Thursday, October 30, 2008

بادینی و کرمانجی نووسینی نه‌وزاد هرۆری



بادینی و کرمانجی

نووسینی : نه‌وزاد هرۆری
بۆ کوردیی نێوه‌ڕاست : حه‌سه‌نی قازی

کرمانجیی مه‌ڵبه‌ندی بادینان له‌ هێندێک ڕووه‌وه‌ له‌ کرمانجی مه‌ڵبه‌نده‌کانی دیکه‌ی کوردستان جیاوازه‌. هۆی ئه‌و جیاوازییانه‌ ده‌کرێ مێژوویی، جوگرافیایی، ئابووری، کۆمه‌ڵایه‌تی و/یان سیاسی بن؛ به‌ڵام ئه‌و وه‌ک یه‌ک نه‌بوونه‌ی که‌ هه‌یه‌ بۆ کرمانجی نووس و کرمانجی ئاخێوه‌ران دیارده‌ی سه‌رنجڕاکێش و کێشه‌ی جیدین.
هه‌رچه‌ند خه‌ڵک به‌ گشتی به‌و کرمانجییه‌ی که‌ له‌ هه‌رێمی ڕۆژئاوای کوردستانی عێراق به‌ کار ده‌هێندرێ ده‌ڵێن 'زاری بادینان' ، ' له‌هجه‌ی بادینان' ، یان ' بادینی ' ( به‌هدینی)، مرۆ ناتوانێ ئه‌و سنووره‌ ئاشکرا و ناسکراوه‌ی که‌ کرمانجی ئه‌و هه‌رێمه‌ به‌ ته‌واوی له‌ کرمانجی مه‌ڵبه‌ندی دی داده‌بڕێ دیاریی بکا. ئه‌و کرمانجی ئاخێوه‌رانه‌، یان 'بادینییانه‌ی'، که‌ له‌ نزیک سنووری سوورییه‌ و ترکییه‌ ده‌ژین به‌ زمانێک ده‌دوێن که‌ زیاتر‌ له‌و کرمانجییه‌ نزیکه‌ که‌ کورده‌کانی ڕۆژئاوا و باکوور قسه‌ی پێده‌که‌ن. بۆ نموونه‌ وشه‌ی "خۆش" و " خۆ" که‌ له‌شاری دهۆکێ ده‌بیسترێ ، له‌و مه‌ڵبه‌ندانه‌ دا ده‌بن به‌ " خوه‌ش" و "خوه‌"، هه‌ر وه‌ها، ڕسته‌ی وه‌ک " ئه‌ز دکه‌م " ، "ئه‌ز د‌به‌‌م" و " ئه‌ز دده‌م" ی مه‌ڵبه‌ندی دهۆک ، ‌ ئامێدی و ئاکرێ له‌ شه‌نگال و زاخۆیه‌ ده‌بن به‌ " ئه‌ز دکم" ، " ئه‌ز دبم" و " ئه‌ز ددم".



له‌هجه‌

ئه‌و خاڵه‌ی که‌ ده‌توانێ کرمانجیی عێراقێ – کرمانجیی نووسین – به‌ یه‌کجاری له‌ جێی دیکه‌، جگه‌ له‌ ئێرانێ نه‌بێ، جوێ بکاته‌وه‌ ته‌نێ ئه‌لفوبێتکه‌یه‌. بۆیه‌ ئه‌و ' بادینی' یه‌ی له‌م نووسراویه‌دا شی ده‌کرێته‌وه‌ ئه‌و کرمانجییه‌یه‌ که‌ له‌ چاپه‌مه‌نی و ده‌زگای ڕاگه‌یاندنی کوردستانی عێراقێ دا به‌کار ده‌هێندرێ و 'کرمانجی' ش ئه‌و کرمانجییه‌یه‌ که‌ له‌ چاپه‌مه‌نی و ده‌زگای ڕاگه‌یاندن له‌ ده‌روه‌ی کوردستانێ به‌کار ده‌هێندرێ . مه‌به‌ست له‌ جوێکردنه‌وه‌ی بادینی له‌ کرمانجی له‌م شیکردنه‌وه‌یه‌ دا ئیدیعا کردنی سه‌ربه‌خۆیی ئه‌وان نییه‌. بادینی به‌ هه‌موو تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی خۆیه‌وه‌، له‌هجه‌یه‌ک، یان – ئه‌گه‌ر بته‌وێ – زاراوه‌یه‌کی کرمانجییه‌. ئامانج له‌م له‌به‌ریه‌ک ڕۆنانه‌ خستنه‌ به‌رچاوی چه‌ند دیارده‌ی ڕێزمانییه‌ بۆ ئه‌وه‌ی که‌ هه‌موو کرمانجان لێی ئاگادار بن.

له‌م نووسینه‌دا، کرمانجی و بادینی له‌ بواری ئه‌لفوبێتکه‌، ده‌نگسازی، وشه‌ڕۆنان و ڕسته‌سازیدا به‌یه‌که‌وه‌ به‌راورد ده‌کرێن.

ئه‌لفوبێتکه‌

زۆربه‌ی کوردان و کوردناسان ده‌زانن که‌ زمانی کوردی به‌ دوو ئه‌لفوبێتکه‌یان ده‌نووسرێ. هه‌ر دوو ئه‌لفوبێتکه‌که‌ش کوردین چونکوو بۆ نووسینی کوردی سازکراون. یه‌کیان ئه‌لفوبێتکه‌ی کوردیی لاتینی (ئکل) و ئه‌ویدیشیان ئه‌لفوبێتکه‌ی کوردیی عه‌ڕه‌بییه‌ (ئکع). ئکع له‌ عێراق و ئێرانێ به‌کار ده‌هێندرێ. ئه‌و کرمانجانه‌ی که‌ خه‌ڵکی عێراق و ئێران نین به‌ ئکل و بادینی به‌ ئکع ده‌نووسن. ئه‌و دوو ئه‌لفوبێتکه‌یه‌ له‌ ‌خشته‌کییه‌ک دا له‌به‌ریه‌ک ڕۆندراون، ده‌کرێ ئه‌و خشته‌یه‌‌ لێره‌ ببینی. http://www.kulturname.com/wp-content/alfabe.pdf
له‌م خشته‌یه‌ دا چه‌ند پنکتی گرینگ ده‌رده‌که‌ون.
1- ژماره‌ی تیپه‌کانی ئکع 34 و ئی ئکل 31 ن.
2- ئه‌لفوبێتکه‌ی عه‌ڕه‌بی له‌ 28 تیپان پێک دێ. کورده‌کانی عێراق 7 تیپیان له‌و ئه‌لفوبێتکه‌یه‌ ده‌رهاویشتووه‌ که‌ به‌کاری کوردی نایه‌ن ، 13 تیپی نوێان ( 4، 6 ، 7 ، 9 ، 13 ، 18 ، 19 ، 26 ، 27 ، 30 ، 32 ، 34 و 37 له‌و‌ خشته یه‌ ) لێ زیاد کردووه‌.
3- ئه‌گه‌ر ئێمه وه‌کوو نموونه‌ی ئه‌لفوبێتکه‌ی لاتینی ستاندارد، قۆڵ له‌ سه‌ر ‌ ئه‌لفوبێتکه‌ی ئینگلیسی بکێشین، که‌ 26 تیپه‌، ئه‌وده‌می ده‌رده‌که‌وێ که‌ میر جه‌لاده‌ت به‌درخان پێنج تیپی ( 4، 7 ، 12 ، 23 و 26 ی له‌ خشته‌که‌دا) بۆ داهێنانی کرمانجی زیاد کردووه‌.
4- له‌ ئکل دا بیستووپێنج تیپی هاوتای ئکع هه‌یه‌ . تیپی "i"له‌ ئکع دا نییه‌. شه‌ش تیپی ( 32- 37) له‌ ئکع دا هه‌یه‌ که‌ هاوتای ئه‌وان له‌ ئکل دا نییه‌. ئکع " î" و" y " یان و " u " و " w" له‌ یه‌ک جوێ ناکاته‌وه‌.
5- ئکع هه‌ر له‌ سه‌ره‌تاوه‌ بۆ وڵامدانه‌وه‌ و داوخواز و پێویستیی سۆرانی دروست کراوه‌. بۆ نموونه‌، تیپی 37 ی
( "ڵ ") بۆ نووسینی کرمانجی پێویست نییه‌. هه‌ر وه‌ها تیپی ژماره‌ 10 ("‌هه‌ " ) له‌ لای سۆرانی نووسان ته‌نێ له‌ سه‌ره‌تا و ده‌نێو وشاندا به‌کار ده‌هێندرێ، به‌ڵام له‌ کۆتایی ئه‌واندا به‌کار ناهێندرێ چونکوو، وه‌ک ئه‌وان ده‌ڵێن، وشه‌ی که‌ به‌ "هه‌" کۆتاییان دێ له‌ له‌هجه‌ی ئه‌واندا نین. جیاوازی له‌ نێوان کۆنسۆنانتی پفدراو و پفنه‌دراو ( وه‌کوو / ç / له‌ وشه‌ی " چێله‌ک " و / ç/ له‌ وشه‌ی " چار" دا ) که‌ له‌ کرمانجیدا هه‌یه‌ به‌ تیپی ئکع نیشان نادرێ چونکوو ئه‌و جیاوازییه‌ له‌ سۆرانیدا نییه‌.
6- ئکل له‌ سه‌ره‌تاوه‌ بۆ نووسینی کرمانجی داهێندراوه‌. به‌ڵام ، ئه‌و ئه‌لفوبێتکه‌یه‌ هه‌موو ئه‌و ده‌نگانه‌ی که‌ له‌ کرمانجیدا ده‌بیسرێن نانوێنێ. ده‌نگی پفدراو و پفنه‌دراو ( ئه‌وانه‌ی له‌ پنکتی 5 دا باسیان کراوه‌) و /r / ی سووک و قه‌ڵه‌و له‌ یه‌کتری جیا ناکرێنه‌وه‌. هه‌ر وه‌ها ، تیپ بۆ ئه‌و ده‌نگانه‌ی که‌ له‌ زمانه‌ سامییه‌کانه‌وه‌ ( وه‌کوو عه‌ڕه‌بی، ئارامی ، سوریانی) که‌وتوونه‌ته‌ نێو کرمانجی دانه‌ندراون.
7- زۆربه‌ی تیپه‌کانی ئکع چوار شکڵیان هه‌یه‌. هه‌ڵبژاردنی شکڵی تیپیش به‌ گوێره‌ی جێگای وی له‌ وشه‌ دا ده‌گۆڕدرێ. هێندێک له‌ تیپه‌کان به‌ تیپی پێش یان پاشه‌وه‌ی خۆیان ده‌نووسێن. هێندێکیشیان ته‌نێ به‌ تێپێ پێش خۆیانه‌وه‌ ده‌لکێن. چلۆنایه‌تی به‌یه‌که‌وه‌ لکاندن و پێوه‌نه‌نووساندنی تێپه‌کان، جگه‌ له‌ دوویان نه‌بێ ( 6 و 32 له‌ خشته‌که‌دا)، له‌ سه‌ر بنه‌مای به‌کارهێنانی تیپه‌عه‌ڕه‌بییه‌کان هه‌ڵنراون . بۆ نموونه‌، ده‌بێ " ه" له‌ ڕسته‌ی " ئه‌و فیل ه‌ " دا به‌ " فیل" وه‌ بلکێ : " ئه‌و فیله‌"، چونکوو، به‌پێی ده‌زگای ڕێنووسی عه‌ڕه‌بی، ئه‌و تیپه‌، له‌ گه‌ڵ تیپی پێش خۆی ده‌مێنێته‌وه‌ ئه‌گه‌ر له‌و جۆره‌ تیپانه‌ بن که‌ به‌ تیپی پاش خۆیانه‌وه‌ ده‌لکێندرێن. ڕێسای ده‌زگای ڕێنووسی عه‌ڕه‌بی له‌وه‌ی که‌ ده‌ نموونه‌ی ئێمه‌ دا هه‌یه‌ زۆر ئاڵۆزتره‌. ئه‌و جۆره‌ ئاڵۆزییه‌ ده‌ ده‌زگای ڕێنووسی لاتینی دا نییه‌. تیپه‌کانی ئکلێ وه‌کوو له‌خشته‌که‌دا دیارن دوو شێوازیان هه‌یه‌، یان وردن یان گه‌وره‌. هه‌موو تیپه‌کان ده‌توانن بێنه‌ ته‌نیشت یه‌کدی، به‌ڵام هیچکام له‌وان به‌ تیپی پێش و پاشی خۆیانه‌وه‌ نانووسێن.
8- ڕیزکردنی تیپه‌کانی ئکل ، له‌ A تا Z وه‌ ، به‌ پێی ریز کردنی وان به‌ لاتینی (ڕۆمی) یه‌ و ئی ئکع شوێنی ئه‌لفوبێتکه‌ی عه‌ڕه‌بی ده‌گرێ.
9- نووسینی وشان به‌ ئکع له‌ لای بادینییه‌کان تێکه‌ڵ و پێکه‌ڵه‌. بۆ نموونه‌ وشه‌ی " موو" ده‌کرێ به‌ چوار شکڵان ببیندرێ، " موو"، موی" ، "مو" و " می". ئه‌و تێکه‌ڵ پێکه‌لێیه‌ش ده‌کرێ له‌ به‌ر نه‌بوونی ستانداردی ڕێنووس په‌یدا بووبێ‌.
10- له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی له‌ ئکع دا تیپی ورد و گه‌وره‌ نین، نێوی که‌سان و جێیان له‌ وشاندا جوێ ناکرێنه‌وه‌. ئه‌وه‌ش زۆرجاران ده‌بێته‌ هۆی ئاڵۆزی. ئه‌و کرمانجانه‌ی که‌ خه‌ڵکی عێراق و ئێران نین و به‌ سیستمی ئکع نانووسن که‌میان ده‌توانن ئه‌و ده‌قانه‌ی به‌وئه‌لفوبێتکه‌یه‌ نووسراون بخوێننه‌وه‌. کرمانجه‌کانی بادینان تیپی لاتینیان پێ خۆشه‌ و تێدکۆشن خۆیان فێری نووسین به‌ ئکل بکه‌ن. له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی فێری ڕێسای ڕیزبه‌ندی ئه‌لفوبێتکه‌ی عه‌ڕه‌بی بوون ، هه‌ڵه‌ی وه‌کوو نووسینی نێوی که‌سان و جێیان به‌ تیپی ورد و گه‌وره‌ و هتد له‌و ده‌قانه‌یدا که‌ به‌ ئکل ده‌یاننووسن په‌یدا ده‌بن.

ده‌نگسازی

وشه‌ی “بووک” له‌ ده‌قی بادینیان دا ده‌کرێ وه‌ک “بووک”، “بویک” یان “بیک” ده‌رکه‌وێ. شێوه‌ی ئاوا جیاواز، ئه‌و فه‌رق وجیاوازییانه‌ی ته‌له‌فوز کردن که‌ له‌ ناوچه‌ی جیاواز هه‌ن نیشان ده‌ده‌ن. بۆ نموونه‌ وشه‌ی، “bûk” له‌ شنگالێ ، “bîk” له‌ ئامێدی و ئاکره‌یێ و له‌ مه‌ڵبه‌ندی به‌رواری و دهۆکێ وه‌ک“bwîk” ده‌بیسترێ. شنگالی ئه‌و وشه‌یه‌ وه‌کوو کرمانجان ته‌له‌فوز ده‌که‌ن. هه‌ر دووک شێوه‌که‌ی دی “bwîk” و “bîk” بادینین.




Bûk

ده‌نگی [y] که‌ له‌ وشه‌ی “bwîk” وگه‌لێک وشه‌ی دیکه‌ دا له‌ بادینان وه‌ک "وی" ده‌نووسرێ، هه‌ر وه‌ها له‌ بۆتان و حه‌کاریش بڵاوه‌. کرداری "bûn " له‌ بۆتان ، و هه‌ر وه‌ها ناوچه‌ی بارزان وه‌ک"bwîn " ته‌له‌فوز ده‌کرێ. له‌ ناوچه‌ی زاخۆیه‌، "bûn " ده‌بێ به‌"bîn "، به‌ڵام له‌ دهۆک، ئامێدی و ئاکره‌یێ هه‌ر "bûn " ه‌. مرۆ ده‌توانێ به‌ هاسانی بڵێ که‌ دیارده‌ی ته‌له‌فوز کردنی ده‌نگی [û] وه‌ک [y ] ، یان "wî"، یان
[î] هه‌رێمییه ‌له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی زۆربه‌ی کرمانجان – و سۆرانیش له‌ گه‌ڵ وان - ئه‌و ده‌نگه‌ ناگۆڕن




Bûn

دیفتۆنگی (جووت واڤێل) [uî ] ، [ ue ] و [ ua ] پاش ده‌نگی [x ] که‌ جه‌لاده‌ت به‌درخان وه‌ک "wî"، "we" و "wa " نووسیونی له‌ هێندێک ناوچه‌ی بادینان مۆنۆفتۆنگن. [uî ] له‌ وشه‌ی وه‌کوو
"xwîn " و xwîşk” له‌ ئامێدی و ئاکره‌یێ ده‌بێ به‌ [î]، واته‌ “xîn” و “xîşk”. له‌ گه‌لێک ناوچه‌ی بادینان، [ua] ده‌بێته‌ [a ]. بۆ نموونه‌، "xwastin " ، " xwarin " و
" xwandin " ده‌بن به‌ " xastin " ، " xarin " و " xandin" دیفتۆنگی [ ue] له‌ وشه‌ی " xwe" ، " xweş " و "! bixwe " له‌ دهۆک و ئامێدی و له‌ ناوچه‌ی ڕۆژهه‌ڵاتی ئه‌واندا وه‌کوو [o] ، واته‌" xo"، xoş " و " bixo! " ته‌له‌فوز ده‌کرێ.



xwe


ئه‌و [ o] یه‌ی که‌ له‌ " xo " و " xoş " دا هه‌یه‌ وه‌ک [û] ته‌له‌فوز ده‌کرێ. ئه‌و [ o ] یه‌ی له‌ وشه‌ی " got "، " roj " ، " moz " ، " kor(e) "، "şol " و هتد دا هه‌یه دیسان "وو" یه‌‌. له‌ لایه‌کی دیکه‌وه‌ [a ] ی دهۆکیان له‌و [ a ] یانه‌ی له‌ دمی کرمانجی دییه‌وه‌ ده‌رده‌که‌وێ " ئه‌ستوورتر" ه‌ و [ k ] ی خه‌ڵکی ئامێدیێ به‌ یارمه‌تی پاشی زمان نه‌ک پشتی زمان ته‌له‌فوز ده‌کرێ.

هێندێک جیاوازیش له‌ نێوان بادینی و کرمانجیدا هه‌یه‌ که‌ به‌شێوه‌یه‌کی ناسیستیماتیک ده‌رده‌که‌ون. بۆ نموونه‌، گۆڕینی ده‌نگی واڤێل یان کۆنسۆنانت یان جێ گۆڕکێی ده‌نگان له‌ وشاندا بوونه‌ هۆی ئه‌وه‌ی جیاوازی په‌یدا بن. له‌م نموونانه‌ بڕوانه‌!
a) گۆڕینی واڤێل: بادینی " له‌ش"، کرمانجی " لاش"؛ بادینی " ته‌شت " ، کرمانجی " تاشت (ێ)"
b) گۆڕینی کۆنسۆنانت : بادینی " باب " ، کرمانجی " باڤ"؛ بادینی " برسی"، کرمانجی " برچی "
c) جێگۆڕکێی ده‌نگان: بادینی " به‌فر"، کرمانجی " به‌رف" ، بادینی "gunhe"، کرمانجی " guneh"

هۆی جیاوازیی ده‌نگسازی له‌ هێندێک وشه‌ی خوازراوه‌ دا ده‌گڕێته‌وه‌ سه‌ر ته‌له‌فوز کردنی ئه‌و وشانه‌ له‌و زمانه‌ی لێی وه‌رگیراوه‌. زۆربه‌ی بادینییان، وشه‌ی ڕۆژئاوایی به‌ پێی ته‌له‌فوزی ئینگلیسی ده‌رده‌بڕن و کرمانجه‌کانی ترکییه‌ و سوورییه‌ شێوه‌ی فه‌ڕانسه‌یی به‌کارده‌هێنن. بۆ نموونه‌، بادینی ده‌ڵێن " دجیتال" و " سه‌ته‌لایت"، به‌ڵام کرمانجان ده‌ڵێن " دژیتال" و " ساته‌لیت".

ناو

له‌ کوردیدا، دوو کاتاگۆری ڕێزمانی هه‌ن که‌ هه‌میشه‌ به‌ ناو به‌ستراونه‌ته‌وه‌. یه‌کیان ژماره‌ - " مێژه‌ر" به‌ پێی کوته‌ی جه‌لاده‌ت به‌درخان- و ئه‌ویدیش جینس ه‌ . ناو یان تاکه‌ یان کۆ. یان نێره‌ یان مێ . ژماره‌ی ناو و جینسییه‌تی به‌ یارمه‌تی هێندێک نیشانه‌یان – یان پاشگران – ده‌رده‌که‌وێ. ئه‌و پاشگره‌ یان به‌و ناوه‌وه‌ ده‌ڵکێ که‌ گه‌ردان ده‌کرێ یان ئیزافه‌ی دێته‌ سه‌ری، یان له‌ کرداران زیاد ده‌کرێ: له‌م نموونه‌یه‌ بڕوانه‌ :

پۆلیسێ کال نکاره‌ دزان بگره‌

ناوی " پۆلیس" له‌ دۆخی ئیزافه‌ دایه‌ و پرتکه‌ی "ێ" ی لێ زیاد کراوه‌. ئه‌م پرتکه‌یه‌ دیاری ده‌کا که‌ " پۆلیس" تاک و نێره‌. ناوی " دز" گه‌ردان کراوه‌ و به‌ پرتکه‌ی کۆی " – ان" کۆتایی دێ. ئه‌و پرتکه‌ " ه‌" یه‌ی که‌ له‌‌ ڕیشه‌ی کرداری " کارین" و ڕیشه‌ی وشه‌ی " گرتن" ێ زیاد کراوه‌ تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی ناوی " پۆلیس" ده‌ستنیشان ده‌کا و دیاری ده‌کا که‌ "پۆلیس" تاکه‌ و که‌سی سێیه‌مه‌ ( واته‌ ، نه‌ " ئه‌ز"، نه‌ " تو" به‌ڵکوو " ئه‌و" ه‌ ). ئه‌و پاشگرانه‌ی له‌ کرداران زیاد ده‌بن له‌ بابه‌تی کرداران دا باسیان لێوه‌ ده‌که‌ین.

