوی بەڵگەنامەکانە یاخود چاوپێکەوتن لەگەل کەسانی جیاوازیش بەشێکە لە شێوازی لێکۆڵینەوەکەی؟ لە سەفەرە بەردەوامەکانی “مێژوونووسەوە” بۆ وڵاتانی جۆراجۆر و فڕینی پەیتاپەیتای لە وڵاتێکەوە بۆ وڵاتێکی تر و سازدانی چاوپێکەوتن لەگەڵ زۆر کەس و ناکەسدا وا وێدەچێت کارەکەی پتر لە چوارچێوەی مێژووی زارەکیدا بێت. ئەمەیان ئیتر کاری لێکۆڵینەوە زیاتر ئاڵۆز دەکات. مێژووی زارەکی (oral history) بۆخۆی هەڵگری یاسا و ڕێسای خۆیەتی و هیچ کەس ناتوانێت دەربڕینی کەسێکی تر بەبێ پۆلێنکردن و دەستنیشانکردنی پێگە و شوێنی سیاسی و کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی و تەنانەت دەروونی و سەلامەتیی ئەو کەسە، وەک بەڵگە و پاڵپشتی بۆچوونێک بە خوێنەرەوە بفرۆشێت. ئەگەر دەربڕینە تۆمارکراوەکانی ئەو خەڵکانەی چاپێکەوتنیان لەگەڵ کراوە وەک سەرچاوە و بەڵگە کەڵکیان لێ وەرگیرێت، دەبێ “مێژوونووس” دەرفەتی بیستن و بینینی ئەو دەربڕینانە بە شێوەیەکی جەماوەری بڕخسێنێت و بۆ نموونە لە کتێبخانەیەکی گشتی یان ناوەندێکی پاراستن و ئارشیڤکردنیان دابنێت بە جۆرێک کە هەر کەسێک بخوازێت، دەستی بەو سەرچاوانە ڕابگات. لەوەش گرنگتر شێوازی شیکردنەوە و گرێدانی دەربڕینەکانی کەسێکی دیاریکراوە بە سەرجەم ئەو زانیارییانەی لەم بارەوە لە ئارادان.

هەر دەربڕینێکی ڕابردوو، چ بە شێوەی نووسراو و چ بە شێوەی زارەکی، ناتوانێت ڕاستەوخۆ و بەبێ دەستنیشانکردنی هەلومەرجی هاتنە کایەی ئەو دەربڕینە، وەک بەڵگە بۆ پشتڕاستکردنەوەی بۆچوونێک دەکار بێت. با وەک نموونە سرنجێک لەم دەقەی خوارەوە بدەین:
“خوێنڕێژ، ئاژاوەگێڕ، شیوێنەر و سەرهەڵدێڕ؛ دز و ڕێگر؛ خەڵکێکی نەخۆش و شەیتان؛ بەدکردار و گەندەڵ؛ بێبەزەیی؛ بەدوور لە هەر چەشنە مرۆڤایەتییەک؛ حاشاکەرانی عەقڵ؛ بەڵام نژادێکی ئازا و نەترس، لەڕادەبەدەر میواندۆست، بێوێنە لە ڕاستی و شەڕەفدا، ڕاستگۆ و سازگار، لەخۆبایی و خۆهەڵکێش وەک سەرچاوەی هەموو چاکی و جوانییەک”. 5
ئەمە بیر و باوەڕی کابرایەکی ئینگلیسییە بە ناوی ئێلی بانیستر سۆن لەسەر کوردان کە لە کتێبەکەیدا، بەرەو مێزۆپۆتامیا و کوردستان بە جلوبەرگی گۆڕدراوەوە، باسی دەکات. ئایا ئەگەر کەسێک بێت و بە پشتیوانی ئەم قسانە بڕوانێتە کوردان و بڕیاریان لەسەر بدات و پاساوەکەی ئەوە بێت کە ئەم قسانە بۆچوونی نووسەرێکی ئینگلیسین، دەکرێت وەک مێژوونووس سەیری بکەین؟ ئایا مێژوونووس نابێت ڕوونی کاتەوە ئەم کابرایە کێ بووە و کەنگێ و بۆچی ئەم قسانەی کردووە؟ سۆن سەرەتا وەک کارمەندێک لە کۆمپانیای نەوتی ئێران-ئینگلیس لە کرماشان دەست بەکار دەبێت و هەر لەوێش زمانی فارسی بەباشی فێر دەبێت و دواتر فێری زمانی کوردییش دەبێت و لە ساڵی ١٩١٢دا کتێبەکەی، بەرەو مێزۆپۆتامیا و کوردستان بە جلوبەرگی گۆڕدراوەوە، چاپ و بڵاو دەکاتەوە. لە ساڵی ١٩١٣دا دەکرێتە جێگری کۆنسولی بریتانیا لە قەسری شیرین و دواتر دێتە هەلەبجە و دەست دەکات بە کاری سیخوڕی و پێوەندیگرتن بە عەشیرە کوردەکانەوە.

لە ساڵی ١٩١٩ دەبێتە کاربەدەستی سیاسی لە سلێمانی و دوو ساڵ دواتر تووشی نەخۆشیی سیل دەبێت و دەگەڕێتەوە بریتانیا و دواجار لە کاتی سەفەرێکی بۆ بریتانیا لە ساڵی ١٩٢٣ لە تەمەنی چل و یەک ساڵیدا دەمرێت. ڕەنگە ئەو زانیارییانە یارمەتیدەر بن بۆ تێگەیشتن لە قسە پڕ کۆنتراستەکانی سۆن، بەڵام ئەگەر ئەم قسانە نەخرێنە نێو چوارچێوەی گوتاری مەزنتر و بەربڵاوتری ڕۆژهەڵاتناسییەوە دیسان خوێنەرەوە تووشی هەڵە دەکەن. هەڵبەت دەبێ ئەوەش بزانێن کە سۆن ئەم قسانەی لە کتێبی حاجی زەینەلعابدینی شیروانی بە نێوی بوستان السیاحە وەرگرتووە کە بە زمانی فارسی خوێندووییەتەوە و ڕاڤەی کردووە. 6 ڕۆژهەڵاتناسی ی ئیدوارد سەعید دواجار لەسەر لێکدانەوەی ئەم چەشنە دەربڕینانەی ڕۆژاواییەکان لەسەر ڕۆژهەڵات بەرهەم هاتووە. سەعید بە کەڵکوەرگرتن لە تیۆرییەکانی میشێل فوکۆ لەمەڕ زانست و دەسەڵات و چلۆنایەتیی ئافراندنی ناسنامەی ڕۆژاوایی بە یارمەتیی سەپاندنی ناسنامەیەکی تایبەت بەسەر “ئەوانی تر”ی ڕۆژهەڵاتیدا، بەرهەمێکی ئاوا مەزن دەخوڵقێنێت کە لە کاتی بڵاوبوونەوەیەوە لە ساڵی ١٩٧٨ هەتا ئێستا، یەک لە گرنگترین سەرچاوەکانی هزری و ئەزموونیی هەموو لێکۆلەرەوانی جیهانە و وەک بەرهەمێکی ڕچەشکێن ناوبانگی دەرکردووە. خوێندنەوەی هەر سەرچاوەیەکی مێژوویی بەبێ گرێدانی بەرهەمەکە بە هەلومەرجی نووسین و ئێپێستیمی بەرهەمهاتنی ناتوانێت یارمەتیدەر بێت لە تێگەیشتنی دەقێکی تایبەت و مێژووی ئەم دەقە یاخود بەڵگەیە. ناسین و تێگەیشتن لە گوتاری باوی سەردەمێکی دیاریکراو و زانینی بنەما تیۆریکەکانی لێکدانەوە و شرۆڤەکردن پێداویستیی سەرەکیی مێژوونووسین. ئەگەر مرۆڤ خاوەنی ڕوانینێکی ئەوپەڕمێژوویی نەبێت و هەموو فاکتۆرەکانی کارتێکەر لەسەر واقیع و شکڵگرتنی زەینی مێژوونووس لەبەرچاو نەگرێت ناتوانێت خوێندنەوەیەکی هەمە لایەنەی لە دەقێکی دیاریکراو هەبێت و پێوەندیی ئەم دەقە بە کۆدەق و دەقگەلی ترەوە بدۆزێتەوە. کاتێک مرۆڤ دەبینێت مێژوونووسێک نکۆڵی لە مێژووی گەلێک دەکات، دەبێ هۆکارەکانی ئەمجۆرە بۆچوونە نەک لە دەقدا بەڵکو لە سیاسەت و گوتارێکی ئایدۆلۆژیکی تایبەتدا ببینێتەوە.

هەر بۆیە کاتێک دەبینین کە مێژوونووسێکی وەک هاگ تریڤۆر-رۆپێر پێیوایە ئافریقا کیشوەرێکی بێ مێژوویە و ئافریقییەکان وەک عەشیرەیەکی بەربەری سەماکاری گۆشە پەرتەکانی گۆی زەوی سەیر دەکات، دەبێ لە سەرجەم پڕۆژەی کۆلۆنیالیزم تێبگەین هەتا دەربڕینێکی ئاوا بخەینە نێو چوارچێوەی گوتار و کردەوەی کۆلۆنیالیستییەوە. لە دەرەوەی گوتاری کۆلۆنیالیستی و ڕۆژهەڵاتناسانەدا ئەستەمە مرۆڤ لەوە تێبگات کە چۆن مێژوونووسێکی وەک گێرتوور هێمێلفارب مێژوو تەنیا بەو خەڵکانە ڕەوا دەبینێ کە خاوەنی سیاسەتی بەرز لە چوارچێوەی دەوڵەت-نەتەوەدان و باسکردن لە دەرەوەی ئەم چوارچێوەیەدا بە مێژوو دانانێت و وەک شتێکی بێبایەخ سەیری دەکات. وێدەچێت بۆچوونەکانی “مێژوونووس”ی ئێمەش هەر شتێک بن لەو جۆرە دەربڕینانە کە دواجار لە سەرچاوەی سیاسەت و گوتارێکی ئایدۆلۆژیکی تایبەتەوە ئاو دەخۆنەوە. ئەگەر مرۆڤ بۆچوونەکانی هاک تریڤۆر-رۆپێر و هێمێلفارب بە ڕوانینێکی کۆلۆنیالیستی و ڕۆژهەڵاتناسانە دابنێت، دەبێ کەمێک بیر بکاتەوە چ ناوێک و قوتابخانەیەک بۆ “مێژوونووس”ی خۆمان بدۆزێتەوە. ئەو ناوە هەر چییەک بێت مێژوونووسی نییە. ڕەنگە قسەکەی ئی. ئێچ. کار لەمەڕ گرنگیی ئاگاداربوون لەسەر مێژوونووس بەر لە خوێندنەوەی بەرهەمەکەی لێرەدا زۆر بەکڵک بێ و لەوانەشە بۆچوونی فوکۆیش کە دەڵێت مێژوو گێڕانەوەیەکە بە دڵی دەسەڵات یارمەتیدەرمان بێت بۆ تێگەیشتن لە مەبەستە شاراوەکانی “مێژوونووس” لە ئاراستەکردنی “لێکۆڵینەویەکی” ئاوادا. “مێژوونووس” لە ڕابردوودا بە ئافراندنی کەسایەتیی خەیاڵیی وەک “ڕووناک یاسین” نیشانی داوە کە دەستێکی باڵای هەیە لە پەنابردن بۆ جێگیرکردنی خەیاڵاتی خۆی بەجێگای واقیع. ئەمەش ڕەنگە مرۆڤ بە فێڵێکی پۆستمۆدێرنیستیی دابنێت، بەڵام ئاستی نزمی نووسینەکانی “مێژوونووس” و نەبوونی هیچ نیشانەیەک لە تیۆری و شێوازی نووسینی پۆستمۆدێرنیستی، لەم شانسەشی بێبەری دەکات.

لە کۆتاییدا هەست دەکەم پێویستە ئاماژەیەک بەو دەرفەتانەی بۆ “مێژوونووس” لەلایەن سیاسەتمەدارانی کوردەوە ڕەخسێندراون بکەم. لە چەند ساڵی ڕابردوودا زۆر جاران بیستوومانە و بینیومانە کە ژمارەیەکی زۆر لە سیاسەتمەدارانی کورد لەگەڵ ئەم “مێژوونووس”ەدا دیداریان هەبووە و چاوپێکەوتنیان ئەنجام داوە. زۆر جاران دوای بڵاوبوونەوەی چاپێکەوتنەکان لە لایەن “مێژوونووس”ەوە، دەنگۆی ئەوە ساز بووە کە قسەکانیان چەواشە کراون و ئەوان وایان نەگووتووە و “مێژوونووس”یش وەڵامی داونەوە کە دەقی قسەکانی ئەوانی بە تۆمارکراوی لایە و دەتوانێ بڵاویان کاتەوە. پرسیارێک کە بۆ من لێرەدا دێتە پێش ئەوەیە کە دەبێ چ شتێک بووبێتە هۆکاری ئەوەی “مێژوونووس” ئاوا بە ئاسانی دەستی بە سیاسەتمەدارانی کورد ڕابگات و ئەوانیش ئاوا بە سینگفراوانی وەڵامی پرسیارەکانی بدەنەوە، و ئەگەر پشت بە قسەکانی “مێژوونووس” خۆیشی ببەستین، پێشنیاری پارەیەکی زۆریشی پێبکەن؟ ئایا ئەوە چ ڕازێکە کە “مێژوونووس” دوای ئەو هەموو قسە و باسەی لەسەری دەکرا، ببێتە میوانی ڕێبەرانی سیاسیی کورد و هەمدیسان دەرفەتی بدرێتێ ژیاننامە و بیرەوەرییەکانی ئەوان بنووسێتەوە؟ ڕاستییەکەی ئەوەیە ئەگەر مێژوو پێداویستییەکی حاشاهەڵنەگر بۆ دەستەبەرکردنی ناسنامەی نەتەوەیەک بێت، کورد وەک نەتەوەیەکی بێدەوڵەت و لە هەمان کاتدا لەتوکوتکراو، زیاتر لە هەر نەتەوەیەک پێویستی بە نووسینەوەی مێژووی خۆیەتی. لێکۆڵینەوە لە مێژووی کوردان بۆ تێگەیشتن لە هەموو ئەو فاکتۆرانەی ڕۆلیان لە هەلومەرجی زۆر جاران تاڵی ژیانی کورداندا هەبووە پێداویستییەکی بێئەملاولایە. ئەگەر ئەمڕۆ بەشێکی گرنگ لە مێژووی کورد و کوردستان ئاوا بێڕێزی پێ دەکرێت، مەترسی ئەوەمان لەبەرە سبەینێ دێیڤید ئیروینگێکمان لێ پەیدا بێت و حاشا لە ئەنفال و هەلەبجە و قاڕنێ و قەڵاتان و دەرسیمیش بکات.

پەراوێز و ژێدەر

1) ئەم چاوپێکەوتنە لە دوو بەشدا و لە ژمارەکانی ١٣٤ و ١٣٥ی گۆڤاری لڤین لە ڕێکەوتی ٣/٨/٢٠١٠ و ١٠/٨/٢٠١٠دا بڵاو بووەتەوە. لەبەر ئەوەی کە لە ماوەی دوو حەوتووی ڕابردوودا ناوی ئەم “مێژوونووس”ە زیاتر لە ڕادەی پێویست کەوتووەتە سەر زمانان، هەستم کرد وا باشتر بێت تەنیا وەک “مێژوونووس” ئاماژەی پێ بکەم و ئەمەش ئاماژەیە بە قسەی خۆی کە دەڵێت “من مێژژوونووسم”. هەڵبەت من لە هەموو شوێنێکدا کە ئاماژە بەو دەکەم وشەی مێژوونووس دەخەمە ناو نیشانەی گواستنەوە (“”).

2) بۆ نووسینی ئەم وتارە کەڵکم لەو سەرچاوانەی خوارەوە وەرگرتووە:
ماڵپەڕی دەوڵەمەند و یەکجار بەپێزی ئەنستیتوی لێکۆڵینەوەی مێژوویی زانکۆی لەندەن:
Institute of Historical Research، University of London، School of Advanced Study
ئەو سێ کتێبەی خوارەوەش سەرچاوەی سەرەکیی ئاماژەکانی ئەم نووسراوەن بە تیۆرییەکانی مێژوونووسییەوە.
1)Richard J. Evans، In Defence of History، London: Granta Books، 1997.
2) E. H. Carr، What is History?، London: Penguin، 1986.
3) Geoffrey R. Elton، The Practice of History، Oxford: Blackwell، 2002.

3) بۆ دڵنیاکردنەوەی خوێنەرەوەی ئەم وتارە لە پیشە و کاری نووسەری ئەم دێڕانە، ڕەنگە پێویست بێ ئاماژەیەکی چەند وشەیی بە تێکەڵاویی خۆم لەگەڵ بواری مێژوو و باسگەلی مێژوویی سەبارەت کوردستان و کورد بکەم. ئەمەش تەنیا بۆ ئەوەیە کە هەر کەسێک هات و گوتی لە فڵان زانکۆی ڕۆژاوایی لێکۆلەرەوەیە و خەریکی نووسینی تێز و لێکۆڵینەوەیە، بێ ئەوەی بە ڕوونی ئادرێسی شوێنی خوێندن و چالاکییەکانی بڵێت، جێگای متمانە نەبێت. من دوای خوێندنی ڕۆژهەڵاتناسی لە زانکۆی ئوپسالای سوید و وەرگرتنی بەکالۆرێس و ماستر لە ساڵانی ١٩٩٥ و ١٩٩٦ دەستم بە قۆناغی دکتۆرا کردووە و لە ساڵی ٢٠٠٣ دکتۆراکەم وەرگرتووە و تێزەکەشم لەلایەن زانکۆی ئوپسالاوە هەر لەم ساڵەدا بڵاو بووتەوە.

دوای شەش ساڵ وانەگوتنەوە لە زانکۆی ئوپسالا لە ساڵی ٢٠٠٥وە لە زانکۆی ئێگزێتری بریتانیا وەک مامۆستای زانکۆ کارم کردووە و یەک لەو وانانەی بە بەردەوامی گوتوومەتەوە دەرسێکی سی کرێدیتی بووە بۆ خوێندکارانی قۆناغی ماستر و دکتۆرا بە ناوی “کوردەکان: مێژوو و سیاسەت”.

لە ماوەی پێنج ساڵی ڕابردوودا سەرجەم چل کەس ئەم دەرسەیان لەگەڵ من خوێندووە و هەر خوێندکارەی دوو وتاری چوارهەزار وشەیی وەک ئەرکی سەرکەوتن لەم دەرسەدا نووسیوە و هەمووی ئەم وتارانەش بە پێوەری ئاکادێمیک نووسراون و ڕاستەوخۆ باسیان لە بوارێکی مێژوو و سیاسەتی کوردی کردووە. بۆ کەسانێک بیانەوێت پتر لەسەر ئەم وانەیە لە زانکۆی ئێگزێتر زانیاریی وەرگرن دەتوانن سەردانی ماڵپەڕی زانکۆ بکەن و ئامانج و تایبەتمەندییەکانی ئەم وانەیە لە نزیکەوە بخوێننەوە.


4) بۆ زانیاریی خوێنەرەوە دەبێ بڵێم کە لە زانکۆکانی ڕۆژاوادا کۆمیتەیەک هەیە بە نێوی کۆمیتەی ئێتیک و هەر خوێندکارێک کە دەست بە لێکۆڵینەوە دەکات و دەیەوێت کاری مەیدانی و چاوپێکەوتن ئەنجام بدات دەبێ ئەم فۆڕمە پڕ کاتەوە و بەڵێن بدات پابەند بێت بە شەرت و مەرجەکانی ئەخلاقی لێکۆڵینەوە.

5) Ely Bannister، Soane، To Mesopotamia and Kurdistan in Disguise، London: Elibron Classics، 2005، p. 367.

6) حاجی زەینەلعابدینی شیروانی، ناسراو بە مەستعلی شا، لە ساڵی ١١٩٤ی کۆچیی مانگیی لە قەفقاز لەدایک بووە و یەک لە ڕێبەرانی فیرقەی دەروێشانی نێعمەتوڵڵایی بووە. شیروانی کتێبی بوستان السیاحەی لە ساڵی ١٢٤٧ی کۆچیی مانگییدا بۆ محەممەد شای قاجار نووسیوە و دواتر کتێبەکە لە ساڵی ١٣١٠ی کۆچیی مانگییدا لە تاران چاپ بووە.




ئه‌م نووسراوه‌یه‌ به‌ سپاسه‌وه‌ له‌ هه‌فته‌نامه‌ی فه‌رهه‌نگ، بڵاوکراوه‌یه‌کی فه‌رهه‌نگیی – ڕه‌خنه‌یی، ژماره‌ی 45. چوار شه‌مۆ 25ی ئووتی 2010 وه‌رگیراوه‌. "فه‌رهه‌نگ" ڕۆژنامه‌ی هه‌ولێر له‌ هه‌ولێر ده‌ری ده‌کا.

Saturday, August 21, 2010

سێ تێچن و دوو ووڵام


سێ تێچن و دوو ووڵام

حه‌سه‌نی قازی

ئه‌و بابه‌ته‌ی کاک ڕه‌هبه‌ری مه‌حموودزاده‌ بۆ "ڕوانگه‌"ی ناردبوو و لێره‌ دا بڵاو کراوه‌، له‌ وێبلاگی [وێبنووس ] " پێشه‌نگ"یش دا بڵاوکراوه‌ته‌وه‌. http://peshang.blogfa.com. ئه‌و وێبنووسه‌ نووسه‌ر و شاعیری هاولادێیی من کاک یۆنسی ڕه‌زایی به‌ڕێوه‌ی ده‌با، له‌وێ له‌و تێچنانه‌ی ‌ داندراون سێیان سه‌باره‌ت به‌و کورته‌ باسه‌ن که‌ من به‌ نێوی "حوله‌مه‌ره‌سێ" سه‌باره‌ت به‌ نووسینه‌ درێژه‌که‌ی مه‌حموودزاده‌ نووسیبووم. له‌ خواره‌وه‌ ئه‌و بۆچوونانه‌ و دوو ووڵامی کورت ده‌خوێننه‌وه‌.


ر.پێشه‌وا1

باسی زمانی ستاندارد وه‌ک هه‌مووان ده‌زانن له‌ مێژه‌ که‌ڵکه‌ڵه‌ی نووسه‌رانی کورده‌ و له‌ زۆر شوێن دا باسیان لێکردووه‌.کاک ئه‌میر حه‌سه‌نپووریش به‌ خستنه‌ رووی رێ چاره‌ی جووت ستاندارد هێندێکی دیکه‌ ئه‌و گڵۆڵه‌ شێواوه‌ی ئاڵۆزتر کرد.ئه‌و وتاره‌ی به‌ڕێز مه‌حموودزاده‌ نیشانده‌ری راستی یه‌ک و پێویستی یه‌کی هه‌نووکه‌یی زمانی کوردییه‌.و به‌ باشی ناراستی ئه‌و پێشنیاره‌ی حه‌سه‌نپوور ده‌رده‌خا.ئه‌گه‌ر به‌ڕیز حه‌سه‌نپوور بۆ سه‌لماندنی قسه‌کانی نموونه‌ له‌ وڵاتانی رۆژئاوایی دێنێته‌وه‌ و وه‌باڵ ده‌کێشێ که‌ زمانی کوردیش ئه‌گه‌ر وای سات و سه‌ودا له‌ گه‌ڵ بکرێ شیاوترین رێگا چاره‌یه‌ به‌ چه‌ند هۆکار له‌ هه‌ڵه‌ دایه‌:

ر.پێشه‌وا2

هه‌ڵبه‌ت ئه‌و هه‌ڵه‌یه‌ی کاک ئه‌میر له‌ لایه‌ن کاک حه‌سه‌نی قازیشه‌وه‌ پشتگیری لێکراوه‌ و له‌ کورته‌ نووسینێک دا به‌ ناوی (حوله‌ مه‌ره‌سێ) که‌ هه‌ڵبه‌ت نووسینی دروسته‌که‌ی(حولله‌ مه‌ره‌سێ)یه‌،باسی کراوه‌.هه‌ر دووک نووسه‌ری دڵسۆز کاک ئه‌میر و کاک حه‌سه‌ن نموونه له‌ ولاتیک دێننه‌وه‌ که‌ چوار زمانی ستانداری هه‌یه‌.کاک حه‌سه‌ن بۆ خۆی ده‌ڵێ ئه‌لمانی سویسی پێی ناخۆشه‌ به‌ زمانه‌که‌ی بڵێین ئه‌لمانی و ...یان ده‌فه‌رمووێ هوله‌ندی فلامانی جیاوازییه‌که‌یان به‌ قه‌ت زمانی دوو شاری کوردستانی ئێران نییه‌ و گۆیا هاواڵه‌کی مارتین ڤان بڕاوسنیش هه‌ر له‌ سه‌ر ئه‌و رایه‌یه‌.
پێم باشه‌ ئه‌وه‌ عه‌رزی کاک حه‌سه‌ن و کاک ئه‌میر بکه‌م که‌ ئه‌وان راست ده‌فه‌رموون ئه‌و وڵاته‌ و زۆر وڵاتی دیکه‌ش ره‌نگه‌ چه‌ند زمانی فه‌رمی یان هه‌بێ.به‌ڵام ئه‌و زمانانه‌ وه‌ک زمانی سه‌ربه‌خۆ به‌ رێزمان و رێنووسی جیاوازه‌وه‌ له‌ دونیا دا ناسراون.

ر.پێشه‌وا3

ئه‌وه‌ی کاک حه‌سه‌ن باسی ده‌کا زیاتر کێشه‌یه‌کی سیاسی یه‌ تا زمان ناسی و حه‌ول ده‌ده‌م له‌ وتارێک دا به‌ ته‌سه‌لی وڵامی بده‌مه‌وه‌ به‌ڵام لێره‌ دا کورت و کرمانجی ده‌ڵیم ئه‌وان به‌ ئه‌نقه‌ست دوو شتیان تێکه‌ڵ کردووه‌.ده‌نا دڵنیام هه‌م به‌ڕێز حه‌سه‌نپوور و هه‌م کاک حه‌سه‌ن به‌ باشی ئاگاداری ئه‌و مه‌سه‌له‌یه‌ هه‌ن.ئه‌گه‌ر سوییسی یه‌کی ئه‌لمانی زمان وه‌ک کاک حه‌سه‌ن ده‌ڵێ خۆی به‌ ئه‌لمانی بزانێ دیاره‌ تابعییه‌تی ره‌ت کردۆته‌وه‌ واته‌ له‌ باری سیاسی یه‌وه‌ که‌سێکی وه‌ها ده‌توانێ خه‌ڵکی سوییس بێ و زمانی ئه‌لمانی بێ و ئه‌و مافه‌ زمانی یه‌شی بۆ بپارێزرێ که‌ خاوه‌ن زمانی ره‌سمی خۆی واته‌ ئه‌لمانی بێ.به‌ڵام له‌ کوردستان کێشه‌که‌ جوداوازه‌.کوردستانیش خه‌ڵکێکی لێ نیشته‌ جێیه‌ که‌ به‌ دوو یان سێ یان چوار زمانی جوداواز ده‌دوێن .بۆ وێنه‌ ده‌توانین ئاماژه‌ به‌ زمانه‌کانی وه‌ک کوردی(به‌ چه‌ندین زاراوه‌ وه‌)،تورکمانی،ئاسۆری و ...بکه‌ین.ده‌ی جا له‌ کوردستان ئه‌و که‌مه‌ نه‌ته‌وه‌ یان زمانی یانه‌ پێویسته‌ زمانی خۆیان بخوێنن و ...و له‌ هه‌مان کاتیش دا نه‌ڵێین ئێمه‌ تابعییه‌تمان تورکیایی یان ئێرانی یان سه‌ر به‌ هه‌ر وڵاتێکی دیکه‌یه‌.چون ئه‌وان له‌ راستی دا تورکمانی کوردستانی،عاره‌بی کوردستانی و ...ن.به‌ڵام باسه‌که‌ی کاک ره‌هبه‌ر لێره‌دایه‌ که‌ پڕ به‌ پێسته‌ و وڵامی هه‌موو کێشه‌کانی که‌ کاک ئه‌میر و هاوبیرانی ناویانه‌ته‌وه‌ ده‌داته‌وه‌ که‌ کوردی زمانێکه‌ به‌ جه‌ند زاراوه‌وه‌ وه‌ک زۆر زمانی دیکه‌ که‌ ده‌بێ یه‌کێک له‌و زاراوانه‌ ببێته‌ ستاندارد و به‌ وشه‌ی زاراوه‌کانی دیکه‌ ده‌وڵه‌مند بکرێ و باقی زاروه‌کانیش له‌ نیو خه‌ڵک دا که‌ڵکیان لێ وه‌رده‌گیرێ،به‌لام زمانی ستاندارد بۆ دایره‌ ره‌سمی و ده‌وڵه‌تی یه‌کان و زانکۆ و قوتابخانه‌ به‌ کار ده‌هێندرێ و ... له‌ نووسینه‌کانی دوتر دا به‌ ته‌سه‌لی له‌و بابه‌ته‌ ده‌دوێین.

حه‌سه‌نی قازی

وێڕای سڵاو دیاره‌ " حوله‌مه‌ره‌سێ"ت به‌ ووردی نه‌خوێندووه‌ته‌وه‌ و له‌و بۆچوونانه‌دا نێوه‌رۆکه‌که‌یت هه‌ڵگێڕاوه‌ته‌وه‌. له‌ نووسراوه‌که‌دا گوتراوه‌ سویس وه‌ک وڵاتێک چوار زمانی ڕه‌سمی هه‌یه‌: ئه‌ڵمانی،فه‌ڕانسه‌یی.ئیتالیایی و ڕۆمانش.ئه‌وه‌ش گوتراوه‌ ئه‌و سویسییه‌ی به‌ ستانداردی ئه‌ڵمانیی سویسی قسه‌ ده‌کا خۆی به‌ به‌شێک له‌ نه‌ته‌وه‌ی ئه‌ڵمان دانانێ، به‌ڵکوو خۆی وه‌ک سویسییه‌کی ئه‌ڵمانی زمان ده‌ناسێ و ده‌ناسێنێ، هه‌مان شت له‌ سه‌ر فه‌ڕانسه‌یی و ئیتالیایه‌ زمانه‌کانیش وایه‌. ئه‌وان له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی به‌ فه‌ڕانسه‌یی یان ئیتالیایی قسه‌ ده‌که‌ن خۆیان به‌ به‌شێک له‌و دوو نه‌ته‌وه‌یه‌ نازانن. به‌ کورتی ئیستیدلال ئه‌وه‌یه‌ بۆ ووڵاتێکی وه‌ک سویس ده‌توانی 4 زمانی ڕه‌سمی هه‌بێ، به‌ڵام له‌ کوردستانی عێراق ناکرێ و نابێ دوو شێوه‌زاری ڕه‌سمی زمانێک ددانی پێدابهێندرێ؟ هیوادارم به‌ ووردی له‌و ئیستیدلالانه‌ی ده‌کرێ خوردبییه‌وه‌ و جا دوایه‌ حوکم بده‌ی!
خۆشیت

هه‌ژار

کاک حه‌سه‌نی به‌ڕێز له‌ سویس چوار زمان ڕه‌سمین چونکه‌ ئه‌وانه‌ چوار زمانی جودان. چوار زاراوه‌ی سه‌ر به‌ یه‌ک زمانی واحید نین. پرسیاری من له‌ جه‌نابت ئه‌وه‌یه‌: بۆچی له‌ سویس زاراوه‌ جۆراوجۆره‌کانی چوار زمانه‌ ڕه‌سمییه‌که‌ش به‌ ڕه‌سمیی نابن؟ ئه‌گه‌ر ئه‌وانیش به‌ ڕه‌سمیی ببانایه‌ ئه‌وده‌م ده‌کرا دۆخی کوردستان له‌گه‌ل ئه‌وێ به‌راورد کرابایه‌.نازانم جه‌نابت ئاگاداری ئاکامه‌کانی ئه‌و نموونه‌ هێنانه‌وه‌یه‌ت هه‌ی یان نا. ده‌فه‌رمووی:
" ئه‌و سویسییه‌ی به‌ ستانداردی ئه‌ڵمانیی سویسی قسه‌ ده‌کا خۆی به‌ به‌شێک له‌ نه‌ته‌وه‌ی ئه‌ڵمان دانانێ، به‌ڵکوو خۆی وه‌ک سویسییه‌کی ئه‌ڵمانی زمان ده‌ناسێ و ده‌ناسێنێ، هه‌مان شت له‌ سه‌ر فه‌ڕانسه‌یی و ئیتالیایه‌ زمانه‌کانیش وایه‌. ئه‌وان له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی به‌ فه‌ڕانسه‌یی یان ئیتالیایی قسه‌ ده‌که‌ن خۆیان به‌ به‌شێک له‌و دوو نه‌ته‌وه‌یه‌ نازانن."
ئه‌گه‌ر ئه‌و بۆچوونه‌ بۆ کورده‌کانیش ته‌عمیم بده‌ین ده‌بێ بڵێین بۆ نموونه‌ له‌ عێراق دوو زمان ڕه‌سمین. عه‌ڕه‌بی و کوردی. کوردی عێراق له‌به‌ر ئه‌وه‌ی به‌ کوردی قسه‌ ده‌کا خۆی به‌ به‌شێک له‌ نه‌ته‌وه‌ی کورد دانانێ. کوردی ئێرانی و تورکیا و سوریاش هه‌ر ئاوا. که‌چی بۆخۆتان ده‌زانن به‌ڕاستی پێچه‌وانه‌ی ئه‌وه‌یه‌.

ئه‌مین

بۆ کاک حه‌سه‌نی قازی:
ئه‌گه‌ر سویسییه‌ ئه‌ڵمانی زمانه‌که‌ش خۆی سه‌ر به نه‌ته‌وه‌ی ئه‌ڵمان نه‌زانێ چونکه‌ ئه‌ڵمان خۆی نه‌ته‌وه‌یه‌که‌ و‌ ڕه‌وتی به‌ نه‌ته‌وه‌ بوونی تێپه‌ڕاندووه‌ و پێویستی به‌ دان پێدا هێنانی ده‌وڵه‌تان نییه‌ ئه‌و خۆ به‌ ئه‌ڵمانی نه‌زانینه‌ هیچ زه‌برێک له‌ سه‌روه‌ریی و یه‌کیه‌تی نه‌ته‌وه‌یی ئه‌ڵمان ناوه‌شێنێ. بۆچوونه‌که‌ی جه‌نابت ئه‌و بیرۆکه‌یه‌ بڵاو ده‌کاته‌وه‌ که‌ بۆ نموونه‌ کوردی عه‌راق خۆی به‌ عه‌راقییێک بزانێ که‌ به‌ کوردی قسه‌ ده‌کا. واته‌ ئه‌گه‌ر قسه‌ی نه‌ته‌وه‌ هاته‌ گۆڕێ کورده‌ عه‌ڕاقییه‌که‌ ده‌بێ خۆی به‌ عه‌راقی بزانێ. نابێ خۆی سه‌ر به‌ نه‌ته‌وه‌ی کورد بزانێ. ده‌بێ بڵێ من به‌ کوردی قسه‌ ده‌که‌م به‌ڵام سه‌ر به‌ نه‌ته‌وه‌ی عه‌راقم. ئه‌و بیرۆکه‌یه‌، بۆ ئێمه‌ی کورد که‌ له‌ پێواژۆی به‌ نه‌ته‌وه‌ بوون داین چ خێرێکی تێدایه‌؟ کورده‌کانی عه‌راق خۆیان و سه‌رکرده‌ سیاسییه‌کانیان هه‌میشه‌ گوتوویانه‌ ئێمه‌ به‌شێکین له‌ نه‌ته‌وه‌ی کورد و له‌ چوارچێوه‌ی وڵاتێکی چه‌ند نه‌ته‌وه‌ به‌ ناوی عه‌راقدا ده‌ژین. ئه‌و بۆچوونه‌ی ئێوه‌ ڕێک له‌گه‌ڵ بۆچوونی شۆڤێنیسته‌کانی وڵاتانی عه‌راق و تورکیا و .... هاوجووته‌. ئه‌وان پێمان ده‌ڵێن قه‌یدی نییه بڵێن‌ به‌ کوردی قسه‌ ده‌که‌ین به‌ڵام مه‌ڵێن سه‌ر به‌ نه‌ته‌وه‌ی کوردین. من پێم وایه‌ که‌سانی وه‌ک کاک حه‌سه‌نی قازی و کاک ئه‌میری حه‌سه‌ن‌پوور یا له‌ نه‌تیجه‌کانی ڕووخێنه‌ری ئه‌و بۆچوونانه‌یان ئاگادار نین یا بایی ده‌نکه‌ جۆیه‌ک که‌ڵکه‌ڵه‌ی نه‌ته‌وه‌ییان نییه‌.

حه‌سه‌نی قازی
بۆ کاک هه‌ژار و کاک ئه‌مین

به‌ڕێزان، کاتێک مرۆ باسی نموونه‌ی چاره‌سه‌ری کێشه‌یه‌ک ده‌کا به‌و مانایه‌ نییه‌، پێی وابێ هه‌موو لایه‌ن و ڕه‌هه‌نده‌کانی ئه‌و نموونه‌یه‌ ده‌کرێ له‌ شوێنێکی دیکه‌ شیاوی دابه‌زاندن یان وه‌دیهێنان بێ.مه‌سه‌له‌ی فره‌ زمانێتی له‌ سویس ته‌نیا بۆ سه‌لماندنی ئه‌و ڕاستییه‌ ئاماژه‌ی پێکراوه‌ که‌ له‌ چوارچێوه‌ی ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وه‌ و جوگرافیاییه‌کی سیاسی دا نه‌ته‌وه‌یه‌ک ده‌توانێ چه‌ند زمانی جیاوازی هه‌بێ و ئه‌و زمانانه‌ش هه‌موو ڕه‌سمی بن، پێوه‌ندی ئه‌و ڕاستییه‌ش به‌ باشووری کوردستانه‌وه‌ هه‌ر ئه‌وه‌نده‌یه‌ که‌ ئه‌گه‌ر له‌ سویس ده‌کرێ چوار زمانی ڕه‌سمی هه‌بێ، بۆ له‌ باشووری کوردستان ناکرێ هه‌موو شێوه‌زاره‌ کوردییه‌کان له‌ ئاستێکی یه‌کسان دا ڕێزیان بگیرێ و ده‌رفه‌تی پێشخستنیان بۆ ئاماده‌ بکرێ؟
لێره‌ دا هیچ باسی ئه‌وه‌ نییه‌ گه‌لۆ له‌و به‌ر ئه‌و به‌ری سنووری ده‌وڵه‌تی کورده‌کان چۆن هه‌ست به‌خۆیان ده‌که‌ن و چۆن خۆیان ده‌ناسێنن و ،چۆن ده‌ناسرێن؟ له‌و مشتومڕه‌ دا ‌ باسی‌ له‌به‌ریه‌ک ڕۆنانی هه‌ستی به‌سترانه‌وه‌ی سویسییه‌کی ئه‌ڵمانی زمان و کوردێکی باشووری کوردستان نه‌هاتووه‌ته‌ گۆڕێ بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و ئاکامانه‌ی لێ ده‌ربخرێ که‌ به‌ڕێزان پێی گه‌یشتوون.
له‌ هیچ ڕوویه‌که‌وه‌ ڕه‌وا نییه‌ کاک ئه‌مین پێی وابێ مامۆستا ئه‌میری حه‌سه‌نپوور،ئه‌من یان هه‌رکه‌سێکی دیکه‌ که‌ باسی یه‌کسانی زمانی و ئازادیی زمانی له‌ باشووری کوردستان ده‌کا، مه‌به‌ستی ڕووخێنه‌رانه‌ی هه‌بێ.بوونی شێوه‌زاری جیاوازی کوردی و داوخوازی زمانی له‌ باشووری کوردستان ڕاستییه‌که‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ی ئیراده‌، پێخۆشبوون یان پێناخۆشبوونی ئێمه‌. ئه‌وه‌ی ئێمه‌ باسی ده‌که‌ین نه‌ک تێک دانی "ته‌بابیی نه‌ته‌وه‌یی " نییه،‌ به‌ڵکوو خزمه‌ته‌ به‌ پته‌و بوونی.تاک "ستاندارد"یش ئه‌و ته‌باییه‌ لاواز ده‌کا و له‌وانه‌یه‌ نه‌شیهێڵێ.
هێوادارم هه‌م کاک هه‌ژار و هه‌م کاک ئه‌مین به‌ چاوێکی ووردتره‌وه‌ ئه‌و باسانه‌ بخوێننه‌وه‌ که‌ سه‌باره‌ت به‌ ڕاسته‌قانی جووت ستاندارد بوونی کوردی نوسراون، به‌ تایبه‌تی نووسینه‌کانی مامۆستا ئه‌میری حه‌سه‌نپوور وه‌ک که‌سێکی پسپۆڕ له‌و‌ بواره‌ دا جارێکی دیکه‌ و به‌ بێ پێشداوه‌ری بخوێننه‌وه‌. زۆربه‌ی بابه‌ته‌کان له‌ وێبنووسی ڕوانگه‌ دا هه‌ن.

ئه‌مین له‌ تێچنێکی تازه‌ له‌ "پێشه‌نگ" دا ده‌نووسی:

کاک حه‌سه‌ن کاتێک ئه‌و نموونه‌ی ده‌یهێنیه‌وه‌ ( نموونه‌ی چوار زمانی ڕه‌سمیی له‌ سویس) به‌شێکی به‌رچاو له‌ ئیستدلاله‌که‌ته‌، ئیتر ئه‌و ئیستدلاله‌ له‌ ده‌ستی خۆت ده‌رچووه‌ و چووه‌ته‌ بوارێکی عه‌ینی و گشتی. ئیتر ناتوانی ئیستدلاله‌که‌ وا به‌رته‌سک که‌یه‌وه‌ که‌ هه‌ر ئه‌و ئه‌نجامانه‌ی خۆت به‌ دڵتن لێی بخوێندرێته‌وه‌ و نه‌هێڵی ئه‌نجامه‌کانی دیکه‌ لێی بخوێندرێنه‌وه‌. له‌ زانستی مه‌نتیق دا کۆی هه‌موو ئه‌و گوزارانه‌ی له‌ ڕسته‌یه‌که‌وه‌ ئیستنتاج ده‌کرێن، ده‌بێته‌ نێوه‌رۆکی مه‌نتیقی ئه‌و ڕسته‌یه‌. بۆیه‌ کاتێک ڕسته‌یه‌ک وه‌کوو به‌ڵگه‌ هه‌ڵده‌بژێرین ده‌بێ ئه‌وه‌نده‌ ژیر بین که‌ ئاگامان له‌ هه‌موو ئه‌نجامه‌ مه‌نتیقییه‌کانی ئه‌و ڕسته‌‌یه‌ هه‌بێ. ئه‌و شتانه‌ی من نووسیبوومن به‌شێک له‌ نێوه‌رۆکی مه‌نتیقی به‌ڵگه‌که‌ی خۆت بوو.

حه‌سه‌نی قازی

بارودۆخی نه‌ته‌وه‌ی کورد و نه‌ته‌وه‌ی سویس له‌ ڕوانگه‌ی ئێتنیکییه‌وه‌ شیاوی به‌راورد کردن نییه‌، چونکه‌ به‌ پێچه‌وانه‌ی کورده‌کان که‌ سنووری ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وه‌ له‌ یه‌کتری دابڕیون، سویسییه‌کان که‌ به‌ زمانی جیاواز قسه‌ ده‌که‌ن له‌ مێژووی خۆیان دا هیچ کاتێک به‌شێک له‌ ده‌وڵه‌تانی ده‌ر و جیرانی فه‌ڕانسه‌، ئه‌ڵمان یان ئیتالیا نه‌بوون. سویسی فه‌ڕانسه‌یی زمان، له‌ هیچ بڕگه‌یه‌کی مێژوو دا به‌شێک نه‌بووه‌ له‌ فه‌ڕانسه‌؛سویسی فه‌ڕانسه‌یی زمان (یان ڕۆمانده‌کانی سویسی)به‌ هیچ جور له‌ ڕه‌چه‌ڵه‌کی فه‌ڕانسه‌ییه‌کان نین و خزمایه‌تیشیان نییه‌.هه‌ر ئاواش، سویسی ئه‌ڵمانی زمان قه‌ت به‌شێک نه‌بووه‌ له‌ئه‌ڵمان و، سویسی ئیتالیایی زمانیش قه‌ت به‌شێک نه‌بووه‌ له‌ ئیتالیا. ئه‌وه‌ش ئه‌و ڕاستییه‌ دا ده‌گرێته‌وه‌ که‌ نه‌ته‌وه‌ی جیاواز ده‌توانن زمانێکی وه‌ک یه‌ک دیاره‌ به‌ ستانداردی جیاوازه‌وه‌، به‌کاربهێنن و یه‌ک نه‌ته‌وه‌ش ده‌توانێ چه‌ند زمانی جیاوازی هه‌بێ.

هه‌ر بژی،


Wednesday, August 18, 2010

جوت ستاندارده‌که‌ی ئه‌میری حه‌سه‌نپور و ئه‌فسانه‌کانی




جوت ستاندارده‌که‌ی ئه‌میری حه‌سه‌نپور و ئه‌فسانه‌کانی

سوداد ره‌سول

پرۆسه‌ی به‌ ستاندارد بوون له‌هه‌ر زمانێک له‌ قۆناغێکی مێژوویی ده‌ست پێده‌کات، پاش ئه‌وه‌ی یه‌کێک له ‌له‌هجه‌کانی ئه‌و زمانه‌ ده‌بێت به‌ زمانی نووسین و ئه‌ده‌ب. ئه‌و له‌هجه‌یه‌ به‌ راده‌یه‌کی ئه‌وتۆ بایه‌خ په‌یدا ده‌کات، سنووری ناوچه‌که‌ی خۆی ده‌بڕێت و ده‌سه‌ڵاتی زمانی بۆ ناوچه‌کانی ده‌و‌روپشتی بڵاو ده‌کاته‌وه‌. سه‌رهه‌ڵدانی ناسیۆنالیزم و بڵاو بوونه‌وه‌ی، نه‌خشێکی گرنگ و به‌رچاو ده‌گێڕێ بۆ به‌ ستاندارد کردنی زمانی نه‌ته‌وه‌، بۆ ئه‌وه‌ی گشت ئه‌ندامه‌کانی ئه‌و نه‌ته‌وه‌یه‌ له‌ ژێر چه‌تری زمانێکی نه‌ته‌وه‌یی و نیشتیمانیدا کۆبکاته‌وه‌. ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌ییش زمانێکی نه‌ته‌وه‌یی یه‌کگرتوو و سه‌رانسه‌ری بۆ خوێندن و کارگێڕی پێویسته‌. گه‌لێک له‌ زمانه‌کانی ئه‌و‌روپا هه‌ر له‌سه‌ده‌ی شازده‌هه‌م و حه‌ڤده‌هه‌مه‌وه‌‌ دوای بڵاوبوونه‌وه‌ی بیری ناسیۆنالیزم‌ پرۆسه‌ی به‌ ستاندارد کردنی زمانه‌که‌یان ده‌ست پێکردووه‌، بۆ زیاتر چه‌سپاندن و ڕێکوپێک کردنی زمانه‌که‌یان له‌ رووی ڕێزمان، زاراوه‌سازی، ڕێنووس، ده‌نگناسی،.... هتد تا ئه‌مڕۆش به‌رده‌وام له‌ناو ئه‌و پرۆسه‌یه‌دان. واته‌ به‌ ستاندارد کردن، پرۆسه‌یه‌که و ته‌واو نابێ و زمان به‌رده‌وام پێویستی به په‌ره‌پێدان و پێشخستن هه‌یه‌.
زمانی کوردی به‌ له‌هجه‌ی کرمانجی ناوه‌ڕاست یا هه‌ندێک به‌ کرمانجی خواروو1 ناوی ‌ده‌به‌ن له‌ کوردستانی باشور ئه‌وه‌ سه‌د ساڵێکه‌ پرۆسه‌ی به‌ ستاندارد بوونی ده‌ست پێکردووه‌‌ و له‌م رووه‌وه‌ له‌ گشت له‌هجه‌ سه‌ره‌کییه‌کانی دیکه‌ی زمانی کوردی له‌ پێشتره و ‌ قۆناغێکی گرنگی به‌ ستاندارد بوونی بڕیوه‌. ئه‌گه‌ر کۆسپ نه‌خرێته‌ به‌رده‌م پێشکه‌وتنی،‌ ئه‌وا ئاسۆیه‌کی گه‌ش له‌به‌رده‌م پاشه‌ڕۆژی زمانی کوردیدا ده‌بێت. کوردیش وه‌ک هه‌موو نه‌ته‌وه‌کانی دیکه‌ی ئه‌م سه‌ر زه‌وییه‌ ده‌بێ به‌ خاوه‌ن زمانێکی ستانداردی یه‌کگرتوو.
یه‌کێک له‌و‌ کێشه‌ زۆر ناسکانه‌ که‌ ئه‌مڕۆ له‌ هه‌رێمی کوردستان بۆ زمانی کوردی هاتۆته‌ پێش، کێشه‌ی به‌ دوو ستاندارد کردنی ئه‌و زمانه‌یه‌، له‌نێوان دوو له‌هجه‌ی سه‌ره‌کی کرمانجی ناوه‌راست و کرمانجی باکوردا، به‌ تایبه‌ت ئه‌و بن له‌هجه‌ی که‌ له‌ بادینان قسه‌ی پێده‌کرێ. له‌ مێژووی به‌ ستاندارد کردنی زمانه‌کاندا، وه‌ک باوه‌، ته‌نها له‌هجه‌یه‌ک هه‌ڵده‌بژێردرێ بۆ ئه‌وه‌ی ببێته‌ بنه‌ڕه‌تێک بۆ زمانی ستاندارد، هه‌ڵبژاردنی دوو له‌هجه‌ و دوو زمانی ستاندارد، دیارده‌یه‌کی نامۆیه‌ له‌ پرۆسه‌ی به‌ ستاندارد کردنی زمانی نه‌ته‌وه‌یه‌کدا.
یه‌کێک له‌ سه‌رسه‌خترین بانگه‌شه‌کار و لا‌یه‌نگرانی ئه‌و جوت ستانداردییه‌ ‌‌به‌ڕێز ئه‌میری حه‌سه‌نپوره‌. هیچ گومان له‌وه‌دا نییه‌ که‌ ئه‌و له‌بواری لێکۆڵینه‌وه‌ له‌ زمانی کوردی و پرسی به‌ ستاندارد کردنی هه‌وڵێکی جیدی داوه‌‌. تێزه‌ دکتۆراکه‌ی به‌ناوی (ناسیۆنالیزم و زمان له‌ کوردستان 1918- 1985) لێکۆڵینه‌وه‌یه‌که‌ سه‌باره‌ت به ڕه‌وتی په‌ره‌سه‌ندن و به‌‌ ستاندارد بوونی زمانی کوردی‌. چ له‌ نامه‌ دکتۆراکه‌ی و چ له‌و باسانه‌ی که‌ به‌مدواییه‌ له‌مه‌ڕ ئه‌و بابه‌ته‌ بڵاوی کردۆته‌وه‌، هه‌میشه‌ پێداگری له‌ سه‌ر ئه‌و خاڵه‌ ده‌کات و‌ ده‌ڵێ: زمانی‌ کوردی وه‌ک زمانی نه‌رویجی و ئه‌رمه‌نی و ئه‌لبانی جوت ستاندارده‌.2 بۆچوونه‌کانی له‌مه‌ڕ جوت ستانداردی ئه‌و زمانانه‌ و به‌راورد کردنیان له‌گه‌ڵ زمانی کوردی کۆمه‌ڵێک ئیشکالیه‌ت و که‌موکوڕی له‌ خۆی گرتووه،‌ که‌ شیاوی ئه‌وه‌ن ره‌خنه‌ و توێژینه‌وه‌یا‌ن له‌سه‌ر بکرێ.‌ ئه‌مه‌ بێجگه‌ له‌وه‌ی له‌ نووسینی دیکه‌ی هه‌ر له‌ سه‌ر ئه‌و بابه‌ته‌ به‌ ناوی (شۆڤینیسمی سۆرانی و ئه‌فسانه‌کانی) زۆر به‌ توندی ره‌خنه‌ له‌ پرۆسه‌ی یه‌ک ستانداردی زمانی کوردی ده‌گرێ و به‌ (شۆڤینیزمی سۆرانی) له‌ قه‌ڵه‌می ده‌دات.