له‌ هێندێک دۆخ دا، ئه‌و پاشگرانه‌ی له‌ ناوان زیاد ده‌بن له‌ کرمانجی و بادینی دا وه‌کوو یه‌ک نین. له‌ بادینی دا، ناوی نێری تاک، له‌ دۆخی گه‌ردان کردن دا به‌ پاشگری " î- " گه‌ردان ده‌کرێ. ده‌ کرمانجی دا، ئه‌و ناوه‌ جارجار به‌ "î – " و جار جاریش به‌ گۆڕینی واڤێل گه‌ردان ده‌کرێ یان هه‌ر هیچ گه‌ردان ناکرێ. بڕوانه‌ ئه‌م نموونانه‌ی خواره‌وه‌

بادینی : ئه‌و شڤانی دبینت
کرمانجی :ئه‌و شڤان/شڤێن/ شڤانی دبینه‌

بادینی:شڤانی ئه‌و دیت
کرمانجی: شڤان/شڤێن/شڤانی ئه‌و دیت

بادینی:ئه‌و ژ شڤانی دوور که‌ت
کرمانجی :ئه‌و ژ شڤان/شڤێن/ شڤانی (bi) دوور که‌ت

بادینی : نانێ شڤانی
کرمانجی: نانێ شڤان/شڤێن/شڤانی

بادینی:ڤی شڤانی
کرمانجی: ڤی شڤانی

گه‌ردان کردن

ئه‌م نموونه‌ی دوایی ده‌ری ده‌خا که‌ له‌ فره‌یزی هێمایی دا کرمانجی وه‌کوو بادینی له‌ گه‌ڵ گه‌ردانکردنی ناوی نێر ده‌گونجێ و ئه‌و به‌ "î – " گه‌ردان ده‌کا. کرمانجی و بادینی له‌ گه‌ردانکردنی ناوی نیری تاک و نادیار، گه‌ردانکردنی ناوی مێی تاک و گه‌ردانکرنی ناوی کۆ وه‌ک یه‌ک وان و ئه‌وان به‌ " ێ – " و " ا(ن)- " گه‌ردان ده‌که‌ن. نموونه‌:


بادینی:ئه‌و شڤانه‌کی دبینت
کرمانجی: ئه‌و شڤانه‌کی دبینه‌

بادینی:کچکێ ئه‌و دیت
کرمانجی :که‌چکێ ئه‌و دیت

بادینی:کچکه‌کێ ئه‌و دیت
کرمانجی: که‌چکه‌کێ ئه‌و دیت

بادینی: شڤانا(ن) بێری دیتن
کرمانجی : شڤانا(ن) بێری دیتن


به‌ڵام له‌ دۆخی ئیزافه‌ ، جیاوازی له‌ نێوان بادینی و کرمانجی دا زیده‌ترن. له‌و دۆخه‌ دا ناو به‌پێی ژماره‌ و جینس پاشگری جیاواز وه‌رده‌گرن. جیاوازی له‌ هه‌موان ئاشکراتر له‌ پاشگری ناوی کۆ و ناوی تاکی نادیار دا ده‌رده‌که‌ون. له‌م نموونانه‌ بڕوانه‌:

کاتێک ناو تاک و دیار بێ

بادینی : کورێ ژیر
کرمانجی : کورێ ژیر

بادینی :کچا ژیر
کرمانجی :که‌چا ژیر

کاتێک ناو تاک و نادیار بێ

بادینی:کوره‌کێ ژیر
کرمانجی : کوره‌کی ژیر

بادێنی :کچه‌کا ژیر
کرمانجی : که‌چه‌که‌ ژیر

کاتێک ناو کۆ بێ

بادینی :کورێت ژیر
کرمانجی :کورێن ژیر

بادینی :کچێت ژیر
کرمانجی: که‌چێن ژیر

وه‌ک ده‌بینی، ئه‌و نیشانه‌ی ئیزافه‌ی که‌ له‌ ناوی تاک دا له‌ فره‌یزی بادینی زێده‌ ده‌کرێن، ناوه‌کان دیار یان نادیار بن، وه‌کوو خۆیان ده‌مێننه‌وه‌. به‌ڵام، نادیار کردنی ناوی تاک له‌ دۆخی ئیزافه‌ دا له‌ فره‌یزی کرمانجی دا نیشانه‌ی جیاواز له‌ وانه‌ هه‌ڵده‌بژێرێ که‌ له‌ ناوی تاکی دیارزێده‌ ده‌کرێن. ئه‌و تێئۆرییه‌ی که‌ ده‌ڵێ ڕیشه‌ی فۆرمی ئیزافه‌ی ناوی کۆ
" – ێت" و " – ێن" سه‌رچاوه‌یان هه‌ر یه‌که‌ - چ دروست یان هه‌ڵه‌ش بێ، هه‌ر کام له‌ بادینی و کرمانجی فۆرمێکی جیاوازیان بۆخۆیان هه‌ڵبژاردووه‌. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا که‌ به‌کارهێنانی " – ێن" له‌ چاپه‌مه‌نی و مێدیای بادینان دا زیاتریش ده‌بێ، هێشتا " - ێت " پارێزیش هه‌ر هه‌ن.

وه‌ک ده‌بینی جینسی ناو له‌ دۆخی کۆ دا ده‌رناکه‌وێ. واته‌، پاشگری کۆ پێمان ناڵێن ناوه‌که‌ نێره‌ یان مێ یه‌. ته‌نێ ناوی تاکی گه‌ردانکراو یان ئه‌وه‌ی له‌ دۆخی ئیزافه‌ دا جینسییه‌تی خۆی ئاشکرا کردووه‌ به‌ ڕێگه‌ی پاشگری گه‌ردانکردن و ئیزافه‌ ئه‌وه‌ ده‌رده‌خا. جینسییه‌تدان به‌ ناو له‌ بادینی و کرمانجی دا بابه‌تی به‌شی دواتره‌.

جینس

جینس کاتاگۆرییه‌که‌ که‌ ڕێزمان به‌ڕیگه‌ی ویدا ناو ( یان جێناو) ده‌کاته‌ نێر یان مێ. جگه‌ له‌و ناوانه‌ی که‌ مرۆ ده‌توانێ هه‌م بۆ نێر و هه‌م بۆ مێ به‌کاری بهێنێ، وه‌کوو " دۆست"، " مامۆستا"، " شاگرد" و هتاد. جینس له‌ کرمانجیدا شێوه‌یه‌کی فه‌رهه‌نگییه‌. به‌ کوتنێکی دی، هه‌موو ناوێک ده‌ ڕیشه‌ی خۆیدا جینسی هه‌یه‌. فۆرمی ناو زۆرجاران جینسی وی ده‌رناخا.جگه‌ له‌ چاوگی کرداران ، وه‌کوو "زانین"، " خوارن" ، "دیتن" و هتاد. که‌ هه‌میشه‌ مێن، ناو- به‌ گشتی – نیشانه‌ی نێرێتی یان مێیێتی خۆی له‌ پێکهاته‌ی خۆیدا دیاری نا‌کا. بۆ نموونه‌ ده‌نگه‌کانی / س/ ، / ێ / و/ڤ/ که‌ وشه‌ی "سێڤ"ی پێک ده‌هێنن هیچ ڕووی جینس نیشان ناده‌ن، به‌ڵام ، له‌ به‌ر هۆیه‌ک له‌ هۆیان، ئه‌و وشه‌یه‌ جینسی مێی وه‌رگرتووه‌.

هێندێک ناو جینسی خۆیان له‌ خۆڕست وه‌رده‌گرن. بۆ نموونه‌ جینسی ئه‌و ناوانه‌ی پێوه‌ندی به‌ مرۆڤ و ئاژه‌ڵی ماڵی و گه‌وره‌وه‌ په‌یدا ده‌که‌ن – وه‌ک مه‌ڕ و هتاد. به‌پێی نێرێتی و مێیێتی خۆڕسکی وان ده‌زاندرێ. جینسی وشه‌گه‌لی "مێر"، " کور" و " دیک" نێره‌ له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی که‌ خاوه‌نی ئه‌و ناوانه‌ له‌ خۆڕست دا نێرن. هه‌ر وه‌ها ئه‌وانه‌ی که‌ له‌ خۆڕست دا مێن، وه‌کوو "ژن"، " که‌چ" و " مریشک" جینسی مێیان هه‌یه‌. به‌ڵام ، جینسییه‌تی زۆربه‌ی ناوان به‌پێی ڕێسایه‌کی سیستیماتیک نییه‌. وشه‌ی " زگ" نێره‌ و وشه‌ی " پشت " مێ یه‌ ، له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا که‌ هه‌ر دووکیان ناوی پارچه‌ی یه‌ک له‌شن. وشه‌ی " با" نێر و " باهۆز" مێ یه‌ ، ئه‌گه‌رچی هه‌ردووکیان ناوی هه‌وایی ن. دوور نییه‌ ئه‌و شێوه‌ جێنس پێدانه‌ له‌ قۆناخێک له‌ قۆناخه‌کانی زمانی کوردی دا بناخه‌یه‌کیان هه‌بووبێ، به‌ڵام ئه‌مڕۆ بۆ ئێمه‌ ئه‌وه‌نده‌ش شیاوی لێ تێگه‌یشتن نین.

جینس پێدان به‌ ناوان له‌ بادینی و کرمانجیدا هه‌میشه‌ وه‌کوو یه‌ک نین. وشه‌ی وه‌کوو " سینگ" ، " قه‌له‌م"،
" سه‌بر" و " ده‌م" له‌ بادینیدا نێرن، به‌ڵام هه‌مان وشه‌ له‌ کرمانجیدا مێن. نێوی ئه‌و پارچه‌یه‌ی له‌ش که‌ مرۆ نه‌فه‌سی پێ ده‌کێشێ له‌ بادینی دا " دفن" ه‌ و جینسی مێ یه‌. نێوی هه‌مان پارچه‌ له‌ کرمانجیدا " پۆز" ه‌ و جینسی نێره‌.

جیاوازی له‌ نێو ئه‌و وشه‌گه‌له‌شدا که‌ له‌ زمانه‌ ئوڕووپاییه‌کانه‌وه‌ خوازراونه‌ته‌وه‌ ده‌بیندرێ. بۆ نموونه‌، وشه‌ی
" سیسته‌م " و " کامپیوتر" و " قه‌نات (کاناڵ)" له‌ بادینیدا نێرن ، به‌ڵام ئه‌وان ده‌ کرمانجیدا مێن. وا هه‌یه‌ کاتێک بادینی وشه‌ی به‌ بنه‌چه‌که‌ ئوڕووپایی له‌ شوێن وشه‌ی عه‌ڕه‌بی داده‌نێن ، جینسی وشه‌ عه‌ڕه‌بییه‌کان بده‌ن به‌و وشانه‌. بۆ نموونه‌ ، وشه‌ی " سیسته‌م" له‌ جیاتی وشه‌ی عه‌ڕه‌بی " نیزام" به‌ کار ده‌بردرێ. له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی " نیزام"ی عه‌ڕه‌بی نێره‌ ، " سیسته‌م" یش ، به‌ پێی ته‌خمین ، ده‌بێته‌ نێر. به‌ڵام، ئه‌و تێئۆرییه‌ له‌گه‌ڵ هه‌موو وشه‌یه‌کی بێگانه‌ ناگونجێ. له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا که‌ وشه‌ی وه‌کوو " تێلێڤیزیۆن"، " ته‌له‌فۆن" و زۆر وشه‌ی دیکه‌ ده‌ عه‌ڕه‌بیدا نێرن ، ئه‌وان له‌ بادینی و کرمانجیدا به‌گشتی، مێن.

بابه‌تی ژماره‌ و جینسی ناو له‌ بادینی و کرمانجیدا له‌م خشته‌یه‌ی خواره‌وه‌ دا نیشان دراوه‌



جینس

Yekhejmar = تاک
Pirhejmar = کۆ
Binavkirî = دیار ( بێ " –ek " )
nibinavkirî ( به‌ " –ek" وه‌ )

تێبینی : هێندێک که‌س لایان وایه‌ که‌ جینساندنی ناوان ده‌ کرمانجیدا به‌ قاعیده‌یه‌. ئه‌وانه‌ی ده‌یانه‌وێ بۆچوونی ئه‌وان بخوێننه‌وه‌ بڵا ته‌ماشای کاره‌کانی جه‌لاده‌ت به‌درخان، سادق به‌هائه‌دین ئامێدی و که‌چا کورد بکه‌ن.


ئه‌گه‌ر ئێمه‌ له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ ڕێک بین که‌ چاوگ شێوه‌ی بناخه‌یی کرداره‌ و ئه‌و شێوه‌یه‌ به‌ " ن" کۆتایی دێ، ده‌توانین هه‌موو شێوه‌کانی دیکه‌ی کردار له‌وی دروست بکه‌ین. بڕوانه‌:

ڕه‌ڤاندن ( چاوگ) ی ڕه‌ڤاند ( بنیچه‌)ی ڕه‌ڤین ( ریشه‌) یه‌
بارین ( چاوگ)ی باری ( بنیچه‌)ی بار (ڕیشه‌) یه‌
خواستن (چاوگ)ی خواست ( بنیچه‌)ی خواز ( ڕیشه‌) یه‌
چوون ( چاوگ)ی (چوو) ( بنیچه‌)ی چ ( ڕیشه‌) یه‌

به‌گشتی، مرۆ بنیچه‌ی کردار ده‌ ڕستانه‌ دا که‌ باسی ڕووداوی ڕابردوو ده‌که‌ن به‌کار ده‌هێنێ و ڕیشه‌ی کرداریش بۆ دیارکردنی ڕووداوی که‌ ده‌قه‌ومن یان ئه‌وه‌ی له‌ دابێدا ده‌قه‌ومن به‌کار ده‌هێنێ. نه‌ بنیچه‌ی کردار و نه‌ ڕیشه‌ی وی ده‌ ڕسته‌ دا به‌ شێوه‌ی سه‌ربه‌خۆ به‌کار ناهێندرێن، چونکوو بۆ دیاریکردنی پێوه‌ندی کردار به‌ به‌شه‌کانی دیکه‌ی ڕسته‌وه‌ هه‌میشه‌ گرێک (affix ) له‌ کردار زیاد ده‌کرێ. با ئه‌و گره‌ به‌ " کردارلکێن" نێو بنێین. هه‌ر وه‌ها ، ئه‌و گرانه‌ش که‌ له‌ ڕسته‌ دا ده‌رده‌که‌ون له‌ کردار زیاد ده‌کرێن. بڕوانه‌ ئه‌م نموونانه‌ی خواره‌وه‌!

1- ئه‌ز دێ وێ ب – ره‌ڤین – م
2 -وان باپیرێ خوه‌ نه‌ - دیت - 0 – بوو
3-ئه‌و د – چ – ه‌ دبستانێ
4-باران باری

( نیشانه‌ی oده‌ڵێ گری " سیفر" له‌ چاوگی کردار زیاد کراوه‌ و ئه‌ویش لێره‌دا کردارلکێنه‌)

کردارلکێن سه‌باره‌ت به‌ بکه‌ر یان به‌رکاری ڕسته‌ زانیاریمان ده‌داتێ. بۆ نموونه‌، " – م " له‌ ڕسته‌ی یه‌که‌می سه‌ره‌وه‌ دا دیاری ده‌کا که‌ بکه‌ری ڕسته‌که‌ که‌سی یه‌که‌م و تاکه‌. سیفری سه‌ر کرداری " دیتبوو" له‌ ڕسته‌ی دووه‌مدا ده‌ری ده‌خا که‌ به‌رکاری ڕسته‌که‌ که‌سی سێیه‌م و تاکه‌. له‌و باره‌یه‌وه‌ هێندێک جیاوازی له‌ نێوان بادینی و کرمانجیدا هه‌یه‌.




کردارلکێن


1، 2 و 3 که‌سی یه‌که‌م، دووه‌م و سێیه‌من.
y = تاک ؛ p = کۆ

وه‌ک ده‌بینی ئه‌و کردارلکێنی که‌ که‌سی یه‌که‌می کۆ ده‌ستنیشان ده‌کا و له‌ بنیچه‌ و له‌ ڕیشه‌ زیاد ده‌بێ له‌ بادینی دا "ین" ه‌. جیاوازییه‌که‌ی دی کردارلکێنه‌ بۆ دیاریکردنی که‌سی سێیه‌می تاک و کاتێک بناخه‌ی کردار ڕیشه‌که‌ی بێ.
جیاوازی له‌وێ ته‌واو نابێ. ده‌ربڕینی هێندێک زه‌مانی ڕووداوان و باس کردنیشیان له‌ نێوان بادینی و کرمانجی دا وه‌کوو یه‌ک نین. کاتێک مرۆ بییه‌وێ باسی ڕووداوێک بکا که‌ له‌وانه‌یه‌ له‌ پاشه‌ڕۆژ دا بقه‌ومێ ، مڕۆ " دێ" ده‌خاته‌ پێش کردار . بۆ نموونه‌:

بادینی : ئه‌ز دێ که‌ڤم
کرمانجی : ئه‌ز دێ بکه‌ڤم

جیاوازی بادینی و کرمانجی له‌م پێکهاته‌یه‌ دا ئه‌وه‌یه‌ که‌ گری " ب "بۆ نیشاندانی به‌رکارێتی له‌ بادینی دا له‌ کردار زێده‌ ناکرێ. بادینی هه‌مان پێکهاته‌، واته‌ کردار به‌ بێ " ب" – وه‌ک " که‌ڤم" به‌کار ده‌هێنێ بۆ ده‌ربڕینی ڕووداوێک که‌ له‌ دابێدا ده‌قه‌ومێ و " دا" یه‌ک له‌ جێی " دێ " داده‌نێ. بۆ نموونه‌ ،

بادینی : ئه‌ز دا که‌ڤم ئه‌ز دا وان بینم
کرمانجی: ئه‌ز دێ بکه‌تاما من دێ ئه‌و بدیتانا

فۆڕمێکی دیکه‌ی کردار هه‌یه‌ که‌ له‌ بنیچه‌ی کردار و پاشگری " ی " پێک دێ. ئه‌ویش له‌ گه‌ڵ دۆخی کاتی ڕابردوو له‌ گه‌ڵ " گاڤا" ، "چاخێ" ، " وه‌ختێ" و هتاد ده‌رده‌که‌وێ. نموونه‌،

بادینی: گاڤا وی ئه‌ز دیتم ، وی خوه‌ ڤه‌شارت
کرمانجی: گاڤا وی ئه‌ز دیتم، وی خوه‌ ڤه‌شارت

هه‌مان فۆڕمی کردار له‌ بادینی دا بۆ زه‌مانی ڕابردووی نزیک به‌کار ده‌هێندرێ. بڕاونه‌:

بادینی : وی ئه‌ز یێ دیتم
کرمانجی: وی ئه‌ز دیتمه‌

ئه‌و " یێ " یه‌ی له‌ ڕسته‌ی بادینی دا هه‌یه‌ بابه‌تی به‌شی پاشتره‌.

یێ ، یا و یێت له‌ بادینی دا

ئێمه‌ ده‌زانین که‌ " ێ" ، "ا" و " ێن" ( یان " ێت "/ " ێد") نیشانه‌ی ئیزافه‌ن. بڕوانه‌:

کورێ وان
که‌چا وان
کورێن وان
کورێت وان

ئه‌گه‌ر ئێمه‌ ناوه‌که‌ی له‌ پێشه‌وه‌ هاتووه‌ لابه‌ین، ئه‌و فرێیزانه‌ی سه‌ره‌وه‌ ئاویان لێ دێ:

ئێ وان
ئا وان

ئێن وان
ئێت وان

" یێ " و " یا" و " یێت " له‌ بادینیدا ئه‌رکی دیکه‌ش ده‌گێڕن.

1- ئه‌وان له‌و ڕستانه‌یدا که‌ کرداری لکێنه‌ر ( copula ) یان تێدایه‌ ده‌که‌ونه‌ پێش ئاوه‌ڵناو و ژماره‌ و جینسی کارا (فاعیل) دیاریی ده‌که‌ن. بۆ نموونه‌،

ئه‌و (ی)ێ کورت ه‌ ( کاتێک " ئه‌و" تاک و نێر بێ )
ئه‌و (ی)ا کورت ه‌ ( کاتێک " ئه‌و" تاک و مێ بێ )
ئه‌و (یێ) ت/د کورت ن ( کاتێک " ئه‌و" کۆ بێ )

ئه‌و ڕستانه‌ ده‌ کرمانجیدا بێ " (ی)ێ" ، "(ی)ا" و "(یێ) ت/د" ن.