جوت ستانداردی زمانی بۆ نه‌ته‌وه‌یه‌ک‌، راستییه‌ یان ئه‌فسانه‌؟ ‌تا چ راده‌یه‌ک ئه‌و زمانانه‌ که‌ نوسه‌ر ناویان ده‌بات، له‌ وڵاته‌کانیان جوت ستانداردن؟ جوت ستانداردی، ئه‌گه‌ر هه‌شبێ، ‌تا چه‌ند دیارده‌یه‌کی ته‌ندروسته‌ له‌ زمانی نه‌ته‌وه‌یه‌کدا‌؟ له‌م باسه‌دا، هه‌وڵ ده‌ده‌ین به‌ توێژینه‌وه‌یه‌کی ئه‌کادیمی تیشک بخه‌ینه‌‌ سه‌ر چه‌ند لایه‌نێکی جوت ستانداردی زمانه‌کانی ئه‌و وڵاتانه‌ و به‌راورد کردنیان له‌گه‌ڵ بارودۆخی زمانی کوردی. له‌ دواییشدا دێینه‌وه‌ سه‌ر تاوتوێ کردنی شۆڤینیزمی زمانی له‌ کوردستانی باشور که‌ ئه‌و ناوی ناوه‌ (شۆڤینیزمی سۆرانی)!.



زمانی نه‌رویجی، جوت ستانداردی یه‌ک زمان یا دوو زمان؟

نه‌رویج یه‌کێکه‌ له‌ وڵاته‌ ئه‌سکه‌‌ندیناڤییه‌کان، زمانه‌که‌یان سه‌ر به‌ زمانه‌ جه‌رمه‌نییه‌کانی باکوره‌ که‌ له‌گه‌ڵ زمانه‌ دراوسێکانی ده‌و‌روبه‌ری وه‌ک سوێدی و دانیمارکی به‌ شێوه‌یه‌ک له‌یه‌ک نزیکن ده‌توانن هه‌تا ڕ‌اده‌یه‌ک له‌گه‌ڵ یه‌ک گفتوگۆ بکه‌ن. نه‌رویج دانیشتوانی 4.3 ملیۆنه‌ له‌ 97% ی خه‌ڵکه‌که‌ی له‌ رووی نه‌ژادی و نه‌ته‌وه‌ییه‌وه‌ نه‌رویجین.
یه‌کێک له‌ تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی زمانی نه‌رویجی جوت ستاندارد بوونیه‌تی‌ به‌ ره‌سمی بۆ دوو زمان‌: بۆکمۆل Bokmal (زمانی کتێب) که‌ نزیکه‌ی له‌ 83% قوتابخانه‌کانی نه‌رویج به‌ زمانی ستانداردی بۆکمۆل ده‌خوێنن،‌ ته‌نانه‌ت بۆ خوێندنی باڵا بۆکمۆل ڕێژه‌که‌ی له‌وه‌ زیاتره‌. ستانداردی دووه‌م زمانی نینۆرشک Nynorsk (نه‌رویجی نوێ)یه‌ که‌ ته‌نها له‌ 17% قوتابیان به‌و زمانه‌ ده‌رس ده‌خوێنن، زۆربه‌ی ئه‌و قوتابیانه‌ش که‌ ده‌گه‌ن به‌ خوێندنی باڵا زمانه‌که‌یان ده‌گۆڕن بۆ بۆکمۆل. بۆیه‌ ده‌کرێ بگووترێ بۆکمۆل زمانێکی ستاندادری باڵاده‌ستی ژیانی گشتی ئه‌و وڵاته‌یه‌، هه‌رچی نینۆرشکه‌ ئه‌وا به‌ شێوه‌یه‌کی ڕێژه‌یی بۆ ئه‌ده‌ب و شانۆ و زانکۆ به‌کاردێت، به‌ڵام به‌کارهێنانی له‌ بواری ئێشوکار و پیشه‌سازی، بایه‌خێکی ئه‌وتۆی نیه‌. بۆکمۆل له‌ هه‌رێمه‌کانی رۆژهه‌ڵاتی نه‌رویج به‌کاردێت، هه‌رچی نینۆرشکه‌ له‌ رۆژئاوای وڵات له‌ده‌ره‌وه‌ی شاره‌ گه‌وره‌کان به‌کاردێت.4 ئه‌م دوو ستاندار‌ده‌ له‌م وڵاته‌ چۆن سه‌ریان هه‌ڵدا؟
له‌ سه‌ده‌کانی ناوه‌ڕاست، نه‌رویج زمانێکی پێشکه‌وتووی نووسینی هه‌بووه‌، که‌ به‌ نه‌وریجی کۆن Old Norse ناسراوه‌، به‌ڵام دوای کۆتایی هاتنی مه‌مله‌که‌تی نه‌رویجی له‌ سه‌ده‌ی چوارده‌هه‌م بۆ پازده‌هه‌م، زمانه‌که‌ش بایه‌خی خۆی له‌ده‌ست داوه‌، وه‌ک زمانی نووسین چیدی به‌کار نه‌هاتووه‌. له‌کاتی حکومڕانی دانیمارکی – نه‌رویجی( 1380-1814)، زمانی دانیمارکی ته‌نها زمانی نووسین بوو له‌ نه‌رویج، ئه‌و دوو زمانه‌ش ته‌واوێک له‌یه‌ک نزیکن. له‌ ساڵی 1814 نه‌رویج له‌ دانیمارک جیا ده‌بێته‌وه‌ و ده‌بێت به‌ وڵاتێکی سه‌ربه‌خۆ، به‌ڵام دواتر له‌گه‌ڵ شای سوێد یه‌کێتییه‌ک پێکدێنن تا ساڵی 1905 به‌رده‌وام ده‌بێت.5
دوای جیا بوونه‌وه‌ی‌‌ نه‌رویجییه‌کان له‌ دانیمارکییه‌کان، نه‌رویج ده‌بێت به‌ وڵاتێکی خاوه‌ن‌ ده‌ستور و په‌رله‌مانی خۆی. دوای سه‌رهه‌ڵدانی ناسیۆنالیزم و په‌یدا بوونی حکومه‌تی دیموکراتی له‌ وڵات، نه‌رو‌یجییه‌کان له‌ته‌ک سوێدی و دانیمارکی خۆیان به‌ نه‌ته‌وه‌یه‌کی سه‌ربه‌خۆ داده‌نا، که‌چی له‌ وڵاته‌که‌یان زمانێکی راسته‌قینه‌ی نه‌ته‌وه‌یی نه‌رویجیان نییه‌، ئه‌و زمانه‌ی که‌ به‌کار دێت بۆ نووسین و له‌ قوتابخانه‌کان ده‌خوێندرێ، زمانێکه‌ به‌ ئه‌سڵ دانیمارکییه،‌ ته‌عبیر له‌ هه‌ستی نه‌ته‌وایه‌تی نه‌رویجییه‌کان ناکات. زۆر له‌ خه‌ڵکی نه‌رویج پێیان وابوو بۆ نه‌ته‌وه‌یه‌کی سه‌ربه‌خۆی وه‌ک نه‌رویج زۆر نابه‌جێیه‌ زمانی ستانداردی نووسینیان به‌ ئه‌سڵ دانیمارکی بێ و نه‌رویجی نه‌بێ.6 سێ ڕێگه‌یان له‌به‌رده‌م بوو، یه‌که‌م: ئه‌و زمانه‌ نووسینه‌ی که‌ به‌ ئه‌سڵ دانیمارکییه‌ وه‌ک خۆی بهێڵنه‌وه‌، دووه‌م: هه‌ر ئه‌و زمانه‌ دانیمارکییه‌ به‌ نه‌رویجی بکرێ، ئه‌مه‌ش له‌ ڕێی ده‌ستکاری کردنی ڕێنووسه‌که‌ی، وشه‌کانیشی وه‌ک نه‌رویجی گۆ بکرێن، سێهه‌م: یانیش زمانێکی نووسینی نه‌ته‌وه‌یی نه‌رویجی نوێ له‌ سه‌ر بنه‌ڕه‌تی له‌هجه‌کانی نه‌رویجی دابهێنرێت. ڕێگه‌ی یه‌که‌میان ره‌ت کرده‌وه‌، دوو ڕێگه‌که‌ی دییان په‌سند کرد. دوو زمانناسی نه‌رویجی کنود کنودسێن Knud Knudsen ( 1812- 1895) و ئیڤار ئاسێن Ivar Aasen (1813-1896) دوو سیسته‌می زمانی نووسینی نه‌رویجیان په‌ره‌پێدا که‌ ئه‌م دوو زمانه‌ ستاندارده‌ی ئه‌مڕۆی نه‌رویجی لێ هاتۆته‌ به‌رهه‌م. کنود کنودسێن هه‌وڵیدا ئه‌و زمانه‌ دانیمارکیه‌ که‌ ماوه‌یه‌کی درێژ‌ه‌ زمانی نووسینه‌ له‌ وڵات، هه‌نگاو به‌ هه‌نگاو زیاتر به‌ نه‌رویجی بکات، ئه‌مه‌ش له‌ ڕێی ده‌ستکاری کردنی ڕێنووسه‌که‌ی و گۆڕینی شێوه‌ی نووسینه‌که‌ی (spelling) و به‌ ده‌نگی نه‌رویجیش گۆ بکرێت، بۆ ئه‌وه‌ی نۆرمێکی جیاواز وه‌رگرێت و له‌ نووسینی دانیمارکییه‌که‌ دوور که‌وێته‌وه‌‌. بۆ نمونه‌ له‌ جێگه‌ی پیتی b, d, g ی دانیمارکی، پیتی p, t, k دابنرێت، به‌ گوێره‌ی گۆ کردنی نه‌رویجیش گۆ بکرێت، وه‌ک وشه‌ی tag ی دانیمارکی له‌ بۆکمۆل ده‌بێ به‌ tak، واته‌ سه‌ربان.8 له‌ نیوه‌ی دووه‌می سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م ئه‌م زمانه‌ زیاتر په‌ره‌ ده‌ستێنێ زیاتر ڕه‌نگی نه‌رویجی وه‌رده‌گرێ تا دانیمارکی، له‌ ساڵی 1907 ناوی ریکسمۆلی Riksmal (زمانی وڵات)ی لێ ده‌نرێ. دوای ئه‌وه‌ زمانه‌که‌ زیاتر ریفۆرمی تێدا ده‌کرێ و له‌ ساڵی 1929 به‌ ره‌سمی ناوی ده‌بێته‌ بۆکمۆل Bokmal
( زمانی کتێب).
له‌لایه‌کی دیکه‌وه‌ ئیڤار ئاسێن له‌ ته‌مه‌نی 22 ساڵی ده‌ستی به‌کار کرد. بۆ به‌ ده‌ستهێنانی زمانێکی نووسینی نه‌ته‌وه‌یی نه‌رویجی، به‌رنامه‌یه‌کی رادیکاڵی گرته‌ به‌ر. ئه‌و پێی وابوو زمانی په‌تی و ره‌سه‌نی نه‌رویجی له‌ نێو له‌هجه‌ی گوندنشینه‌کانی رۆژئاوای نه‌رویجه‌، ئه‌و شوێنه‌ که‌ له‌ دووری دانیمارکه‌ و زمانه‌که‌یان تێکه‌ڵ به‌ زمانی دانیمارکی و زمانه‌ بێگانه‌کان نه‌بووه‌. ئه‌و زمانه‌ی که‌ ئه‌و په‌ره‌ی پێدا، زمانێک بوو ئه‌دگار و پێکهاتی کۆمه‌ڵێک له‌هجه‌ی گونده‌‌کانی نه‌رویجی له‌خۆ گر‌ت بوو، ناوی نا Landsmal لاندسمۆل واته‌ زمانی نه‌ته‌وه‌یی. ئه‌و زمانه‌ زیاتر ته‌عبیری له‌ هه‌ستی نه‌ته‌وایه‌تی و شانازییه‌کانی نیشتیمانی ده‌کرد.9 وه‌ڵامدانه‌وه‌یه‌ک بوو بۆ ئه‌و هه‌سته‌ ناسیۆنالیستییه‌ که‌ له‌ نێو نه‌رویجییه‌کان له‌ جۆش و خرۆشدا بوو. به‌رهه‌می کاره‌که‌ی له‌ نێوان ساڵانی 1848 تا 1873 له‌ چه‌ندین کتێب بڵاو کرایه‌وه‌، دواتر له‌ ساڵی 1925 نا‌وه‌که‌ی به‌ ره‌سمی ده‌بێ به‌ نینۆرشک Nynorsk. ئه‌و زمانه‌ هه‌رچه‌نده‌ به‌ ئامانجێکی نه‌ته‌وه‌یی و نیشتیمانی هاته‌ کایه‌وه که‌ له‌ پێشدا بره‌وێکی باشی ده‌بێت بۆ خوێندن به‌ تایبه‌ت له‌ نێو خه‌ڵکی گوندنشین و دانیشتوانی رۆژئاوای نه‌رویجدا،‌ به‌ڵام نه‌یتوانی جێگه‌ به‌ زمانی بۆکمۆل له‌ق بکات. بۆکمۆل تا ده‌هات بایه‌خی زێده‌ تر ده‌بوو.
ئه‌م دوو زمانه‌ ستاندارده‌ له‌ وڵات بێ کێشه‌ و گیرو گرفت نه‌بووه‌،‌ سه‌رباری خه‌رجییه‌ زۆره‌که‌ی،‌ کۆمه‌ڵێک کێشه‌ و گرفتی بۆ قوتابخانه‌کان و سیسته‌می خوێندنی‌ وڵاته‌که‌‌‌ خوڵقاندووه‌. بۆ نمونه‌ له‌ هه‌ندێک قوتابخانه‌ که‌ به‌ زمانی نینۆرشک ده‌خوێنن، هه‌ندێک کتێبی قوتابخانه‌ یا هه‌ندێک سه‌رچاوه‌ی گرنگی خوێندن به‌و زمانه‌ له‌ کتێبخانه‌کان ده‌ست ناکه‌ون، ئیدی ناچار ده‌بن له‌ پاڵ زمانه‌که‌ی خۆیان زمانی بۆکمۆل فێر بن، چونکه‌ زیاتر له‌ 80% کتێب به‌و زمانه‌یه‌، بۆیه‌ زۆربه‌ی قوتابیان بۆ خوێندنی زانکۆ واز له‌ نینۆرشک دێنن و بۆکمۆل فێر ده‌بن. هه‌ر بۆیه‌شه‌ ژماره‌ی ئه‌و قوتابیانه‌ی که‌ به‌ نینۆرشک ده‌خوێنن روو له‌ که‌می ده‌کات.10 بوونی ئه‌و گیروگرفتانه‌ و چه‌ندین گرفتی دی، به‌ تایبه‌ت کاتێک لایه‌نگرانی ئه‌و دوو زمانه‌ له رووی چینایه‌تی و ئابوری و کۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسییه‌وه‌‌ روو به‌ روو یه‌کدی بوونه‌ته‌وه‌‌. لایه‌نگرانی نینۆرشک له‌ وڵا‌ته‌که‌دا‌ خۆیان به‌ که‌مینه‌یه‌ک ده‌زانن ده‌یانه‌وێ زمانه‌که‌یان زیاتر بایه‌خی پێ بدرێ و له‌ هه‌موو بوارێک به‌ کار بێت.11 هه‌روه‌ها پێیان وایه‌ که‌ زمانی ئه‌وان زمانی خه‌ڵکی گوند و جوتیارانه‌، نه‌رویجی راسته‌قینه‌ جوتیاره‌کانن، زمانه‌که‌شیان نه‌رویجی ره‌سه‌نه‌. حزبی سیاسی په‌یدا بوون پشتگیریان له‌و سیاسه‌ته‌ ده‌کرد. به‌ره‌که‌ی دی زمانه‌که‌ی خۆی پێ زمانی خه‌ڵکی شار و زمانی رۆشنبیر و چینی سه‌ره‌وه‌ی کۆمه‌ڵگه‌یه‌، ئه‌مه‌ هه‌رچه‌نده‌ له‌ په‌رله‌مانی وڵات هه‌ردوو زمانی ستاندارد به‌ ره‌سمی ناسێنراون. له‌ ساڵی 1907 په‌رله‌مانی نه‌رویجی بڕیاریدا بۆ هه‌موو ئه‌و قوتابیانه‌ی که‌ له‌ قوتابخانه‌ی باڵا خوێندن ته‌واو ده‌که‌ن ده‌یانه‌وێ بچن بۆ زانکۆ ده‌بێ له‌ تاقیکردنه‌وه‌ به‌ هه‌ردوو زمان ده‌ربچن ئه‌وجا ده‌توانن درێژه‌ به‌ خوێندنی زانکۆ بده‌ن، به‌هۆی ئه‌م بڕیاره‌وه‌‌ کێشه‌ و ناڕه‌زاییه‌کی زۆر که‌وته‌ نێو‌ان هه‌ردوو به‌ره‌ی زمان، ئه‌مه‌ له‌ کاتێکدا که‌ زۆربه‌ی قوتابیانی قوتابخانه‌ی باڵا زمانی نینۆرشک نازانن، ئیدی لا‌یه‌نگرانی بۆکمۆل له‌و بڕیاره‌ توڕه‌ بوون و پێیان وابوو که‌ ئه‌و بڕیاره‌ وروژاندنێکی ئاشکرایه‌ له‌ دژیان و له‌ به‌رژه‌وه‌ندی لایه‌نگرانی‌ نینۆرشکه‌. ئه‌م کێشه‌ و ململانێیه‌ له‌ نێوان هه‌ردوو ستاندارد له‌ سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیست گه‌یشته‌ راده‌یه‌ک خه‌ریک بوو هه‌ڕه‌شه‌ له‌ یه‌کێتی نه‌ته‌وه‌یی نه‌رویجی بکات، ئه‌و نه‌ته‌وه‌یه‌ که‌ ئه‌و هه‌موو ساڵه‌ له‌ ژێر حکومڕانی بێگانه‌دا بووه‌ تازه‌ سه‌ربه‌خۆیی نیشتیمانی به‌ده‌ست هێناوه، ئه‌مڕۆ ئه‌م نه‌ته‌وه‌یه‌ له‌سه‌ر ئه‌ساسی زمان بۆ دوو به‌ره‌ی جیاواز دابه‌ش بوون و به‌رامبه‌ر به‌یه‌ک وه‌ستاون، هه‌ر به‌ره‌یه‌ک ده‌یه‌وێ زمانه‌که‌ی خۆی سه‌رکه‌وێ. ئه‌وانه‌ی له‌ خه‌می ئه‌م کێشه‌یه‌دا بوون، پێیان وابوو کاتی ئه‌وه‌ هاتووه‌ ڕێگه‌ چاره‌یه‌کی بۆ بدۆزرێته‌وه‌. ئه‌وه‌ بوو فۆلکلۆرناس مۆلتکه‌ مۆ Moltke Moe (1859- 1914) له‌ ساڵی 1907ده‌ستی به‌ ریفۆرمی زمان کرد بۆ ئه‌وه‌ی یه‌کێتی بۆ زمانی نه‌رویجی بگێڕێته‌وه‌، پێشنیاری کرد هه‌ردوو زمان ده‌بێ ڕه‌چاو بکرێن، هه‌ردوو ستاندارده‌که‌ پێویسته‌ ورده‌ ورده‌ له‌یه‌ک نزیک بکرێنه‌وه‌ زمانێکی هاوبه‌شی نووسین دروست بکرێت به‌ ناوی ‌سامنۆرشک Samnorsk، واته‌ نه‌وریجی هاوبه‌ش.12 ئه‌م پرۆژه‌ی زمانی هاوبه‌شی نه‌رویجی‌ بۆ ماوه‌ی سه‌ده‌یه‌ک له‌لایه‌ن شاره‌زایانی زمان و چینی رۆشنبیران و حکومه‌تی نه‌رویجی زۆر به‌ گه‌رمی مشتومڕی له‌سه‌ر ده‌کرا، بۆ ئه‌وه‌ی هه‌رچۆنێک بێ ڕێگه‌ چاره‌یه‌ک بۆ ئه‌م جوت ستانداردییه‌ بدۆزنه‌وه و‌ نه‌ته‌وه‌ی نه‌رویجی له‌م کێشه‌یه‌ رزگار بکه‌ن، نه‌رویجییش وه‌ک هه‌موو نه‌ته‌وه‌کانی دیکه‌ی ئه‌و‌روپا ببێ به‌ خاوه‌ن یه‌ک زمانی ستانداردی نووسین. له‌ پێشدا ئه‌م پلانه‌ له‌ نێو خه‌ڵکی نه‌رویج لایه‌نگیری زۆر بوو، به‌ڵام دواتر ناڕه‌زایی زۆر ده‌بێت، تا له‌ ساڵی 2002 په‌رله‌مانی نه‌رویجی به‌ ره‌سمی رایده‌گه‌یه‌نێت که‌ پرۆژه‌ی سامنۆرشک سه‌رکه‌وتو نه‌بوو، به‌ شێوه‌یه‌کی سیاسی واز له‌و پرۆژه‌یه‌ ده‌هێنرێت و چیدی نابێته‌ جێگه‌ی باس. به‌ڵام له‌ ساڵی 2005 پێشنیاری ریفۆرم کردنی بۆکمۆل ده‌کرێت، ئه‌و زمانه‌ که‌ رۆژ له‌ دوای رۆژ له‌ نه‌رویج بایه‌خی له‌ زیاد بووندایه‌‌.13

له‌به‌ر رۆشنایی ئه‌م باسه‌ی سه‌ره‌وه‌ سه‌باره‌ت به‌ سه‌رهه‌ڵدانی هه‌ر دوو ستانداردی نه‌رویجی بۆمان روون ده‌بێته‌وه‌ ئه‌وه‌ی له‌وێ به‌ جوت ستاندارد ناسراوه‌، ئه‌مه‌ له‌ بنچینه‌دا دوو زمان بووه‌ نه‌ک دوو له‌هجه‌ی یه‌ک زمان‌. زمانی بۆکمۆل له‌ سه‌رده‌مێکی مێژوویی سه‌ریهه‌ڵداوه‌ و وه‌ک زمانی نه‌ته‌وه‌ی فه‌رمانڕه‌وا له‌ وڵاته‌که‌دا‌ ماوه‌ته‌وه،‌ بووه‌ به‌ زمانی ئه‌مری واقیع بۆ خوێندن و نووسین. خه‌ڵکی نه‌رویج نه‌یان توانیوه‌‌ پشتگوێی بخه‌ن و ده‌ستبه‌رداری بن، له‌ پاڵ ئه‌مه‌شدا نه‌رویجییه‌کان به‌ تایبه‌ت باڵه‌ ناسیۆنالیسته‌که‌ی حه‌زی کردووه‌ زمانێکی نه‌ته‌وه‌ییان هه‌بێ وه‌ک زمانه‌ نه‌ته‌وه‌ییه‌کانی ئه‌و‌روپا. سه‌ر‌هه‌ڵدانی ناسیۆنالیزم و دروست بوونی وڵاتێکی سه‌ربه‌خۆی نه‌ته‌وه‌یی وه‌ک نه‌رویج پێویستی به‌وه‌ بوو‌ زمانێکی نه‌ته‌وه‌یی وه‌ک نینۆرشک بهێنێته‌ کایه‌وه‌، ئیدی ئه‌مه‌ بووه‌ هۆی ئه‌وه‌ی که‌ هه‌ردوو زمان ببن به‌ ستاندارد، ئه‌مڕۆ نه‌رویج به‌ ره‌سمی دوو زمانی ستانداردی هه‌یه‌. ئه‌م حاڵه‌ته‌ش زۆر ده‌گمه‌نه‌ و پابه‌نده‌ به‌ بارودۆخی مێژوویی و کۆمه‌ڵایه‌تی - زمانی نه‌رویجی خۆی.
ئه‌میری حه‌سه‌نپور، به‌بێ ئه‌وه‌ی له‌ بارودۆخی سه‌رهه‌ڵدان و په‌ره‌سه‌ندنی ئه‌و دوو ستاندارده‌ بکۆڵێته‌وه‌، به‌بێ ئه‌وه‌ی لایه‌نه‌ سه‌لبییه‌کانی ڕه‌چاو بکات و له‌ گیروگرفته‌کانی ورد بێته‌وه‌، که‌ ئه‌و جوت ستاندارده‌ له‌ نه‌رویج چ کێشه‌یه‌کی زمانی بۆ میلله‌ته‌که‌ و وڵاته‌که‌ خوڵقاندووه‌، به‌ هه‌ڵه‌داوان ئه‌و جوت ستانداردییه‌ی زمانی نه‌رویجی وه‌ک نمونه‌یه‌کی سه‌رکه‌تو به‌سه‌ر کوردستانی باشوری ساغ ده‌کاته‌وه‌. ده‌یه‌وێ زمانی کوردی له‌وێ به‌ره‌و‌ جوت ستانداردی ببات، ئه‌مه‌ له‌ کاتێکدا‌ حاڵه‌تی زمانه‌وانی ته‌واو له‌گه‌ڵ حاڵه‌تی دوو له‌هجه‌ی زمانی کوردی وه‌ک کرمانجی ناوه‌راست و کرمانجی باکور جیاوازه، ئه‌وه‌ی نه‌رویج له‌ بنه‌ڕه‌تدا له‌ نێوان دوو زمانه‌ ئه‌مه‌ی خۆمان دوو له‌هجه‌ی یه‌ک زمانه‌. خه‌ڵکی نه‌رویج بۆیه‌ زمانی ستانداردی دووه‌میان په‌سند کرد،‌ چونکه‌ ئه‌وان زمانێکی ستانداردی نه‌ته‌وه‌یی تایبه‌ت به‌ خۆیان نه‌بوو، هه‌ر بۆیه‌ ئه‌و دوو زمانه‌ ستاندارده‌ له‌ وڵاته‌که‌ بوون به‌ دیفاکتۆ.‌‌ هه‌رچه‌نده‌ هه‌ڵومه‌رجی زاتی و مه‌وزوعی زمانی نه‌رویجی کردووه‌ به‌ دوو ستاندارد به‌ڵام خه‌ڵکی نه‌رویج هه‌میشه‌ خوازیاری یه‌ک زمانی ستاندارد بوون بۆ ئه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌که‌یان له‌و کێشه‌ و ڕکابه‌ری دوو زمانییه‌ رزگار بکه‌ن. له‌ ته‌جره‌به‌ی نه‌رویج ده‌رده‌که‌وێت که‌‌ جوت ستانداردی بۆ نه‌ته‌وه‌یه‌ک حاڵه‌تێکی ته‌ندروستی زمانی نیه.


زمانی ئه‌رمه‌نی وه‌ک جوت ستاندارد

زمانی ئه‌رمه‌نی لقێکی سه‌ربه‌خۆی خێزانی‌‌ زمانه‌ هیندۆ- ئه‌و‌روپییه‌کانه‌. له‌گه‌ڵ زمانی گریکی و زمانه‌ ئێرانییه‌کان نزیکی هه‌یه‌. قه‌شه‌ میسرۆپ ماشتۆت له‌سه‌ده‌ی پێنجه‌می میلادی ئه‌لفوبێیه‌کی تایبه‌تی بۆ زمانی ئه‌رمه‌نی داده‌هێنێت، ئیدی دوای ئه‌وه‌ زمانی ئه‌رمه‌نی بۆ یه‌که‌م جار بۆ نووسین به‌ کاردێت. زمانی کلاسیکی ئه‌رمه‌نی ناوی گرابار Grabar بوو، بۆ ماوه‌ی زیاتر له‌ هه‌زار ساڵ زمانی نوسین و ستانداردی کلاسیکی ئه‌رمه‌نی بووه‌ و ئه‌ده‌بیاتێکی ده‌وڵه‌مه‌ندی پێ ده‌نووسرێته‌وه‌، ‌نووسراوێکی زۆریش له‌ زمانه‌کانی گریکی و سریانی بۆ زمانی کلاسیکی ئه‌رمه‌نی وه‌رگێڕاوه‌‌. ئه‌و زمانه‌ کلاسیکه‌ تا سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌‌م وه‌ک زمانی نووسین مایه‌وه، له‌ زمانی رۆژانه‌ی خه‌ڵکی vernacular ئه‌رمه‌نی دوور که‌وت بووه‌وه‌، واته‌ خه‌ڵک به‌ ئاسانی لێی تێنه‌ده‌گه‌یشتن، وه‌ک زمانی لاتینی بۆ ئه‌وروپا.14
دوای سه‌رهه‌ڵدانی بیری ناسیۆنالیزم و رزگاری نیشتیمانی لای ئه‌رمه‌نییه‌کان، نه‌ته‌وه‌ی ئه‌رمه‌ن بۆ نووسین پێویستی به‌ زمانێکی ستانداردی نیشتیمانی هه‌بوو، زمانێک کۆمه‌ڵانی خه‌ڵکی ئه‌رمه‌نی به‌ ئاسانی لێی تێبگه‌ن. بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش‌ له‌ دوو شوێنی جیا هه‌وڵی به‌ ستاندادر کردنی دوو له‌هجه‌ی ئه‌رمه‌نی درا، که‌ هه‌ردوو‌ له‌هجه‌ی رۆژهه‌ڵات و رۆژئاوای زمانی ئه‌رمه‌نی بوون، ئه‌وه‌ی یه‌که‌میان پێی ده‌گوترێت زمانی ئه‌رمه‌نی رۆژهه‌ڵات: ئه‌و زمانه‌ له‌ ناوه‌ڕاستی سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م ده‌ستی به‌ ستاندارد بوون کرد. له‌ ساڵی 1814 قوتابخانه‌ی نێرسیسیان له‌ تفلیس دامه‌زرا و له‌ ساڵی 1815 ئینستیتوتی لازاریان له‌ مۆسکۆ دامه‌زرا، ئه‌و دوو سێنته‌ره ده‌بن به‌ دوو مه‌ڵبه‌ندی کولتور و زمان له‌ لایه‌ن رۆشنبیران و نوسه‌رانی ئاواره‌ی ئه‌رمه‌نی بۆ به‌ ستاندارد کردنی زمانی ئه‌رمه‌نی رۆژهه‌ڵات. له‌هجه‌ی سه‌ره‌کی دۆڵی ئارارت وه‌ک بنه‌ڕه‌تێک بۆ به‌ ستاندارد کردن هه‌ڵده‌بژێردرێت و بۆ نووسین به‌ کار دێت‌.15 ئه‌و له‌هجه‌ ئه‌رمه‌نییه‌ بایه‌خێکی زۆر په‌یدا ده‌کات و ده‌بێ به‌ زمانی ستانداردی ره‌سمی کۆماری ئه‌رمه‌نستان که‌ دانیشتوانه‌که‌ی 3.5 ملیۆنه( سه‌رژمێری 2008)‌ هه‌روه‌ها زمانی ئه‌رمه‌نییه‌کانی ناوچه‌ی ناگۆرنۆ قه‌ره‌باغ و ئه‌رمه‌نه‌کانی ناوچه‌ی سنووری نێوان ئه‌رمه‌نستان و گورجستان و ئه‌رمه‌نه‌کانی ئێرانه‌‌.16 له‌سه‌رده‌می حکومڕانی یه‌کێتی سۆڤیه‌تدا، ئه‌و زمانه‌ به‌ شێوه‌یه‌کی به‌رچاو به‌ ستاندارد بوونی خۆی په‌ره‌پێدا و له‌ ژیانی سیاسی و ئیداری و زانستی و ئابوری وڵات به‌کارده‌هات. ئه‌و زمانه‌ ستاندارده‌ ئه‌مڕۆ تاکه‌ زمانی ستاندارده بۆ خوێندن و نووسین و سیسته‌می کارگێڕی ئه‌رمه‌نستان‌.
زمانی ستانداردی دووه‌م پێی ده‌گوترێت زمانی ئه‌رمه‌نی رۆژئاوا که‌ له‌لایه‌ن ئه‌رمه‌نه‌کانی ئه‌سته‌نبوڵ، هاو زه‌مان له‌گه‌ڵ زمانی ئه‌رمه‌نی رۆژهه‌ڵات ده‌ستی به‌ ستاندارد بوون کرد له‌سه‌ر بنه‌ڕه‌تی له‌هجه‌ی ئه‌رمه‌نه‌کانی‌ ئه‌نادۆل که‌ له‌ سه‌رده‌می ئیمپراتۆریه‌تی عوسمانی و پێش کوشتاری ئه‌رمه‌نه‌کان و ئاواره‌ بوونیان به‌ جیهاندا، له‌و ناوچه‌یه‌دا‌ قسه‌ی پێده‌کرا‌. ئه‌مڕۆ ئه‌و زمانه‌‌ ستاندارده‌ زمانی ئه‌رمه‌نه‌کانی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌رمه‌نستانه‌ که‌ په‌رته‌وازه‌ی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست و ئه‌و‌روپا و ئه‌مه‌ریکا و ئوسترالیا بوون.17 شیاوی گوتنه‌ زمانی ئه‌رمه‌نی رۆژئاوا هه‌ر هه‌مان ئه‌لفوبێی ئه‌رمه‌نی رۆژهه‌ڵات به‌کاردێنن که‌ ئه‌لفوبێیه‌کی تایبه‌ت به‌ زمانی خۆیانه‌، واته‌ زمانی ئه‌رمه‌نی سه‌ره‌ڕای جوت ستانداردی زمانه‌که‌یان به‌ڵام له‌ رووی ڕێنووسه‌وه‌، ڕێنووسێکی یه‌کگرتوویان هه‌یه‌.
دابه‌شبوونی زمانی ئه‌رمه‌نی بۆ دوو ستاندارد، هه‌ر ته‌نها به‌ هۆی په‌ره‌سه‌ندنی مێژوویی زمان نیه‌ وه‌ک گۆڕانی فۆنه‌تیکی و مۆرفۆلۆجی و سیمانتیکی، به‌ڵکو به‌ فاکته‌ری دیکه‌ی مێژوویی و سیاسییه‌وه‌ به‌ستراوه‌ته‌وه‌ له‌ مێژووی گه‌لی ئه‌رمه‌ن که‌ له‌ ئه‌‌نجامی دابه‌شبوونی وڵاته‌که‌یان و کۆمه‌ڵکوژی و په‌رته‌وازه‌ بوونیان به‌ جیهاندا، جیاوازی ئه‌و دوو زمانه‌ ئه‌رمه‌نییه‌ی قوڵتر کردۆته‌وه‌.‌
به‌ ستاندارد کردنی له‌هجه‌ی ئه‌رمه‌نی رۆژهه‌ڵات ئامانجێکی سه‌ره‌کی ناسیۆنالیستی ئه‌رمه‌نی بوو که‌ به‌دوای سه‌ربه‌خۆیی سیاسی و پارێزگاری زمان و گه‌ل و وڵاته‌که‌یدا وێڵ بوو.18
ئه‌رمه‌نستان دوای سه‌ربه‌خۆ بوونی له‌ یه‌کێتی سۆڤیه‌ت له‌ ساڵی 1991 بۆ یه‌که‌م جار بایه‌خ به‌ له‌هجه‌ ستاندارده‌که‌ی رۆژئاوا ده‌دات، چه‌ند کتێبێکی ده‌رس خوێندن و فه‌رهه‌نگی زمانی ئه‌رمه‌نی رۆژئاوا له‌ ئه‌رمه‌نستان چاپ ده‌کرێن. هه‌رچه‌نده‌ به‌شێکی زۆری دانیشتوانی کۆماری ئه‌رمینیا سه‌ر به‌ زمانه‌ ئه‌رمه‌نییه‌که‌ی رۆژئاوان، به‌ڵام (ئۆفیسی زمانی ره‌سمی ده‌وڵه‌ت) له‌ ئه‌رمه‌نستان تا ئێستا به‌ ره‌سمی ئیعتیرافی به‌و به‌و له‌هجه‌ ستاندارده‌ی رۆژئاوا نه‌کردووه‌. له‌م ده‌ ساڵه‌ی رابردوو‌ هه‌وڵ و ته‌قه‌لایه‌کی زۆر دراوه‌ بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و دوو ستاندارده‌ ورده‌ ورده‌ بکه‌ن به‌یه‌ک زمانی ستاندارد بۆ گشت ئه‌رمه‌نه‌‌کانی سه‌رانسه‌ری دنیا. بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش ریفۆرمی ڕێنووسی هه‌ر دوو ستاندارده‌که‌ کراوه‌.‌ ئه‌و پرسه‌ تا ئێستا له‌ ژێر باس و لێکۆلینه‌وه‌دایه‌.19

له‌م روونکردنه‌وه‌ی سه‌ره‌وه‌دا‌ له‌باره‌ی هه‌ردوو ستانداردی زمانی ئه‌رمه‌نی بۆمان ده‌رده‌که‌وێت که‌ ئه‌رمه‌نستان له‌ وڵاته‌که‌ی خۆیان ته‌نها یه‌ک ستانداردیان هه‌یه‌ ئه‌وه‌ی دی له‌ وڵات به‌کار نایه‌ت، واته‌ له‌ سیسته‌می خوێندن و ئیداری وڵات ئه‌رمه‌نستان کێشه‌ی جوت ستانداردی نیه، بۆیه‌ وه‌ک زمانی ره‌سمی وڵات ته‌نها ئه‌و ستاندارده‌ به‌کار ده‌هێنرێت، ئه‌وه‌ی دی هه‌رچه‌نده‌ لای ئه‌رمه‌نه‌کانی هه‌نده‌ران به‌ ستاندارد ناسراوه‌ به‌ڵام کێشه‌ی بۆ وڵاته‌که‌ی دروست نه‌کردووه ته‌نها زمانێکه‌ بۆ ئه‌و ئه‌رمه‌نانه‌ی که‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ ده‌ژین.
ئه‌وه‌ی ئه‌میری حه‌سه‌نپور له‌باره‌ی ئه‌رمه‌نه‌وه‌ ده‌یڵێ و ده‌یکاته‌ به‌هانه‌یه‌ک بۆ جوت ستانداردی زمانی کوردی له‌ کوردستانی عێراق ده‌بینین ئه‌وه‌ش له‌ ئه‌فسانه‌وه‌ نزیکتره‌‌ تا راستی، به‌هانه‌یه‌کی پته‌و نیه تا بڵێین نمونه‌ی جوت ستاندارد له‌ زمانی نه‌ته‌وه‌ - ده‌وڵه‌ت هه‌یه‌ و ده‌کرێ زمانی کوردیش سود له‌ ته‌جره‌به‌که‌ی ئه‌وان وه‌ربگرێ.
په‌رته‌وازه‌ بوونی ئه‌رمه‌نه‌کانی سه‌ر به‌ له‌هجه‌ی رۆژئاوا جیاوازییه‌کانی ئه‌و دوو له‌هجه‌یه‌ی زێده‌تر کردووه‌‌، چونکه‌ هه‌ردوو له‌هجه‌ له‌ دووری یه‌کتر و به‌ جیا له‌گه‌ڵ یه‌ک په‌ره‌ی سه‌ندووه‌ تا له‌پاشان بوون به‌ دوو ستاندارد. به‌ڵام هه‌رچی کرمانجی ناوه‌ڕاست و بن له‌هجه‌ی بادینی کرمانجی باکوره‌ بارودۆخه‌که‌ی له‌گه‌ڵ ئه‌و دوو له‌هجه‌ی زمانی ئه‌رمه‌نی ته‌واو له‌گه‌ڵ یه‌ک جیاوازن، ئه‌م دوو له‌هجه‌ کوردییه‌‌‌ له‌ پاڵ یه‌کن و له‌گه‌ڵ یه‌ک تێکه‌ڵن له‌ رووی ئیداریشه‌وه‌ له‌ چوارچێوه‌ی سنووری جوغرافی هه‌رێمی کوردستاندان‌‌.
یه‌ک ستانداردی زمانی ئه‌رمه‌نی له‌ وڵاته‌که‌یان، دوباره‌‌ پشتگیری له‌و ڕایه‌ ده‌کات که‌ زمانێک ئه‌گه‌ر هه‌رچه‌نده‌ دوو له‌هجه‌ی جیاواز و جوت ستانداردیش بێت، به‌ڵام وه‌ک زمانی ره‌سمی وڵات بۆ په‌روه‌رده‌ و کارگێڕی ده‌بێ ته‌نها یه‌ک ستانداردی هه‌بێ. گه‌لی ئه‌رمه‌ن هه‌رچه‌نده‌ زمانه‌که‌یان بووه‌ به‌ دوو ستاندارد، به‌ڵام بۆ یه‌کگرتنه‌وه‌ی زمانه‌که‌یان کۆڵیان نه‌داوه‌، ئه‌مڕۆ گشت ئه‌رمه‌نه‌کان به‌ره‌و یه‌ک زمانی ستانداردی یه‌کگرتوو هه‌نگاو ده‌نێن.

زمانی ئه‌لبانی، جوت ستاندارد یا یه‌ک ستاندارد؟

زمانی ئه‌لبانی وه‌ک زمانی ئه‌رمه‌نی و گریکی به‌ لقێکی سه‌ربه‌خۆی خێزانی زمانه‌ هیندۆ – ئه‌و‌روپییه‌کان داده‌نرێت. زیاتر له‌ 6 ملیۆن که‌س قسه‌ی پێده‌که‌ن، له‌ باشوری رۆژئاوای بالکان، له‌ کۆماری ئه‌لبانیا و کۆسۆڤۆ زمانی زۆرینه‌ی خه‌ڵکه‌، له‌ هه‌ندێک وڵاتی دیکه‌ی بالکان، وه‌ک ماسادۆنیا ، مۆنتینگرۆ و سێربیا قسه‌ی پێده‌کرێ. هه‌روه‌ها له‌ یۆنان و ئیتاڵیاش که‌مینه‌یه‌کی ئالبانی هه‌یه‌.
زمانی ئه‌لبانی کۆمه‌ڵێک له‌هجه‌ی جیاوازی هه‌یه‌، به‌ڵام بۆ دوو له‌هجه‌ی سه‌ره‌کی‌ گێگ Gheg و تۆسک Tosk دابه‌ش ده‌بێت. روباری شکومبینی Shkumbini له‌ ناوه‌راستی ئه‌لبانیا ئه‌و دوو له‌هجه‌یه‌ له‌یه‌ک داده‌بڕێت. گێگ له‌ باکوری وڵات قسه‌ی پێده‌که‌ن، له‌گه‌ڵ کۆسۆڤۆ و مۆنتینگرۆ و سێربیا و به‌شی رۆژئاوای کۆماری مه‌سادۆنیا. تۆسک له‌ باشوری وڵات قسه‌ی پێده‌کرێ، له‌گه‌ڵ ئه‌لبانییه‌کانی ئیتاڵیا و یۆنان و بولغاریا و ئۆکرانیا.20 هه‌ردوو له‌هجه‌که‌‌ له‌ رووی فۆنه‌تیک و مۆرفۆلۆجی و سینتاکس و لێکسیکه‌وه‌ له‌یه‌ک جیاوازن.21
زمانی ئه‌لبانی به‌ هه‌دردوو له‌هجه‌که‌یه‌وه‌‌ هه‌ر له‌سه‌ده‌ی پازده‌هه‌مه‌وه‌ پێی نووسراوه‌ و ئه‌ده‌بیاتی هه‌یه‌. یه‌که‌م نووسراو به‌ زمانی ئه‌لبانی له‌ ساڵی 1462 به‌ ناوی ( شێوازی ته‌عمیدکردن)به‌ له‌هجه‌ی گێگ بووه‌، دواتر له‌ کۆتایی ساڵه‌کانی سه‌ده‌ی پازده‌هه‌م نووسین به‌ له‌هجه‌ی تۆسک ده‌ست پێده‌کات، یه‌که‌م نووسراو به‌م له‌هجه‌یه‌ کتێبێکه‌ به‌ ناوی(به‌شێک له‌ ئینجیل). یه‌که‌م چاپ کراو له‌ سه‌ده‌ی شازده‌هه‌م به‌ له‌هجه‌ی گێگ بووه‌، دواتر هه‌ر له‌و سه‌روبه‌نده‌دا‌ چاپکراو به‌ له‌هجه‌ی تۆسکیش ده‌ر‌ده‌که‌وێت. له‌ ساڵی 1897 یه‌که‌م ژماره‌ی رۆژنامه‌ی(کۆنیتزا ئه‌لبانیا) نووسین به‌ هه‌ردوو له‌هجه‌ بڵاو ده‌کاته‌وه‌. به‌م شێوه‌یه‌ هه‌ردوو له‌هجه‌کان‌ به‌ جیا و له‌گه‌ڵ یه‌ک په‌ره‌ ده‌ستێنن، به‌ ئه‌لفوبی جیاوازیش ده‌نووسرێن وه‌ک ئه‌لفوبێی لاتینی، عه‌ره‌بی، گریکی تا له‌ ساڵی 1908 دوای سه‌ربه‌خۆیی ئه‌لبانیا له‌ کۆنگره‌ی مه‌ناستیر بڕیار ده‌درێت‌ ئه‌لفوبێی لاتینی بۆ هه‌ردوو له‌هجه‌ی زمانی ئه‌لبانی به‌ کاربێت.22 نووسین به‌ ئه‌لفوبێیه‌کی یه‌کگرتوو بۆ هه‌ردوو له‌هجه‌ هه‌نگاوێکی یه‌کجار گرنگ و زه‌مینه‌ خۆشکه‌ر ده‌بێت بۆ ئه‌وه‌ی باس له‌ زمانێکی ستانداردی یه‌کگرتوو بۆ هه‌موو ئه‌لبانییه‌کان بکرێت.
نووسین به‌م دوو له‌هجه‌یه‌ هه‌تا ساڵه‌کانی دوای شه‌ڕی جیهانی دووه‌م به‌ر‌ده‌وام ده‌بێت. له‌ ساڵی 1940 کاتێک حکومه‌تی نوێی ئه‌لبانی دێته‌ سه‌رکار، هه‌ردوو له‌هجه‌که‌ هاوشان له‌گه‌ڵ یه‌ک به‌ره‌و پێش چوو بوون، هیچ کامێکیان له‌ رووی ئه‌ده‌بیات و چاپکردنه‌وه‌ له‌وه‌ی دی باڵاده‌ستتر نه‌بوو. به‌ تێپه‌ڕ بوونی کات، له‌هجه‌ی تۆسک له‌ باشور له‌ بواری نووسین و بڵاوکردنه‌وه‌دا‌ به‌ شێوه‌یه‌کی ره‌سمی وه‌ک زمانی دیفاکتۆ بۆ ئه‌لبانییه‌کان باڵا ده‌ستی خۆی ده‌نوێنێ. له‌هجه‌ی تۆسک وشه‌ و ده‌سته‌واژه‌ی زۆری له‌هجه‌ی‌ گێگ ده‌گرێته‌ خۆی به‌ فۆنه‌تیکی تۆسکی، ئیدی ده‌بێته‌ زمانێک ته‌نها به‌ ڕێزمان و فۆنه‌تیک له‌هجه‌ی تۆسکه‌ به‌ فه‌رهه‌نگۆکی وشه‌ vocabulary به‌ وشه‌کانی له‌هجه‌ی گێگ یه‌کجار ده‌وڵه‌مه‌ند ده‌کرێت.23 له‌ ساڵی 1952 یه‌کێتی نووسه‌رانی ئه‌لبانیا بڕیار ده‌دات له‌مه‌و‌دوا بۆ چاپه‌مه‌نی ته‌نها له‌هجه‌ی تۆسک به‌ کاربێت بۆ ئه‌وه‌ی چیدی درێژه‌ به‌ دوو ستاندارد نه‌درێ. ئه‌م بڕیاره‌ بۆ ناوخۆی ئه‌لبانیا ته‌ئسیری ده‌بێ به‌ڵام لای هه‌موو ئه‌لبانه‌کانی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌لبانیا وه‌ک یه‌ک‌ به‌ هه‌ند وه‌رناگیرێ.24
دواتر له‌ ساڵی 1956 مانیفێستۆی ( ڕێنوسی ئه‌لبانی) ده‌رده‌چێت که‌ تیایدا به‌ وردی گرفته‌کانی به‌ ستاندارد کردنی ئه‌لبانی باسکرا بوو.25 دوای ئه‌وه‌ نوسه‌رانی گێگ واز له‌ نووسین به‌ له‌هجه‌که‌ی خۆیان دێنن و به‌ زمانه‌ ستاندارده‌که‌ ده‌نووسن. ئه‌مانه‌ هه‌موو چه‌ند هانگاوێک بوون به‌ره‌ به‌ره‌ له‌هجه‌ی تۆسکی ستاندارد جێگه‌ی گێگ بگرێته‌وه‌.26
دوای ئه‌وه‌، گرنگترین هه‌نگاوێک که‌ هه‌ڵنرابێت بۆ به‌ ستاندارد کردنی زمانی ئه‌لبانی له‌ ساڵی 1967 بوو، کاتێک کتێبێک له‌باره‌ی (بنه‌ماکانی ڕێنوسی ئه‌لبانی) ده‌رده‌چێت، ئه‌م پرۆژه‌یه‌ ئه‌ساسێکی یه‌کجاری داده‌نێت که‌ زمانی ستانداردی نیشتیمانی یه‌کگرتووی پێ بنووسرێت، ساڵێک دواتر له‌ پریشتینای پایته‌ختی کۆسۆڤۆ( که‌ ئه‌وسا سه‌ر به‌ یۆگوسلاڤیا بوو) کۆنگره‌یه‌کی زمانه‌وانی ده‌گیرێت، ئه‌و زمانه‌ ستاندارده‌ی به‌ له‌هجه‌ی تۆسک که‌ له‌ ئه‌لبانیا به‌ کارده‌هات، وه‌ک زمانی ره‌سمی قبوڵ ده‌که‌ن، ده‌ستبه‌رداری له‌هجه‌ ستاندارده‌که‌ی خۆیان ده‌بن که‌ له‌مه‌وپێش‌ ستانداردی گێگیان بۆ نووسین به‌ کار ده‌هێنا.27 قبوڵ کردنی ئه‌و ستاندارده‌ له‌لایه‌ن کۆسۆڤییه‌کان سه‌رکه‌وتنێک بوو بۆ ئه‌و سیاسه‌ته‌ زمانییه‌ که‌ له‌ ئه‌لبانیاوه‌ ده‌ستی پێکرد. له‌ ساڵی 1972 جارێکی دی کۆنگره‌ی ڕێنوس ده‌گیرێ و نوێنه‌رانی کۆسۆڤۆ و مه‌سادۆنیاش به‌شدار ده‌بن، له‌ ژێر دروشمی" یه‌ک نه‌ته‌وه‌، یه‌ک زمانی نووسین" زمانی یه‌کگرتووی ئه‌لبانی قبوڵ ده‌که‌ن و به‌ ره‌سمی رایده‌گه‌یه‌نن.28