2- ئه‌وان کاتی ئێستای به‌رده‌وام له‌ کاتی ئێستای گشتی جوێ ده‌که‌نه‌وه‌ و ژماره‌ و جینسی کارا دیاریی ده‌که‌ن. بۆ نموونه‌،

که‌و دقه‌بت [ یان " که‌و دقه‌بن "] ( گشتی ؛ واته‌، خووی که‌وان قه‌بین ه‌ )
که‌و (ی) ێ دقه‌بت ( به‌رده‌وام ؛ واته‌، ئه‌و – تاک و نێر ه‌ - ئێستا دقه‌به‌ )
که‌و(ی)ا دقه‌بت ( به‌رده‌وام؛ واته‌، ئه‌و - تاک و مێ یه‌ - ئێستا دقه‌به‌)
که‌و (ی) ێ (ت) دقه‌بن ( به‌رده‌وام؛ واته‌، ئه‌و – کۆن – ئێستا دقه‌بن )

ئه‌وکاتی ئێستای به‌رده‌وامه‌ له‌ کرمانجیدا نییه‌. به‌ڵام ، بادینیش، وه‌ک کرمانجی ، ئه‌و دوو شێوه‌ی کاتی ئێستا له‌یه‌ک جوێ ناکاته‌وه‌ کاتێک ڕسته‌که‌ نه‌یێنی (نه‌فی) یان پرسیار بێ. بڕوانه‌،

ئه‌و ناترست [ یان " ئه‌و ناترسن" ] ( نه‌ ئێستا و نه‌ قه‌ت )
ما ئه‌و دترست / دترسن ؟ ( ئێستا و هه‌میشه‌ )

3- ئه‌وان له‌و ڕستانه‌یدا که‌ باسی ڕووداوی ڕابردووی نزیک ( تێیدایی) ده‌که‌ن ده‌که‌ونه‌ پێش کردار و ژماره‌ و جینسی به‌رکار دیاریی ده‌که‌ن . بۆ نموونه‌،

من ئه‌و (ی)ێ دیتی
من ئه‌و (ی)ا دیتی
من ئه‌و (ی) ێت دیتن

به‌ڵام، بادینی له‌ ڕسته‌ی نه‌یینی (نه‌فی) و پرسیاری له‌و تۆوه‌ وه‌ک کرمانجی وایه‌. بڕوانه‌،

من ئه‌و نه‌دیتییه‌ ( بۆ نێر و مێ و تاک )
من ئه‌و نه‌دیتنه‌
ما که‌نگی من ئه‌و دیتییه‌/ دیتنه‌؟

تێبینی دوایی سه‌باره‌ت به‌ " (ی)ێ" ، "(ی)ا" و "(ی) ێت " ه‌کانی بادینی ئه‌مه‌یه‌ کاتێک زه‌رفێک له‌ وان ده‌ ڕسته‌ دا هه‌بێ، ئه‌و ژماره‌ و جینسی کارا یان به‌رکاری گه‌رداننه‌کراو دیاریی ده‌کا.
پنکتی کۆتایی بابه‌تی کردار ئه‌مه‌یه‌ که‌ ڕیشه‌ی کرداری " کرن" ، " برن" و " دان" هه‌م " ک "، " ب" و " د" ێن و هه‌میش " که‌"، " به‌" و " ده‌" ن . بۆ نموونه‌ ،

تو سلاڤا(ن) ل کێ دکی/ دکه‌ی (ی) ؟
خودێ ددت/ دده‌ت و خودێ دبت / دبه‌ت
ئه‌ز دێ باری ل پشتا که‌ری که‌م ، دێ به‌مه‌ مه‌یدانێ و ده‌مه‌ فه‌قیرا(ن)

جێناو

کرمانجی : ئه‌ڤ کتێب نوو یه‌
بادینی : ئه‌ڤ کتێب ه‌ نوو یه‌

سه‌باره‌ت به‌ بابه‌تی جێناو، جیاوازییه‌کی زۆر که‌م له‌نێوان بادینی و کرمانجیدا ده‌بیندرێ. وه‌کیه‌کنه‌بوون له‌ جێناوی هێمایی "ئه‌ڤ" و گشتی " هه‌ڤ" و " یه‌کوودو" دا ده‌رده‌که‌وێ. جێناوی هێمایی کرمانجیی " ئه‌ڤ" ده‌ بادینیدا
" ئه‌ڤ ...ه‌ ". ته‌ماشای ئه‌م نموونانه‌ بکه‌:

کرمانجی : ئه‌ڤ ه‌ وه‌لاتێ مه‌
بادینی : ئه‌ڤ ه‌ یه‌ وه‌لاتێ مه‌

به‌ڵام،

کرمانجی: ئه‌ڤ کتێبا نوو یا من ه‌
بادینی : ئه‌ڤ کتێبا نوو یا من ه‌

له‌ به‌رامبه‌ر " هه‌ڤ " یان " هه‌ڤوودو" ی کرمانجی له‌ بادینیدا " ئێک " یان " ئێکوودو" هه‌یه‌. بڕوانه‌ :

کرمانجی بادینی

1- نه‌سرین سینه‌مێ نابینه‌ و سینه‌م نه‌سرینێ نابینه‌ نه‌سرین سینه‌مێ نابینیت و سینه‌م نه‌سرینێ نابینیت

نه‌سرین و سینه‌م هه‌ڤوودو نابینن نه‌سرین و سینه‌م ئێکوودو نابینن

2- وی سه‌عه‌تا خوه‌ ب یا وێ گوهارت وو وێ سه‌عه‌تا خوه‌ ب یا وی گوهارت
وی سه‌عه‌تا خوه‌ ب یا وێ گوهارت وو وێ سه‌عه‌تا خوه‌ ب یا وی گوهارت

وان سه‌عه‌تێن خوه‌ ب هه‌ڤ گوهارتن وان سه‌عه‌تێن خوه‌ ب ئێک گوهارتن

وان سه‌عه‌تێن خوه‌ په‌ڤ گوهارتن وان سه‌عه‌تێن خوه‌ پێک گوهارتن


3- ئه‌و ژ هه‌ڤ جهێ نه‌بوونه‌ ئه‌و ژێک جدا نه‌بوونه‌

4- ڤێ پلانێ ته‌ڤ نه‌دن ! ڤێ پلانێ تێک نه‌دن

5- ل هه‌ڤ خستن لێک خستن



پڕیپۆزیشنی پاشی " ده‌" و " ڕه‌"، به‌ڵام " ڤه‌ " نا له‌ بادینی دا " دا " و " را" ن . بڕوانه‌،

کورمانجی: د سووکێ ده‌ ، د سووکێ ره‌ ، ب سووکێ ڤه‌
بادینی : د سووکێ دا ، د سووکێ را ، ب سووکێ ڤه‌

پریپۆزیشنی پاشی " ره‌ " ( یان " را " ) له‌ بادینیدا له‌ گه‌ڵ پریپۆزیشنی " ژ " نایه‌، له‌ جیات وی، " بۆ " یه‌کی
بێ " ژ" به‌کار ده‌هێندرێ. بۆ نموونه‌،

کرمانجی : ئه‌و کتێب ژ ته‌ ره‌ یه‌؛ ئه‌و کتێب ژ بۆ ته‌یه‌
بادینی : ئه‌و کتێب بۆ ته‌ یه‌

جگه‌ له‌و جیاوازییانه‌ سه‌باره‌ت به‌ بابه‌تی پڕیپۆزیشن هیچ جیاوازییه‌ک له‌ نێوان بادینی و کورمانجیدا نابیندرێ

ژماره

ژماره‌ له‌ بادینیدا، وه‌کوو کرمانجی نییه‌، هه‌موو مێن و به‌ گری" – ێ " گه‌ردان ده‌کرێن. بۆ نموونه‌ ،

بادینی : چیرۆکا ئێکێ ؛ خانیێ پێنجێ ؛ ساڵا 1987 – ێ
کرمانجی : چیرۆکا یه‌کێ ؛ خانیێ پێنجان ، ساڵا 1987 – ان

بۆ‌ ده‌ربڕینی به‌روار ، مرۆ هه‌م له‌ بادینی و هه‌م له‌ کرمانجیدا قالبی " ژماره‌ی مانگ " به‌ کار ده‌هێنێ؛ بۆ نموونه‌،
سێیێ گولانێ ، بیستوویه‌کێ ئادارێ، شه‌شێ ئیلۆنێ و هتاد. ئه‌و " - ێ " یه‌ی که‌ لێره‌ له‌ ژماره‌ زیاد کراوه‌ نه‌ک نیشانه‌ی جینسی نێر یان وشه‌یه‌کی وه‌ک " کور" ه‌ له‌ فره‌یزی " کورێ نازدارێ " دا. ئه‌و " – ێ " یه‌ نیشانه‌ی مێیه‌تی ژماره‌یه‌ و بنچینه‌ی قالبی " ژماره‌ی مێ" یه‌ و به‌ ئه‌گه‌رێکی زۆر له‌ " ڕۆژی زماره‌ی مانگ " ه‌وه‌ دێ؛ واته‌ ، سێیێ ژ گولانێ، ڕۆژا بیستوویه‌کێ ژ ئادارێ و هتاد.

گر

ئه‌و پاش پرتکی که‌ ده‌ کرمانجیدا نییه‌ و له‌ بادینیدا گه‌لێک چالاکه‌ " –انێ " یه‌. ئه‌و پرتکه‌ له‌ ناو نێوی یاری و کایه‌ ساز ده‌کا؛ بۆ نموونه‌،
ته‌پانێ ( له‌ ته‌په‌ " گۆک " و –انێ) ساز بووه‌. هێکانێ ، دامانێ ، گوستیلانێ، په‌رکانێ ( کایه‌ی قومار)، بۆکسانێ ، ماتانێ ، قۆچانێ، مستانێ، ئارمانجانێ، تیرانێ، کێلانێ ، به‌رشووتکانێ، چۆلانێ، بڕانێ و زۆری دیکه‌ش. نێوی پێڤاژۆی زه‌واج که‌ تێیدا دوو بنه‌ماڵه‌ کچی خۆیان به‌ بێ نه‌فه‌قه‌ له‌ گه‌ڵ یه‌کتری ده‌گۆڕنه‌وه‌ و هه‌ر کام له‌ کچه‌کان ده‌بێ به‌ بووکی بنه‌ماڵه‌که‌ی دی له‌ بادینان " پێکگوهۆرکانێ " یه‌. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش ئه‌م وشه‌یه‌ به‌ " –انێ " ته‌واو ده‌بێ ، پێڤاژۆیه‌که‌ جیدییه‌ و له‌ بارودۆخی ئاڵۆز دا ماڵوێرانیشی به‌دواوه‌یه‌. ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ کایه‌یه‌کیش نه‌بێ بۆ کات به‌ سه‌ربردن، " ته‌نافبازییه‌کی کۆمه‌ڵایه‌تی " یه‌.

له‌ بابه‌تی گراندا، پێویسته‌ مرۆ باسی پرتکی پاشی " ik -‌" و ئه‌رکی وی له‌ بادینیدا بکا. ئێمه‌ ده‌زانین که‌ ئه‌رکی سه‌ره‌کی ئه‌و گره‌ " چکۆڵه‌ کردنه‌وه‌ " یه‌. بۆ نموونه‌ " darik " دارک ، داری چکۆڵه‌یه‌. " دیوارک " دیواری چکۆڵه‌یه‌ و هتاد. به‌ڵام ئه‌و پرتکه‌ له‌ بادینیدا ئه‌رکی دیش ڕاده‌په‌ڕێنێ. ئه‌ویش کردنه‌ ناوی وشانه‌. بۆ نموونه‌، " بالیفک" ده‌کرێ گه‌وره‌ و ده‌کرێ چکۆڵه‌ش بێ. ئه‌و " – ک " یه‌ی که‌ به‌ دوای وشه‌که‌ دا هاتووه‌ ئه‌رکی چکۆڵه‌کردنه‌وه‌ ناگێڕێ. ته‌نێ ئه‌وه‌ نیشان ده‌دا وشه‌که‌ "ناو" ه‌. که‌ وابوو ، وشه‌گه‌لی " کورک "، " کچک "،
" مێرک"، " ژنک "، " سێنیک "، " نڤینک " ، " که‌ڤچک " ، " سه‌رهه‌ڤیرک "و هتاد. چکۆڵه‌ نه‌کراونه‌ته‌وه‌. زۆر گرینگه‌ مرۆ بزانێ ئه‌و بۆچوونه‌ی له‌ سه‌ره‌وه‌ سه‌باره‌ت به‌ ئه‌رکی " ik - " له‌ کرمانجی و بادینیدا گوتراون ڕێسای موتڵه‌ق و ڕه‌ها نین و ده‌کرێ له‌ هه‌ر دوو لا ببیندرێن.

ڕسته‌سازی

مه‌به‌ست له‌ " ڕسته‌ سازی " چلۆنایه‌تی ڕیزکردنی به‌شی ئاخاوتن و لێک گرێدان و پێوه‌ندی نێوان ئه‌وانه‌. له‌م دوو ڕسته‌یه‌ بڕوانن :

بادینی : شڤانان هه‌سپه‌ک دیت
کرمانجی : شڤانان هه‌سپه‌ک دیتن

ئه‌و وشه‌یه‌ی ئه‌م ڕستانه‌ له‌ یه‌کتری جوێ ده‌کاته‌وه‌ کرداری " دیتن " ه‌ . له‌ ڕسته‌ی بادینی دا ، " دیت " دیاری ده‌کا که‌ کات کاتی ڕابردوو یه‌ و ئه‌و که‌سه‌ یان شته‌ی که‌ به‌ کریاری " دیتن " وه‌ پێوه‌ندی په‌یدا ده‌کا تاکه‌ و که‌سی سێیه‌مه‌ ( واته‌ ، نه‌ من و نه‌ تۆ به‌ڵکوو ئه‌و ) ه‌ . ئه‌و کرداره‌ پێوه‌ندی به‌ وشه‌ی " هه‌سپه‌ک " وه‌ هه‌یه‌ له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی " هه‌سپه‌ک " هه‌م تاک و هه‌میش " که‌سی ؟ " سێیه‌مه‌.
له‌ ڕسته‌ی کرمانجیدا، "دیتن" ده‌ری ده‌خا که‌ کات کاتی ڕابردوویه‌ و ئه‌و که‌سه‌ یان شته‌ی که‌ به‌ کریاری " دیتن" ه‌وه‌ پێوه‌ندی په‌یدا ده‌کا کۆ و که‌سی سێیه‌مه‌ ( واته‌ ، نه‌ ئێمه‌ و نه‌ ئێوه‌ یه‌ ، به‌ڵکوو ئه‌وان ) ن. که‌وابوو ئه‌و کرداره‌ پێوه‌ندی په‌یدا ده‌کا له‌ گه‌ڵ وشه‌ی " شڤانان" چونکوو " شڤانان " کۆ و که‌سی سێیه‌مه‌.

ئه‌گه‌ر ئێمه‌ وشه‌ی " شڤانان " به‌ بکه‌ری ڕسته‌که‌ و وشه‌ی هه‌سپه‌ک " به‌ به‌رکاری ڕسته‌که‌ و وشه‌ی " دیت " یان "دیتن" به‌ کرداری ڕسته‌که‌ دابنێین ، ئه‌و ده‌می ده‌توانین پێوه‌ندیی کردار له‌ گه‌ڵ به‌شه‌کانی دیکه‌ی ڕسته‌که‌ به‌ شێوه‌یه‌کی ڕوونتر بناسێنین. له‌ بادینیدا کرداری تێپه‌ڕ له‌کاتی ڕابردوو دا هه‌میشه‌ تایبه‌تمه‌ندی به‌رکاری ڕسته‌ نیشان ده‌دا؛ به‌ڵام، ده‌ کرمانجیدا، هه‌مان کردار له‌ هه‌مان کاتدا زۆر جار ڕووی بکه‌ری ڕسته‌که‌ ده‌رده‌خا. لێره‌دا شێوه‌ی بادینی به‌ ئیستقرار و بێ ده‌گمه‌نه‌؛ به‌ڵام، له‌ شێوه‌ی کرمانجی دا ده‌گمه‌ن هه‌یه‌. ئێوه‌ ده‌توانن زانیاری زیاتر سه‌باره‌ت به‌و مه‌سه‌له‌یه‌ له‌ نووسینی مندا " ئارگاتیڤی مۆرکی کرمانجییه‌ " له‌ ( www.nefel.com) په‌یدا بکه‌ن.

جیاوازی ڕسته‌سازی له‌ نێوان بادینی و کرمانجیدا له‌ خاونێتی دایه‌. له‌م ڕستانه‌ بڕوانه‌ :

بادینی : من سێ قه‌له‌م هه‌بوون
کرمانجی: سێ قه‌له‌مێن من هه‌بوون

ئه‌گه‌ر ئێمه‌ دیسان زاراوه‌ی " بکه‌ر ( ب) "، " به‌رکار (به‌ر)" و " کردار (ک)" لێره‌ دا به‌کار بهێنین، ئه‌و ده‌می به‌م شێوه‌یه‌ نێو له‌ به‌شه‌کانی ئه‌م ڕستانه‌ ده‌نێین:


بادینی: من ( ب ) سێ قه‌ڵه‌م (به‌ر) هه‌بوون (ک)
کرمانجی : سێ قه‌ڵه‌مێن من ( ب ) هه‌بوون ( کردار)

وه‌ک ده‌بینی ، جیاوازی لێره‌ دا ئه‌مه‌یه‌ که‌ کرداری " هه‌بوون" یان " هه‌یین" له‌ بادینیدا تێپه‌ڕ، به‌ڵام له‌ کرمانجیدا تێنه‌په‌ڕ ه‌. هێندێک نموونه‌ی دی :

بادینی : مه‌ مێهڤان (ی)ێت هه‌یین
ته‌ شۆله‌ک هه‌یه‌ ؟
وان خانی نینه‌

کرمانجی : مێڤانێن مه‌ هه‌نه‌
کاره‌کی ته‌ هه‌یه‌ ؟
خانییێ وان نینه‌/ تونه‌ یه‌

به‌جێیه‌ بگوترێ که‌ ئه‌و کرداری " هه‌بوون " ه‌ له‌ بادینیدا هه‌م له‌ کاتی ڕابردوو وهه‌م له‌ کاتی ئێستا دا به‌ستراوه‌ته‌وه‌ به‌ به‌رکاری ڕسته‌وه‌. به‌ گشتی، کرداری کرمانجیی تێپه‌ڕ ته‌نێ له‌ کاتی ڕابردوو دا خۆی به‌ به‌رکاری ڕسته‌وه‌ ده‌به‌ستێته‌وه‌.

تێبینی: ئه‌م نووسراوه‌یه‌ به‌ زنجیره‌ له‌ Nefel دا بڵاو بووه‌ته‌وه‌

ئه‌م نووسینه‌ له‌ ماڵپه‌ڕی کولتوورنامه‌دا بڵاو کراوه‌ته‌وه‌ و به‌ ئاگاداری نووسه‌ر کراوه‌ته‌ کوردیی نێوه‌ڕاست
http://www.kulturname.com/?p=342

Tuesday, October 28, 2008

کتێبی لێکۆله‌ره‌وه‌ی ئه‌مریکایی ڕیچارد ئه‌ی.مۆبلی



وه‌رگێڕانی فارسی تێزی ڕێچارد ئه‌ی.مۆبلی له‌ لایه‌ن به‌ڕێز سمایلی به‌ختیاری له‌ ساڵی 2008 له‌ چاپخانه‌ی شڤان له‌ سڵیمانی چاپ کراوه‌. ڕووناکبیری کورد به‌ڕێز دوکتور سه‌لاحه‌دینی خه‌دێو پێشه‌کییه‌کی کورتی بۆ ئه‌م ده‌قه‌ فارسییه‌ نوووسیه‌وه‌. له‌م وه‌رگێڕانه‌ دا چه‌ند وێنه‌یه‌ک که‌ له‌ ده‌قی کوردی کتێبه‌که‌دا نین‌ زیاد کراوه‌. وه‌رگێڕی فارسی له‌ به‌ڵگه‌ نامه‌یکی ئه‌م کتێبه‌ دا له‌ بری وشه‌ی peopleی ئینگلیسی و "گه‌ل ' ی کوردی وشه‌ی " قوم"ی به‌ کار هێناوه‌.

Thursday, October 23, 2008

NATION AND NOVEL,A STUDY OF KURDISH AND PERSIAN NARRATIVE DISCOURSE



ئه‌م کتێبه‌ وه‌رگێڕانی فارسی تێزی دوکتورای مامۆستا هاشمی ئه‌حمه‌دزاده‌ :
Nation and Novel, A study of Kurdish and Persian Narrative Discourse یه‌ که‌ له‌ ساڵێ 2003 پێشکێشی زانکۆی ئووپسالای کردووه‌ له‌ وڵاتی سوێد. به‌ڕێز دوکتور به‌ختییاری سه‌جادی وه‌ریگێڕاوه‌ته‌وه‌ سه‌ر زمانی فارسی و له‌ پاییزی ساڵی 1386ی هه‌تاوی له‌ لایه‌ن زانکۆی کوردستان له‌ سنه‌ بڵاو کراوه‌ته‌وه‌.
کاتی خۆی ئه‌م کتێبه‌ به‌ وه‌رگێڕانی کوردیی نێوه‌ڕاست له‌ ڕادیۆی ده‌نگی مێزۆپۆتامیاوه‌ به‌ زنجیره‌ بڵاو کراوه‌ته‌وه‌.
بۆ وه‌ده‌ست هێنانی ده‌قی ئه‌م کتێبه‌ به‌ زمانی فارسی ده‌کرێ پێوه‌ندی به‌م ژماره‌ ته‌له‌فونانه‌ی خواره‌وه‌ بکه‌ن.
مرکز پخش: کتاب مهرگان 2225259 _ 3288897 098871

گوزارشتی "کولتوورنامه‌" سه‌باره‌ت به‌ شه‌سته‌مین پێشانگه‌ی نێونه‌ته‌وه‌یی کتێب له‌ شاری فرانکفورتی ئاڵمان




حه‌سه‌ن قازی: کوردان خوه‌ د پیشانگه‌ها فرانکفورتێ ده‌ په‌ڤ ره‌ پاراست

پیشانگه‌ها پرتووکان یا فرانکفورتێ یا شێستێ د 14/10 2008-ێ ده‌ هات ڤه‌کرن و 19/10 2008-ێ رۆژا وێ یا داویێ بوو. ب هه‌زاران وه‌شانگه‌ر و چاپخانه‌ و نڤیسکار ژ وه‌لاتێن جۆربجۆر یێن دنیایێ تێ ده‌ به‌شدار بوون. کوردان ژی ئاماده‌بوونا خوه‌ و جهێن نیشاندانا به‌رهه‌مێن چاپه‌مه‌نیا کوردی تێ ده‌ هه‌بوو. ئه‌ڤ پیشانگه‌ها وه‌ها مه‌زن ده‌رفه‌ته‌کا مه‌زنه‌ ژ بۆ ناسینا جیهانا کتێبێن هه‌م کلاسیک (یێن چاپکری) و هه‌م ژی یێن نوو (ژ یێن ده‌نگی ،یێن دژیتال و ئه‌له‌کترۆنیک). لێ پیشانگه‌هه‌کا ولۆ بلندگۆیه‌که‌ ‌ ژی بۆ ده‌له‌گاسیۆنا مله‌ته‌کی یان وه‌لاته‌کی بۆ کو ئه‌و کولتور و لیته‌راتور و ره‌الیته‌یا وه‌لات و خه‌لکێ خوه‌ ژی، ب رێیا چالاکیێن کو ئه‌و تێ ده‌ دکه‌، نیشا جیهانێ بده‌ و په‌یوه‌ندیان چێ بکه. نڤیسکار و رۆژنامه‌ڤانێ کورد حه‌سه‌ن قازی د هه‌فته‌یا ده‌رباسبوویی ده‌ د پێشانگه‌ها فرانکفورتێ یا کتێبان ده‌ ئاماده‌ بوو. وی د په‌یوه‌ندیه‌کێ ده‌ ب کولتورنامه‌یێ ره‌ به‌حسێ وێ فوارا پرتووکان و به‌شداربوونا کوردان تێ ده‌ کر و گۆت:

- ئاستێ به‌شداریا کوردان د پێشانگه‌هێ ده‌ نه‌ خه‌راب بوو. ئه‌و کریارا نه‌فامانه‌ یا هنه‌ک ترکان ژی هه‌ر ل دژی وان زڤری. هه‌ر چه‌ند به‌شداریا کوردان ژ هنه‌ک ده‌وله‌تان به‌رفه‌رهتر بوو، لێ به‌لێ هه‌تا ئه‌و ب خوه‌ ب ئاوایه‌کێ گشتی ل هه‌ڤ نه‌کن و د جیه‌کی وه‌سا ده‌ د بن یه‌ک بانی ده‌ ل هه‌ڤ نه‌جڤن، دانووستاندنان ب هه‌ڤوودو ره‌ نه‌کن، دێ نه‌یارێن وان هه‌ول بدن وێ خوه‌نیشاندانا کوردان یا کولتوری ئاسته‌نگ بکن.

حه‌سه‌ن قازی د به‌رده‌وامیا ئاخفتنا خوه‌ ده‌ پتر دچه‌ سه‌ر ره‌وشا به‌شداربوونا کوردان د پیشانگه‌هێ ده‌ و دبێژه‌:

- د رۆژێن پیشانگه‌هێ ده‌ چه‌ند به‌حس، موناقه‌شه‌، سه‌مینه‌ر، تیاترۆ و هود. ل سه‌ر کوردان و پرسگرێکا وان هاتن پێشکێش کرن؛ لێ مخابن ئه‌و که‌سێن کو د سه‌مینه‌رێن چه‌ند وه‌شانگه‌ر و کۆمه‌له‌یێن کوردی ده‌ (د پرانیێ ده‌ ژ باکورێ کوردستانێ) به‌شدار دبوون، ئه‌و د سه‌مینه‌ر و جڤینێن کو ژ ئالیێ نوونه‌رێن ده‌ستهلاتا حکوومه‌تا کوردستانێ ڤه‌ دهاتن کرن به‌شدار نه‌دبوون. به‌رڤاژی وێ ژی، یێن د چالاکیێن کو ده‌له‌گه‌یا حکوومه‌تا کوردستانێ دکرن ده‌ به‌شدار دبوون د یێن وان وه‌شانگه‌ر و کۆمه‌له‌یان ده‌ ئاماده‌ نه‌دبوون. ئه‌ڤ ب راستی دیارده‌یه‌کا سه‌یره‌. لێ باش بوو، د وارێ ئێرشا کو هاتبوو کرن بۆ سه‌ر نه‌خشه‌یا کوردستانێ و پچراندنا وێ ده‌، کوردان خوه‌ په‌ڤ ره‌ پاراست.

رۆژنامه‌یا رووداو د هه‌ژمارا خوه‌ یا 20/10 2008-ێ ده‌ د ره‌پۆرتاژه‌کێ ده‌ ل سه‌ر پیشانگه‌هێ دیار دکه‌ کو ترکیه‌ ب ده‌له‌گاسیۆنه‌کا هه‌زار که‌سی د ڤێ فوارێ ده‌ ئاماده‌ بوو. د ناڤ ڤێ ده‌له‌گاسیۆنا ترکی ده‌ 250 نڤیسکار و وه‌رگه‌ر و 150 وه‌شانگه‌ر هه‌بوون. د ناڤ ڤان هه‌میان ده‌ به‌س یه‌ک وه‌شانخانه‌یا کوردی ب فه‌رمی د ناڤ ده‌له‌گاسیۆنا ترکیه‌یێ ده‌ بوو و ئه‌و ژی وه‌شانخانه‌یا لیسێ بوو.

هه‌ر د ڤێ ره‌پۆرتاژا کو به‌کر شوانی ئاماده‌ کریه‌ ده‌ دیار دبه‌ کو خوه‌دیێ لیسێ، لال لاله‌شی، ل وی جهێ کو چالاکیێن ده‌له‌گاسیۆنا ترکیه‌یێ تێ ده‌ دهاتن کرن، سه‌مینه‌ره‌ک ب کوردی ل سه‌ر مه‌حمه‌د ئوزونی پێشکێش کر.

ره‌پۆرتاژ به حسێ وێ دکه‌ کو ژ باشوورێ کوردستانێ و ب هه‌ڤکاریا سه‌نته‌رێ کولتوری یێ کوردی-ئه‌لمانی چه‌ند وه‌شانخانه‌ به‌شدار بوون و وان جیێ خوه‌ د 122 مه‌ترێن چارگۆشه‌یی ده‌ کربوو. ڤێ شاندێ ل جیێ خوه‌ یێ نیشاندانا کتێبان چه‌ند پیشانگه‌ ڤه‌کرن و چه‌ند سه‌مینه‌ر ل دار خستن. هه‌ر یه‌کی ژ ئه‌نوه‌ر قه‌ره‌داخی، فه‌رهاد پیربال، مه‌لا به‌ختیار، سالمێ جاسمی، سامان ره‌شید و سه‌روه‌ر عه‌بدڵایی سه‌مینه‌ره‌ک پێشکێش کر. پیشانگه‌ ژی بۆ شێوه‌کار ئیسماعیل خه‌یات، عه‌بدوڵا به‌راده‌ری، به‌هائه‌‌ددینی و ژ بۆ فۆتۆیێن به‌شدار سه‌ید قادری و هونه‌رێ خوه‌شنڤیسینێ یێ بژار که‌ریم ئه‌ربیلی هاتن به‌رچاڤ کرن.

ژ بلی ڤان چه‌ند کۆمه‌له‌ و وه‌شانخانه‌یێن مینا له‌زێ ژی د ڤێ فوارێ ده‌ جه وبه‌رهه‌م و چالاکیێن خوه‌ هه‌بوون. چه‌ند که‌سێن ترک د ڤێ پیشانگه‌هێ ده‌ ئێرش کر سه‌ر نه‌خشه‌یا کوردستانا مه‌زن یا ل ستاندا ده‌له‌گاسیۆنا باشوورێ کوردستانێ داله‌قاندی و ئه‌و پچراند. که‌سێ کو پچراندی ژی نوونه‌رێ ئه‌ورۆپایێ یێ پارتیا کارکه‌رێن ترکیه‌یێ یه.


سه‌رچاوه‌ http://www.kulturname.com/?p=501
تێبینی: وێنه‌یێ ل ژۆر ژ رۆژنامه‌یا رووداوێ هاتیه‌ وه‌رگرتن.

Tuesday, October 21, 2008

چه‌ند وتارێکی کورد ناسی، وه‌رگێڕانی له‌ زمانی ڕووسییه‌وه‌ دوکتور ئه‌نوه‌ر قادر محه‌مه‌د



چه‌ند‌ وتارێکی کوردناسی نێوی کتێبێکی تازه‌ی بنکه‌ی ژین بۆ بووژاندنه‌وه‌ی که‌له‌پووری به‌ڵگه‌نامه‌یی وڕۆژنامه‌وانیی کوردی یه‌ که‌ له‌لایه‌ن نووسه‌ر، شاعیر ، وه‌رگێڕ و لێکۆله‌ره‌وه‌ی ناسراو دوکتور ئه‌نوه‌ر قادر محه‌مه‌د له‌ زمانی ڕووسییه‌وه‌ وه‌رگێڕدراوه و له‌ ساڵی 2008 له‌ سلێمانی بڵاو بووه‌ته‌وه‌‌. به‌رگی یه‌که‌م و دووه‌می ئه‌م کتێبه‌ پێشتر له‌ ساڵانی 1989، 2001 و 2004 له‌ ستۆکهۆڵم و سلێمانی بڵاو کراوه‌ته‌وه‌. ئێستا له‌م چاپه‌ تازه‌یه‌دا به‌رگی یه‌که‌م و دووه‌م بۆ جاری سێیه‌م و به‌رگی سێیه‌م بۆ جاری یه‌که‌م به‌ سه‌ر یه‌که‌وه‌ بڵاو کراوه‌ته‌وه‌. پێرستی بابه‌ته‌کانی ئه‌م کتێبه‌ بریتین له:
‌به‌رگی یه‌که‌م
پێشه‌کیی وه‌رگێڕ
ژ.س. مووسه‌یلیان، هه‌ندێ بیروڕای ئه‌کادێمیک یوسف ئه‌بگارۆڤیچ ئۆربێلی ده‌رباره‌ی کولتووری کورد.
ئی.ئا. سمیرنۆڤا و که‌ریمی ئه‌ییووبی، ده‌رباره‌ی دیالێکته‌کانی زمانی کوردی .
زارێ ئۆسپ، ڕه‌نگی فرمان له‌ دیالێکتی هه‌ورامیدا.
ئی. یی. ڤاسیلیێڤا، ده‌رباره‌ی ژیان و به‌رهه‌می شاعیر و مێژوونووسی نیوه‌ی یه‌که‌می سه‌ده‌ی نۆزده‌یه‌م - ماه شه‌ره‌فخانمی کوردستانی (مه‌ستووره‌)
ڤ.ژۆکۆڤسکی، مه‌زهه‌بی ئه‌هلی حه‌ق له‌ ئێران .
م.س.لازارێف، کوردو کوردستان ( فاکتوره‌کانی په‌یدا بوون و گه‌شه‌سه‌ندنی مه‌سه‌له‌که‌)
به‌رگی دووه‌م
پێشه‌کیی وه‌رگێڕ
ئۆ. ل. ڤیڵچێڤسکی، ده‌رباره‌ی یه‌که‌مین کۆنفرانسی کوردناسیی سۆڤییه‌تی ساڵی 1934 له‌ ئێرێڤان.
م.ب.ڕۆدینکۆ، ئه‌ده‌بی کوردیی سه‌ده‌ی حه‌ڤده‌یه‌م.
ئی.ئا.سمیرنۆڤا و که‌ریمی ئه‌ییووبی، ژیان و به‌رهه‌می مه‌لای جزیری.
زارێ ئۆسپ، ده‌رباره‌ی پێکهاتنی دیالێکته‌کانی زمانی کوردی.
ئی.یی.ڤاسیلیێڤا، کوردستان له‌ دیدی شه‌ره‌فخانی بدلیسییه‌وه‌.
ئی.یی. ڤاسیلیێڤا، پێشه‌کیی ( وه‌رگێڕانه‌ ڕووسییه‌که‌ی شه‌ڕه‌فنامه‌ ).
به‌رگی سێیه‌م
م.ب. ڕۆدینکۆ، پێشه‌کی و به‌شی : کێشه‌ی بۆشایی و که‌لێنی سه‌ده‌ی شانزه‌یه‌م له‌ مێژووی ئه‌ده‌بی کوردیدای کتێبی ڤێرشۆنه‌ ئه‌ده‌بی و فۆلکڵۆرییه‌کانی پۆیه‌مای " یۆسف و زوڵێخا"ی کوردی، له‌گه‌ڵ ڕانانی کتێبه‌که‌.
م.ب. ڕۆدینکۆ، کێشه‌ی بۆشایی و که‌لێنی سه‌ده‌ی شانزه‌یه‌م له‌ ئه‌ده‌بی کوردیدا.
جه‌لیلی جه‌لیل، هه‌ندێ به‌ڵگه‌نامه‌ی نوێ ده‌رباره‌ی ڕاپه‌ڕینه‌که‌ی گه‌لی کورد له‌ ساڵی 1880 دا.
ئا.یی.ئیاس. گه‌شتێک به‌ باکووری کوردستانی (پێرسیا) ئێراندا.
پێشه‌کی و په‌راوێزی ڤ. مینۆرسکی.
لیستی کاره‌ چاپکراوه‌کانی پڕۆفێسۆر ڤ. مینۆرسکی
ئه‌م کتێبه‌ 470 لاپه‌ڕه‌یه‌ و 27 وێنه‌ی که‌ له‌ لایه‌ن ئالێکساندر ئیاسه‌وه‌ هه‌ڵگیراون له‌ خۆ ده‌گرێ. پێویسته‌ هیمای پێبکرێ به‌شێک له‌و وێنانه‌ له‌ کتێبه‌که‌ی دوکتۆر جان. چالێنکۆ دا که‌ به‌شه‌کانی سه‌باره‌ت به‌ کوردستانی وه‌رگێڕدراوه‌ته‌ سه‌ر زمانی کوردی وله‌م وێبنووسه‌ دا بڵاو کراوه‌ته‌وه‌‌ وه‌به‌رچاو نایه‌ن.
بۆ وه‌دستهێنانی ئه‌م کتێبه‌ ده‌کرێ به‌م نێونیشانه له‌ سلێمانی‌ پێوه‌ندی به‌ بنکه‌ی ژین وه‌ بکه‌ن.
bnkaizhin@yahoo.com
وێڕای ده‌ستخۆشانه‌ له‌ بنکه‌ی ژین و وه‌رگێڕی به‌توانا دوکتور ئه‌نوه‌ر قادر محه‌مه‌د.
وێبنووسی ڕوانگه‌

Monday, October 20, 2008

کتێبی به‌نرخی مامۆستا ئه‌میری حه‌سه‌نپوور: ناسیۆنالیزم و زمان له‌ کوردستان 1918-1985 به‌ زمانی ترکی



وه‌شانخانه‌ی ئاوێستا/ بۆ لێکۆڵینه‌وه‌ی کوردی له‌ ئیستانبوڵ له‌ ساڵی 2005 ئه‌م کتێبه‌ی به‌ زمانی ترکی بڵاوکردووه‌ته‌وه‌. به‌ڕێزان ئیبراهیم بینگوێل و جه‌میل گویندۆغان له‌ زمانی ماکه‌وه‌ وه‌ریانگێڕاوه‌. بۆ وه‌ده‌ستهێنانی ئه‌م کتێبه‌ ده‌کرێ به‌م ژماره‌ ته‌له‌فۆنانه‌ یان فاکس پێوه‌ندی به‌ وه‌شانخانه‌ی ئاوێستاوه‌ بکه‌ن:
TEL: 0212 251 44 80
243 89 75
Fax: 0212 243 89 75