له‌م کورته‌ باسه‌ی به‌ ستاندارد بوونی زمانی ئه‌لبانی بۆمان رۆشن ده‌بێته‌وه‌ که‌ ئه‌و زمانه‌ هه‌رچه‌نده‌ بۆ ماوه‌یه‌کی درێژ به‌ دوو له‌هجه‌ی ستاندارد بۆ نووسین به‌کار هاتووه‌، به‌ڵام دواتر له‌ حه‌فتاکانی سه‌ده‌ی رابردوو بڕیارێک ده‌درێت بۆ ئه‌وه‌ی له‌هجه‌یه‌ک بکرێ به‌ زمانی ستانداردی ئه‌لبانی، که‌ ئه‌مڕۆ ئه‌م زمانه‌ ستاندارده‌ له‌لایه‌ن هه‌موو ئه‌لبانییه‌کان چ له‌ ئه‌لبانیا و چ له‌ کۆسۆڤۆ و مۆنتینیگرۆ و مه‌سه‌دۆنیا و تێکڕای ئه‌لبانییه‌کانی دنیا په‌سند کراوه‌‌. که‌واته‌ ئه‌وه‌ی‌ ئه‌میری حه‌سه‌نپور له‌ باره‌ی جوت ستاندادری ئه‌لبانی ده‌دوێ و ده‌یکات به‌ مۆدێلێک بۆ زمانی کوردی، ئه‌مه‌ش ئه‌فسانه‌یه‌که‌ و له‌ راستییه‌وه‌ دووره‌‌. وا دیاره‌ ئه‌و ئاگاداری ئه‌و گۆڕانکارییانه‌ی دوایی زمانی ئه‌لبانی نییه‌ که‌ له‌پاشان ده‌بێ به‌ یه‌ک ستاندارد.
ته‌جره‌به‌ی ئه‌لبانیا پێمان ده‌ڵێ دوو ستاندارد له‌ وڵاتێک پیاده‌ کردنی زۆر سه‌خته، هه‌رچه‌نده‌ ئه‌گه‌ر ئه‌و‌ وڵاته‌ دوو له‌هجه‌ی سه‌ره‌کی بۆ نووسین هه‌بێ، له‌ کۆتاییدا ده‌بێ هه‌ر یه‌کێکیان ببێ به‌ ستاندارد، هه‌ڵبه‌ت ئه‌وه‌ی که‌ زیاتر بۆ نووسین به‌کارهاتووه‌ له‌ رووی زمانه‌وانییه‌وه‌ زیاتر پێشکه‌وتوه‌. ئه‌مڕۆ گشت ئه‌لبانه‌کان چ له‌ ناو وڵات‌ چ له‌ ده‌روه‌ی وڵات ئه‌م زمانه‌ یه‌کگرتووه‌یان قبوڵ کردووه‌‌، ئه‌لبانه‌کانی کۆسۆڤو مۆنتینگرۆ و باکوری ئه‌لبانیا که‌ به‌ له‌هجه‌ی گێگی ده‌دوێن له‌ پێناو زمانی ستانداردی یه‌کگرتووی نه‌ته‌وه‌که‌یان ده‌ستبه‌رداری له‌هجه‌که‌یان بوون و زمانی تاک ستاندادری یه‌کگرتووی ئه‌لبانییان به‌ له‌هجه‌ی تۆسکی قبوڵ کرد.‌

شۆڤینیزمی سۆرانی !

ئه‌م سه‌ردێره‌ی سه‌ره‌وه‌ گوتاری ئه‌میری حه‌سه‌نپوره‌ بۆ زمانێکی یه‌کگرتوی ستانداردی کوردی له‌ کوردستانی باشور. ئه‌و پێیوایه‌ ئه‌گه‌ر ته‌نها له‌هجه‌ی کرمانجی ناوه‌ڕاست که‌ ئه‌و به‌ سۆرانی ناوی ده‌بات، بکرێ به‌ زمانی ستانداردی کوردی ئه‌وا کورد هه‌مان سیاسه‌تی شۆڤینیزمی زمانی ده‌گرێته‌ به‌ر که‌ له‌ پێشدا ئه‌تاتورک له‌ تورکیا و ره‌زا شا له‌ ئێران له‌سه‌ر نه‌ته‌وه‌ جیاوازه‌کانی ئه‌و ناوچه‌یه‌دا‌ پیاده‌یان کردووه‌.
له‌ پێشدا ده‌بێ بڵێین، ناوزه‌د کردنی پرۆسه‌ی به‌ ستاندارد کردنی کرمانجی ناوه‌ڕاست به‌ شۆفینیزم، ناوزه‌د کردنێکی ناقۆڵا و ناپه‌سنده‌، به‌ تایبه‌ت بۆ که‌سێک که‌ سه‌روکاری له‌گه‌ڵ لێکۆڵینه‌وه‌ی ئه‌کادیمی هه‌یه،‌ ده‌یه‌وێ ئه‌و جۆره‌ باسانه‌ به‌ شێنه‌یی و به‌ڵگه‌ی زانستی زمان تاوتوێ بکرێن. ئه‌و ستاندارد کردنه‌ هه‌وڵ و ته‌قه‌لای نه‌ته‌وه‌یه‌که‌ له‌ پێناو یه‌کێتی زمان و یه‌کپارچه‌یی نه‌ته‌وه‌یی‌ نه‌ک چه‌وساندنه‌وه‌ و بێڕێز کردنی له‌هجه‌یه‌کی دیکه‌ی کوردی. ده‌کرێ له‌م روانگه‌یه‌وه‌ سه‌یری بکرێت، نه‌ک سه‌ره‌ڕۆیانه‌ به‌ بیانوی زۆر لاواز و کاڵ و کرچ ئه‌و پرۆسه‌یه‌ به‌ شۆڤینیزم له‌قه‌ڵه‌م بدرێ.
نوسه‌ر له‌باره‌ی شۆڤینیزمی زمانی ده‌ڵێ: " شۆڤینیسمی زمانی بۆچوونێکی سیاسییه‌‌ که‌‌ زمان یان له‌هجه‌ی خۆی پێ له‌‌ زمان یان له‌هجه‌کانی دی باشتر، جوانتر، پێشکه‌وتووتر، ده‌وڵه‌مه‌ندتر، ره‌سه‌نتر، یان رێکوپێکتره." هه‌روه‌ها له‌باره‌ی شۆڤینیزمی سۆرانییش ده‌ڵێ:" "شۆڤینیسمی سۆرانیی" له‌هجه‌ کوردییه‌کان هه‌ڵده‌سه‌نگێنێ، نرخیان بۆ داده‌نێ، پله‌به‌ندییان ده‌کا، و نه‌زمێکی به‌رزیونزمێتی (هیرارشی) یان پێ سازده‌کا و وایداده‌نێ که‌ ئه‌و پله‌به‌ندییه‌ سروشتیی و پێویست و نه‌گۆڕه‌ و ده‌بێ بپارێزرێ. له‌ لووتکه‌ی ئه‌و نیزامی‌ به‌رزییونزمییه‌دا، سۆرانی له‌ سه‌ر ته‌ختی حکوومه‌ت داده‌ندرێ هه‌تا له‌هجه‌کانی دی خزمه‌تی بکه‌ن. ده‌ڵێن به‌رزه‌نشینیی سۆرانی له‌ به‌رئه‌وه‌یه‌ که‌ له‌ له‌هجه‌کانی دی باشتر، پێشکه‌وتووتر، ده‌وڵه‌مه‌ندتر، ره‌سه‌نتر و رێکوپێکتره".29 مه‌سه‌له‌ی ده‌وڵه‌مه‌ند بوون یا پێشکه‌و‌توو بوونی زمانێک له‌گه‌ڵ زمانێکی دی یا له‌هجه‌یه‌ک له‌گه‌ڵ له‌هجه‌یه‌کی دی،‌ مه‌سه‌له‌یه‌کی زمانه‌وانییه‌، شۆڤینیزم نییه‌. بۆ نمونه‌ ده‌گوترێ زمانی ئینگلیزی له‌ زمانی هۆڵه‌ندی ده‌وڵه‌مه‌ند تر و پێشکه‌وتو تره‌، چونکه‌ ئینگلیزی له‌ رووی فه‌رهه‌نگۆکی وشه‌ یه‌کجار ده‌وڵه‌مه‌نده‌ له‌ کاتێک هۆڵه‌ندی ئه‌وه‌نده‌ ده‌وڵه‌مه‌ند نییه‌، ئینگلیزی له‌سه‌ر ئاستی جیهان به‌کاردێت، به‌ڵام هۆڵه‌ندی ته‌نها له‌ وڵاته‌که‌ی خۆیان و باکوری به‌لجیکا و سورێنام به‌کار دێت، کتێب و سه‌رچاوه‌ به‌ ئینگلیزی له‌ هه‌موو بوارێک ده‌ست ده‌که‌ون، به‌ڵام به‌ هۆڵه‌ندی سنوورداره‌، ته‌نانه‌ت زۆر نوسه‌ری هۆڵه‌ندی هه‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌ی نووسینه‌که‌یان له‌سه‌ر ئاستی جیهان بخوێنرێته‌وه‌ به‌ ئینگلیزی ده‌نووسن به‌ هۆڵه‌ندی نانووسن. بۆیه‌ ده‌کرێ بگووتر‌ێ زمانی ئینگلیزی له‌ هۆڵه‌ندی ده‌وڵه‌مه‌ندتر و پێشکه‌وتوتر و بڵاوتره‌، ئه‌مه‌ واقیعیه‌تێکی زمانییه‌ له‌ مێژووی زمانه‌کاندا هه‌میشه‌ هه‌بووه‌ و هه‌یه،‌ که‌سیش نکولی لێ ناکات، ئه‌مه‌ شۆڤینیزمی زمانی نییه‌، هۆڵه‌ندییه‌کان خۆیان ئه‌مه‌یان قبوڵه‌، هه‌ر بۆیه‌ له‌ منداڵییه‌وه‌ بایه‌خێکی زۆر به‌ زمانی ئینگلیزی ده‌ده‌ن. ئه‌مه‌ ‌به‌و مانایه‌ نییه‌ که‌ هۆڵه‌ندی زمانێکه‌ گرامه‌ری نیه‌، یا زمانێکی جوان و ره‌سه‌ن نیه‌ یا ڕیکوپێک نیه‌. په‌سند کردنی له‌هجه‌ی کرمانجی ناوه‌ڕاست بۆ زمانی ستانداردی کوردی له‌به‌ر ئه‌وه‌ نییه‌ که ‌له‌هجه‌کانی دیکه‌ی کوردی جوان نین یا ڕێکوپێک نین یا ره‌سه‌ن نین، به‌ڵکو به‌ هۆی ئه‌و بایه‌خه‌ زمانییه‌یه‌ که‌‌ بۆ ستاندارد بوون هه‌یه‌تی و له‌ سه‌د ساڵی رابردوو به‌ده‌ستی هێناوه‌ به‌ تایبه‌ت له‌ بواری کۆددانان Codification و ده‌ستور دانان بۆ زمانێکی ستاندارد و پێشکه‌وتنی بۆ خوێندن و نووسین و چاپه‌مه‌نی له‌ له‌هجه‌کانی دیکه‌ی کوردی له‌ پێشتره‌. ئه‌وه‌ی‌ نوسه‌ر ده‌یه‌وێ به‌و پێناسه‌ی بۆ شۆڤینیزمی زمانی، تۆمه‌تی شۆڤینیزم بداته‌ پاڵ بانگه‌شه‌که‌رانی زمانی یه‌ک ستانداردی کوردی، ئه‌مه‌ ته‌نها داتاشینی ئه‌فسانه‌یه‌که‌ به‌ ئامانجی شێواندن و ئاوه‌ژوو کردنه‌وه‌ی راستییه‌کان.
بۆ ئه‌و شۆڤینیزمه‌، نمونه‌یه‌ک ‌ له‌ نامه‌ی دکتۆراکه‌ی دێنمه‌وه‌ وه‌ک وه‌ڵامێک و روونکردنه‌وه‌یه‌ک بۆ ئه‌و باڵا ده‌ستییه‌ زمانییه‌ی که‌ کرمانجی ناوه‌ڕاست ئه‌مڕۆ له‌ کوردستانی باشور هه‌یه‌تی. له‌ لاپه‌ڕه‌ 71 ی کتێبه‌که‌ی (ناسیۆنالیزم و زمان له‌ کوردستان)، کاتێک دێته‌ سه‌ر بایه‌خ و په‌ره‌سه‌ندنی له‌هجه‌ی هه‌ورامی، ده‌ڵێ: "له‌هجه‌ی ‌هه‌ورامی له‌ سه‌ده‌ی حه‌ڤده‌هه‌م و هه‌ژده‌هه‌م وه‌ک زمانێکی هاوبه‌شی ئه‌ده‌بی په‌ره‌ده‌ستێنێ، ته‌نانه‌ت له‌لایه‌ن غه‌یره‌ هه‌ورامییه‌کانیش له‌ ناوچه‌کانی ده‌وروبه‌ری خۆی به‌کارهاتووه‌، ئه‌و له‌هجه‌یه‌ وه‌ک زمانی ئه‌ده‌بی شان به‌ شانی زمانی فارسی وه‌ک زمانی دادگا له‌ میرنشینی ئه‌رده‌لان به‌کارهاتووه‌، هه‌روه‌ها له‌ میرنشینی بابانیش ‌زمانی دادگا بووه‌ ، به‌ڵام دواتر لای بابانییه‌کان ده‌گۆڕێ بۆ سۆرانی".30 لێره‌دا ئه‌و پرسیاره‌ دێته‌ پێش، ئایا ده‌کرێ له‌و سه‌رده‌مه‌ که‌ له‌هجه‌ی هه‌ورامی له‌هجه‌یه‌کی باڵا ده‌ست و هاوبه‌شی دوو میرنشینی گه‌وره‌ی‌ کوردی بووه،‌ که‌ ئاخێوه‌رانی سه‌ر به‌له‌هجه‌ی کرمانجی ناوه‌ڕاست بوون، ئه‌م‌ ده‌سه‌ڵاته‌ زمانییه‌ به‌ شۆڤینیزم ناوزه‌د بکرێ؟ ئه‌گه‌ر ئه‌رده‌لان و بابان له‌هجه‌ی هه‌ورامیان وه‌ک زمانی ئه‌ده‌بی و زمانی دادگا به ‌کارهێناوه، ده‌کرێ بڵێین ئاخێوه‌رانی کرمانجی ناوه‌ڕاست شۆڤینیزمی هه‌ورامیان قبوڵ کردووه‌؟ یانیش ئه‌مه‌ شۆڤینیزم نیه‌،‌ پرۆسه‌یه‌کی سروشتی په‌ره‌سه‌ندنی زمانه‌، ناکرێ پێشگیری لێ بکرێ. ئه‌مڕۆ وه‌ک ده‌بینین هه‌ورامی ئه‌و‌ بایه‌خه‌ی جارانی نه‌ماوه‌، له‌م دوو سه‌د ساڵه‌ی دواییدا له‌هجه‌ی کرمانجی ناوه‌ڕاست بێ بڕانه‌وه‌ ئه‌و ده‌وره‌ی گێڕاوه‌.
ره‌نگه‌ ئه‌گه‌ر سیاسه‌تی له‌ نێوبردنی زمانی و سڕینه‌وه‌ی ناسنامه‌ی کوردی له‌لایه‌ن ئه‌تاتورک له‌ کوردستانی تورکیا نه‌بوایه، بۆی هه‌بوو کرمانجی باکور ئه‌وه‌نده‌ په‌ره‌ی بسه‌ندایه‌ ده‌بوو به‌ تاکه‌ زمانی ستاندادری کوردی بۆ سه‌رانسه‌ری کوردستان، ئێمه‌ له‌ کوردستانی باشور له‌ پێناو زمانی یه‌کگرتووی کوردی ده‌ستبه‌رداری له‌هجه‌که‌مان ده‌بووین، ره‌نگه‌ ئه‌و دێرانه‌ی ئێستا به‌ کرمانجی باکور ده‌بوون نه‌ک کرمانجی ناوه‌ڕاست. به‌ڵام وه‌ک ده‌بینین له‌م سه‌د ساڵه‌ی دواییدا پێشکه‌وتنی زمانی کوردی ڕێچکه‌یه‌کی دیکه‌ی وه‌رگرتووه.‌ ناکرێ ئه‌و پێشکه‌و‌تنه‌ به‌رچاوه‌ی کرمانجی ناوه‌ڕاست به‌ جیدی وه‌رنه‌گیرێ وه‌ک زمانێکی ستاندارد و هاوبه‌ش بۆ هه‌موو گه‌لی کورد په‌ره‌ی پێ نه‌درێ.
له‌ کوردستانی عێراق زمانی سریانی به‌ ره‌سمی ناسراوه‌، چونکه زمانه‌که‌یان‌‌ زمانی نه‌ته‌وه‌یه‌‌کی کۆنی ئه‌و ناوچه‌یه‌ که‌ پاشماوه‌ی زمانی ئارامییه‌کانه‌، هیچ که‌سێک ناتوانێ ئه‌و مافه‌ له‌و نه‌ته‌وه‌ کۆنه‌ بسێنێته‌وه‌. یا مافی زمانی تورکمانه‌کانی کوردستان ئه‌مه‌ش وه‌ک زمانێکی جیا له‌ زمانی کوردی، مافێکی نه‌ته‌وه‌یی خۆیانه‌ که‌ زمانه‌که‌یان بۆ خوێندن و په‌روه‌رده ‌به‌ ره‌سمی بناسرێ. کورد ئه‌گه‌ر مافی زمانی ئه‌و نه‌ته‌وانه‌ پێشێل بکات ئه‌وا ده‌کرێ تۆمه‌تی شۆڤینیزمی بدرێته‌ پاڵ، به‌ڵام ئه‌وه‌ی ئه‌مڕۆ باسی لێده‌کرێ له‌ نێوان دوو له‌هجه‌ی زمانێکه‌ یان جوانتر بڵێین، ڕێکخستنی ناو ماڵی میلله‌تێکه‌ بۆ ئه‌وه‌ی له‌سه‌ر فۆرمێکی زمانی نووسین و خوێندن ڕێک که‌ون. ئه‌و کێشه‌یه‌ له‌ نێو زۆربه‌ی میلله‌تان هه‌بووه‌ که‌ به‌م پرۆسه‌یه‌‌دا تێپه‌ڕیون‌، هه‌روه‌ک له‌سه‌ره‌وه‌ باسی ئه‌زمونی میلله‌تی ئه‌لبانی کرا که‌ پرۆسه‌یه‌کی چه‌نده‌ سه‌ختی بڕیوه‌‌‌ تا‌ گه‌یشتۆته‌ زمانێکی یه‌کگرتوو.
هه‌ر زمانی کوردی نییه‌ فره‌ له‌هجه‌یه‌‌، ئه‌م حاڵه‌ته‌‌ له نێو تێکڕای زمانه‌کاندا هه‌بووه‌ و هه‌یه‌، ته‌نانه‌ت زمانه‌ ئه‌وروپییه‌کانیش له‌سه‌رده‌می سه‌رهه‌ڵدانی ناسیۆنالیزم و به‌ ستاندارد کردنی زمانه‌که‌یان هه‌مان گرفت و کێشه‌ی له‌هجه‌ و زمانی ستانداردیان هه‌بووه‌. هیچ کا م له‌م زمانانه‌ نه‌هاتن هه‌موو له‌هجه‌کان بۆ نووسین به‌ کاربێنن، ته‌نها له‌هجه‌یه‌ک بووه‌ به‌ زمانی ستاندارد. له‌ ساڵی 1789 ته‌نها نیوه‌ی خه‌ڵکی فه‌ره‌نسا به‌ فه‌ره‌نسی( له‌هجه‌ی پاریسی به‌ ستاندارد کراو) قسه‌یان کردووه، که‌ له‌وانه‌ ته‌نها له‌ 12- 13% به‌ باشی ئه‌و زمانه‌ی زانیوه، ئه‌وانی دی به‌ له‌هجه‌کانی دی قسه‌یان کردووه که‌ له‌گه‌ڵ زمانی ستانداردی فه‌ره‌نسی جیاواز بووه. سه‌باره‌ت به‌ زمانی ئیتاڵی ستاندارد کراو که‌ له‌سه‌ر بنه‌ڕه‌تی له‌هجه‌ی توسکانیTuscan ناوچه‌ی فلۆره‌نسا بوو، چونکه‌ ئه‌و له‌هجه‌یه‌ به‌رهه‌می ئه‌ده‌بی و هونه‌ری زۆری پێ نووسرا بوو، ده‌بێ به‌ زمانی کولتوری و ستانداردی هه‌موو ئیتاڵیا. دوای یه‌کگرتنی ئیتاڵیا له‌ ساڵی 1860 ته‌نها 2.5% دانیشتوانه‌که‌ی ئه‌و زمانه‌ ئیتاڵییه‌یان بۆ پێویستییه‌کانی ژیانی رۆژانه‌یان به‌ کارهێناوه‌، ئه‌وانی دی به‌ له‌هجه‌ی هه‌مه‌چه‌شن قسه‌یان کردووه. ئه‌و دوو له‌هجه‌یه‌ که‌ بوون به‌ بنه‌ڕه‌تێک بۆ زمانی ستانداردی فه‌ره‌نسی و ئیتاڵی له‌ سه‌رانسه‌ی وڵاته‌که‌دا بوون به‌ زمانی خوێندن و زمانی ره‌سمی وڵاته‌که‌، ئه‌مه‌ شۆڤینیزم نیه‌ و هیچ که‌سێک ئه‌م پرۆسه‌ی به‌ ستاندارد کردنه‌ی به‌ شۆڤینیزم ناو نه‌بردووه‌، بایه‌خ و پێشکه‌وتنی ئه‌و له‌هجه‌یه‌ بۆته‌ زه‌مینه‌ خۆشکه‌ر بۆ زمانی ستانداردی نه‌ته‌وه‌ و وڵات.
تێکه‌ڵ کردنی سیاسه‌تی شۆڤینیستی ئه‌تاتورک و ره‌زا شا له‌گه‌ڵ هه‌وڵی به‌ ستاندارد کردنی زمانی کوردی، تێکه‌ڵ کردنێکی چه‌واشه‌کارانه‌ و نابه‌جێیه‌ و دووره‌ له‌ ڕاستی. سیاسه‌تی ئه‌تاتورک له‌ دژی هه‌موو نه‌ته‌وه‌ غه‌یره‌ تورکه‌کانی ناو تورکیا بوو، سیاسه‌تی ره‌زا شاش له‌ دژی هه‌موو نه‌ته‌وه‌ غه‌یره‌ فارسه‌کانی ناو ئێران بوو، له‌ هه‌ردوو وڵات زمانی کوردی زۆر به‌ سه‌ختی نکولی لێکراوه‌ و چه‌وساوه‌ته‌وه‌‌، به‌ڵام ئه‌مڕۆ پرۆژه‌ی به‌ ستاندارد کردنی زمانی کوردی له‌ دژی هیچ گه‌ل و نه‌ته‌وه‌یه‌ک نیه و مافی زمانی هیچ نه‌ته‌وه‌یه‌کیش پێشێل ناکات. ئه‌م مافێکی سروشتی نه‌ته‌وه‌یه‌‌ که گه‌یشتۆته‌ قۆناغێک پێویستی به‌ زمانێکی هاوبه‌ش و یه‌کگرتوو‌ هه‌یه‌ بۆ نووسین و خوێندن.