Sunday, October 12, 2008

زمان و گرووپی ئێتنیکی - نووسینی پرۆفێسۆر پیتر ترادگیل



زمان و گرووپی ئێتنیکی

نووسینی : پرۆفێسۆر پیتر ترادگیل
وه‌رگیڕان له‌ ئینگلیسییه‌وه‌: حه‌سه‌نی قازی


له‌ ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا تاقی کردنه‌وه‌یه‌ک کرا که‌ تێیدا ژماره‌یه‌ک خه‌ڵک که‌ وه‌ک داوه‌ر ده‌وریان ده‌گێڕا داوایان لێکرا گوێ له‌ ده‌نگی دوو گرووپی جیاواز بگرن که‌ له‌سه‌ر کاسێت ئاسته‌ کرابوو. زۆر له‌ داوه‌ره‌کان بڕیاریان دا ئه‌و ئاخێوه‌رانه‌ی که‌ له‌ له‌سه‌ر کاسێتی یه‌که‌م ده‌نگیان ئاسته‌ کراوه‌ ئه‌مریکایی ئه‌فریقایین، و ئه‌وانه‌ی له‌ سه‌ر کاسێتی دووه‌م ده‌نگیان ئاسته‌ کراوه‌ سپی پێستن. ئه‌و داوه‌رانه‌ به‌ ته‌واوی هه‌ڵه‌ بوون. ئه‌وه‌ کاسێتی یه‌که‌م بوو که‌ ده‌نگی ئاخێوه‌رانی سپی بوو، و ئه‌وی دووه‌میان ئی ڕه‌شان بوو. به‌ڵام داوه‌ره‌کان به‌شێوه‌یه‌کی زۆر چاوڕاکێش هه‌ڵه‌ بوون . ئه‌و ئاخێوه‌رانه‌ی داوا له‌ داوه‌ره‌کان کرابوو گوێ له‌ ده‌نگیان بگرن خه‌ڵکی تایبه‌تی بوون: ئاخێوه‌ره‌ سپییه‌کان ئه‌وجۆره‌ که‌سانه‌ بوون که‌ هه‌موو ژیانی خۆیان ده‌نێو ئه‌مریکاییه‌ ئه‌فریقاییه‌کاندا ژیابوون ، یان له‌و ناوچانه‌ گه‌وره‌ ببوون که‌ نرخه‌ کولتوورییه‌کانی ڕه‌شپێستان زاڵ و بانده‌سته‌؛ ئاخێوه‌ره‌ ڕه‌شه‌کان ئه‌و جۆره‌ که‌سانه‌ بوون که‌ له‌ تافی گه‌وره‌ بوونی خۆیاندا پێوه‌ندییه‌کی زۆر که‌میان له‌ گه‌ڵ ڕه‌شپێسته‌کانی دی هه‌ببوو و زوربه‌ی ژیانیان له‌وجۆره‌ ناوچانه‌ ژیا بوون که‌ سپییه‌کان تێیاندا بانده‌ست بوون. ڕاستییه‌که‌ ئه‌وه‌ بوو که‌ ئاخێوه‌ره‌ سپییه‌کان ده‌نگیان وه‌کوو ڕه‌شان ده‌بیسترا ، و ئاخێوه‌ره‌ ڕه‌شه‌کان وه‌کوو سپییه‌کان – و ئه‌و داوه‌رانه‌ی گوێیان له‌ کاسێته‌کان گرت به‌و شێوه‌یه‌ بڕیاریان دا.
ئه‌و تاقیکردنه‌وه‌یه‌دوو خاڵی تا ڕاده‌یه‌ک گرینگ ده‌سه‌لمێنێ. یه‌که‌م،جیاوازی هه‌یه‌ له‌ نێوان ئه‌و ئینگلیسییه‌ی له‌ لایه‌ن زۆرێک له‌ سپییه‌کان و زۆرێک له‌ ڕه‌شه‌کان له‌ ده‌وڵه‌ته‌ یه‌گرتووه‌کانی ئه‌مریکا قسه‌ی پێده‌کرێ به‌و شێوه‌یه‌ی که‌ ئه‌مریکاییه‌کان ده‌توانن له‌ سه‌ر بنه‌مای شێوه‌ی قسه‌ کردن به‌ هێندێک دڵنیاییه‌وه‌ سه‌باره‌ت به‌ ئه‌م یان ئه‌و گرووپی ئێتنیکی بڕیار بده‌ن – بۆ نموونه‌ ئه‌وه‌ ده‌کرێ به‌ پێی‌ ئاخاوتنێکی تێلێفۆنی بێ - که‌ ده‌یسلمێنی ‌' ئاخاوتنی ڕه‌شانه‌' یان ' ئاخاوتنی سپییانه‌' یه‌ و ئه‌مه‌ بۆ زۆر له‌ ئه‌مریکاییان جۆره‌یه‌ک ڕاستی کۆمه‌ڵایه‌تییه‌. ئه‌و ئه‌زموونگه‌رییه‌‌ به‌ ڕێگه‌ی تاقیکردنه‌وه‌یه‌کی دیکه‌ که‌ له‌ دیترۆیت Detriot کراوه‌ له‌ دووی دراوه‌، و نیشانی داوه‌ که‌ دیترۆیتییه‌کانی سه‌ر به‌ هه‌موو ته‌مه‌نان و هه‌موو چینه‌ کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کان ( به‌ پاشخانی ئاسایی له‌و تاقیکردنه‌وه‌یه‌دا ) ته‌قریبه‌ن ڕێژه‌یه‌کی هه‌شتا له‌ سه‌دی سه‌رکه‌وتنیان هه‌یه‌ له‌ ناسینه‌وه‌ی ده‌نگی ئاخێوه‌رانی ڕه‌شپێست له‌ ئی سپیپێست ته‌نێ به‌ چه‌ند ده‌قیقه‌یه‌ک گوێ گرتن له‌ کاسێته‌کان.
خاڵی دووه‌‌م ئه‌وه‌یه‌ ، که‌ ئه‌و تاقیکردنه‌وه‌یه‌ تا ڕاده‌یه‌کی شیاوی سه‌لماندن نیشان ده‌دا، ئه‌گه‌رچی قالبی ئاخاوتنی ڕه‌ش یان سپی که‌ بیسته‌ران کاری له‌ سه‌ر ده‌که‌ن بواری ئه‌وه‌یان بۆ ده‌ره‌خسێنێ زۆر جار به‌دروستی‌ ده‌نگه‌کان بناسنه‌وه‌، به‌ڵام لێک کردنه‌وه جیاوازی‌ به‌ته‌واوی ئاکامی ئاکاری فێربوونه‌. خه‌ڵک له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی ڕه‌ش یان سپین ئه‌م جۆره‌ یان جۆرێکی دی قسه‌ ناکه‌ن .ئه‌وه‌ی ڕووده‌دا ئه‌وه‌یه‌که‌ ئاخێوه‌ران خه‌سڵه‌ته‌ زمانناسانه‌ییه‌کانی ئه‌و که‌سانه‌ وه‌رده‌گرن که‌ له‌ پێوه‌ندییه‌کی نزیک دا له‌ گه‌ڵیان ده‌ژین. ئه‌ندامانی دوو گرووپی ئێتنیکی ئه‌مریکایی که‌ ئێمه‌ باسیان له‌ سه‌ر ده‌که‌ین ئه‌و شێوه‌زاره‌ زمانییه‌ فێر ده‌بن که‌ به‌ ئی وان ده‌ناسرێ هه‌ر به‌ ته‌واوی به‌ هه‌مان ڕێگه‌ی دا که‌ دیالێکته‌کانی چینی کۆمه‌ڵایه‌تی فێر ده‌بن و له‌ نموونه‌ نائاسییه‌کاندا که‌ ئه‌مریکایی سپی ده‌ نێو ئه‌مریکاییه‌ ئه‌فریقاییه‌کاندا ده‌ژین، یان به‌ پێچه‌وانه‌، ئه‌و ئولگوویه‌ی مرۆ وه‌ریده‌گرێ ئی ئه‌و گرووپه‌یه‌‌ که‌ له‌ ناوچه‌که‌دا بانده‌سته‌.
که‌ وابوو، ئاشکرایه‌ که‌ ‌ جیاوازیی زمانی ئه‌و جۆره‌ هیچ جۆره‌ بنه‌مایه‌کی ڕه‌گه‌زی یان ده‌روونناسانه‌ی نییه‌. له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ئێمه‌ ئاماژه‌ به‌مه‌ ده‌که‌ین، چونکوو له‌ ڕابردوو دا به‌ به‌ربڵاوی باوه‌ڕێکی ئه‌وتۆ هه‌بوو که‌ ده‌بێ و له‌وانه‌یه‌ پێوه‌ندییه‌کی زاتی هه‌بێ له‌ نێوان زمان و ' ڕه‌گه‌ز' دا. بۆ نموونه‌، له‌ ماوه‌ی سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌مدا زاراوه‌ی به‌ ئه‌سڵ زمانناسانه‌ی هیندو _ ئوڕووپایی ش به‌ مانایه‌کی سه‌رداگیراوی ڕه‌گه‌زی داڕێژرا. زاراوه‌ی هیندو _ ئوڕووپایی بو ئه‌وه‌ داڕێژرا ئه‌و زمانانه‌ی ئوڕووپا، ڕۆژهه‌ڵاتی نێوه‌ڕاست و هیندووستان وه‌به‌ر بگرێ که‌ زمانناسان دۆزیبوویاننه‌وه‌، ئه‌و جۆره‌ زمانانه‌ی که‌ له‌ باری مێژووییه‌وه‌ خزمایه‌تییان له‌ گه‌ڵ یه‌کتریدا هه‌بوو. له‌ ئاکامدا، ئه‌فسانه‌یه‌ک له‌مه‌ڕ ڕه‌گه‌زی خه‌یاڵی هیندوئوڕووپایی یان ئاریایی ساز بوو که‌ نه‌ک هه‌ر به‌ زمانه‌ دایکوبابه‌‌ هیندوئوڕووپاییه‌ کان قسه‌یان کردووه‌ به‌ڵکوو ئه‌دژادی ڕه‌گه‌زی ئاڵمانه‌نییه‌کان ، ڕۆمانه‌کان ، سڵاڤه‌کان ، یۆنانییه‌کان ، فارسه‌کان و ئه‌وانیتر بوون که‌ ئێستا به‌ زمانه‌ هیندو ئوڕووپاییه‌کان قسه‌ ده‌که‌ن. پێویستی به‌ بیر کردنه‌وه‌یه‌کی زۆر نییه‌ که‌ ئه‌و بۆچوونه‌ به‌ ئاشکرایی به‌ هه‌ڵه‌ دابندرێ. هه‌موو ئینسانێک ده‌توانێ هه‌موو زمانێکی ئینسانی فێر بێ، و ئێمه‌ به‌ نموونه‌ی زۆر به‌باشی به‌ به‌ڵگه‌وه‌ سه‌لمێندراو ده‌زانین که‌ گشت گرووپه‌ ئێنیکییه‌کان به‌ ده‌م تێپه‌ڕینی زه‌مانه‌وه‌ زمانیان ده‌گۆڕن _ مرۆ ته‌نێ ده‌کرێ، بۆ نموونه‌ بیر له‌ ژماره‌یه‌کی گه‌وره‌ له‌ خه‌ڵکی به‌ڕه‌چه‌ڵه‌ک ئه‌فریقایی بکاته‌وه‌ که‌ ئێستا به‌و زمانانه‌ قسه‌ ده‌که‌ن که‌ ڕه‌چه‌ڵه‌کیان ئوڕووپاییه‌. بۆیه‌، ده‌کرێ، به‌ هیچ جۆر ده‌سته‌به‌رییه‌ک نه‌بێ _ ده‌ ڕاستیدا ، و به‌ ئاسایی هیچ وێناچێ _ که‌ گرووپی خه‌ڵک له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی به‌ زمانی خزم قسه‌ ده‌که‌ن له‌ باری " ڕه‌گه‌زیشه‌وه‌ خزم بن". ئێمه‌ ناتوانین بڵێین که‌ ئاڵمانییه‌کان و بێنگالییه‌کان له‌ باری به‌ده‌نی، ڕه‌گه‌زییه‌وه‌ خزمی یه‌کن هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌ی که‌ ئه‌وان به‌ زمانانی خزمی هیندوئوڕووپایی قسه‌ ده‌که‌ن.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، بیر و بۆچوون سه‌باره‌ت به‌ زمانان و ڕه‌گه‌ز به‌ زه‌حمه‌ت له‌ نێو ده‌چن. بۆ نموونه‌، زمانی ئاڵمانی به‌شێکی گرینگ بوو له‌ تێئۆرییه‌کانی نازییه‌کان سه‌باره‌ت به‌ ' ڕه‌گه‌زی به‌رز' ی ژێرمه‌نی؛ و فکری هه‌ڵه‌ و ساخته‌ سه‌باره‌ت به‌ ده‌ره‌تان و ویستی پاراستنی ' پاکیه‌تی زمان' ( واته‌ به‌رگری کردن له‌ زمانێک له‌ به‌رانبه‌ر ' ژاراوی بوونی' به‌ وشه‌ی خوازراوه له‌ زمانه‌کانی دیکه‌وه‌) ده‌کرێ ده‌ست له‌ ده‌ستی فکری پاکییه‌تی ڕه‌گه‌ز دا بڕوا که‌ هه‌ر ئه‌وه‌نده‌ ساخته‌ و هه‌له‌یه‌. ڕه‌نگه‌ که‌متر سه‌ده‌مه‌ لێده‌ر، به‌ڵام ‌ زۆر شێلگیلتر و پێداگرتر نموونه‌ی دانانی ' ڕۆمانییه‌کان ' به‌ خه‌ڵكێکی ' لاتینی' بێ هه‌ر له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی که‌ ئه‌وان به‌ زمانێکی ڕۆمی قسه‌ ده‌که‌ن. هه‌ڵبه‌ت ، ئه‌وه‌ ڕاسته‌ که‌ له‌ ڕوانگه‌ی زمانناسانه‌وه‌، زمانی ڕۆمانی پێشوه‌چوونی مێژوویی لاتین ده‌نوێنێ
( به‌ تێکه‌ڵاوییه‌کی به‌رچاو له‌ گه‌ڵ زمانانی سڵاوی و زمانه‌کانی دیکه‌)، به‌ڵام هه‌روا به‌ سانایی ئه‌وه‌ی به‌دوو دا نایه‌ که‌ ڕومانییه‌کان سه‌د له‌ سه‌د له‌ باری ژێنێتیکییه‌وه‌ تۆرمه‌ی ڕۆمانه‌کانن. هه‌رچۆنێک بێ، زۆر زیاتر له‌وانه‌یه‌ که‌ له‌ باری ژێنێتیکییه‌وه‌ خزمایه‌تی نزیکیان هه‌بێ له‌ گه‌ڵ دراوسێیه‌ ئۆکراینی، سڕبی ، بوڵگاری و مه‌جارستانییه‌کانیان، که‌ به‌ سه‌دان له‌ گه‌ڵ ئه‌وان تێکه‌ڵاوییان هه‌بووه‌، هه‌ر وه‌ک له‌ گه‌ڵ ئێسپانیاییه‌کان و پورتوگالییه‌کاندا.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، ئه‌وه‌ ڕاسته‌، که‌ له‌ زۆر نمووناندا زمان ده‌کرێ به‌رعوده‌ییه‌کی گرینگ و ته‌نانه‌ت سه‌ره‌کی بێ بۆ ئه‌ندامه‌تی له‌ گرووپێکی ئێتنیکی دا. ئه‌وه‌ ڕاستییه‌کی کۆمه‌ڵایه‌تی و کولتوورییه‌، باوه‌کوو ئه‌وه‌ش ، گرینگه‌ ‌ مرۆ به‌لایه‌وه‌ ئاشکرا وڕوون بێ که‌ باسی چ پێڤاژۆیه‌ک له‌ گۆڕێ دایه‌. له‌ هێندێک نمووناندا، بۆ وێنه‌، و به‌تایبه‌تی ئه‌گه‌ر باس له‌ سه‌ر زمانان و نه‌ک شێوه‌زاره‌کانی زمانێک بێ، خه‌سڵه‌ته‌کانی زمانناسانه‌ له‌وانه‌یه‌ پێوه‌ری هه‌ر گرینگی دیاریکه‌ر بن بۆ ئه‌ندامه‌تی له‌ گرووپی ئێتنیکی دا. بۆ نموونه‌، که‌متر به‌جێ و ڕاسته‌ بکوترێ که‌ یۆنانییه‌کان به‌ یۆنانی قسه‌ ده‌که‌ن تا ئه‌وه‌ی ببێژرێ که‌ ئه‌و خه‌ڵکه‌ی ئاخێوه‌ری بوومی زمانی یۆنانین ( واته‌ زمانی یۆنانی زمانی دایکییانه‌) به‌گشتی به‌ یۆنانی داده‌ندرێن ( به‌ لانی که‌مه‌وه‌ له‌ لایه‌ن یۆنانییه‌کانی دیکه‌وه‌) جا نه‌ته‌وایه‌تی ڕاسته‌قینه‌ و ڕه‌سمی ئه‌وان هه‌رچییه‌کی ده‌بێ بڵا ببێ. له‌ نموونه‌ی دیکه‌ دا، له‌ پراتیک دا کاتێک باس له‌سه‌ر شێوه‌زاره‌ جۆربه‌جۆره‌کانی عه‌ینی زمان ده‌کرێ، پێوه‌ندی نێوان زمان و گرووپی ئێتنیکی له‌وانه‌یه‌ گرێدراوییه‌کی عاده‌تیی ساده‌ بێ ، که‌ به‌ په‌رژینه‌ کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کانی نێوان گرووپه‌کان هێزی وه‌به‌ر نرابێ، که‌ تێیاندا زمان خه‌سڵه‌تێکی گرینگی خۆ ناسینه‌وه‌یه‌. گشت ئه‌مریکاییه‌ ڕه‌شپێسته‌کان به‌ هێچجۆر به‌ شێوه‌ زمانی ئینگلیسیی ئه‌مریکایی ئه‌فریقایی قسه‌ ناکه‌ن ( بۆ ڕوونکردنه‌وه‌ی زیاتر سه‌باره‌ت به‌م زاراوه‌یه‌ بڕوانه‌ خواره‌وه‌)، به‌ڵام زۆربه‌ی هه‌ره‌ زۆری ئه‌و که‌سانه‌ی قسه‌ی پێده‌که‌ن ڕه‌شپێستن، و ده‌کرێ ئاوا به‌ نێو بکرێن ته‌نێ به‌ڕێگه‌ی شێوه‌ی ئاخاوتنیانه‌وه‌. که‌ وابی، جیاوازی گرووپی ئێتنیکی له‌ کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی تێکه‌ڵاو دا شێوه‌یه‌کی تایبه‌تییه‌ له‌ جیاوازی کۆمه‌ڵایه‌تی و وه‌ک ئه‌مه‌، زۆر جار جیاوازی زمانی لێده‌که‌وێته‌وه‌ که‌ به‌وییه‌وه‌ گرێدراوه‌.
نموونه‌کانی جۆری یه‌که‌م، که‌ تێیاندا زمان خه‌سڵه‌تێکی دیاریکه‌ره‌ بۆ ئه‌ندامه‌تی له‌ گرووپی ئێتنیکی دا، له‌ ئاستی جیهانی دا زۆر باون. بۆ نموونه‌ ، بارودۆخی ئه‌و جۆره‌ له‌ ئه‌فریقای فره‌ زماندا زۆر ئاسایین. ته‌نێ له‌ کۆمه‌ڵه‌یه‌کی ده‌ره‌وه‌ی ئاکرا له‌ گانا ئاخێوه‌رانی بوومی زیاتر له‌ هه‌شتا زمانی جیاواز هه‌ن، له‌وانه‌ زمانه‌ سه‌ره‌کییه‌کانی وه‌کوو توی Twi‌، هاوسا Hausa ، ئێوێ Ewe و کرو Kru. له‌ زۆر نمووناندا، تاکوته‌رایان خویان سه‌ر به‌ گرووپێکی تایبه‌تی ئێتنیکی یان عه‌شیره‌تێکه‌وه‌ ده‌ناسێنن که‌ له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌وان ئه‌و هه‌موو زمانانه‌ زمانی دایکییانه‌( ئه‌گه‌رچی زۆربه‌ی دانیشتوان دووزمانه‌ یان سێ زمانه‌ن). بۆیه‌ گرووپه‌ ئێتنیکییه‌ جیاوازه‌کان به‌ ڕێگه‌ی زمانه‌وه‌ و نه‌ک شتێکی دی جوێ بوونی خۆیان و ناسێنه‌ی خۆیان ده‌پارێزن. هه‌ڵبه‌ت ئه‌وه‌ ته‌نێ دیارده‌یه‌کی ئه‌فریقایی نییه‌. دوو گرووپی ئێتنیکی سه‌ره‌کی به‌ڕه‌چه‌ڵه‌ک ئوڕووپایی له‌ کانادا، بۆ نموونه‌، به‌ شێوه‌ی سه‌ره‌کی ته‌نێ به‌ ڕێگه‌ی زمانه‌وه‌ له‌ یه‌کتری ده‌کرێنه‌وه‌. ئه‌وه‌ ڕاسته‌، که‌ له‌ زۆر ڕووه‌وه‌، ئه‌وان جیاوازی دینی، مێژووی جیاواز، کولتووری جیاواز و داب و شوێنی جیاوازیشیان هه‌یه‌، به‌ڵام خه‌سله‌تی هه‌ره‌ گرینگی دیار‌یکه‌ریان ئه‌وه‌یه‌ گه‌لۆ ئه‌وان ئاخێوه‌ری بوومی ئینگلیسی یان فه‌ڕانسه‌یین.
له‌ نموونه‌ی جۆری دوویه‌مدا _ و ئه‌مانه‌ له‌ زۆر ڕووه‌وه‌ چاوڕاکێشن _ ناسێنه‌ی جوێی گرووپه‌ ئێتنیکییه‌کان، نه‌ک به‌ ڕێگه‌ی زمانی جیاوازه‌وه‌، به‌ڵکوو به‌ ڕێگه‌ی شێوه‌زاری جیاوازی عه‌ینی زمانه‌وه‌، خۆی ده‌رده‌خا. ئه‌و جۆره‌ جیاوازیانه‌ ده‌کرێ ڕیشه‌یان له‌ هه‌مان جۆره‌ میکانیزمانه‌ دا بێ یان به‌ڵانی که‌مه‌وه‌ به‌ زیندوویی ڕابگیرێن که‌ بۆ هێشتنه‌وه‌ و پاراستنی دیالێکته‌ کۆمه‌ڵایه‌تی _ چینایه‌تییه‌کان له‌ گۆڕێ دان: ئێمه‌ ده‌توانین وای دابنێین که‌ جیاوازی گرووپی ئێتنیکی وه‌کوو به‌رهه‌ڵستێک ده‌جووڵێته‌وه‌ له‌ سه‌ر ڕێی پێوه‌ندی نیشانه‌کانی زمانی هه‌ر به‌ هه‌مان شێوه‌ی به‌رهه‌ڵسته‌کانی دیکه‌ی کۆمه‌ڵایه‌تی. له‌وه‌ش زیاتر، له‌ نموونه‌ی گرووپه‌ ئێتنیکییه‌کاندا، هۆکاره‌ ڕوانینییه‌کان ویده‌چێ گرینگییه‌کی به‌رچاویان هه‌بێ. تاکوته‌رایان زۆر زیاتر وێده‌چێ وشیارییان سه‌باره‌ت به‌و ڕاستییه‌ هه‌بێ که‌ ئه‌وان ' جووله‌که‌' ن یان خۆیان به‌ ' ڕه‌ش' دابنێن تا ئه‌وه‌ی که‌ پێ له‌وه‌ بنێن که‌ ئه‌وان با‌ بڵێێن سه‌ر به‌ " چینی خواره‌وه‌ی مامنێونجی ' ن. ئه‌وه‌ مانای وایه‌ که‌ ئه‌ندامه‌تی گرووپی ئێتنیکی یان ناسێنه‌ ده‌کرێ ڕاستییه‌کی گرینگی کۆمه‌ڵایه‌تی بێ بۆ ئه‌وان. له‌وه‌ش زیاتر، ده‌کرێ جیاوازی زمانی چ وشیارانه‌ یان ناوشیارانه‌ فه‌رقی پێبکرێ ، وه‌کوو خه‌سڵه‌تێکی ئه‌و جۆره‌ گرووپانه‌، ئه‌و جۆره‌ جیاوازییانه‌ ده‌کرێ درێژخایه‌ن و به‌رده‌وام بن.
ده‌بێ ئاماژه‌ به‌وه‌ش بکرێ هه‌ر وه‌ک زمانان سازدراوی کۆمه‌ڵایه‌تین ( بڕوانه‌ به‌ندی 1 و 7 ی ئه‌م کتێبه‌)، گرووپه‌ ئێتنیکییه‌کانیش به‌ ڕێژه‌ پێکهاته‌ی له‌گۆڕانهاتوون و سنووره‌کانیان ده‌کرێ بگۆڕدرێن و‌ له‌ ڕه‌وتی مێژوو دا‌ ده‌کرێ هه‌بن و/یان بزر ببن. نموونه‌یه‌کی چاوڕاکێش و له‌ هه‌مانکاتدا تاڵی ئه‌مه‌ یۆگۆساڵاڤیایه‌.له‌ نێوان ساڵانی 1918 و 1990 کاندا یۆگۆسڵاڤیا ده‌وڵه‌ت – نه‌ته‌وه‌یه‌کی فره‌ ئێتنیکی، فره‌ زمانی بوو.ئه‌گه‌رچی له‌ باکووری ڕۆژهه‌ڵاتی ئه‌وێ ئاخێوه‌رانی زۆری مه‌جارستانی و له‌ باشووری ڕۆژئاوا ئاخێوه‌رانی ئاڵبانی ، هه‌ر وه‌ها زۆر گرووپی که‌مایه‌تی زمانی دیکه‌ هه‌بوون، زۆربه‌ی وڵاته‌که‌ به‌ زنجیره‌یه‌کی (بڕوانه‌ به‌ندی 1) له‌هجه‌یی جوگرافیایی دیالێکته‌کانی سڵاوی باشووری داپۆشرابوو (‌ که‌ له‌هجه‌کانی بوڵگاری بوڵگارستان و ناوچه‌ دراوسییه‌کانی وه‌به‌ر ده‌گرێ). هه‌موو لایه‌ک له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ ڕێک بوون که‌ له‌هجه‌کانی سلۆڤێنیا له‌ به‌شی باکووری ڕۆژئاوای ئه‌و زنجیره‌یه‌ دا ده‌که‌وتنه‌ ژێر چه‌تری زمانی ستانداردی سلۆڤێنیایی؛ و له‌ ساڵی 1945 به‌ملایه‌وه‌، هه‌ڵوێستی ڕه‌سمی ئه‌وه‌ بوو که‌ له‌هجه‌کانی مه‌قدوونییه‌یی یۆگۆسلاڤیا، له‌ باشوور، له‌هجه‌گه‌لی ستانداردی مه‌قدوونییه‌یی بوون. له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، له‌ نێوه‌ندی وڵاته‌که‌دا _ کرۆاتییا، مۆتێنێگرۆ، بۆسنیا_ هێرسێگۆڤینا و سڕبیا _ بارودۆخه‌که‌ تاڕاده‌یه‌ک زۆر ئالۆز و پێچه‌ڵپێچتر بوو. هه‌ڵوێستی ڕه‌سمی ئه‌وه‌ بوو که‌ زمانی ئه‌و هه‌رێمانه‌ سڕبۆ-کرۆواتی یه‌.
باوه‌کوو ئه‌مه‌ش، هه‌ر وه‌ک نێوه‌که‌ ده‌ڵێ، سڕبۆ-کڕۆات دوو شێوه‌ی تا ڕاده‌یه‌ک جیاوازی هه‌بوو: سڕبی، که‌ زۆربه‌ به‌ ئه‌لفوبێتکه‌ی سیریلی ده‌نووسرێ ( که‌ هه‌ر وه‌ها بۆ نووسینی بولگاری، مه‌قدوونییه‌یی، ئۆکراینی و ڕووسی ش ده‌کار ده‌کردرێ) ،وتا ڕاده‌یه‌ک له‌ سه‌ربنه‌مای له‌هجه‌کانی به‌شی ڕۆژهه‌ڵاتی نێوه‌ڕاست یۆگۆسڵاڤیا هه‌ڵنراوه‌ ( لێره‌ دا ئه‌من هێندێک قسه‌که‌ ساده‌ ده‌که‌مه‌وه‌)؛ و کرۆواتی، که‌ به‌ ئه‌لفوبێتکه‌ی لاتین ده‌نووسرێ ، و زیاتر له‌ سه‌ربنه‌مای له‌هجه‌ ڕۆژئاواییه‌کان داندراوه‌. له‌ سه‌روبه‌ندی جۆر به‌ جۆر له‌ مێژوو دا، و له‌ لایه‌ن خه‌ڵکی جیاوازه‌وه‌ به‌ شێوه‌ی جۆر به‌جۆر ، سڕبی و كرۆواتی به‌ پێی ئیده‌لۆژی باو و بارودۆخی سیاسی به‌ زمانێکی تاقانه‌ به‌ دوو نۆرمی جیاوازه‌وه‌‌، یان به‌ دوو زمانی جیاواز داندراون ( ئه‌گه‌ر چی هه‌ر دووک لا به‌ته‌واوی دوولایه‌نه‌ له‌ یه‌کتری تێده‌گه‌ن). زمانی کڕۆواتی ده‌به‌ستراوه‌ به‌ گرووپی ئێتنیکی کڕۆوات، که له‌‌ هه‌رێمه‌کانی ڕۆژئاوا بانده‌ست بوون و له‌ڕووی دینییه‌وه‌ له‌ کۆنه‌وه‌ مه‌سیحی ڕۆمان کاتۆلیک بوون ، و زمانی سڕبی ده‌به‌سترایه‌وه‌ به‌ گرووپی ئێتنیکی سڕب ، که‌ له‌ هه‌رێمه‌کانی ڕۆژهه‌ڵات بانده‌ست بوون و له‌ ڕووی دینییه‌وه‌ له‌ کۆنه‌وه‌ مه‌سیحی ئۆرتۆدۆکس بوون. بۆیه‌ ئه‌و کڕۆواتانه‌ی که‌ خه‌ڵکی بوومی کڕۆواتییا بوون پشکێکیان هه‌بوو: ئه‌وان ده‌یانتوانی بڵێن ئه‌وان ئاخێوه‌ری بوومی سڕبۆ-کڕۆواتی یان کڕۆواتین. له‌ لایه‌کی دیکه‌وه‌، ئه‌و سڕبانه‌ی له‌ کڕۆواتییا گه‌وره‌ ببوون و به‌ ته‌واوی وه‌کوو کڕۆواته‌کان قسه‌یان ده‌کرد لایان په‌سه‌ندتر بوو بڵێن به‌ زمانی سڕبۆ-کڕۆواتی قسه‌ ده‌که‌ن. هه‌مان شت به‌ پێچه‌وانه‌ بۆ ئه‌و سڕب و كڕۆواتانه‌ بوو که‌ له‌ سڕبییا ده‌ژیان.
له‌ بۆسنییا، به‌شی نێوه‌ندی یۆگۆسڵاڤیا، هه‌ڵکه‌وته‌که‌ ته‌نانه‌ت زۆر ئاڵۆز و پێچه‌ڵپێچتر بوو. ئه‌و له‌هجانه‌ی له‌و به‌شه‌ی نێوه‌ندی زنجیره‌ی له‌هجه‌یی قسه‌یان پێده‌کرێ ئاڵقه‌یه‌کی پێوه‌ندین له‌ ‌نێوان له‌هجه‌کانی کڕواتییا و سڕبییا داجا بۆیه‌ چ هۆیه‌کی تایبه‌تی نه‌بوو بگوترێ که‌ ئه‌و له‌هجانه‌ له‌هجه‌ی کڕۆواتی یان له‌هجه‌ی سڕبین. با بۆ وێنه‌ بڵێێن، دانیشتووانی سارایێڤۆ، پێته‌ختی بۆسنییا، ڕه‌نگه‌ له‌وانه‌بوو بڵێن ئه‌وان به‌ کڕۆواتی قسه‌ ده‌که‌ن ئه‌گه‌ر كڕووات بایه‌ن و ئه‌گه‌ر ناسێنه‌یه‌کی ئێتنیکی کڕووات بۆ ئه‌وان گرینگ بووبایه‌؛ هه‌ر ئاواش، هێندێک سڕبی خه‌ڵکی ساڕایێڤۆ له‌وانه‌ بوو بڵێن ئه‌وان به‌ سڕبی قسه‌ ده‌که‌ن. باوه‌کوو ئه‌مه‌ش، له‌ ڕاستیدا، ئه‌و له‌هجانه‌ی ئه‌وان قسه‌یان پێده‌کرد به‌ ته‌واوی وه‌کوو یه‌ک وابوون،جابۆیه‌بۆ ئه‌وان نێوی تێکهه‌ڵکێشراوی سڕبۆ – کڕووات له‌ڕاستیدا مانای زۆرتر بوو. به‌ کار هێنانی زاراوه‌ی سڕبۆ- کڕۆوات وێده‌چوو بۆ گرووپێکی سه‌ره‌کی دیکه‌ی ئێتنیکی له‌ بۆسنییا – موسوڵمانه‌کان – زۆر ناسکتر بێ، که‌ له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی نه‌ سڕب بوون و نه‌ کڕۆوات هیچ هۆیه‌کیان نه‌بوو که‌ نێولێنانێکی زمانییان له‌ یه‌کی دیکه‌ به‌ڵاوه‌ په‌سندتر بێ. زاراوه‌ی سڕبۆ – کڕووات به‌لای ژماره‌یه‌کی زۆر له‌ به‌تایبه‌تی یۆگۆسڵاوی شارنشینیش که‌ له‌ باری ئێتنیکی دایکووبابییه‌وه‌‌ تێکه‌ڵاو بوون هه‌ستیان به‌وه‌ ده‌کرد که‌ ناسێنه‌ی نه‌ته‌وه‌یی ئه‌وان وه‌ک یۆگۆسڵاوان ده‌بێ به‌ هێند بگیرێ تا ئه‌وه‌ی که‌ خۆیان به‌ ناسێنه‌یه‌کی تایبه‌تی ئێتنیکییه‌وه‌ گرێ بده‌ن.
له‌ به‌راییه‌کانی 1990 کانه‌وه‌، به‌ له‌به‌ریه‌ک هه‌ڵوه‌شانی یۆگۆسڵاویا‌، ئه‌و بارودۆخه‌، وه‌ک هه‌موو لایه‌ک باش لێی ئاگادارن، گۆڕاوه‌. حکوومه‌ت له‌ زاگرێب نه‌ته‌وه‌ی سه‌ربه‌خۆی کڕوواتیا به‌ زمانه‌ نه‌‌ته‌وه‌ییه‌که‌ی ده‌ڵێ کڕوواتی، و به‌ توندی لایه‌نگری به‌کارهێنانی ئه‌لفوبێتکه‌ی لاتینه‌. له‌ لایه‌کی دیکه‌وه‌، حکوومه‌تی سڕبییا له‌ بێلگڕاد، به‌ زمانه‌ نه‌ته‌وه‌ییه‌که‌ی ده‌ڵێ سڕبی، و به‌ توندی لایه‌نگری له‌ به‌کارهێنانی ئه‌لفوبێتکه‌ی سیریلی ده‌کا. له‌مه‌ش زیاتر، له‌ هه‌ر دووک نمووناندا، حکوومه‌ته‌کان حه‌ولیان داوه‌ هه‌نگاوی ئه‌وتۆ هه‌لهێننه‌وه‌ که‌ هێندێک له‌ به‌رهه‌ڵستکارانیان تا ڕاده‌یه‌ک به‌حه‌ق نێویان ناوه‌ ' پاکتاوی وشه‌یی' – هاوته‌ریبی نموونه‌ی دڵتاوینی پاکتاوی ئێتنیکی ( کوشتن یان به‌ تۆبزی ده‌رپه‌ڕاندن و ڕاگوێستنی گرووپێکی ئێتنیکی به‌ ده‌ستی گرووپێکی دی) که‌ له‌ شوێنی جۆر به‌ جۆری یۆگۆسڵاڤیای پێشوو دا قه‌وماون. بۆ ئه‌وه‌ی پێداگری بکرێ له‌ سه‌ر سه‌ربه‌خۆیی (بڕوانه‌ به‌ندی 1) زمانی کڕوواتی له‌ به‌رانبه‌ر زمانی سڕبی دا، و یان به‌ پێچه‌وانه‌، ئه‌و وشانه‌ی که‌ واداده‌ندرێ زیاتر تایبه‌تیتر بن به‌ شێوه‌زاره‌که‌ی دیکه‌ فت ده‌کرێن و له‌ ڕۆژنامه‌، کتێبی مه‌دره‌سان و جێی دیکه‌ پاک ده‌کرێنه‌وه‌ و بزر ده‌بن. هه‌ر دووک حکوومه‌ته‌کان هه‌ر وه‌ها حه‌ول ده‌ده‌ن بۆ وه‌لانانی ئه‌و وشانه‌ی که‌ ڕه‌چه‌ڵه‌کی ترکییان هه‌یه‌ له‌ زمانه‌کانیاندا، له‌ کاتێکدا حکوومه‌تی بۆسنییا لایه‌نگری له‌و جۆره‌ وشانه‌ ده‌کا و ده‌یانپارێزێ.
جا ئه‌گه‌ر ئیدی، چ زمانێک به‌ نێوی سڕبۆ- کڕۆوات له‌ ئارا دا نه‌ماوه‌، ئه‌ی بڵێی موسوڵمانه‌کانی بۆسنییا ئه‌و زمانه‌ی پێی ده‌دوێن و پێی ده‌نووسن به‌ چ دابنێن؟ ئاشکرایه‌ که‌ ئه‌وان نایانه‌وێ له‌ نێوان شه‌قڵی ' سڕبی ' و ' کڕۆواتی' یه‌کیان هه‌ڵبژێرن. جا بۆیه‌ به‌ هیچجۆر نابێ به‌ سه‌یر دابندرێ که‌ باڵوێزی بۆسنییا له‌ ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا ئێستا داوای کردووه‌ که‌ ده‌بێ وه‌کوو بۆسنی ئاماژه‌ به‌ زمانی حکوومه‌ته‌که‌ی بکرێ. هه‌ر وه‌ک ئێمه‌ له‌ به‌ندی 1 دا بینیمان، و دیسان له‌ به‌ندی 7ی ئه‌م کتێبه‌ دا ده‌یبینین، ئه‌وه‌ی که‌ داخودا شێوه‌زارێکی زمانی زمانێکه‌ یان نا به‌ هیچجۆر به‌ ته‌واوی مه‌سه‌له‌یه‌کی زمانناسانه‌ نییه‌. کاتێک بابه‌تی له‌و جۆره‌ پێوه‌ندی به‌ بابه‌تی ئێتنیسیتی په‌یدا ده‌که‌نه‌وه‌ له‌ ڕاستییدا ئه‌وان ده‌توانن زۆر ئاڵۆز و پێچه‌ڵپێچیان لێ بێ: زمانێک به‌وه‌ کۆتایی دێ که‌ ببێ به‌ سێ زمان.
ئێمه‌ هه‌ر ئێستا جه‌ختمان له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ کرده‌وه‌ که‌ حکوومه‌ته‌کانی نوێ له‌ یۆگۆسڵاڤیای پێشوو به‌ ئانقه‌سته‌ حه‌ول ده‌ده‌ن ‌ پێدابگرن له‌ سه‌ر جوێبوونی نه‌ته‌وه‌یه‌تی و ئێتنیسته‌ی خۆیان به‌ پاڵپشتی جیاوازیی وشه‌ی قامووسی. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش، له‌ نموونه‌ی دیکه‌دا، جیاوازی گرووپی ئێتنیکی له‌وانه‌یه‌ زۆر به‌ شێوه‌یه‌کی خۆڕسکیتر پێوه‌ندی هه‌بێ به‌ جیاوازی ده‌نگناسی و ڕێزمانییه‌وه‌.بۆنموونه‌ یه‌کێک له‌و ڕاستییه‌ چاوڕاکێشانه‌ی له‌ لێکۆڵینه‌وه‌ی لابۆڤ له‌ نیۆیۆرک ده‌رکه‌وت ئه‌وه‌ بوو که‌ جیاوازییه‌کی که‌م به‌ڵام به‌ ڕواڵه‌ت گرینگ هه‌یه‌ له‌ ته‌له‌فۆز کردنی زمانی ئینگلیسی دا له‌ نێوان ئاخێوه‌رانی که‌ پاشخانی جووله‌که‌ و ئه‌وانه‌ی پاشخانی ئیتالییاییان هه‌یه‌. ئه‌و جیاوازییانه‌ له‌ ڕووی هه‌ژمارییه‌وه‌ن تا ئه‌وه‌ی که‌ نیشانه‌ی باوه‌ڕپێکراو و ته‌واو دابڕاوی جیاوازییه‌کانی گرووپی ئێتنیکی بن، به‌ڵام ئه‌وان به‌ ڕوونی له‌ به‌ر ئه‌و ڕاستییه‌ن که‌ گرووپه‌ ئێتنیکییه‌ جیاوازاه‌کان مه‌یله‌یان به‌ره‌و ئه‌وه‌یه‌ که‌ له‌ نێو شاره‌که‌دا کۆمه‌ڵگه‌ی جوێی خۆیان دامه‌زرێنن. له‌ بناواندا ئه‌و جیاوازییانه‌ واوێده‌چێ له‌به‌ر ، به‌ڵانی که‌مه‌وه‌ تا ڕاده‌یه‌ک، به‌رده‌وامبوونی کارتێکه‌ری ئه‌وه‌ی بن که‌ زۆر جار به‌ شێوه‌زاره‌کانی سابستراتوم substratum نێو زه‌د ده‌کرێن _ واته‌ ئه‌و زمانانه‌ی یان شێوه‌زارانه‌ی که‌ له‌ لایه‌ن ئه‌و گرووپانه‌وه‌ یان ئه‌ژدادیانه‌وه‌ قسه‌یان پێکراوه‌ به‌ر له‌وه‌ی که‌ ببن به‌ ئاخێوه‌ری ئێنگلیسی شاری نیۆیۆرک_ واته‌ ییدیش و ئیتالیایی . تێکه‌ل بوون و تێوه‌هاتنی زمانی کۆن بۆ نێو زمانی تازه‌ ( با بڵێین ' ڕاوێژێکی ییدیش' بۆ نێو ئینگلیسی) [ له‌م وه‌رگێڕانه‌دا "ڕاوێژ" له‌ بری “accent” ده‌کار کراوه‌_ وه‌رگێڕ] له‌ وه‌جی یه‌که‌مدا وێده‌چێ گه‌یشتبێته‌ به‌کارهێنانی ناستانداردی نیشانه‌کانی زمانێکی بێگانه‌ له‌ لایه‌ن وه‌جی دوویه‌مه‌وه‌. بۆ نموونه‌، یه‌کێک له‌ خه‌سڵه‌ته‌کانی ئینگلیسیی نیۆیۆرک، هه‌ر وه‌ک له‌ به‌ندی پێشوو دا بینیمان ( لاپه‌ڕه‌ی 38)، پێشخستنی ده‌ڕبڕینی واڤێلی نێو وشه‌ی beard بووه‌ له‌ وشه‌ی جۆری bad و bag دا. وا وێده‌چێ ئه‌و پێشخستنه‌ له‌ به‌ر ویستی وه‌جی دوویه‌می ئیتالیاییه‌کان خێراتر کرابێ‌ ، ڕه‌نگه‌ ناوشیارانه ش بۆ ئه‌وه‌ی به‌ ڕاوێژێکی ئیتالییایی به‌ ئینگلیسی قسه‌ نه‌که‌ن. ئاخێوه‌رانی بوومی زمانی ئیتالییایی واڤێلێکی جۆری ]‌a ] زۆر کراوه‌تر له‌ ده‌نگه‌ ئینگلیسییه‌که، له‌و وشه‌ ئینگلیسییانه‌دا که‌ ئه‌و ده‌نگه‌یان تێدایه‌، به‌کار ده‌هێنن، و منداڵه‌کانیان، بۆ خۆ پاراستن له‌و ته‌له‌فوز کردنه‌، له‌وانه‌یه‌ شێوه‌ی هه‌ره‌ درێژی ئه‌و واڤێله‌یان وه‌رگرتبێ که‌ له‌ به‌ر ده‌ستیان دا بووه‌. به‌ دڵنیاییه‌وه‌ ئێستا ئیتالییایه‌کان مه‌یلێکی زیاتر نیشان ده‌ده‌ن بۆ به‌کارهێنانی واڤێلێکی درێژتر له‌ به‌راورد کردن له‌ گه‌ڵ خه‌ڵکی جووله‌که‌ی نیویۆرک دا، و دواجار ئه‌وه‌ ده‌توانێ بگاته‌ بارو دۆخێک که‌ واڤێلی درێژ له‌ وشه‌ی وه‌ک bad و bag دا ببێ به‌ نیشانه‌یه‌کی ناسینه‌وه‌ی ئه‌و نیویۆرکییانه‌ی که‌ پاشخانی ئیتالیاییان هه‌یه‌. له‌ لایه‌کی دیکه‌وه‌، ئاخێوه‌رانی جووله‌که‌ له‌ وشه‌ی جۆری off و lost و dog دا واڤێلێکی درێژتر له‌ ئیتالییایه‌کان به‌کار ده‌هێنن و ئولگوویه‌کی هه‌ر ئاوا ناستاندارد ده‌توانێ به‌رپرسی ئه‌مه‌بێ: زۆر له‌ ئاخێوه‌رانی بوومی ییدیش که‌ زمانی ئینگلیسی وه‌ک زمانێکی بێگانه‌ فێربوون فه‌رق به‌ جیاوازی ده‌نگی /o/ له‌ وشه‌ی coffee و وشه‌ی cup
/à/ دا ناکه‌ن، له‌وانه‌یه‌ coffee cup بکه‌ن به‌ / kOfi kOp /. جا له‌وانه‌یه‌ وه‌جی دووه‌می ئاخێوه‌ران جیاوازییه‌که‌یان له‌ نێوان دوو واڤێله‌کاندا گه‌وره‌تر کردبێته‌وه‌، بۆ ئه‌وه‌ی جه‌خت له‌ سه‌ر ئه‌و ڕاستییه‌ بکه‌نه‌وه‌ که‌ ئه‌وان ئه‌وانه‌ لێک ده‌که‌نه‌وه‌، و ئاکامی ئه‌وه‌ بووه‌ که‌ له‌ وشه‌ی وه‌کوو coffee، dog دا واڤێله‌کان درێژن . ئه‌و واڤێله‌ درێژانه‌ ئاکامی گوشاری ئه‌و جۆره‌ نین، چونکوو درێژ ده‌ربڕینی واڤێل ته‌نێ به‌ ئاخێوه‌رانی جووله‌که‌وه‌ ناوه‌ستێ، به‌ڵکوو ده‌کرێ له‌ به‌ر کارتێکه‌ی سابستراتوم substratum له‌ لایه‌ن ئه‌و گرووپه‌ ئێتنیکییه‌وه‌ پێش خرا بێ.
هه‌مان جۆری کارتێکه‌ری سابستراتوم substratum ده‌کرێ له‌ ئینگلیسیی سکاتله‌ندی دا ببیندرێ. زۆربه‌ی سکاته‌کانی ئێستا له‌م ڕۆژگاره‌ دا به‌ ساده‌یی خۆیان به‌ ' سکاتله‌ندی' داده‌نێن، به‌ڵام له‌ ڕووی مێژووییه‌وه‌ ئه‌وان تۆره‌مه‌ی دووگرووپی جوێی ئێتنیکین. بۆ ئه‌وه‌ی هێندێک شته‌کان ساده‌ بکه‌ینه‌وه‌، ده‌توانین بڵێین سکاته‌کانی به‌رزاییان Highland Scots، که‌ بابوباپیرانیان به‌ ڕه‌چه‌ڵه‌ک له‌ ئیرله‌نده‌وه‌ هاتوون، له‌ گه‌یله‌کان بوون و به‌ زمانی سێلتیکی گه‌یلیک قسه‌یان کردووه‌ ( که‌ ئێستاش زۆر له‌وان قسه‌ی پێده‌که‌ن له‌ ڕۆژئاوای Highlands و له‌ دوڕگه‌کانی هێبریدز Hebrides )، له‌ کاتێکداسکاته‌کانی ده‌شتاییان Lowlandوه‌ک گه‌لی ئینگلیسی، به‌ ڕه‌چه‌ڵه‌ک ژێرمه‌نی و ئانگلۆ ساکسۆن بوون. ئێستا که‌ له‌ سکاتله‌ند ته‌قریبه‌ن له‌ لایه‌ن هه‌موو که‌سه‌وه‌ به‌ زمانی ئینگلیسی قسه‌ ده‌کردرێ، ئه‌و جیاوازییه‌ له‌و جۆره‌ ئینگلیسییه‌ی که‌ مرۆ له‌ به‌شه‌ جیاوازه‌کانی وڵاته‌که‌ دا ده‌یبستێ ماوه‌ته‌وه‌ .سکاته‌ ده‌شتاییه‌کان یان به‌ یه‌کێک له‌ له‌هجه‌ خۆجێیه‌کانی سکاته‌کان قسه‌ ده‌که‌ن ( بۆ زانیاری زیاتر له‌ سه‌ر ئه‌مه‌ بڕوانه‌ به‌ندی 7ی ئه‌م کتێبه‌)، یان به‌ ستانداردی ئێنگلیسیی سکاتله‌ندی به‌ ڕاوێژێکی خۆجێییه‌وه‌ ( یان شتێک له‌ نێو هه‌ردووکیاندا). له‌ لایه‌کی دیکه‌وه‌، به‌رزنشینه‌کان Highlandres یان به‌ ستانداردی ئینگلیسیی سکاتله‌ندی قسه‌ ده‌که‌ن ( که‌ ئه‌م گرووپه‌ به‌ تێکڕا ئه‌وه‌ وه‌کوو زمانێکی بێگانه‌ فێر بووه‌) یان به‌ شێوه‌یه‌ک که‌ هێنده‌ له‌وه‌ دوور نییه‌ _ هه‌رچونێک بێ، نه‌ک هێنده‌ دوور له‌وه‌وه‌ وه‌کوو له‌هجه‌کانی ده‌شتاییان. بۆنموونه‌ به‌رزنشینه‌کان به‌ ئاسایی ناڵێن I dinna ken، وه‌ک ئه‌وه‌ی که‌ ده‌شتاییه‌کان له‌وانه‌یه‌ بیڵێن، به‌ڵکوو ده‌ڵێن I don’t know. له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌ش، زۆر جار تا ڕاده‌یه‌ک کارتێکه‌ری سابستراتوم له‌ زمانی گه‌یلیکه‌وه‌ له‌و ئینگلیسییه‌ی که‌ به‌رزنشینان قسه‌ی پێده‌که‌ن هه‌ست پێده‌کرێ و به‌وه‌ ڕا مرۆ ده‌زانێ خه‌ڵکی Highlands ن. هه‌ڵبه‌ت، ئاخێوه‌رانی بوومی زمانی گه‌یلیک له‌ ئینگلیسی دا زۆرجار ڕاوێژی گه‌یلیکی یان هه‌یه‌، به‌ڵام مرو ده‌توانێ جیاوازییه‌کانی وشه‌یی و ڕێزمانیش ته‌نانه‌ت له‌ ئاخاوتنی ئه‌و به‌رزنشینانه‌شدا به‌دی بکا که‌ له‌ ژیانیاندا قه‌تیان به‌ زمانی گه‌یلێکی قسه‌ نه‌کردووه‌. نموونه‌کانی ئه‌م جۆره‌ جیاوازییانه‌ وه‌ک ئه‌مانه‌ی خواره‌وه‌ن:
ئێنگلیسی ڕۆژئاوای Highland ستانداردی ئینگلیسی سکاتله‌ندی