نوسه‌ر له‌ باره‌ی وشه‌ی(مۆڵگه‌) که‌ نوسه‌رێکی (سۆرانیخواز) بۆ هه‌مه‌چه‌شنی له‌هجه‌کان به‌کاری هێناوه‌، خۆی زۆر قه‌ڵس کردووه‌، ده‌ڵێ:" ده‌کارهێنانی "مۆڵگه‌" بۆ ده‌ربڕینی مه‌به‌ستی سیاسی هه‌وه‌ڵ جار له‌ کوردستانی خواروو له‌ ساڵانی 1961- 1991 دا له‌ ته‌رکیبی "مۆڵگه‌ی جاشان" دا وه ‌سه‌رزاران که‌وت و ئێسته‌ش لایه‌نگرێکی رێبازی "ته‌نیا سۆرانی" بۆ له‌هجه‌ ناسۆرانییه‌کان ده‌کاریدینێ". له‌ پاشان ده‌ڵێ: " به‌ڵام کاتێکی سۆرانیخوازێک نه‌توانێ به‌ زمانێکی تا راده‌یێک بێ لایه‌نانه‌ بڵێ، بۆ وێنه‌، "موزاییکی شێوه‌زاره‌کان" و له‌ باتیان وه ‌جنێودان ده‌که‌وێ و ده‌ڵێ "مۆڵگه‌ی شێوه‌زاره‌کان"، ئه‌و بۆچوونه‌ ته‌نیا رق له‌دڵی و تووڕه‌یی نییه‌ و هه‌ڵوێستێکی سیاسیی و ئیده‌ئۆلۆژییانه‌یه"32 له‌باره‌ی وشه‌ی (مۆڵگه)‌ که‌ نووسه‌ر به‌ سوکایه‌تی تێده‌گا بۆ له‌هجه‌کان به‌کارهاتووه‌ به‌تایبه‌ت له‌هجه‌ی بادینی. ئه‌م وشه‌یه‌ هه‌رچه‌نده‌ له‌ بنه‌ڕه‌تدا بۆ (شوێنی حه‌سانه‌وه‌ و مۆڵدانی ئاژه‌ڵ) به‌کارهاتوو، به‌ڵام به‌م ساڵانه‌ی دوایی به‌تایبه‌ت له‌ حه‌فتاکان و هه‌شتاکان له‌ کوردستانی عێراق بۆ شوێنی کۆبونه‌وه‌ی ئاده‌میزادیش به‌کارهاتووه، ئه‌مڕۆ به‌ تایبه‌ت له‌ بواری سه‌ربازی و چه‌کداری له‌ نووسین به‌ شێوه‌یه‌کی فراوان به‌کار دێت، بۆ نمونه‌ ده‌گووترێ ‌( پێشمه‌رگه‌کان گه‌ڕانه‌وه‌ مۆڵگه‌کانی خۆیان)‌. گۆڕانی مانای وشه‌ له‌ سه‌رده‌مێک بۆ سه‌رده‌مێکی دی له‌ هه‌موو زمانێکدا هه‌یه‌، بۆ نمونه‌ وشه‌ی (مسرح) له‌ زمانی عه‌ره‌بیدا له‌ بنه‌ڕه‌تدا به‌ مانای شوێنی له‌وه‌ڕاندنی ئاژه‌ڵه‌، به‌ڵام ئه‌مڕۆ بۆ شانۆ به‌کاردێت. نوسه‌ر خۆی له مانا لێکدانه‌وه‌ی وشه‌که‌ کورتی هێناوه‌ ، که‌چی به‌ ناڕه‌وا ئه‌مه‌ به‌ دیارده‌یه‌کی شۆڤینیزمی سۆرانی له‌ قاڵب ده‌دات و ده‌یکاته‌ رق له ‌دڵی سۆرانییه‌کان دژ به‌ بادینی و هه‌ڵوێستێکی سیاسی و ئیدیۆلۆژیانه‌!! ‌


جوت ستاندارد یان فره‌ ستاندارد

ئه‌گه‌ر به‌ وردی سه‌رنج بدرێ له‌ نووسینه‌کانی ئه‌میری حه‌سه‌نپور و هاوبیره‌کانی وه‌ک به‌ڕێزان حه‌سه‌نی قازی و جه‌عفه‌ری شێخولئیسلامی له‌ باره‌ی به‌ ستاندارد کردنی له‌هجه‌کان، ئه‌وه‌ی ئه‌وان مه‌به‌ستیانه‌‌ ته‌نها به‌ دوو ستاندارد بۆ زمانی کوردی ناوه‌ستێ، چونکه‌ وه‌ک ئاشکرایه‌ زمانی کوردی ته‌نها دوو له‌هجه‌ی سه‌ره‌کی نیه‌، چوار له‌هجه‌ی سه‌ره‌کی هه‌یه‌، هه‌ر بۆیه‌ بانگه‌شه‌کارانی جوت ستاندارد و‌ فره‌ ستاندارد به‌ ناوی هه‌مه‌چه‌شنی کولتوری و مافی یه‌کسانی له‌هجه‌یی و دیموکراسیه‌ت و مافی مرۆڤ و مافی زمانی، زه‌مینه‌ سازی ده‌که‌ن هه‌رچی له‌هجه‌ی کوردی هه‌یه‌ له‌ کوردستان بۆی هه‌بێ‌ ببێ به‌ ستانداردێک، وه‌ک نوسه‌ر خۆی له‌ نووسینێکدا ده‌ڵێت: " له روانگه‌ی زمانناسییه‌وه، هیچ له هجه یێک له له هجه یێکی تر باشتر نییه. هه ر له هجه یێک ده توانێ ببێته زمانی ستاندارد. ستاندارد بوون پێوه‌ندی به باروودۆخی غه یری- زمانی (واته ئابووری، کۆمه ڵایه تی، سیاسی...) هه یه".33 ئه‌م قسانه‌ زۆر راسته‌، به‌ڵام ئه‌مه‌ وه‌ک زه‌مینه‌ خۆشکردن و شه‌رعیه‌ت به‌خشینه‌ بۆ به‌ ستاندارد کردنی هه‌موو له‌هجه‌کان. هه‌ر له‌سه‌ر ئه‌و بابه‌ته‌، له‌ چاوپێکه‌وتنێکی له‌ گۆڤاری مه‌تین سه‌باره‌ت مافی یه‌کسانی به‌کارهێنانی له‌هجه‌کان، له‌ وه‌ڵامی پرسیارێک که‌ ئایا له‌ نێو پرۆسه‌ی جوت ستاندارد کردندا هه‌ر دوو له‌هجه‌ی که‌لهوری و هه‌ورامی چۆن جێگای خۆیان ده‌گرن؟ ده‌ڵێ: "ره‌سمیکردنی سۆرانی و کورمانجی کۆتایی به‌ نا به‌رابه‌ری نێوان له‌هجه‌کان ناهێنێ. له‌کوردستانی عێراقدا، زۆربه‌ی خه‌ڵک به‌ سۆرانی و کرمانجی قسه‌ ده‌که‌ن و ئاخێوه‌رانی له‌هجه‌کانی دی ده‌بێ مافی زمانی وه‌ک خوێندن و نوسین به‌ له‌هجه‌ی خۆیان هه‌بێ. له‌ کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی فره‌ له‌هجه‌ییدا ره‌سمیکردن، چ ئی یه‌ک له‌هجه‌ بێ چ دوو له‌هجه‌، دابه‌شکردنی نابه‌رابه‌رانه‌ی ده‌سه‌ڵاتی زمانیی، سیاسیی و کۆمه‌ڵایه‌تییه‌، و له‌ بنچینه‌دا کارێکی نادیموکراتییه‌."34 به‌ پێی قسه‌کانی نوسه‌ر، بۆ ئه‌وه‌ی له‌هجه‌ کوردییه‌کان مافی یه‌کسانی زمانی به‌ده‌ست بێنن ئه‌وا پێویسته‌ هه‌موو له‌هجه‌کان بۆ خوێندن و نووسین به‌کاربێن. ئه‌گه‌ر له‌هجه‌ی کرمانجی ناوه‌ڕاست به‌ ستاندارد بکرێ ئه‌وا پێوسته‌ هه‌موو له‌هجه‌کانی دیکه‌ش ئه‌و مافه‌یان بۆ بڕه‌خسێ وه‌ک له‌هجه‌ی کرمانجی باکور (به‌تایبه‌ت بن له‌هجه‌ بادینییه‌که‌ی)، له‌هجه‌ی گۆران به‌ تایبه‌ت هه‌ورامییه‌که‌ی، له‌هجه‌ی که‌ڵهوری( به‌ تایبه‌ت ئه‌و به‌شه‌ی که‌ کورده‌ فه‌یلییه‌کان له‌ خانه‌قین و مه‌نده‌لی قسه‌ی پێده‌که‌ن)‌. به‌م پێیه‌، ئه‌وا ته‌نها له‌ کوردستانی عێراق ئێمه‌ پێویستمان به‌ چوار ستاندار هه‌یه.‌ که‌واته‌ ئێمه‌ وه‌ک نه‌ته‌وه‌یه‌ک نه‌ک هه‌ر نابین به‌ خاوه‌ن زمانێکی یه‌کگرتوو، ئه‌و چه‌ند جیاوازی له‌هجه‌ییش که‌ هه‌مانه‌ ده‌بێته‌ مایه‌ی ئه‌وه‌ی که‌ هه‌ر له‌هجه‌یه‌ک‌ له‌ پاشه‌ڕۆژ ببێ به‌ زمانێکی سه‌ربه‌خۆ، ئیدی هیچ زمانێک نا‌بێ ئێمه‌ له‌گه‌ڵ یه‌ک کۆبکاته‌وه‌. ئه‌مه‌ ئه‌گه‌ر هه‌ر مانایه‌کی دیکه‌ی هه‌بێ به‌ڵام له‌ رووی زمانییه‌وه‌ دابه‌شکردن و په‌رته‌وازه‌ کردنی زمان و میلله‌ته‌، به‌ ناوی مافی یه‌کسانی له‌هجه‌یی دروست کردنی گه‌ڕه‌لاوژه‌یه‌کی زمانییه‌، دروست کردنی هه‌رێمی زمانییه‌ له‌ نێو زمانی یه‌ک نه‌ته‌وه‌دا‌.
مافی له‌هجه‌یی هه‌ر بۆ ئه‌وه‌ نیه‌ که‌ ده‌بێ ئه‌و له‌هجه‌یه‌ به‌ ستاندارد بکرێ، ئه‌گه‌ر نه‌کرا ئه‌وا مافی زمانی پێشێل کراوه‌. ده‌کرێ هه‌ر له‌ پاڵ ئه‌و زمانه‌ ستاندارده‌وه‌ هه‌موو له‌هجه‌کانی دیکه‌ی کوردی وه‌ک بادینی و هه‌ورامی و فه‌یلی له‌ رووی ئه‌ده‌بییه‌وه‌ وه‌ک شیعر و په‌خشانی ئه‌ده‌بی و فۆلکلۆری میللی له‌ گشت قوتابخانه‌کانی کوردستان بخوێندرێ و بایه‌خی پێبدرێ، به‌م شێوه‌یه‌ ده‌کرێ هاوسه‌نگییه‌ک له‌ نێوان له‌هجه‌کان و زمانی ستاندارد به‌رقه‌رار بکرێ.
پرۆسه‌ی به‌ ستاندارد کردنی زمان له‌کام وڵات له‌ کام زمان به‌م شێوه‌یه‌ بووه؟ هه‌موو زمانێک له‌هجه‌ی هه‌یه‌، له‌کام ئه‌و زمانانه‌ی که‌ ئه‌مڕۆ بوون به‌ ستاندارد هه‌موو له‌هجه‌کانی بوون به‌ ستاندارد؟
ئه‌میری حه‌سه‌نپور و هاوبیرانی که‌ دێنه‌ سه‌ر ئه‌و باسانه‌ ئه‌وه‌نده‌ له‌ ئه‌سڵی مه‌سه‌له‌که‌ دوورن وه‌ک بڵیی له‌ده‌ره‌وه‌ی مێژوودا ده‌ژین. ئاگاداری ئه‌وه‌ نین که‌ کورد له‌ چ قۆناغێکی مێژوو دایه‌، پێویستییه‌کانی ئه‌و‌ قۆناغه‌ بۆ کورد وه‌ک نه‌ته‌وه‌ و زمانه‌که‌ی چیه‌. ئه‌وه‌ له‌بیر خۆیان ده‌به‌نه‌وه‌ که‌ کورد ئه‌مڕۆ به‌ پرۆسه‌ی به‌ نه‌ته‌وه‌ بووندا تێپه‌ڕ ده‌بێ، زمانی یه‌ک ستانداردی کوردی وه‌ک زمانێکی هاوبه‌شی نووسین بۆ کورد رۆلێکی یه‌کجار گرنگ ده‌گێڕی له‌ پرۆسه‌ی نه‌ته‌وه‌سازی کوردیدا.
به‌کار خستنی له‌هجه‌کان وه‌ک زمانێکی ستاندارد ده‌رئه‌نجامێکی زۆر خراپی بۆ سه‌ر کورد وه‌ک نه‌ته‌وه‌ و کوردی وه‌ک زمان ده‌بێ. زمانی ستاندارد ده‌بێ نه‌خشی یه‌کگرتنی نه‌ته‌وه‌ بگێڕێ و کارێک بکات ئه‌ندامه‌‌کانی یه‌ک نه‌ته‌وه‌ له‌ده‌وری زمانێکی نووسین کۆبکاته‌وه‌ نه‌ک له‌یه‌ک دابڕین و بنکۆڵ کردن و په‌رته‌وازه‌ کردنی نه‌ته‌وه.‌

نوسه‌ر هه‌ر له‌سه‌ر بابه‌تی فره‌ ستانداردی، دێته‌ سه‌ر زمانی عه‌ره‌بی و پێی وایه‌ زمانی عه‌ره‌بیش زمانێکی فره‌ ستاندارده‌، ده‌ڵێ: " زمانی عه‌ره‌بی "الفصحی"ش به ته‌واوی صرف و نحو و رێنووسه‌ یه‌کگرتووییه‌که‌ی نه‌یتوانی یه‌كێتی نه‌ته‌وه‌ی عه‌ره‌ب و نیشتمانه‌که‌ی به‌دی بێنێ و ئێسته‌ به‌ سه‌ر 21 نه‌ته‌وه‌- ده‌وڵه‌ت دا دابه‌ش بووه‌ و ستانداردی جۆراوجۆری لێ هه‌ڵده‌قوڵێ"35 له‌ شوێنێکی دی له‌ چاوپێکه‌وتنێک به‌ زمانی فارسی، ده‌ڵێ: زمانی عه‌ره‌بی ستانداردی قاهیره‌ و دیمه‌شق و مه‌راکش و به‌غدادی.... هتد هه‌یه‌. به‌ راستی سه‌یره‌ نوسه‌رێکی ئه‌کادیمی بواری زمانناسی له‌مه‌ڕ زمانی عه‌ره‌بی ستاندارد ئه‌وه‌نده‌ بێئاگا بێ پێی وابێ زمانی عه‌ره‌بی ئه‌و هه‌موو ستاندارده‌ی هه‌یه‌. زمانی عه‌ره‌بی زمانێکی یه‌ک ستانداردی تۆکمه‌ و پته‌وه‌، له‌ سه‌رانسه‌ری وڵاتانی عه‌ره‌بی یه‌ک زمانه‌ بۆ نووسین و خوێندن و راگه‌یاندن و کارگێڕی، به‌ڵام له‌هجه‌ی هه‌مه‌چه‌شنی هه‌یه‌‌ وه‌ک دیمه‌شقی و قاهیره‌ و به‌غدا و ‌‌مه‌راکشی، که‌ ئه‌و له‌هجانه‌ش ته‌نها بۆ ئاخاوتنن‌ نه‌ک نووسین. ئه‌م ئه‌فسانه‌ داتاشینه‌ی نوسه‌ر بۆ زمانی عه‌ره‌بی که‌ گوایه‌ زمانێکی فره‌ ستاندارده‌ بۆ ئه‌وه‌یه‌ تا پاساوی جوت ستانداردی و فره‌ ستانداردی بۆ زمانی کوردی پێ بکات. به‌ڵام خۆزگه‌ ئه‌میری حه‌سه‌نپور و هاوبیرانی زمانی عه‌ره‌بییان ده‌کرده‌ سه‌رمه‌شقی خۆیان بۆ به‌ ستاندارد کردنی زمانی کوردی، ئه‌وسا تێده‌گه‌یشتن که‌ زمانێکی یه‌کگرتوو بۆ نه‌ته‌وه‌یه‌کی فره‌ له‌هجه‌ و فره‌ کولتور چه‌نده‌ گرنگه‌.
‌‌

زمانی ستاندارد بۆ کوردستانی باشور نه‌ک بۆ کوردستانی گه‌وره‌‌


ئه‌مڕۆ باسوخواس له‌باره‌ی زمانی کوردی ستاندارد بۆ کوردستانی باشوره‌، ئه‌و هه‌رێمه‌ ئه‌وه‌ بیست ساڵێك ده‌بێ له‌ ژێر ئیداره‌ی کورد خۆیه‌تی، بۆ سیسته‌می کارگێڕی و خوێندن له‌ قوتابخانه‌کان و زانکۆکان پێویستی به‌ زمانێکی ستانداردی یه‌کگرتووی کوردی هه‌یه‌. بۆیه‌ که‌ باس دێته‌ سه‌ر زمانی ستانداردی کوردی مه‌به‌ست له‌م به‌شه‌ی کوردستانه‌، چونکه‌ له‌وێ زمانی کوردی له‌ پاڵ زمانی عه‌ره‌بی به‌ ره‌سمی ناسراوه‌. ئه‌مه‌ ئه‌وه‌ ناگه‌یه‌نێت که‌ ئێمه‌ بۆ کوردستانی گه‌وره‌‌ پێویستیمان به‌ زمانێکی سه‌رانسه‌ری نیه‌، به‌ڵام له‌ بارودۆخی ئێستا که‌ زمانی کوردی به‌ دوو ئه‌لفوبێی جیاواز ده‌نووسرێ، ئه‌م دوو ڕێنوسه‌ جیاوازه‌ بۆته‌ کۆسپێکی سه‌ره‌کی له‌به‌رده‌م یه‌کگرتنی میلله‌تی کورد‌، تا ئه‌لفوبێ یه‌کگرتوو نه‌بێ ناکرێ باس له‌ زمانێکی سه‌رانسه‌ری بۆ کورد بكرێ. وه‌ک ئه‌زمونی ئه‌لبانیا که‌ له‌سه‌ره‌وه‌ باسی کرا، له‌ پێشدا ئه‌لفوبێ کرا به‌یه‌ک ئه‌وجا هاتنه‌ سه‌ر باسی زمانی ستاندارد بۆ هه‌موو ئه‌لبانییه‌‌کان.
ئه‌میری حه‌سه‌نپور و هاوبیره‌کانی بۆ ئه‌وه‌ی به‌هانه‌ بۆ جوت ستانداردییه‌که‌یان بێننه‌وه، ئه‌سڵی مه‌سه‌له‌که‌ له‌به‌ریه‌ک ده‌ترازێنن و به‌ره‌و ئاقارێکی دیکه‌ی ده‌به‌ن و له‌ راستی مه‌سه‌له‌که‌‌ ته‌واو دوور ده‌که‌وێته‌وه‌‌. به‌ شێوه‌یه‌کی رۆمانسی‌،‌ باس له‌ کوردستانی گه‌وره‌ ده‌که‌ن که‌ ئه‌و هه‌موو له‌هجه‌ و شێوه‌زار و زاراوه‌ی تێدایه‌‌‌، زۆربه‌ی دانیشتوانی کورد سه‌ر به‌ له‌هجه‌ی کرمانجین، که‌واته‌ یه‌ک ستانداردی ده‌بێته مایه‌ی فه‌رامۆش کردنی هه‌مه‌چه‌شنی زمانی و کولتوری کوردی. ره‌نگه‌ له‌سه‌ر ئاستی کوردستانی گه‌وره‌ ئه‌و یه‌ک ستانداردییه‌ی کوردستانی باشور بۆ کوردستانی باکور ده‌ست نه‌دات، چونکه‌ ئه‌وان نه‌ ئه‌و له‌هجه‌یه‌ به‌ باشی تێده‌گه‌ن، نه‌ده‌توانن ئه‌و ڕێنوسه‌ بخوێننه‌وه، نه‌ له‌وێ مافی زمانی و کولتوری نه‌ته‌وه‌ییان به‌ده‌ست هێناوه‌ تابتوانن ئه‌و زمانه‌ پیاده‌ بکه‌ن. بۆیه‌ ئێمه‌ ده‌بێ بزانین باسی زمانی کوردی ستاندارد بۆ کام به‌شی کوردستان ده‌که‌ین.‌‌
له‌ کوردستانی باشور نه‌ک ئه‌مڕۆ، ده‌بوایه‌ بیست ساڵ پێش ئێستا ئه‌و کێشه‌ زمانییه‌ چاره‌سه‌ر بکرا بایه‌، زمانی یه‌ک ستانداردی کوردی بۆ خوێندن و زانکۆ و کاروباری ئیداری حکومه‌ت پیاده‌ بکرا بایه‌. به‌ڵام له‌ ئه‌نجامی نه‌بوونی ئه‌کادیمیایه‌کی زمانی چاڵاک و نه‌بوونی پلانێکی زمانی پێشکه‌توو بۆ نه‌ته‌وه‌، بێسه‌روبه‌ری و شه‌ڕی ناوخۆ و ململانێی سیاسی و حزبی، له‌هجه په‌رستی و ناوچه‌ په‌رستی، ئه‌و کێشه‌یه‌ی به‌م رۆژه‌ گه‌یاند، که‌ ئه‌مڕۆ زمانی کوردی و بوونی نه‌ته‌وه‌ی کوردیان له‌به‌رده‌م مه‌ترسییه‌کی گه‌وره‌ داناوه‌‌.‌‌


مافی زمانی یا مافی له‌هجه‌یی

ئه‌میری حه‌سه‌نپور و هاوبیره‌کانی که‌ دێنه‌ سه‌ر پرسی به‌ ستاندار کردن، هه‌مان ئه‌و مافه‌ی که‌ زمانێک پێویسته‌ هه‌یبێت ده‌یده‌ن به‌ له‌هجه‌یه‌ک، واته‌ مه‌فهومی له‌هجه‌ و زمان له‌گه‌ڵ یه‌ک تێکه‌ڵ ده‌که‌ن، یا هه‌ر له‌هجه‌یه‌کی کوردییان لێ ده‌بێ به‌ زمانێک. بۆ نمونه‌ ده‌ڵێن له‌ سویسرا چوار زمانی ڕه‌سمی هه‌یه‌، له‌ به‌لجیکا سێ زمانی ڕه‌سمی هه‌یه‌، له‌ که‌نه‌داش دوو زمان هه‌یه‌، ئیدی بۆ ده‌بێ له‌ کوردستان دوو زمانی ستاندارد نه‌بێ.37 به‌ڵێ ئه‌وانه‌ زمانن و زمانی نه‌ته‌وه‌ی سه‌ربه‌خۆن به‌ له‌هجه‌ ناژمێردرێن، مافی خۆیانه‌ ره‌سمی بن. به‌لجیکا سێ زمانی ره‌سمی هه‌یه‌، که‌ یه‌کێکیان هۆڵه‌ندییه‌ پێی ده‌ڵێن (فلامیش)‌، له‌گه‌ڵ زمانی فه‌ره‌نسی و ئه‌ڵمانی. ئه‌مانه‌ هه‌رسێک زمانی سێ نه‌ته‌وه‌ی گه‌وره‌ی هاوسێی ئه‌و وڵاته‌ن که‌ سێ زمانی ستانداردیان هه‌یه‌. هه‌روه‌ها سویسرا چوار زمانی تێدایه‌ هه‌ر چوار زمانه‌که‌ زمانی چوار نه‌ته‌وه‌ی جیاوازه.‌ به‌ڵام که‌ باسی کرمانجی ناوه‌ڕاست له‌گه‌ڵ کرمانجی باکور ده‌کرێ ئه‌مانه‌ دوو له‌هجه‌ن نابێ وه‌ک دوو زمان مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵدا‌ بکرێ. ئه‌گه‌ر بن له‌هجه‌ی بادینی زمانێکی سه‌ربه‌خۆیه‌ و له‌هجه‌ نیه‌، ئه‌وا پێویسته‌ مافه‌ زمانییه‌کانی دابین بکرێ و وه‌ک نه‌ته‌وه‌یه‌کی سه‌ربه‌خۆ مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵدا بکرێ، ئه‌گه‌ر له‌هجه‌یه‌کی زمانی کوردییشه‌- که‌ هیچ گومان له‌وه‌دا نییه‌ له‌هجه‌ نه‌بێت- ئه‌وا ده‌بێ وه‌ک له‌هجه‌ سه‌یری بکرێ. به‌ڵام بانگه‌شه‌کارا‌نی زمانی جوت ستاندارد و فره‌ ستاندارد هه‌رچه‌نده‌ زمانناسی شاره‌زایان تێدایه‌ که‌ دێنه‌ سه‌ر مشتومڕی به‌ ستاندارد کردنی زمانی کوردی، ڕیسه‌که‌یان لێ ده‌بێته‌وه‌ به‌ خوری، زمانی سریانی و تورکمانی و عه‌ره‌بی و له‌هجه‌ی کرمانجی و سۆرانی و هه‌ورامی و فه‌یلی و زمانی فه‌ره‌نسی و ئینگلیزی و ئه‌ڵمانی، .. هه‌موو له‌یه‌ک ئاست داده‌نێن و وه‌ک زمانی سه‌ربه‌خۆ مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵدا ده‌که‌ن.

ئه‌میری حه‌سه‌نپور چ له‌ نامه‌ دکتۆراکه‌ی و چ له‌ نووسینی دیکه‌ی ته‌ئکید له‌سه‌ر له‌هجه‌ بوونی‌ له‌هجه‌ کوردییه‌کان ده‌کاته‌وه‌، له‌ چاوپێکه‌وتنێکی له‌گه‌ڵ گۆڤاری ئارمانج، ده‌ڵێ: "زاراوه به‌شێكه له زمانێک. كاتێک ئێمه ده‌ڵێین كرمانجی، سۆرانی، دملی[زازایی]، هه‌ورامی زاراوه‌ی كوردین، به‌ر له هه‌موو شتێک له‌به‌ر ئه‌وه‌یه كه لێک نیزیكن." له‌ وه‌ڵامی پرسیارێکی دی که‌ له‌سه‌ر چ ئه‌ساسێک ئه‌و له‌هجانه‌ کوردیین، ده‌ڵێ: " له سه‌ر ئه‌ساسی فۆنۆلۆژی، گڕامێر، سێنتاكس و مۆڕفۆلۆژی لێک نیزیكن. كاتێک تۆ سۆرانی ده‌گه‌ڵ فارسی پێكبگری، ده‌بینی كه زیاتر له كرمانجی نیزیكه تا له فارسی. ڕاسته فارسی، سۆرانی، كرمانجی ڕه‌گ و ڕیشه‌یان یه‌كه، به‌ڵام كرمانجی و سۆرانی له چاو فارسی لێک نیزیكترن. بێگومان هۆیه‌كه‌ی دیكه‌ی مێژوویی و سیاسییه كه كرمانجی، سۆرانی، دملی، هه‌ورامی، هه‌موو خۆیان و یه‌كتر به كورد ده‌زانن. له لای ئه‌حمه‌دی خانییش كورد و كرمانج هه‌ر یه‌ک مانایان هه‌بووه."38 پێناسه‌که‌ی بۆ له‌هجه‌ کوردییه‌کان زۆر راست و به‌جێیه‌‌. لێره‌دا روون ده‌بێته‌وه‌ که‌ ئه‌و هیچ گومانی نییه‌ که‌ کرمانجی ناوه‌ڕاست و باکور دوو له‌هجه‌ی کوردیین، زمانی سه‌ربه‌خۆ نین. که‌چی خودی نوسه‌ر که‌ دێته‌ سه‌ر پرسی به‌ ستاندارد کردن، (سۆرانی و کرمانجی) لێ ده‌بێته‌ دوو زمانی سه‌ربه‌خۆ، هه‌موو مافه‌کانی زمانێکی سه‌ربه‌خۆ به‌م دوو له‌هجه‌ کوردییه‌ ده‌دات وه‌ک به‌کارهێنانیان بۆ ئیداره‌ و په‌روه‌رده‌، له‌سه‌ر پاره‌ و پاسپۆرت نووسینیان،.. هتد. له‌مباره‌یه‌وه‌ ده‌ڵێ: "وادیاره‌ شۆڤینیسمی سۆرانی ناتوانێ له‌و چوارچێوه‌یه‌ بێته‌ده‌ر که‌ شۆڤینیسمی نه‌ته‌وه‌کانی دی دایانڕژتووه‌. بۆ وێنه‌، کاتێکی من پێشنیارده‌که‌م که‌ له‌ "حکوومه‌تی هه‌رێمی کوردستان" دا ده‌کرێ دوو له‌هجه‌ ره‌سمی بن و به‌ڵگه‌ ره‌سمییه‌کان وه‌کوو پاسپۆرت و پاره‌ به‌ هه‌ردوو له‌هجه‌ بنووسرێن، سۆرانیخوازه‌کان وه‌پێش حاکمه‌کانی به‌غدا ده‌که‌ون و به‌ سه‌رسووڕمانه‌وه‌ ده‌ڵێن شتی وا هه‌رنابێ و به‌ سووکایه‌تیکردنه‌وه‌ ده‌ڵێن ئه‌وه‌ کۆمێدییه"‌.39 بۆ نمونه‌ کاتێک نوسه‌ر ئیشاره‌ت به‌ پاره‌ی چه‌ند وڵاتێک ده‌دات، که‌ به‌ چه‌ندین زمانی جیاواز نووسراون، ئیدی ئه‌مه‌ ده‌کاته‌ پاساوێک بۆ ئه‌وه‌ی پاره‌ و دۆکۆمێنته‌ ره‌سمییه‌کانی هه‌رێم به‌ دوو له‌هجه‌ی‌ کرمانجی باکور و ناوه‌ڕاست بن ، نوسه‌ر ده‌ڵێ: "ره‌نگه‌ ئه‌وه‌ ئاشکرابێ که‌ له‌ روانگه‌ی ئه‌تاتورک و ره‌زاشا و حاکمانی به‌غدا و زمانناسه‌کانیان نه‌ته‌وه‌ یه‌که‌ و یه‌ک زمانی هه‌یه‌ و زمانه‌که‌ی یه‌ک له‌هجه‌ی ئه‌ده‌بیی و ستانداردی هه‌یه. به‌ڵام ئه‌وه‌ی شۆڤینیسته‌کان له‌ خه‌یاڵی خۆیاندا به‌ نه‌ڕه‌خساویی داده‌نێن له‌ مێژه‌ له‌ ژیانی زمانیی و سیاسیی گه‌لانی دنیادا له‌ قه‌ڵه‌مڕه‌وی ره‌خساوییدا وه‌دیهاتوه‌‌. ئێسته‌کانێ پاره‌ی کاغه‌زیی ده‌ رووپیی هیندی به‌ حه‌ڤده‌ زمان، پاره‌ی چینی به‌ پێنج زمان، پاره‌ی سریلانکا و سویسی هه‌رکامیان به‌ چوار زمان و ناسنامه‌ی سویسی به‌ پێنج زمان ده‌نووسرێن. هه‌روه‌ها له‌ پارلمانی کانادا به‌ دوو زمان و له‌ بلژیک به‌ سێ زمان قسان ده‌که‌ن."40 زۆر سه‌یره‌‌ نوسه‌ر وڵاتێکی وه‌ک هیندستان که قاڕه‌یه‌که‌ دانیشتوانه‌که‌ی 1.18 ملیاره‌، مۆزائیکێکی گه‌ل و نه‌ته‌وه‌ی هه‌مه‌چه‌شنه‌، زمانی هه‌مه‌چه‌شنی تێدایه‌، ئه‌مه‌ ده‌کاته‌ به‌هانه‌یه‌ک بۆ ئه‌وه‌ی ئاخێوه‌رانی کرمانجی باکور و ناوه‌ڕاست بکا به‌ دوو نه‌ته‌وه‌ و دوو زمانی سه‌ربه‌خۆ‌‌. ئه‌و زمانانه‌ی له‌سه‌ر پاره‌ی کاغه‌زی ده‌ روپییه‌ی هیندی هه‌یه، زمانی نه‌ته‌وه‌ جیاوازه‌کانی هیندستانه‌ نه‌ک له‌هجه‌کانی زمانێک، که‌ ئه‌مانه‌ن: هیندی، ئه‌سامی، بێنگاڵی، گوجاراتی، پونجابی، نیپاڵی، که‌شمیری، تامیلی، تێلوگو، کاننادا، مالایالام، ئۆریا، کۆنکانی،... هتد، هه‌ر یه‌ک له‌و زمانانه‌ چه‌ندین له‌هجه‌ و بن له‌هجه‌ی هه‌مه‌جۆری هه‌یه‌، سه‌ر به‌ خێزانه‌ زمانی جیاوازیشن، هه‌ندێکیان به‌ ڕێنوسی جیاوازیش ده‌نووسرێن. له‌ هیندستان نه‌ک حه‌ڤده‌ زمان، زیاتر له‌ سه‌د زمان هه‌یه‌. به‌ پێی سه‌رژمێری 2001 ، 29 زمان له‌ هیندستان‌ ئاخێوه‌رانی ژماره‌یان له‌ ملیۆنێک زیاتره‌،( بۆ نمونه‌ زمانی هیندی 422 ملیۆن ئاخێوه‌ری هه‌یه‌، بێنگاڵی 180 ملیۆن، گوجاراتی 46 ملیۆن، ئه‌سامی 13 ملیۆن، که‌شمیری 5.5 ملیۆن، پونجابی 29 ملیۆن، تامیلی61 ملیۆن، کاننادا 38 ملیۆن، تێلوگو 74 ملیۆن..)، 60 زمان ئاخێوه‌رانی ژماره‌یان له ملیۆنێک که‌متره‌ و‌ له‌ 100 هه‌زار زیاتره‌، 122 زمان ژماره‌ی ئاخێوه‌رانی له‌ 10 هه‌زار زیاتره و له‌ 100 هه‌زار که‌متره‌‌. ئه‌مه‌ زۆر ئاسییه‌ بۆ وڵاتێکی وه‌ک هیندستان به‌م‌ هه‌موو گه‌ل و نه‌ته‌وه‌ جیاوازه، له‌سه‌ر پاره‌که‌ی نه‌ک به‌ حه‌ڤده‌ زمان به‌ چه‌ندین زمانی دیکه‌ی جیاوازی نه‌ته‌وه‌ و گه‌له‌ جۆربه‌جۆره‌کانی ئه‌و وڵاته‌ بنووسرێن، ئه‌مه‌ فره‌ زمانی و فره‌ کولتوری ئه‌و وڵاته‌ نیشان ده‌دات. به‌ڵام به‌ نیسبه‌ت کرمانجی ناوه‌ڕاست و باکور یا به‌ قه‌ولی خۆی( کرمانجی و سۆارنی) ئه‌مانه‌ دوو نه‌ته‌وه‌ی جیاواز و دوو زمانی جیاواز نین، ئه‌مانه‌ دوو له‌هجه‌ی زمانی کوردیین نابێ وه‌ک دوو زمانی سه‌ربه‌خۆ له‌سه‌ر پاره‌ بنووسرێن.‌ ده‌کرێ له‌سه‌ر پاره‌ی عێراقی به‌ زمانی هه‌موو نه‌ته‌وه‌ جیاوازه‌کانی عێراق بنووسرێت وه‌ک عه‌ره‌بی، کوردی، تورکمانی، سریانی، ئه‌مه‌ زۆر ئاساییه‌. به‌ڵام نووسینی به‌ دوو له‌هجه‌ی کوردی، دابه‌شکردنی کور‌ده‌ به‌سه‌ر دوو زمان و دوو نه‌ته‌وه‌ی جیاواز. نوسه‌ر ده‌یه‌وێ له‌ ڕێی پاره‌ی ده ‌روپییه‌ی هیندی ئه‌فسانه‌یه‌ک داتاشێ بۆ ئه‌وه‌ی‌ پاساوی جوت ستانداردی و فره‌ ستانداردی زمانی کوردی پێ بکات، له‌پاڵ ئه‌وه‌ش (بادینی و سۆرانی) بکات به‌ دوو نه‌ته‌وه‌ی جیاواز و دوو زمانی جیاواز..!! پێویست ناکات له‌سه‌ر پاره‌ی وڵاته‌کانی دی وه‌ک پاره‌ی چینی و سریلانکی و سویسی بدوێین چونکه‌ ئه‌وانیش هه‌مان حاڵه‌تی پاره‌ی هیندیان هه‌یه.‌
ئه‌میری حه‌سه‌نپور و هاوبیرانی له‌گه‌ڵ له‌هجه‌ کوردییه‌کان دوچاری وه‌هم و ئیشکالیه‌تێکی گه‌وره‌ بوون، لای ئه‌وان‌ له‌هجه‌ کوردییه‌کان ئه‌گه‌ر زمانێکی سه‌ربه‌خۆ نه‌بن ئه‌وا که‌متر نین، بۆیه‌ وا به‌ کوڵ و دڵ به‌ ناوی ئازادی زمانی و دیموکراسیه‌ت خۆیان لێ بووه‌ به‌ رزگارکه‌ری چه‌وساوه‌کان له‌ ژێر ده‌ستی (شۆڤینیزمی سۆرانی)، شێلگیرانه‌ پێداگری له‌ مافی یه‌کسانی به‌کارهێنانی هه‌موو له‌هجه‌کان ده‌که‌ن. به‌ڵام ئه‌مه‌ هه‌تا چه‌ند گونجاوه‌ و چۆن جێبه‌جێ ده‌کرێ؟ پاشه‌ڕۆژی زمانی یه‌کگرتووی کوردی و نه‌ته‌وه‌ی کورد چی به‌سه‌ر دێ، لای ئه‌وان جێگه‌ی باس نیه‌ و گرنگیش نیه‌. ئه‌وان باوه‌ڕیان به‌وه‌ نیه‌ که‌ یه‌ک نه‌ته‌وه‌ ده‌بێ یه‌ک زمانی هه‌بێ، لای ئه‌وان یه‌ک نه‌ته‌وه‌ ده‌کرێ دوو زمانی ستانداردی هه‌بێ یا زیاتر، نمونه‌شیان ئه‌و زمانانه‌یه‌ که‌ له‌سه‌ره‌وه‌ باسی لێوه‌ کرا. لای ئه‌وان مه‌سه‌له‌ی به‌ دیموکراسی کردنی مافه‌کانی زمان گرنگترن نه‌ک مه‌‌سه‌له‌ی یه‌ک پارچه‌یی نه‌ته‌وه‌یی‌، ئه‌گه‌ر هه‌‌رچه‌نده‌ ئه‌مه‌ له‌ ئاکامدا به‌ مه‌رگی زمانی کوردیش ته‌واو بێت.42 وه‌ک نوسه‌ر خۆی ده‌ڵێ "سۆرانی، ئێسته‌ له‌ پله‌‌ی ده‌سه‌ڵاتداریدایه‌ و سۆرانی-ئاخێوان ده‌بێ زیاتر و زووتر له‌ کورمانجی-ئاخێوان و ئاخێوه‌رانی له‌هجه‌کانی دی ئاڵای دێمۆکراسی زمانیی و مافی زمانیی هه‌ڵبکه‌ن، و ئه‌و ناکۆکییه‌ وه‌ک کێشه‌ی ماف و دیمۆکراسی چاولێبکه‌ن نه‌ک وه‌ک کێشه‌ی ده‌م به‌هاوارانه‌ی "چه‌ند پارچه‌ بوونی نه‌ته‌وه‌".43
تێکه‌ڵکردنی مافی له‌هجه‌یی و زمانی و به‌ستنه‌وه‌یان به‌ مه‌سه‌له‌ی دیموکراسیه‌ت و مافی مرۆڤ، ئه‌و باسه‌ی زۆر به‌ چڕی ته‌مومژاوی کردووه‌. نوسه‌ر بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش ئیشاره‌ت به‌ جاڕنامه‌ی جیهانی مافی زمانی ده‌کات و ده‌ڵێ: " له‌ دنیای زمان و سیاسه‌تدا له‌ سی ساڵی رابردوودا، هه‌نگاوی خێرا به‌ره‌و نیزامێکی زمانیی دیمۆکراتی هه‌ڵێندراوه. بۆ وێنه‌، له‌ زانستی زمانناسیدا ئێسته‌ باسی "زمانناسیی رزگاریخوازانه‌" ده‌کرێ و پێوه‌ندییه‌کانی ده‌سه‌ڵات و زمان به‌ شێوه‌یێکی به‌رینتر له‌ جاران لێکده‌درێته‌وه‌ و تیۆریزه‌ده‌کرێ. له‌ بواری مافیشدا، مافی زمانیی ئێسته‌ به‌ شێوه‌یێکی به‌رین و قووڵ وه‌کوو‌ "به‌یانییه‌ی جیهانی مافه‌ زمانییه‌کان"(1996) گه‌ڵاله‌کراوه و له‌ لایه‌ن یۆنێسکۆ، و زۆربه‌ی رێکخراو و بزووتنه‌وه‌کانی مافی مرۆڤ، و زمانناسان په‌سندکراوه‌‌"44 دوباره‌ نوسه‌ر له‌هجه‌ له‌گه‌ڵ زمانێکی سه‌ربه‌خۆ تێکه‌ڵ ده‌کا. ئه‌وه‌ی له‌ جاڕنامه‌ی جیهانی مافی زمانی هاتووه‌ زۆر ڕاسته‌، میلله‌تی کورد ئه‌وه‌ سه‌ده‌یه‌که‌ له‌پێناو ئه‌و مافانه‌ خه‌بات ده‌کات، ئه‌مڕۆ ناکرێ ئه‌و مافانه‌ له‌ نه‌ته‌وه‌یه‌کی دی زه‌وت بکات. ئه‌و جاڕنامه‌ جیهانییه‌ دژ به‌ چه‌وسانه‌وه‌ی زمانییه که‌ له‌ هه‌ر شوێنێکی جیهاندا دژ به‌ گه‌لێک یان نه‌ته‌وه‌یه‌کی دیاریکراو‌ ئه‌نجام بدرێ، بۆ نمونه‌ ئه‌گه‌ر کورد مافی زمانی له‌ تورکمانه‌‌کانی کوردستان زه‌وت بکات یان له‌ مه‌سیحییه‌ سریانییه‌کان، ئه‌وا ده‌کرێ بڵێین چه‌وسانه‌وه‌ی زمانییه‌ له‌لایه‌ن کورد. جاڕنامه‌ی جیهانی باسی له‌هجه‌کانی‌ زمانێک ناکات که‌ له‌ نێوان خۆیان ڕێک ده‌که‌ون له‌هجه‌یه‌ک بکه‌ن به‌ زمانی ستاندارد بۆ نه‌ته‌وه‌که‌‌یان، باسی ئه‌وه‌ ناکات که‌ زمانێک چه‌ند له‌هجه‌ی هه‌یه‌ هه‌ر هه‌مووی ده‌بێ بۆ نووسین بخرێته‌ کار و به‌ ستاندارد بکرێ، ئه‌وان هیچ په‌یوه‌ندییه‌کیان به‌ میلله‌تێک نییه‌ که‌ ده‌یه‌وێ کاروباری زمانی خۆی راسته‌ ڕێ بکات. زۆر نابه‌جێیه،‌ دیموکراسیه‌ت و مافی مرۆڤ و جاڕنامه‌ی جیهانی مافی زمانی بکرێن به‌ ئامرازێک بۆ له‌بار بردنی پرۆسه‌ی به‌ ستاندارد کردنی زمانی کوردی له‌ کورستان. ئه‌مه‌ ته‌نها بۆ چاوبه‌ست و چه‌واشه‌ کردنی ئه‌سڵی بابه‌ته‌که‌یه‌ و ماسی گرتنه‌ له‌ ئاوی لێڵ.

من وه‌ک کوردێکی که‌ به‌ له‌هجه‌ی کرمانجی ناوه‌ڕاست ده‌دوێم، ئه‌و خۆشه‌ویستیه‌ی‌ بۆ له‌هجه‌که‌ی خۆم هه‌مه،‌ هه‌مان خۆشه‌ویستیم بۆ هه‌موو له‌هجه‌کانی دیکه‌ی کوردی هه‌یه‌، هه‌موویان بۆمن کوردیین. سه‌باره‌ت به‌ ستاندارد کردنیش هه‌ر له‌هجه‌یه‌کی کوردی بکرێته‌ بنچینه‌یه‌ک بۆ به‌ ستاندارد کردنی زمانێکی یه‌کگرتووی کوردی به‌ لامه‌وه‌ زۆر ئاسییه‌. من ده‌ستبه‌رداری له‌هجه‌که‌م ده‌بم له‌پێناو زمانێکی یه‌کگرتووی نووسین که‌ هه‌موو کورد به‌یه‌که‌وه‌ کۆده‌کاته‌وه‌. خۆشه‌ویستی له‌هجه‌یی نابێت وا له‌ من بکات ته‌عه‌سوب بنوێنم و ئامانجی گه‌وره‌ی نه‌ته‌وه‌یه‌ک بۆ زمانێکی یه‌کگرتوو بکه‌م به‌ قوربانی له‌هجه‌یه‌کی ناوچه‌یی.

زۆر له‌وانه‌ی که‌دێنه‌ سه‌ر باسی به‌ ستاندارد کردنی کرمانجی ناوه‌راست بۆ کوردستانی عێراق هه‌ر وا له‌ مه‌سه‌له‌که‌ تێده‌گه‌ن که‌ ئیدی له‌هجه‌کانی دی وه‌ک بادینی و هه‌ورامی و فه‌یلی له‌لایه‌ن کورده‌وه‌ ده‌چه‌وسێته‌وه‌ مافه‌ زمانییه‌کانی پێشێل ده‌کرێ. به‌ڵام ئه‌مه‌ وا نیه‌، یانیش ئه‌گه‌ر به‌ ستاندارد نه‌کرێ ئه‌وا له‌هجه‌که‌ به‌ره‌و‌ له‌ ناوچوون ده‌چێت و بایه‌خی نابێت. له‌هجه‌ ده‌کرێ له‌ زۆر بواری هونه‌ری و کولتوری به‌کار بێت و درێژه‌ به‌ مانه‌وه‌ی خۆی بدات.
لێره‌دا جێگه‌ی خۆیه‌تی باسی له‌هجه‌ی میسری‌ بکه‌ین که‌ له‌هجه‌یه‌کی ده‌وڵه‌مه‌ندی زمانی عه‌‌‌ره‌بییه‌. ئه‌و له‌هجه‌یه‌ به‌شێکی زۆری عه‌ره‌ب قسه‌ی پێده‌که‌ن، میسر وڵاتێکی پڕ له‌ دانیشتوانه‌‌. به‌ هۆی ئه‌وه‌ی که‌ ئه‌م له‌هجه‌یه‌ له‌ بواری هونه‌ری وه‌ک شانۆ و دراما و ته‌مسیلی و سینه‌ما، گۆرانی ،...هتد له‌ مێدیای وڵاته‌ عه‌ره‌بییه‌کان به‌ شێوه‌یه‌کی فراوان به‌ کاردێت، بووه ‌به‌ له‌هجه‌یه‌کی باڵا ده‌ستی نێو له‌هجه‌کانی زمانی عه‌ره‌بی، له‌ سه‌رانسه‌ری وڵاتانی عه‌ره‌بی ده‌توانن تێی بگه‌ن یا قسه‌ی پێ بکه‌ن. وه‌ک ده‌بینین زمانی ستانداردی عه‌ره‌بی که‌ پێی ده‌ڵێن عه‌ره‌بی(فصحی) له‌هجه‌ی میسری له‌ ناو نه‌بردووه‌ و مافی به‌کارهێنانی له‌هجه‌که‌ی لێ زه‌وت نه‌کردووه‌‌. ده‌کرێ له‌باره‌ی له‌هجه‌کانی دیکه‌ی عه‌ره‌بی وه‌ک لوبنانی و عێراقی و سوری و مه‌غریبی ،.. هه‌مان شت بگوترێ. به‌ پێی تیۆره‌که‌ی ئه‌میری حه‌سه‌نپور بێ ئه‌وا هه‌موو گه‌لانی عه‌‌ره‌بی دوچاری چه‌وسانه‌وه‌ی زمانی هاتوون، چونکه‌ له‌هجه‌که‌یان نه‌کراوه‌ به‌ زمانی ستانداردی نووسین و خوێندن، شۆفینیزمی زمانی ستانداردی عه‌ره‌بی به ‌له‌هجه‌ی قوڕه‌یشی هه‌موو مافه‌ زمانییه‌کانی گه‌لانی عه‌ره‌بی پێشێل کردووه‌..! نه‌خێر ئه‌و زمانه‌ ستاندارده‌ عه‌ره‌بییه‌ گشت عه‌ره‌بی هه‌ر له‌ خه‌لیجه‌وه‌ تا ئۆقیانوسی ئه‌تڵه‌سی گه‌یاندۆته‌وه‌ یه‌ک، ده‌توانن به‌ زمانێکی یه‌کگرتوو، ئه‌لفوبێیه‌کی یه‌کگرتوو له‌گه‌ڵ یه‌ک ئاخاوتن بکه‌ن و به‌رهه‌می ئه‌ده‌بی و هونه‌ری و شارستانی یه‌کدی بخوێننه‌وه‌. ئه‌و زمانه‌ ستاندارده‌ وای کردووه‌ هه‌موو عه‌ره‌ب سه‌ره‌ڕای جیاوازی کولتوری و مێژوویی و جوغرافی، سه‌ره‌رای بوونی زیاتر له‌ بیست ده‌وڵه‌تی عه‌ره‌بی سه‌ربه‌خۆ، به‌ هۆی ئه‌و زمانه‌وه‌ له‌گه‌ڵ یه‌ک په‌یوه‌ندیان هه‌بێ و هه‌ست به‌ ئیتیما بۆ یه‌ک نه‌ته‌وه‌ بکه‌ن، هه‌ر ئه‌و زمانه‌ ستاندارده‌ش وا ده‌کا‌ که‌ له‌ داهاتوو – هه‌ڵبه‌ت ئه‌گه‌ر خۆیان بیانه‌وێ- سنوره‌کان هه‌ڵگرن و ببن به‌ یه‌ک نه‌ته‌وه‌ی خاوه‌ن یه‌ک ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی.
یه‌کێک له‌و وڵا‌ته‌ عه‌ره‌بیانه‌ی که‌ له‌هجه‌که‌ی ته‌واو له‌گه‌ڵ له‌هجه‌کانی دیکه‌ی عه‌ره‌بی جیاوازه‌‌، له‌هجه‌ی مه‌غریبه‌‌. من به‌ش به‌حاڵی خۆم دوو جار سه‌فه‌ری مه‌غریبم کرووه و‌ له‌سه‌رانسه‌ری ئه‌و وڵاته‌دا گه‌ڕاوم. له‌ مه‌غریب هه‌رچه‌ند هه‌وڵم ده‌دا به‌و له‌هجه‌ عه‌ره‌بیه‌ عێراقییه‌ی که‌ ده‌یزانم له‌گه‌ڵیان بدوێم، به‌ڵام جیاوازی نێوان ئه‌و دوو له‌هجه‌ عه‌ره‌بییه‌ ئه‌وه‌نده‌ زۆر بوو نه‌ ئه‌وان له‌ من حاڵی ده‌بوون و نه‌ منیش له‌وان حاڵی ده‌بووم. زمانی ستانداردی عه‌ره‌‌بی که ‌له‌و وڵاته‌ ده‌خوێندرێت، هه‌موو خوێنده‌وارێک ده‌توانێ قسه‌ی پێ بکات، منیش له‌ قوتابخا‌نه‌ به‌و زمانه‌ ستاندارده‌ خوێندومه‌ ئیدی ده‌متوانی له‌گه‌ڵیان وه‌ک زمانێکی هاوبه‌ش به‌ ئاسانی گفتوگۆ بکه‌م. ئه‌مه‌‌ بایه‌خی زمانی ستاندارده‌ بۆ نه‌ته‌وه‌یه‌ک که‌ زمانه‌که‌ی فره‌ له‌هجه‌ و فره‌ زاراوه‌یه‌ و میلله‌ته‌که‌شی فره‌ کولتوره‌. ده‌ی ئه‌گه‌ر ئه‌وان ئه‌و زمانه‌ ستاندارده‌یان نه‌بێ له‌هجه‌ی مه‌حه‌لی خۆیان بکه‌ن به‌ ستاندارد چییان به‌سه‌ر دێ؟ ئه‌مه‌ پرسیارێکه‌ بۆ ئه‌میری حه‌سه‌نپور و هاوبیرانی.
ئه‌وه‌ی ئه‌وان بۆ زمانی کوردی داوای ده‌که‌ن، تا ئێستا هیچ زمانناسێک ئه‌و کاره‌ی به‌ زمانه‌که‌ی نه‌کردووه‌. هه‌ر میلله‌تێک له‌ قۆناغی به‌ ستاندارد کردنی زمانه‌که‌یان به‌ گیانی هاوکاری و له‌یه‌کگه‌یشتن و قوربانی دان پێکه‌وه‌ له‌سه‌ر له‌هجه‌یه‌ک ڕێک که‌وتون و بوون به‌ خاوه‌ن زمانێکی یه‌کگرتوو. ته‌جره‌به‌ی به‌ ستاندارد کردنی زمانه‌کانی دنیا ئه‌وه‌ نیشان ده‌دات.