Bring that whisky here. Take that whisky here
I can see you I’m seeing you
I don’t want that It’s not that that I’m wanting
له‌ دنیای ئینگلیسیی زماندا به‌گشتی، یه‌کێک له‌ نموونه‌ هه‌ره‌ چاوڕاکێشه‌کانی جیاوازی زمانی گرووپی ئێتنیکی _ که‌ تێیدا ده‌وری فه‌رزی جۆره‌یه‌ک له‌ کارتێکه‌ری سابستراتوم substratum بابه‌تێکی قسه‌هه‌ڵگر و جێی موناقه‌شه‌یه‌ _ جیاوازی نێوان ئاخاوتنی ئه‌مریکاییه‌ ڕه‌ش و سپییه‌کانه‌ که‌ پێشتر هێدێکمان ئاماژه‌ پێکرد. ئه‌وجیاوازییانه‌ به‌ هیچجۆر له‌ ئاخاوتنی هه‌موو ئه‌مریکاییه‌کاندا ده‌رناکه‌ون، به‌ڵام ئه‌وان ئه‌وه‌نده‌ بڵاو بوونه‌ته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی سرنجیان بدرێتی و به‌ گرینگ دابندرێن. زۆر‌ له‌ مێژه‌ ئه‌وه‌ سه‌لماوه‌ که‌ ئه‌و ئه‌مریکاییانه‌ی به‌ڕه‌چه‌ڵه‌ک ‌ خه‌ڵکی شێوه‌ سه‌حرای ئه‌فریقان به‌ ئینگلیسییه‌کی جوێ له‌ سپییه‌کان قسه‌ ده‌که‌ن. گه‌شتوه‌رێکی بریتانیایی که‌ له‌ساڵی 1746 دا سه‌باره‌ت به‌ کۆلۆنیسته‌کانی ( موهاجیر نشینه‌کان ) ئه‌مریکایی نووسیوه‌ ده‌ڵێ: " شتێک که‌ئه‌وان زۆری هه‌ڵه‌ تێدا ده‌که‌ن، سه‌باره‌ت به‌ منداڵه‌کانیان.... ئه‌وه‌یه‌ کاتێک ئه‌وان جوانن لێیان ده‌گه‌ڕێن له‌ گه‌ڵ جوانی ڕه‌ش دا هه‌ستن و دانیشن و ئه‌مه‌ش خه‌مسارانه‌ ده‌بێته‌ هۆی ئه‌وه‌ی خووی وان بگرن و به‌ زمانه‌ شه‌ق و شڕه‌که‌ی ئه‌وان قسه‌ بکه‌ن." لێره‌ دا، جیاوازی نه‌ک هه‌ر جه‌خت کراوه‌ته‌وه‌ به‌ڵکوو به‌راوه‌ردیش کراوه‌ به‌ شێوه‌یه‌ک که‌ له‌م ڕۆژگاره‌ دا بۆ ئێمه‌ به‌ ته‌واوی هه‌ژێنه‌ره‌: ئه‌و ئینگلیسسیه‌ی وا خه‌ڵکی ڕه‌ش قسه‌یان پێکردووه‌، هه‌ر وه‌ک ئه‌م قسه‌گێرانه‌وه‌ی سه‌ره‌وه‌ ده‌ریده‌خا، به‌ نزم داندراوه‌.
ئه‌م تێڕوانینه‌ پیسه‌ ته‌نانه‌ت ئه‌مڕۆش ناکرێ به‌ ته‌واوی چاوی لێ هه‌ڵببوێردرێ چونکوو کارتێکه‌ری هه‌بووه‌ له‌سه‌ر مێژووی لێکۆڵینه‌وه‌ له‌ ئینگلێسیی ڕه‌شی ئه‌مریکایی.شوێتێکردنی ئه‌و تێڕوانینه‌ ڕه‌گه‌زپه‌رستانه‌یه‌ی به‌رایی به‌م شێوه‌یه‌ی خواره‌وه‌ هه‌ر ماوه‌ته‌وه‌: له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی جیاوازی له‌ ئاخاوتنی ڕه‌شانه‌ دا به‌ ڕه‌سمی وه‌کوو نیشانه‌یه‌کی نزم بوون داندراوه‌، ده‌ ڕاستیدا دژواره‌ پێی لێبندرێ که‌ شێوه‌ ئاخاوتنی ڕه‌شانه‌ جیاوازه‌ به‌ بێ ئه‌م تێڕوانینه‌ش که‌ وێده‌چێ ڕه‌گه‌زپه‌ره‌ستانه‌ بێ. باوه‌کوو ئه‌مه‌ش، دواجار ئه‌و بۆچوونه‌ وه‌کوو کاردانه‌وه‌یه‌کی بوونی جیاوازی گرووپی ئێتنیکی ددانی پێدا هات، که‌ دیاره‌ ئه‌وه‌ش هه‌ر هه‌ڵه‌یه‌، واته‌ جیاوازی له‌ نێوان له‌هجه‌ کۆمه‌ڵایه‌تییه‌کان به‌ سه‌ر داگیراوی به‌ واتای به‌رزتر بوونی شێوه‌زارێک له‌ شێوه‌زارێکی دی بزاندرێ. ئه‌گه‌ر سپییه‌کان و ڕه‌شه‌کان به‌ جیاواز قسه‌ ده‌که‌ن، ئه‌وه‌ به‌ ساده‌یی مانای ئه‌وه‌یه‌ که‌ ئه‌وان به‌ شێوه‌زاری زمانی گرووپی ئێتنیکی جیاواز قسه‌ ده‌که‌ن ( که‌ له‌ ڕوانگه‌ی زمانناسانه‌وه‌ نرخیان یه‌کسانه‌). بۆیه‌، له‌م ڕۆژگاره‌ دا زمانناسان له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ ڕێکن که‌ له‌نێوان ئاخاوتنی ڕه‌ش و ئاخاوتنی سپی دا جیاوازی هه‌یه، و له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی ‌ که‌ له‌ ڕوانگه‌ی زمانناسانه‌وه‌ هیچ ڕێگه‌یه‌ک نییه‌ که‌ پێیدا شێوه‌زارێک له‌ ئه‌ویدی به‌ به‌رزتر دابندرێ، ئیدی ئه‌وه‌ ڕه‌گه‌زپه‌ره‌ستانه‌ نییه‌ که‌ ئاوا بگوترێ. ئێستا به‌ خۆشییه‌وه‌ که‌شوهه‌وای سیاسی و کۆمه‌ڵایه‌تی ئاوایه‌ که‌ ده‌کرێ بابه‌تی زمانناسانه‌ به‌ به‌ربڵاوی لێی بکۆڵدرێته‌وه‌ و قسه‌ی لێوه‌ بکرێ، ئه‌گه‌رچی هێشتاش هێندێک نازمانناس هه‌ن که‌ دژی لێکۆڵینه‌وه‌ی جیاوازییه‌ زمانییه‌کانی گرووپی ئێتنیکین له‌ کۆمه‌ڵه‌ی ئه‌مریکا دا.
ده‌ ڕاستیدا، له‌ ماوه‌ی چه‌ندین ساڵی ڕابردوو دا ئه‌وه‌نده‌ ئه‌نباری چاوڕاکێشی زانیاری دۆزراونه‌ته‌وه‌ که‌ لێکۆڵینه‌وه‌ له‌ شێوه‌ زمانی ئینگلیسسیی ئه‌مریکایی ئه‌فریقایی (AAVE) ئێستا یه‌ک له‌ بواره‌ هه‌ره‌سه‌ره‌کییه‌کانه‌ وسرنجی زۆر زمانناسانی به‌ره‌و لای خۆی ڕاکێشاوه‌. زاراوه‌ی شێوه‌زمانی ئینگلیسیی ئه‌مریکایی ئه‌فریقایی AAVEبه‌گشتی بۆ ئاماژه‌ به‌و ئینگلیسییه‌ ناستاندارده‌ی که‌ له‌ لایه‌ن چینی خواره‌وه‌ی ئه‌مریکاییه‌ ئه‌فریقاییه‌کان قسه‌ی پێ ده‌کرێ به‌کارده‌هێندرێ. زاراوه‌ی ئینگلیسیی ڕه‌ش Black English ، که‌ جار جار AAVE ش هه‌ر به‌و نێوه‌ هه‌ڵده‌درێ، ئه‌و که‌مایه‌سی و خه‌وشه‌ی هه‌بوو وه‌ک بڵێی که‌ گشت ڕه‌شه‌کان هه‌ر به‌و شێوه‌زاره‌ی ئینگلیسی قسه‌ ده‌که‌ن _ که‌ دیاره‌ وانییه‌. له‌ لایه‌کی دیکه‌وه‌ به‌کارهێنانی زاراوه‌ی 'Vernacular' ( شێوه‌ زمان) ئه‌و ڕه‌شانه‌ی که‌ به‌ ستانداری ئینگلیسیی ئه‌مریکایی قسه‌ ناکه‌ن و ئه‌وانه‌ی قسه‌ی پێده‌که‌ن له‌ یه‌کتری ده‌کاته‌وه‌.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش،مشتومڕووشه‌به‌یه‌کدادان هێشتا هه‌ر له‌ گۆڕێدایه‌ _ و ئه‌وانه‌ مشتومڕی زۆر چاوڕاکێشیشن، ئه‌گه‌ر چی به‌ خۆشییه‌وه‌، زۆربه‌ی ئه‌وه‌ به‌ یه‌کدا هه‌ڵشاخانه‌ ئێستا به‌ته‌واوی مشتومڕی ئاکادێمی و زانایانه‌ن. یه‌کێک له‌ دمه‌ته‌قه‌ هه‌ره‌ چاوڕاکێشه‌کان له‌ سه‌ر ئه‌و ڕاستییه‌یه‌ که‌ له‌ کاتێکدا ملی بۆڕاده‌کێشرێ که‌ به‌گردبڕی جیاوازی له‌ نێوان AAVE و شێوه‌زاره‌کانی دی دا هه‌یه‌، ناته‌بایی و ڕێکنه‌که‌وتن له‌ سه‌ر ڕیشه‌ی ئه‌و جیاوازیانه‌یه‌.
دوو بۆچوونی سه‌ره‌کی له‌ سه‌ر ئه‌م بابه‌ته‌ ده‌کرێ به‌م شێوه‌یه‌ی خواره‌وه‌ بناسێندرێن. بۆچوونی یه‌که‌م ده‌ڵێ‌ که‌ زۆربه‌ی نیشانه‌کانی AAVE له‌ ڕوانگه‌ی مێژووییه‌وه‌ ڕیشه‌یان له‌ له‌هجه‌ ئینگلیسییه‌کانی دوڕگه‌کانی بریتانیاییه‌وه‌ British Isles ئاو ده‌خۆنه‌وه‌. AAVE له‌به‌ر ئه‌و جوداوازیانه‌ی که‌ له‌ ماوه‌ی سێسه‌د ساڵی ڕابردوو و ئه‌وانه‌ دا قه‌وماون جیاوازی له‌ گه‌ڵ شێوه‌زاره‌ سپییه‌کان په‌یدا کردووه‌. نیشانه‌ جیاوازه‌کانی دوڕگه‌ بریتانییایه‌کان له‌له‌هجه‌ سپییه‌کان و له‌ له‌هجه‌ ڕه‌شه‌کاندا بزر بوون و پارێزراون، و هه‌ر وه‌ها داهێنانی سه‌ربه‌خۆی جیاوازیش ڕوویانداوه‌. پێشوه‌چوونی سه‌ربه‌خۆ له‌ به‌ر ڕاده‌ی که‌می تێکه‌ڵاوی و پێوه‌ندی کۆمه‌ڵایه‌تی له‌ نێوان ڕه‌شان و سپییان له‌ زۆرێک له‌ به‌شه‌کانی ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا هاسانتر بووه‌ته‌وه‌. وشیاریی له‌مه‌ڕ جیاوازییه‌کان هه‌ر وه‌ها له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی که‌ ژماره‌یه‌کی زۆر له‌ خه‌ڵکی ڕه‌ش له‌ باشووره‌وه‌ به‌ڕه‌و شاره‌کانی باکووری ده‌وڵه‌ته‌یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا چوون به‌ دوای هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی سیستێمی کۆیله‌داری دا، ئه‌وه‌نده‌ی دیکه‌ش زیاتر بووه‌، جا بۆیه‌ ئه‌و جیاوازییانه‌ که‌ له‌ سه‌ره‌تاوه‌ جیاوازی جوگرافیایی بوون ، له‌ باکوور، بوون به‌ جیاوازی گرووپی ئێتنیکیش.
بۆچوونی دووه‌م بۆ ڕه‌چه‌ڵه‌کی AAVE چاو له‌ دوڕگه‌کانی بریتانیایی نا به‌ڵکوو له‌ ئه‌فریقا خۆی ده‌کا.لایه‌نگرانی ئه‌و بۆچوونه‌ ده‌ڵێن ئه‌وه‌ به‌ زه‌ق و ئاشکرایی دیاره‌ که‌ ئاباوئه‌ژدادی ئه‌مریکاییه‌ ئه‌فریقاییه‌کانی مۆدێڕن له‌ ئه‌فریقاوه‌ هاتوون و هه‌ر ئه‌وه‌نده‌ش ئاشکرایه‌ که‌ ئه‌وان ئاخێوه‌ری بوومی زمانه‌کانی (زۆربه‌) ڕۆژئاوای ئه‌فریقا بوون. هه‌ڵبه‌ت، هه‌ر بۆیه‌شه‌ ژماره‌یه‌کی زۆر وشه‌ی به‌ ڕه‌چه‌ڵه‌ک ڕۆژئاوای ئه‌فریقایی رێگه‌یان ده‌رکردووه‌ بۆ نێو ئینگلیسیی ئه‌مریکایی باشووری، و له‌ راستیدا له‌ زۆر نمووناندا بۆ نێو ئینگلیسیی جیهانی گشتیش. ئه‌و وشه‌ قامووسیانه‌ی که‌ له‌ زمانه‌ ئه‌فریقاییه‌کانه‌وه‌ هاتوونه‌ته‌ نێو ئینگلیسیی ئه‌مریکایی بریتین له‌ voodoo ، pinto واته‌ ' تابووت ' و ، ،goober به‌ مانای 'بادامی زه‌وینی'. وشه‌ی سه‌یر و هه‌تا بڵێی به‌ربڵاوی OK یش به‌ لێبڕاوی وشه‌یه‌کی ئه‌فریقای ڕۆژئاواییه‌، و هه‌ر وه‌ها زۆر وشه‌ی دیکه‌ی که‌ پێوه‌ندی په‌یدا ده‌که‌نه‌وه‌ به‌ کولتووری ئه‌مریکایی ئه‌فریقایی وه‌کوو jazz، juke، gig و hep ( ئه‌وه‌ جێی سه‌رنجه‌ له‌ مه‌ڕ پله‌ی ئه‌مریکاییه‌ ئه‌فریقاییه‌کان له‌ ڕوانگه‌ی مێژووییه‌وه‌ که‌ ئه‌و جۆره‌ وشانه‌ زۆر جار‌ له‌ قامووسه‌کانی ڕیشه‌ناسی وشاندا وه‌کوو "ڕه‌چه‌ڵه‌ک نه‌ناسراو " ئاسته‌ کراون.)
قسه‌کانی لایه‌نگرانی بۆچوونی دووه‌م له‌وانه‌ش زیاترن و ده‌ڵێن: هه‌ر نه‌بێ ، زۆر له‌ خه‌سڵه‌ته‌کانی AAVE ده‌کرێ شیبکرێنه‌وه‌ به‌ وادانانی که‌ یه‌که‌م ڕه‌شه‌ ئه‌مریکاییه‌کان به‌ جۆره‌یه‌ک له‌ ئینگلیسیی کرول English Creole قسه‌یان کردووه‌. ئه‌من لێدوانێکی ته‌واو هه‌ڵده‌گرم بۆ به‌ندی 9ی ئه‌م کتێبه‌. ئه‌گه‌ر هاسانی بکه‌مه‌وه‌ زاراوه‌ی کرول creole بۆ زمانێکی پیجن pidgin به‌کارده‌هێندرێ که‌ بووه‌ به‌ زمانی بوومی کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی ئاخاوتن، و هه‌ر بۆیه‌ش دیسان په‌ره‌ی پێدراوه‌، و گشت ئه‌و ئه‌رک و خه‌سڵه‌تانه‌ی وه‌خۆ کردووه‌ که‌ زمانێکی ته‌واوی خۆڕسکی هه‌یه‌تی. پیجن زمانێکی کورتکراوه‌، ڕێسابۆ داندراو و تێکه‌ڵاوه‌، که‌ لایه‌ن ئه‌و ئاخێوه‌رانه‌ی که‌ زمانی هاوبه‌شیان نییه‌، با بڵێین بۆ مه‌به‌ستگه‌لی بازرگانی، پێشخراوه‌. ‌شێوه‌زاره‌کانی ئینگلیسیی پیجن ئێستاش به‌ به‌ربڵاوی له‌ هه‌رێمه‌کانی قه‌راغ ده‌ریای ئه‌فریقای ڕۆژئاوا قسه‌یان پێده‌کرێ. و کروڵه‌کانی ئینگلیسی ( واته‌ ئه‌و ئینگلیسییه‌ پیجنه‌ی که‌ کرولێندراون) به‌ به‌ربڵاوی له‌ لایه‌ن خه‌ڵکی هیندی ڕۆژئاوا که‌ ڕه‌چه‌ڵه‌کی ئه‌فریقاییان هه‌یه‌ قسه‌یان پێده‌کرێ. ئه‌و کرولانه‌ له‌ شیوه‌ی " هه‌ره‌ پاکی" خۆیاندا ده‌ستبه‌جێ شیاوی لێ تێگه‌یشتن نین بۆ ئینگلیسی ئاخێوه‌ران، ئه‌گه‌رچی ڤۆکابولارییه‌کانیان وه‌ک یه‌ک وان ، و کارتێکه‌رییه‌کی به‌رچاوی زمانه‌ ئه‌فریقاییه‌کانیان پێوه‌ دیاره‌.
جابۆیه‌، وایداده‌نێن، که‌ AAVE ڕاسته‌وخۆ له‌ له‌هجه‌کانی ئینگلیسیی بریتانیاییه‌وه‌ نه‌که‌وتووه‌ته‌وه‌، به‌ڵکوو له‌ ئینگلیسییه‌کی کروڵه‌وه‌ creole ساز بووه‌ که‌، با بڵێین زۆر وه‌ ئه‌وه‌ی جاماییکا ده‌چێ. ئه‌و بۆچوونه‌ پێی وایه‌ که‌ ڕه‌شه‌ ئه‌مریکاییه‌کانی به‌رایی زمانی بوومییان زمانێکی کروڵ بووه‌، و ئه‌و زمانه‌، به‌ ماوه‌ی ساڵان، له‌ پێڤاژۆی کرۆل وه‌لاناندا (بڕوانه‌ به‌ندی 9) زۆرتر و زۆرتر له‌ زمانی سپییه‌کان نزیک که‌وتووه‌ته‌وه‌. به‌ گوتنێکی دی، له‌ کاتێکدا که‌ ئێستا به‌ ڕوونی ده‌بێ به‌ زمانی ڕه‌شه‌ ئه‌مریکاییه‌کان بگوترێ ئینگلیسی، له‌و خاڵانه‌ی دا که‌ AAVE جیاوازی هه‌یه‌ له‌ گه‌ڵ شێوه‌زاره‌کانی دیکه‌ی ئینگلیسیدا، ئه‌وانه‌ ئاکام و ده‌رئه‌نجامی پاراستنی نیشانه‌کانی کرولن. لایه‌نگرانی ئه‌م ڕوانگه‌یه‌ هه‌ر وه‌ها ده‌ڵێن که‌ هێندێک وه‌یه‌ک چوون له‌ نێوان ئاخاوتنی ڕه‌شه‌ ئه‌مریکاییه‌کان و سپییه‌کانی باشووری ئه‌مریکا له‌وانه‌یه‌ له‌ به‌ر کارتێکه‌ری ئه‌وان له سه‌رئاخێوه‌ره‌ ڕه‌شه‌کان بێ، نه‌ک به‌ پێچه‌وانه‌.
خاڵی نێوه‌ندی به‌ڵگه‌هێنانه‌وه‌ی ئه‌و ڕوانگه‌یه‌ له‌مه‌ڕ ڕیشه‌ی جیاوازی له‌نێوان AAVE و شێوه‌کانی دیکه‌ی ئینگلیسی دا نیشانه‌کانی ڕێزمانی یه‌.
1- زۆرێک له‌ ئاخێوه‌رانی AAVE له‌ دۆخی که‌سی سێیه‌می تاک له‌ زه‌مانی ئێستا دا s - به‌کار ناهێنن جا بۆیه‌ شێوه‌ی وه‌کوو he go ، it come ، she like ئاساییه‌. ئه‌مه‌ شێوه‌یه‌که‌ له‌و زمانه‌ پیجنانه‌ش دا هه‌ر وایه‌ که‌ له‌سه‌ر زمانی ئینگلیسی هه‌ڵنراون ‌، هه‌ر وه‌ها له‌ کروله‌کانی کاراییبیش که‌ له‌ سه‌ر زمانی ئینگلیسی داندراون هه‌ر ئاوایه‌.لایه‌نگرانی هه‌ڵوێستی ئه‌فریقایه‌تی ده‌ڵێن ئه‌و وه‌یه‌ک چوونه‌ زۆر له‌وه‌ زیاتره‌ که‌ بکرێ به‌ هه‌ڵکه‌وت دابندرێ. له‌ لایه‌کی دیکه‌وه‌ دژبه‌رانی ئه‌و بۆچوونه‌ ئاماژه‌ ده‌که‌ن ، هه‌ر وه‌ک له‌ به‌ندی 2ی ئه‌م کتێبه‌دا بینیمان. نه‌بوونی s – له‌ دۆخی که‌سی سێیه‌می تاک له‌ زه‌مانی ئێستا دا هه‌ر وه‌ها نیشانه‌یه‌کی له‌هجه‌کانی ئینگلیسیی بریتانیاییشه‌ له‌ ئانگلیای ڕۆژهه‌ڵات و له‌وانه‌ له‌ نارویچ.
2- یه‌کێکی دیکه‌ له‌ خه‌سڵه‌ته‌ گرینگه‌ ڕێزمانییه‌کانی AAVE نه‌بوونی کرداری لکێنه‌ر _ کرداری هه‌بوون _ ه‌ له‌ زه‌مانی ئێستا دا. ئه‌م خه‌سڵه‌ته‌ خاڵی سه‌ره‌کییه‌ له‌و مشتومڕه‌ی ئێستا دا. له‌ AAVE دا وه‌کوو زمانی ڕووسی، مه‌جارستانی، تایله‌ندی و زۆر زمانی دیکه‌، و له‌وانه‌،له‌ کروله‌ کانیشدا ئه‌و جۆره‌ ڕستانه‌ی خواره‌وه‌ ته‌واو ڕێزمانانه‌ن.
She real nice
They out there
He not American
If you good, you going to heaven
( کاتێک کرداری لکێنه‌ر له‌ حاڵه‌تی 'دیار' دابێ ، وه‌ک له‌م ڕستانه‌ دا I know what it is یان ?Is she هه‌میشه‌ له‌ زمانی ئێستا دایه‌ ). باشه‌ ڕیشه‌ی ئه‌و خه‌سڵه‌ته‌ له‌ AAVE دا له‌ چیدایه‌؟ کرولیسته‌کان ئاماژه‌ به‌وه‌ ده‌که‌ن که‌ کروله‌ ئینگلیسییه‌کانی کاراییب کرداری لکێنه‌ری نه‌گۆڕیان نییه‌. وێده‌چێ قسه‌ی ئه‌و کرولیستانه‌ زۆرپته‌و و به‌هێز بێ. چونکوو نه‌بوونی کرداری لکێنه‌ر نیشانه‌یه‌کی ڕاسته‌قینه‌ی ئه‌و کرولانه‌یه‌ که‌ له‌سه‌ر زمانی ئینگلیسی بنیات نراون و ڕه‌شه‌کان له‌ کاراییب قسه‌ی پێده‌که‌ن، و هه‌ر وه‌ها ئه‌مه‌ خه‌سڵه‌تێکیشه‌ که‌ به‌ته‌واوی له‌ ئینگلیسی دوڕگه‌کانی بریتانیا British Isles دا نییه‌.
3- یه‌کێک له‌ خه‌سڵه‌ته‌ هه‌ره‌ گرینگه‌کانی AAVE هه‌بوونی ' نه‌گۆڕی be ' یه‌: واته‌ به‌ کار هێنانی فۆرمی be وه‌کوو کردار به‌ بێ گه‌ردان کردنی له‌م نموونانه‌ی خواره‌وه‌ دا،
He usually be around
Sometime she be fighting
Sometime when they do it, most of the problems always be wrong
She be nice and happy
They sometimes be incomplete
له‌ یه‌که‌م تێڕوانیندا، ئه‌و شێوه‌ به‌کار هێنانی be یه‌جیاواز نییه‌ له‌وه‌ی که‌ له‌ هێندێک له‌ له‌هجه‌کانی بریتانیا دا ڕووده‌دا، که‌ فۆڕمی I be، he be هتد، وه‌ک ئینگلیسی ستانداری he is ,I am به‌ کار ده‌هێندرێ. له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، جیاوازییه‌کی گرینگ له‌ نێوان AAVE و گشت شێوه‌زاره‌کانی دیکه‌ی ئینگلیسیداهه‌یه‌. هه‌ر وه‌ک ئاوه‌ڵکاره‌کانی usually و sometimes له‌و ڕستانه‌ی سه‌ره‌وه‌دا نیشانده‌ده‌ن، نه‌گۆڕی be له‌ AAVE دا ته‌نێ بۆ ' دۆخی عاده‌تی' به‌ کارده‌هێندرێ _ واته‌ بۆ هێما کردن به‌ ڕووداوێک ده‌کار ده‌کردرێ که‌ دووپاته‌ ده‌بێته‌وه‌ ونه‌ک ئه‌وه‌ی که‌ به‌رده‌وام بێ. جا بۆیه‌ له‌ AAVE دا هاوگۆنجاندنێکی کرداری هه‌یه‌ که‌ له‌ ئینگلیسیی ستاندارد دا ده‌ست نادا.
ئینگلیسیی ستاندارد شێوه‌زمانی ئێنگلیسیی ئه‌مریکایی ئه‌فریقایی AAVE