له‌م سه‌رده‌می به‌ جیهانی بوون و زۆری په‌یوه‌یندییه‌کان و زاڵ بوونی زمانه‌ گه‌وره‌کانی جیهان به‌ تایبه‌ت زمانی ئینگلیزی، زمانه‌ بچوکه‌کان له‌به‌رده‌م ئه‌و شه‌پۆله‌ تونده‌ی به‌ جیهانی بوون توانای خۆگرتنیان نییه و ‌وه‌ک گه‌ڵای دار هه‌ڵده‌وه‌رن. ئه‌مڕۆ له‌ جیهاندا‌ هه‌ر دوو هه‌فته‌ جارێک زمانێک له‌ ناوده‌چێت و ده‌مرێت، هه‌ندێک له‌ شاره‌زایانی زمانناسی پێشبینی ئه‌وه‌ ده‌که‌ن که‌ له‌و حه‌وت هه‌زار زمانه‌ی که‌ ئه‌مڕۆ له‌ دنیا قسه‌ی‌ پێده‌کرێ، ره‌نگه‌ تا کۆتایی سه‌ده‌ی بیست و یه‌که‌م ته‌نها هه‌زار زمانێک بمێنێته‌وه.45 بۆیه‌ نه‌ک هه‌ر زمانی کوردی به‌ڵکو زمانه‌ زیندووه‌کانی ئه‌و‌روپاش که‌ به‌ ژماره‌ که‌من و ته‌نها له‌ وڵاته‌کانی خۆیاندا به‌کاردێن وه‌ک هۆڵه‌ندی و سوێدی و دانیمارکی و.. هتد ترسی ئه‌وه‌یان هه‌یه‌ له‌ پاشه‌ڕۆژدا زمانه‌کانیان بایه‌خی نه‌مێنێت و زمانێکی جیهانی جێگه‌ی بگرێته‌وه‌، ئه‌مه‌ چ جای زمانی کوردی که‌ زمانێکی یه‌کگرتوو و به‌هێز و فه‌رهه‌نگێکی ده‌و‌ڵه‌مه‌ندی نووسینی نیه‌، کتێبخانه‌یه‌کی ده‌وڵه‌مه‌ندی نیه‌، ته‌نها به‌ شێوه‌یه‌کی مه‌حه‌لی به‌ کاردێت. ئاخۆ چاره‌نوسی ئه‌و هه‌موو‌ له‌هجه‌ ستاندارده‌ی کوردی چی به‌سه‌ر بێت؟ یا ئه‌و ستاندارده‌ی بۆ بن له‌هجه‌ی بادینی پێشنیار ده‌کرێ له‌به‌رده‌م ئه‌م گه‌رده‌لوله‌ تونده‌دا‌ چۆن خۆی ده‌گرێ؟ چۆن ده‌توانێ بکه‌وێته‌ سه‌رپێ و ببێ به‌ ستاندارد و وه‌ڵامی ئه‌و هه‌موو پێویستییانه‌ بداته‌وه،‌ له‌م سه‌رده‌مه‌ جه‌نجاڵه‌ی ئه‌مڕۆدا چۆن ده‌توانێ درێژه‌ به‌ بوونی خۆی بدات؟
ئه‌وان داوای به‌ ستاندارد کردنی له‌هجه‌کان ده‌که‌ن به‌ڵام هه‌رگیز باسی ئه‌وه‌ ناکه‌ن ئه‌مه‌ چۆن پیاده‌ ده‌کرێ و میکانیزمه‌که‌ی چییه‌؟ باسی ئه‌وه‌ ناکه‌ن ئه‌دی کورد بۆ ئیداره‌ و سیسته‌می خوێندن له‌ قوتابخانه‌ و زانکۆکان به‌ چ زمانێک بێ، ئه‌وان ره‌نگه‌ بڵێن هه‌ر ناوچه‌یه‌ک به‌ له‌هجه‌که‌ی خۆی بێ، ئایا ئه‌مه‌ تا چه‌ند کارێکی عه‌مه‌لییه،‌ له‌ کوردستان چوار زمانی ئیداری هه‌بێ و چوار زمانی خوێندنی په‌روه‌رده‌ هه‌بێ چوار زمانی خوێندنی زانکۆ هه‌بێ. بۆ نمونه‌ کتێبی جوغرافیا یان مێژوو، یان بیرکاری ده‌بێ به‌ چوار له‌هجه‌ چاپ بکرێن، هه‌ر قوتابییه‌کی کورد به‌ له‌هجه‌که‌ی خۆی بخوێنێ و هیچ کامیان له‌ یه‌کتر تێنه‌گه‌ن، هیچ کامیشیان نووسینی ئه‌ویدی نه‌خوێنێته‌وه،‌ ئایا ئه‌مه‌ ده‌بێ به‌ چی؟ ئه‌و وڵاته‌ چی به‌سه‌ر دێ؟ چ فه‌وزایه‌کی زمانی بۆ ئه‌و نه‌ته‌وه‌یه‌ دروست ده‌بێ؟

دوای کاره‌ساتی ئه‌نفال و کیمیابارانی هه‌ڵه‌بجه‌، له‌ هه‌موو کورد ئاشکرا بوو که‌ ڕژێمی به‌عس هیچ هه‌نگاوێک بۆ زمانی کوردی و فه‌رهه‌نگی کوردی هه‌ڵنانێت مه‌گه‌ر به‌ مه‌به‌ستی سڕینه‌وه‌ و ڕیشه‌کێش کردن و شێواندنی فه‌رهه‌نگی کوردی نه‌بێت. له‌و رۆژه‌ سه‌ختانه‌ ئه‌و ڕژێمه‌ به‌ مه‌به‌ستی قووڵکردنه‌وه‌ی‌ جیاوازی زمانی له‌ نێو کورد و خستنه‌وه‌ی دوو به‌ره‌کی، له‌ به‌غدا دوو رۆژنامه‌ به‌ زمانی کوردی ده‌ر ده‌کات: (ئاسۆ) به‌ له‌هجه‌ی کرمانجی ناوه‌ڕاست، (بزاڤ) به‌ له‌هجه‌ی کرمانجی سه‌روو به‌ شێوه‌ بادینییه‌که‌ی. وه‌ک ده‌بینین ئه‌م جوت ستانداردییه‌ی ئه‌مڕۆ هه‌ر ئه‌و به‌رنامه‌ کۆنه‌یه‌، ئه‌مجاره‌ له‌ ڕێی رۆشنبیران و زمانناسانی کورد بانگه‌شه‌ی بۆ ده‌کرێ و هه‌وڵی پیاده‌ کردنی ده‌درێ، ئه‌مجاره‌ نه‌ک ته‌نها بۆ دوو رۆژنامه‌ به‌ڵکو بۆ دوو زمانی ستاندارد و دوو هه‌رێمی زمانی..!

ئه‌نجامی باسه‌که‌


هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌ک له‌ پرۆسه‌ی به‌ نه‌ته‌وه‌ بوونیدا، هه‌وڵی پێکهێنانی زمانێكی یه‌کگرتووی ستاندارد ده‌دات، بۆ ئه‌وه‌ی گشت ئه‌ندامه‌کانی ئه‌و نه‌ته‌وه‌یه‌ یه‌ک زمانی نووسین و خوێندنیان هه‌بێ. به‌ دوو ستاندارد کردنی دوو له‌هجه‌ی زمانی نه‌ته‌وه‌یه‌ک یا به‌کارهێنانی هه‌موو له‌هجه‌کانی بۆ نووسین، بێجگه‌ له‌وه‌ی که‌ زمانه‌که‌ هه‌رگیز یه‌کگرتوو نابێ له‌ پاشه‌رۆژیشدا ده‌رئه‌نجامێکی ترسناک و خراپی بۆ سه‌ر نه‌ته‌وه‌که‌ و زمانه‌که‌ ده‌بێ.
ئه‌زمونی نه‌رویج ئه‌وه‌ نیشان ده‌دات که‌ جوت ستانداردی ته‌جره‌به‌یه‌کی سه‌رکه‌وتوو نییه‌ بۆ یه‌ک نه‌ته‌وه‌. هه‌رچه‌نده‌ به‌ هۆی بارودۆخی مێژووی و سیاسی و کۆمه‌ڵایه‌تی له‌ وڵاته‌که‌ پیاده‌ کراوه‌، به‌ڵام به‌رده‌وام هه‌وڵی ئه‌وه‌یان داوه‌ نه‌ته‌وه‌ی نه‌رویجی و زمانه‌که‌ی له‌ زمانێکی هاوبه‌ش و یه‌کگرتوو کۆبکه‌نه‌وه‌‌. ئه‌زمونی زمانی ئه‌رمه‌نیش ئه‌وه‌ نیشان ده‌دات که‌ سه‌ره‌ڕای جوت ستانداردی زمانه‌که‌ی به‌ڵام له‌ وڵاته‌که‌یان‌ هه‌ر یه‌ک ستاندارد به‌ ڕه‌سمی ناسراوه‌، له‌پاڵ ئه‌وه‌شدا هه‌وڵ ده‌ده‌رێ هه‌ردوو ستاندارد بکرێن به‌یه‌ک. ته‌جره‌به‌ی زمانی ئه‌لبانیش، که‌ نمونه‌ی زمانێکه‌‌ ماوه‌یه‌ک جوت ستاندارد‌ بووه‌،‌ به‌ڵام دواتر، نه‌ته‌وه‌که‌ له‌سه‌ر‌ یه‌ک زمانی ستاندارد ڕێک ده‌که‌ون، ئه‌مه‌ش دوباره‌ پشتگیری له‌و ڕایه‌ ده‌کات که‌ یه‌ک نه‌ته‌وه‌ ده‌بێ یه‌ک زمانی ستانداردی هه‌بێ. ئه‌زمونی ئه‌و سێ زمانه‌ ئه‌وه‌ نیشان ده‌ده‌ن که‌ جوت ستانداردی زمانی بۆ نه‌ته‌وه‌یه‌ک دیارده‌یه‌کی ته‌ندروستی زمانی نیه‌، نامۆیه‌ به‌ پرۆژه‌ی نه‌ته‌وه‌سازی، کێشه‌ و گرفتی زۆر بۆ وڵاته‌که‌ و نه‌ته‌وه‌که‌ ده‌خوڵقێنێ. ئه‌گه‌ر له‌ بارودۆخێکی مێژوویی و سیاسی و کۆمه‌ڵایه‌تیش به‌ ناچاری بۆ زمانی نه‌ته‌وه‌یه‌ک هاتبێته‌‌ پێش، ئه‌وا ئه‌و نه‌ته‌وه‌‌یه‌ هه‌میشه‌ هه‌وڵی یه‌کگرتن و یه‌کخستنی زمانه‌که‌ی داوه‌.
جوت ستانداردی بۆ زمانی کوردی که‌ له‌ چوار له‌هجه‌ی سه‌ره‌کی پێکدێت دیارده‌یه‌کی‌ نه‌گونجاو و ناپه‌سنده‌، پیاده‌ کردنی له‌ کوردسانی باشور زه‌مینه‌ خۆش ده‌کات بۆ‌ هه‌موو له‌هجه‌ سه‌ره‌کییه‌کانی دی که‌ ئه‌وانیش هه‌مان ڕێجکه‌ی به‌ ستاندارد بوون بگرنه‌ به‌ر.
که‌واته‌ ئه‌و جوت ستانداردییه‌ی که‌ ئه‌میری حه‌سه‌نپور و هاوبیرانی بۆ کوردستانی باشور ده‌یخه‌نه‌ روو، دوباره‌ کردنه‌وه‌ی ته‌جره‌به‌یه‌که‌ پڕه‌ له‌ گرفت و کێشه‌ و دوو به‌ره‌کی زمانی له‌ نێو یه‌ک نه‌ته‌وه‌‌‌. پیاده‌ کردنیشی له‌ هه‌رێمی کوردستاندا، فه‌وزایه‌کی زمانی لێده‌که‌وێته‌وه، ره‌نگه‌ ئه‌و کاته‌ش چاره‌سه‌ر کردنی زۆر دژوار بێت. له‌ ئه‌نجامیشدا وه‌ک یه‌ک نه‌ته‌وه‌ هه‌ر ده‌بێ له‌سه‌ر یه‌ک زمانی ستاندارد ڕێک که‌وننه‌وه‌.

sudad.rasool67@gmail.com

په‌رواێز و سه‌رچاوه‌کان


1- چه‌ندین ‌دابه‌شکردنی جیاواز سه‌باره‌ت به‌ له‌هجه‌ سه‌ره‌کییه‌کانی زمانی کوردی هه‌یه‌. ئێمه‌ له‌م باسه‌دا پشت به‌ دابه‌شکردنه‌که‌ی دکتۆر فوئاد حه‌مه‌ خورشید ده‌به‌ستین که‌ زمانی کوردی بۆ چوار له‌هجه‌ی سه‌ره‌کی دابه‌شکردووه: له‌هجه‌ی کرمانجی باکور، له‌هجه‌ی کرمانجی ناوه‌راست، له‌هجه‌ی کرمانجی باشور، له‌هجه‌‌ی گۆران. ‌له‌هجه‌ی کرمانجی ناوه‌ڕاست چونکه‌ شوێنه‌ جوغرافییه‌که‌ی له‌ ناوه‌ڕاستی کوردستان هه‌ڵکه‌وتووه‌ ، ئه‌و ناوه‌ گونجاوتره‌ تا کرمانجی خواروو. کرمانجی ناوه‌راست ئه‌و بن له‌هجانه‌‌ ده‌گرێته‌وه‌: موکری، سۆرانی، ئه‌رده‌لانی، سلێمانی، گه‌رمیانی. ئه‌مڕۆ به‌ هه‌ڵه‌ له‌ نێو خه‌ڵک و هه‌تا راده‌یه‌ک له‌ نووسینیش به‌ تایبه‌ت له‌ نووسینه‌کانی ئه‌میری حه‌سه‌نپور ئه‌و له‌هجه‌ سه‌ره‌کییه‌ به‌ سۆرانی ناو ده‌با، ئه‌مه‌ له‌ کاتێک سۆرانی ته‌نها بن له‌هجه‌یه‌کی ئه‌و له‌هجه‌ سه‌ره‌کییه‌یه‌. بڕوانه‌: الدکتور فؤاد حمه‌ خورشید، اللغة و اللهجات الکوردیة، دار الثقافة و النشر الکردیة، بغداد، 2005.
2- ئه‌میری حه‌سه‌نپور، کوردی وه‌ک زمانێکی جوت ستاندارد. بڕوانه‌ ئه‌م ماڵپه‌ڕه‌: http://www.kurdishacademy.org/?q=node/22
3- ئه‌میری حه‌سه‌نپور، شۆڤینیسمی سۆرانی و ئه‌فسانه‌کانی، به‌شی یه‌ک، هه‌فته‌نامه‌ی فه‌رهه‌نگی هه‌ولێر، ژماره‌ 22، ئاداری 2010.
4-Johan Myking, Standardization and language planning of Terminology: the Norwegian experience, International Congress on Terminology, Donostia – San Sebastian, 1997.
ئه‌م لێکۆڵینه‌وه‌ی پرۆفیسۆر یۆهان مایکینگ له‌ گۆڤای ناوبراو بڵاو کراوه‌ته‌وه‌، به‌ڵام له‌ ئینته‌رنێت به‌ فایلی پی دی ئێفش ده‌ست ده‌که‌وێ.

5- Ernst Håkon Jahr, The standardization of modern Norwegian: origin, development and prospects, p.1.
ئه‌م لێکۆڵینه‌وه‌ی پرۆفیسۆر ئێرنست هاکۆن یار، محازه‌ره‌یه‌ک بووه‌ له‌ ئینستیتوتی که‌ته‌لان له‌ به‌رشه‌لۆنه‌ له‌ ساڵی 2008 پێشکه‌ش کراوه.‌ په‌یوه‌ندیم به‌ نوسه‌ر خۆی کرد، گووتی: تا ئێستا له‌ هیچ کتێب و گۆڤارێک بڵاو نه‌کراوه‌ته‌وه.‌ له‌م وێبسایه‌ته‌ ده‌ست ده‌که‌وێ: http://www.edocfind.com/en/ebook/The%20standardization%20of%20modern%20Norwegian:-1.html

6- Ibid., p.1.
7- Brief History of the Norwegian language – A summery of 1500 years.
بۆدرێژه‌ی ئه‌م باسه‌ بڕوانه‌ ئه‌م ماڵپه‌ڕه‌:
http://www.norwaves.com/brief-history-norwegian-language-summary-1500-years.html
8- Gjert Kristoffersen, The phonology of Norwegian, Oxford University Press, 2000, p.5.
9- Larson Karen A, Learning without lessons: socialization and language change in Norway, University Press of America,1985, p.40.
10- Ibid., p. 43.
11- Johan Myking، Standardization and language planning of Terminology: the Norwegian experience, p.3.
12- Ernst Håkon Jahr، The standard of modern Norwegian: origin, development and prospects, p.5-6.
13- Ibid., p.16.
14- Kevork B. Bardakjian and Robert W. Thomson, A textbook of western Armenian, Delmar, New York: Caravan Books, 1977, p.1.
15- Jasmine Dum-Tragut, Armenian, Modern Eastern Armenian, John Benjamins Pub. Company, Philadelphia, 2009, P. 3.
16-Ibid., p.2.
17- Herausgegeben von , Ulrich Ammon, Sociolinguistics: an International Handbook of the Science of Language and Society, Volume 3, Thomas Muntzer, Berlin, 2006, p.1900.
18- Jasmine Dum-Tragut, Armenian, Modern Eastern Armenian, p.4
19- Herausgegeben von, Sociolinguistic, p. 1901.
20- بۆ زانیاری زیاتر له‌باره‌ی له‌هجه‌کانی ئه‌لبانی و دابه‌شبونی جوغرافی و خه‌ریته‌ی له‌هجه‌کانی، بڕوانه‌ ئه‌م ماڵپه‌ڕه‌: www.albanianlanguage.net
21- Leonard Newmark, Standard Albanian: a reference grammar for students, Stanford University Press, 1982, p.6.
22- Arshi Pipa,The politics of language in socialist Albania, Distributed by Columbia University Press, 1989, p. 1-2.
23- Ibid., p.xii.
24- Leonard Newmark, Standard Albanian: a reference grammar for students, p8.
25- Ibid., p.8
26- Arshi Pipa,The politics of language in socialist Albania, p.4
27- Leonard Newmark, Standard Albanian: a reference grammar for students, p.8.
28- Arshi Pipa, The politics of language in socialist Albania, p.5.
29- ئه‌میری حه‌سه‌نپور،شۆڤینیسمی سۆرانی و ئه‌فسانه‌کانی، به‌شی یه‌ک، هه‌فته‌نامه‌ی فه‌رهه‌نگی هه‌ولێر، ژماره‌ 22، ئاداری 2010. هه‌روه‌ها بڕوانه‌ ئه‌م ماڵپه‌ڕه‌: http://ruwange.blogspot.com/2010/03/blog-post.htm

30- Amir Hassanpour, Nationalism and Language in Kurdistan 1918 – 1985, Mellen Research University Press, San Francisco, 1992, p.71.
31- E. J. Hobsbawm, Nations and Nationalism since 1780: programme, myth, reality, Cambridge University Press, 1990, p.60-61.
32- بڕوانه‌ ماڵپه‌ڕی ڕوانگه‌ : http://ruwange.blogspot.com/2010/03/2.htm
33- بڕاونه‌ ئه‌میری حه‌سه‌نپور، کوردی وه‌ک زمانێکی جوت ستاندارد له‌ ماڵپه‌ڕی: http://www.kurdishacademy.org/?q=node/22
34- گۆڤاری مه‌تین، ژماره‌ 190، ساڵی 2010.
35- بڕوانه‌ ئه‌میری حه‌سه‌نپور، شۆڤینیسمی سۆرانی و ئه‌فسانه‌کانی، به‌شی یه‌ک، هه‌فته‌نامه‌ی فه‌رهه‌نگی هه‌ولێر، ژماره‌ 22، ئاداری 2010.
36- بۆ ده‌قی چاوێکه‌وتنه‌که‌ بڕوانه‌ ئه‌م ماڵپه‌ڕه‌: http://www.kotikieli.com/kurdi/farsi/farsi.dwt له‌و شوێنه‌ی که‌ باس له‌ فره‌ ستانداردی زمانی عه‌ره‌بی ده‌کات ده‌قه‌ فارسییه‌که‌ی ئه‌مه‌یه‌: " در مورد عربی هم، با تجزیه‌ی سرزمین های عربی به حدود بیست دولت-ملت و رشد ناموزون اجتماعی-اقتصادی امروز زبان عربی چند استاندارد دارد: قاهره، دمشق، مراکش، بغداد و غیره."

37- بۆ بیروڕای جه‌عفه‌ر شێخولئیسلامی له‌ باره‌ی فره‌ستانداردی و پشتگیری بۆ ئه‌میر حه‌سه‌نپور بڕوانه‌ ئه‌م ماڵپه‌ڕه‌: http://ruwange.blogspot.com/2008/04/blog-post_30.html، هه‌روه‌ها له‌باره‌ی تێکه‌ڵ کردنی له‌هجه‌ له‌گه‌ڵ زمانێکی سه‌ربه‌خۆی ستاندارد بڕوانه‌ ئه‌م ماڵپه‌ڕه‌: http://wwww.kurdishacademy.org/?q=fa/node/712. بۆ بیروڕای حه‌سه‌نی قازی له‌ باره‌ی جوت ستانداردی بڕوانه‌ ئه‌م ماڵپه‌ره‌: http://wwww.kurdishacademy.org/?q=fa/node/95.
38- وتوێژ ده‌گه‌ڵ دکتۆر ئه‌میری حه‌سه‌نپور، زمان و زاراوه‌، بۆ ده‌قی چاوپێکه‌وتنه‌که‌ بڕوانه‌ ئه‌م ماڵپه‌ڕه‌: http://hedih.blogspot.com/2004/02/blog-post_07.html
39- ئه‌میری حه‌سه‌نپور،‌ شۆڤینیسمی سۆارنی و ئه‌فسانه‌کانی، به‌شی یه‌ک، هه‌فته‌نامه‌ی فه‌رهه‌نگی هه‌ولێر، ژماره‌ 22، ئاداری 2010.
40-. هه‌مان سه‌رچاوه‌ی پێشوو.
41- بۆ زانیاری زیاتر له‌باره‌ی زمانه‌کانی هیندستان‌ بڕوانه‌ ماڵپه‌ری ویکیپێدیا : http://en.wikipedia.org/wiki/Languages_of_India
42- له‌ چاوپێکه‌وتنێکی جه‌عفه‌ر شێخولئیسلامی ئیشاره‌ت به‌وه‌ ده‌دات که‌ ره‌نگ بێ زمانی کوردیش هه‌مان چاره‌نووسی زمانی لاتینی بۆ بره‌خسێ و هه‌ر له‌هجه‌یه‌کی کوردی ببێت به‌ زمانێکی سه‌ربه‌خۆ، هه‌روه‌ک چۆن زمانی لاتینی له‌ ئه‌وروپا کۆتایی هات و زمانی فه‌ره‌نسی و ئیتاڵی و ئیسپانی و رۆمانی و که‌ته‌لانی لێ په‌یدا بوو. هه‌ر‌وه‌ها ئه‌و پێی وایه‌ له‌هجه‌ کوردییه‌کان‌‌ زمانه‌‌ کوردییه‌کانن له‌هجه‌ نین. بۆ خوێندنه‌وه‌ی ده‌قی چاوپێکه‌وتنه‌که‌،‌ بڕوانه‌ ئه‌م ماڵپه‌ڕه‌: http://hedih.blogspot.com/2004/02/blog-post_23.html
43- ئه‌میری حه‌سه‌نپور، شۆڤینیسمی سۆارنی و ئه‌فسانه‌کانی، به‌شی یه‌ک، هه‌فته‌نامه‌ی فه‌رهه‌نگی هه‌ولێر، ژماره‌ 22، ئاداری 2010.
44- هه‌مان سه‌رچاوه‌ی پێشوو.
45- بۆ درێژه‌ی ئه‌م باسه‌ بڕوانه‌ ئه‌م ماڵپه‌ڕه‌: www.nationalgeographic.com/mission/enduringvoices




• ئه‌م نووسینه‌ له‌ هه‌فته‌نامه‌ی فه‌رهه‌نگ ژماره‌ 41، ته‌مموزی 2010 له‌ کوردستان بڵاو کراوه‌ته‌وه‌.

تێبینی: ئه‌گه‌رچی ڕوانگه‌ی "ڕوانگه‌" و نووسه‌ر سه‌باره‌ت به‌ بابه‌ته‌که‌ زۆر له‌یه‌ک دووره‌، به‌ڵام ئێمه‌ ئه‌و نووسینه‌ به‌ هه‌نگاوێکی باش ده‌زانین بۆ درێژه‌ دان به‌ لێدوان سه‌باره‌ت به‌ بابه‌تی زمان و لێره‌ دا بڵاوی ده‌که‌ینه‌وه‌.