He busy right now. He’s busy right now
Sometime he be busy. Sometimes he’s busy
له‌ ئینگلیسی ستاندارد دا فۆرمی کردار له‌هه‌ر دووک دۆخه‌کاندا وه‌ک یه‌ک وایه‌، له‌ کاتێک دا له‌ AAVEدا جوێن .
له‌ کاتێکدا ڕسته‌ی یه‌که‌م هێما ناکا به‌ کرده‌وه‌یه‌کی دووپاته‌بووه‌وه‌ی نابه‌رده‌وام، ئه‌وی دووه‌میان ده‌یکا. له‌ AAVE
دا پێکهاته‌ی وه‌کوو *He be busy right now و *He be my father ڕسته‌ی ڕێزمانانه‌ نین ( ڕسته‌ی دووه‌میان ده‌کرێ ئه‌و مانایه‌شی تێبخوێندرێته‌وه‌ که‌ ‘ He is only my father from time to time’ [ واته‌ ئه‌و ته‌نێ جار و بار ده‌توانی بابی من بێ ].) ئه‌و جۆره‌ جوێیه‌تییه‌ له‌ کردار دا به‌ دڵنیاییه‌وه‌ وه‌کوو زمانه‌ کروله‌کان ده‌چێ. له‌ کروله‌کانی کاراییب دا، حاڵه‌تی کردار _ دابه‌شبوونی ڕووداوێک به‌ سه‌ر زه‌ماندا ( که‌ ده‌کرێ دووپاته‌ببێته‌وه‌، به‌رده‌وام بێ، ته‌واو بکرێ و له‌وانه‌) _ گرینگییه‌کی زیاتری هه‌یه‌ له‌ زه‌مان_ واته‌ جێی ڕاسته‌قینه‌ی ڕووداوێک له‌ زه‌ماندا ( بڕوانه‌ لاپه‌ڕه‌ی 177). له‌ هه‌مان کاتدا، ده‌بێ بگوترێ که‌ ئه‌و جۆره‌ جیاوازییه‌ عاده‌تی – نا عاده‌تیانه‌ وه‌نه‌بێ بۆ له‌هجه‌کانی دووڕگه‌کانی بریتانیاش British Isles نه‌ناسیاو بن، ئه‌گه‌رچی ئه‌وه‌ی له‌ واندا ڕووده‌دا وه‌نه‌بێ به‌ ته‌واوی به‌ هه‌مان فۆڕم بێ. له‌ له‌هجه‌ی کۆنی دۆرسێت Dorset دا، بۆ نموونه‌ He beat her به‌ مانای ‘He beat her on one particular occasion in the past’ [ ئه‌و جارێک له‌ بۆنه‌یه‌کی تایبه‌تی له‌ ڕابردوو دا له‌وی دا ]به‌رانبه‌ر دانانێکه‌ له‌ گه‌ڵ He did beat her ، به‌ مانای ئه‌وه‌ی که‌ ئه‌و له‌ حاڵه‌تێکی وا دابوو که‌ کارێکی ئه‌وتۆ بکا. جگه‌له‌وه‌ له‌ دوو لایه‌نی دیکه‌شه‌وه‌ سیستمی نواندنی AAVE له‌ ئینگلیسیی ستاندارد جیاوازه‌ ( و زۆر له‌ نزیکه‌وه‌ وه‌ هێندێک له‌ زمانه‌ کروله‌کان ده‌چێ). AAVE و ئینگلیسیی ستاندارد له‌ فۆڕمی کرداری ڕابردووی نزیک دا هاوبه‌شن: I have talked و له‌ فۆرمی کرداری ڕابردووی دوور دا: I had talked . به‌ڵام AAVE، جگه‌ له‌مانه‌ دوو فۆرمی دیکه‌شی هه‌یه‌: I done talked ، که‌ نێوی لێنراوه‌ ' لایه‌نی ته‌واوکاری ' بۆ نیشاندانی ئه‌وه‌ی که‌ کرده‌وه‌که‌ ته‌واو بووه؛ و فۆڕمی I been talked‌ ، ' لایه‌نی دوور' بۆ نیشاندانی ئه‌وه‌ی که‌ ڕووداوه‌که‌ له‌ ڕابردوویه‌کی دوور دا قه‌وماوه‌. ' لایه‌نی ته‌واوکاری' ده‌کرێ له‌ هێندێک له‌ له‌هجه‌ سپییه‌کاندا ببیندرێ، به‌ڵام 'لایه‌نی دوور' وێده‌چێ شتێکی سه‌یری AAVE بێ ( ئه‌گه‌رچی دبێ بگوترێ سه‌یریش نییه ، چونکوو ته‌نانه‌ت له‌وێشدا زۆر باوه‌‌).
4- نیشانه‌یه‌کی دی چاوڕاکێشی ڕسته‌سازی AAVE ئه‌وه‌ی خواره‌وه‌یه‌. له‌ ئینگلیسیی ستاندارد و شێوه‌زاره‌ سپییه‌کانی ئینگلیسیی ناستاندارد دا ئه‌م جۆره‌ ڕستانه‌ی خواره‌وه‌ ده‌کرێ ساز بدرێن:
ئینگلیسی ستاندارد :
We were eating – and drinking too.
ئینگلیسیی ناستانداردی سپی :
. We was eatin’ – and drinkin’ too
له‌و شێوه‌زارانه‌دا ده‌کرێ که‌ فۆڕمێکی ته‌واوتریش هه‌بێ: We were eating_ and we were drinking too ، به‌ڵام زۆر ئاساییتره‌ که‌ جێناوی we و کرداری یاره‌یده‌ری were/was له‌ ڕسته‌ئامال ی clause دووه‌مدا لابدرێن. له‌ لایه‌کی دیکه‌وه‌ له‌ زۆرێک له‌ کرۆله‌ ئینگلیسییه‌کاندا، زۆر ئاساییتره‌ که‌ ته‌نێ کرداری یاریده‌ده‌ر لاببردرێ. وه‌رگێڕدراوی ئه‌و نموونه‌یه‌ی سه‌ره‌وه‌ به‌ زمانی Gullah (گوڵاه) له‌به‌ر چاو بگرن، گوڵاه، کرۆلێکی ئینگلیسییه‌ که‌ له‌ به‌شێکی ته‌ریک که‌وتووی که‌ناره‌کانی باشووری ئه‌مریکا قسه‌ی پێ ده‌کردرێ، کرۆڵی جاماییکایی و سرانان، زمانێکی کڕۆڵی ئینگلیسییه‌ که‌ له‌ سورینام قسه‌ی پێده‌کرێ:

گولاه : We bin duh nyam – en’ xe duh drink, too
کرۆڵی جاماییکایی: We ben a nyam – an’ we a drink,too.
سرانان: We ben de nyang – en’ we de dringie, too.

( له‌م نموونانه‌ دا nyam/nyang ( که‌ به‌ ڕه‌چه‌ڵه‌ک وشه‌یه‌کی ڕۆژئاوای ئه‌فریکاییه‌ - بڕوانه‌ به‌ندی 9) واته‌ = eat
[خواردن]، bin ده‌رخه‌ری زه‌مانی ڕابردوو یان [کرداری] یاریده‌ده‌ره‌ _ هاوته‌ریب بوونی له‌ گه‌ڵ I been talkedی
AAVE له‌ به‌ر چاو بگرن _ و duh ، a و de نیشانه‌ی دۆخی به‌رده‌وامین و هاوتای فۆڕمه‌کانی ئینگلیسی -ingن.)
به‌ شێوه‌یه‌کی سرنجڕاکێش، ئه‌گه‌رچیش به‌ڕواڵه‌تی بێ، فۆڕمی AAVE زیاتر وه‌کوو ئینگلیسی ستاندارد و شێوه‌کانی ناستانداردی ئینگلیسیی سپی وایه‌، له‌ ڕاستیدا له‌ بناوانه‌وه‌ زۆر زیاتر وه‌ک نموونه‌کانی ‌کڕۆڵ ده‌چێ، به‌و شێوه‌یه‌ی که‌ به‌ ئاسایی ته‌نێ [کرداری] یاریده‌ده‌ر وه‌لا ده‌نێ:
AAVE : We was eatin’ – an’ we drinkin’, too

5. له‌ کۆتاییدا به‌جێیه‌ سێ خه‌سله‌تی ڕێزمانانه‌ی دیکه‌ی AAVE شیبکرێنه‌وه‌: جێگۆڕکێی نیشانه‌ی پرسیار،
It ‘ ی بوون ‘ و ' حه‌رفی ئیزافه‌ی یاریده‌ده‌ری نه‌فی '. ڕێساکانی نیشانه‌ی پرسیار له‌ پرسیاری ڕاسته‌وخۆ له‌AAVE ی دا جیاوازن له‌ فۆرمی ئینگلیسیی ستاندارد دا و له‌م جۆره‌ ڕستانه‌ی وه‌کوو I asked Mary where did she go and I want to know did he come last night دا خۆیان ده‌رده‌خه‌ن .It ی بوونایه‌تی له‌ ئینگلیسیی ستاندارد دا وه‌ک there ده‌رده‌که‌وێ. له‌ نموونه‌ی AAVE دا ئاوایه‌،
It’s a boy in my class name Joey ، It ain’t no heaven for you to go to ، Doesn’t nobody know that it’s a God. ئه‌م ڕسته‌یه‌ی دوایی حه‌رفی ئیزافه‌ی یاریده‌ده‌ری نه‌فیش نیشان ده‌دا. له‌ AAVE ی دا ئه‌گه‌ر ڕسته‌یه‌ک نه‌فیه‌کی نادیاری هه‌بوو وه‌کوو nobody ، nothing ئه‌و ده‌می یاریده‌ری نه‌فی ( doesn’t ، can’t ) ده‌کرێ بهێندرێته‌ سه‌ره‌تای ڕسته‌: Can’t nobody do nothing about it ؛ Wasn’t nothing wrong with that ( به‌ له‌حنی ده‌ربڕینه‌که‌وه‌).
دوای مشتومڕ و لێدوانێکی به‌رچاو سه‌باره‌ت به‌ بابه‌تی ڕیشه‌ و سه‌رچاوه‌ی AAVE تا ساڵانی 1980 کان وێده‌چوو ئه‌وانه‌ی ده‌ڵێن ئه‌م ڕیشه‌ و سه‌رچاوه‌یه‌ ئه‌فریقایه‌تی – کڕۆڵایه‌تییه‌ هه‌ڵوێستیان دروست بێ. چونکوو زۆر خه‌سڵه‌ت و نیشانه‌ی AAVE هه‌ن که‌ له‌ هیچکام له‌و شێوه‌زاره‌ ئینگلیسییانه‌ی له‌ دوڕگه‌ بریتانیاییه‌کاندا British Isels قسه‌یان پێده‌کرێ نابیندرێنه‌وه ‌به‌ڵام له‌و زمانه‌ کڕۆڵه‌ به‌ ڕه‌چه‌ڵه‌ک ئه‌فریقاییانه‌دا هه‌ن که‌ له‌ سه‌ر بنه‌مای زمانی ئینگلیسی داندراون و له‌ ده‌ور و به‌ری ئوقیانووسی ئاتلانتیک دا قسه‌یان پێده‌کرێ. باوه‌کوو ئه‌مه‌ش، زۆر له‌و نزیکانه‌دا له‌و باره‌یه‌وه‌ کارێکی زۆر کراوه‌ که‌ ده‌ڵێ، ئه‌و هه‌لوێسته‌ی به‌ کرۆلایه‌تی دانانه‌ نه‌ک هه‌ر هه‌له‌یه‌، به‌ڵکوو هه‌موو هه‌قایه‌ته‌که‌ش ناگێڕێته‌وه‌. هێندێک له‌و کارانه‌ له‌ لایه‌ن شانا پاپلاک و هاوکاره‌کانییه‌وه‌ کراون سه‌باره‌ت به‌ ' تاراوگه‌ی ئه‌مریکاییه‌ ئه‌فریقاییه‌کان '. مه‌به‌ست له‌و زاراوه‌یه‌ ئاماژه‌ کردنه‌ به‌ کۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌و خه‌ڵکانه‌ی‌ که‌ به‌ ڕه‌چه‌ڵه‌ک ئه‌مریکاییی ئه‌فریقایین به‌ڵام بۆ چه‌ندین پشت له‌ ده‌ره‌وه‌ی ده‌وڵه‌ته‌یه‌کگرتووه‌کان ژیاون، وه‌کوو هێندێک له‌ ئاوه‌دانییه‌کانی نۆڤا سکۆتیا، کانادا، و سامانا له‌ کۆماری دۆمێنیکه‌ن. گرینگی ئه‌و کۆمه‌ڵگه‌یانه‌ بۆ ئه‌و کێشه‌یه‌ی که لێره‌‌ قسه‌ی لێوه‌ ده‌کردرێ له‌و وادانانه‌ دایه‌ که‌ ئاخاوتنی ئه‌وان زۆر خۆپارێزتره‌ له‌ چاو AAVE ی مودێڕن له‌ ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کان. ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ وابێ، شیاوی سرنجدانێکی به‌رچاوه‌ که‌ هێندێک له‌ نیشانه‌کانی تایبه‌ت به‌ AAVE وه‌کوو بۆ نموونه‌ ، be نه‌گۆڕ، له‌ئاخاوتنی ئه‌واندا نابیندرێ. ئه‌مه‌ش پشتی ئه‌و ڕوانگه‌یه‌ ده‌گرێ که‌ جیاوازییه‌کانی نێوان AAVE و له‌هجه‌گه‌لی سپییه‌کانی ئینگلیسیی ئه‌مریکایی ئاکامی به‌ڕێژه‌ به‌ره‌وپێشچوونی سه‌ربه‌خۆی تازه‌ن.
له‌م ساڵانه‌ی دواییدا له‌ ئاکامی زێده‌ بوونی زانیاری سه‌باره‌ت به‌ ڕێزمانی له‌هجه‌کانی دوڕگه‌کانی بریتانیا British Isles،لێکۆڵینه‌وه‌ی پێوه‌ندیدارکراون و ئاکامیان گه‌یشتووه‌ته‌ به‌راوه‌رد کردن و له‌به‌ریه‌ک ڕۆنانی ئه‌و له‌هجانه‌
له‌ گه‌ڵ فۆرمه‌ خۆپارێزه‌کانی AAVE، که‌ سه‌باره‌ت به‌ویش به‌ دلنیاییه‌وه‌ ئێستا زۆر له‌وه‌ زیاتر ده‌زانین که‌ ده‌مانزانی. ئه‌و کاره‌ نیشان‌ده‌دا که‌ له‌ ژماره‌یه‌ک خه‌سڵه‌ت دا AAVE هێند له‌ نزیکه‌وه‌ وه‌ له‌هجه‌کانی دوڕگه‌کانی بریتانیا ده‌چێ، یان به‌لانی که‌مه‌وه‌ ده‌چوو و له‌ هێنده‌ ورده‌ڕیشاڵدا که‌ رێگه‌ی هه‌ره‌ ژیرانه‌ی وه‌حیساب هێنانیان ئه‌وه‌یه‌ بگوترێ که‌ ئه‌وان ئه‌و فۆرمانه‌ی له‌هجه‌گه‌لی دوڕگه‌کانی بریتانیان که‌‌ له‌لایه‌ن AAVE وه‌ پارێزراون. بۆ نموونه‌، ڕۆماننوسی به‌نێوبانگی ئه‌مریکایی زۆرا نیل هرستن نوێنه‌رایه‌تی ئاخێوه‌رانی AAVE ده‌کا به‌ له‌هجه‌ی فلۆریدا به‌ گوتنی شتی وه‌ك:

Dat’s a thing dat’s got to go be handled just so, do it ‘ll kill you. ( له‌ ڕۆمانی Mules and men, 1935 دا)
[ ئێستره‌کان و پیاوه‌کان]
و
Git this spoon betwixt her teeth do she’s liable to bite her tongue off. ( له‌ Seraph دا ، 1948 )

لێره‌ دا فۆڕمی do وه‌ک پێوه‌لکێنیک به‌ کار هێندراوه‌ به‌ مانای otherwise ( ده‌نا ).
گه‌لۆ ئه‌و فۆرمه‌ له‌ کوێوه‌ دێ ؟ ته‌نێ سه‌رچاوه‌یه‌ک هه‌یه‌ که‌ وێده‌چێ وه‌کوو شێکردنه‌وه‌یه‌ک نرخی هه‌بێ. ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‌ که‌ له‌ له‌هجه‌ کۆنتره‌کانی نه‌ریتی ئینگلیسی هه‌رێمی ئانگلیای ڕۆژهه‌ڵات دا، _ له‌بیرمان بێ هه‌ر هه‌مان هه‌رێمی که‌ he go، she go شی هه‌یه‌ _ فۆرمی به‌ ڕه‌چه‌ڵه‌ک کرداری do ئه‌رکی پێوه‌لکێنیش به‌ وردی به‌ هه‌مان مانا ده‌گێڕێ بۆ نموونه‌ نووسه‌رێک به‌ له‌هجه‌ی ئانگلیای ڕۆژهه‌ڵات ده‌نووسێ :

You lot must have moved it, do I wouldn’t have fell in

سێناریۆی هه‌ره‌ لواو ئه‌وه‌یه‌ که‌ ئه‌م نیشانه‌ی له‌هجه‌ی ناستاندارده‌ له‌ لایه‌ن ماڵدانه‌رانی (settlers ) بریتانیاییه‌وه‌ هێنرا ئه‌وجێیه‌ی که‌ ئێستا ده‌وڵه‌ته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکایه‌. ئه‌و جۆره‌ ماڵدانه‌رانه‌ی که‌ ئاخێوه‌ری له‌هجه‌گه‌لی ئانگلیای ڕۆژهه‌ڵات بوون و له‌ لایه‌ن ئابا و ئه‌ژدادی ئاخێوه‌رانی مۆدێڕنی AAVE له‌ وان وه‌رگیراوه‌.
باشه‌ ئه‌وه‌ ده‌مانگه‌ێنێته‌ کوێ ؟ ىۆچوونی خۆم ئه‌وه‌یه‌ که‌ زۆر له‌ خه‌سڵه‌ته‌کانی AAVE ڕه‌نگه‌ بکرێ به‌ ڕێگه‌ی ئه‌و ڕاستییه‌وه‌ پاساو بدرێن که‌ زۆر له‌ یه‌که‌م ڕه‌شه‌کان له‌ ده‌وڵه‌ته‌یه‌کگرتووه‌کان به‌ جۆره‌یه‌ک له‌ کرؤڵی ئینگلیسی قسه‌یان کردووه‌ یان هه‌ر نه‌بێ به‌ شێوه‌زارێک به‌ نیشانه‌گه‌لی کڕۆڵ ئاماله‌وه‌ _ وه‌یه‌کچوون له‌ نێوان AAVE کڕۆڵه‌کانی ڕؤژئاوای هیندیی له‌ هێندێک خاڵ دا ئه‌وه‌نده‌ چاوڕاکێشن که‌ بۆ نکووڵی لێکردن ناشێن. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، ئه‌مه‌ ئه‌و شێمانه‌ زۆر پته‌وه‌ به‌رپه‌رچ ناداته‌وه‌ که‌ خه‌سڵه‌ته‌کانی دیکه‌ی AAVE ڕاسته‌وڕاست له‌ له‌هجه‌ بریتانیاییه‌کانه‌وه‌ بۆی به‌ میرات به‌جێماون و ئه‌وه‌ی که‌ له‌ هێندێک نموونه‌دا کۆن شێوه‌یی له‌ ئاخاوتنی سپییان دا بزر بووه‌ ده‌کرێ له‌ AAVE دا پارێزرابێ. له‌ هێندێک نموونان دا، مشتومڕ و بۆ یه‌کتر نه‌سه‌لماندن سه‌باره‌ت به‌ ڕه‌گ و ڕیشه‌ی AAVE ده‌کرێ تاڕاده‌یه‌ک بێ مانا بێ. فۆرمی کرداری وه‌ک he love، she do ده‌کرێ وه‌ک ئاکامی پاشخانی کڕۆڵ و کارتێکه‌ری له‌هجه‌ی بریتانیایی شی بکرێنه‌وه‌، که‌ یه‌کیان ئه‌ویدیان به‌ هێز ده‌کا.
دمه‌ته‌قه‌یه‌کی دووه‌م ئی هه‌ره‌ سه‌ره‌کی و هه‌ره‌ نزیک سه‌باره‌ت به‌ شتێکه‌ که‌ نێوی لێندراوه‌ فه‌رزییه‌ی لاده‌رانه‌. ئه‌و لێکۆڵێنه‌وانه‌ی که‌ له‌ ساڵانی 1990 کاندا کراون ده‌ڵێن، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر AAVE له‌ کرۆڵی بنه‌ما ئینگلیسیش که‌وتبێته‌وه‌، که‌ به‌تێپه‌ڕینی ساڵ و سه‌دان، زیاتر و زیاتر و زۆر له‌ نزیکه‌وه‌ وه‌ ئه‌و ئینگلیسییه‌ ده‌چێ که‌ ئه‌مریکاییه‌کانی دیکه‌ قسه‌ی پێده‌که‌ن، ئێستا ئه‌و پێڤاژۆیه‌ ده‌ستی پێکردووه‌ که‌ بکه‌وێته‌ ڕێبازێکی بادانه‌وه‌ و پێچه‌وانه‌وه‌. پاساوی ئه‌وه‌ش ده‌هێننه‌وه‌ که‌ ئێستا AAVE و له‌هجه‌گه‌لی ئه‌مریکاییه‌ سپییه‌کان ده‌ستیان پێکردووه‌ له‌یه‌کتری دوور بکه‌ونه‌وه‌. به‌ گوتنێکی دیکه‌، له‌ له‌هجه‌گه‌لی سپییه‌کاندا گۆڕانی ئه‌وتۆ ڕووده‌ده‌ن که‌ له‌ AAVE دا نین، و به‌ پێچه‌وانه‌ش هه‌ر ئاوایه‌.زۆر به‌ شێوه‌یه‌کی خۆڕسکی، ئه‌و فه‌رزییه‌یه‌ له‌ ده‌وڵه‌ته‌یه‌کگرتووه‌کان سرنجێکی به‌رچاوی به‌لای خۆیدا ڕاکێشاوه‌ چونکه‌، ئه‌گه‌ر ڕاست بێ، ئه‌مه‌ ته‌بیعه‌تی دابڕاوی کۆمه‌ڵه‌ی ئه‌مریکا له‌ سه‌ر بنه‌مای جیاوازی ڕه‌گه‌زی به‌ شێوه‌یه‌کی دڕاماتیک و خه‌فه‌تاوی ده‌نوێنێ. مانای سه‌رداگیراوی ئه‌و بۆچوونه‌ ئه‌وه‌یه‌ که‌ ئه‌و لادان و دوورکه‌وتنه‌وه‌ زمانیانه‌ له‌ به‌ر نه‌بوونی یه‌کانگیری له‌ نێوان کۆمه‌ڵگه‌ ڕه‌ش و کۆمه‌ڵگه‌ سپییه‌کان له‌ ده‌وڵه‌ته‌یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا دا ڕووده‌ده‌ن، به‌ تایبه‌تی له‌ ناوچه‌ شارییه‌کاندا.
حاڵی حازر، زمانناسانی ئه‌مریکایی له‌ سه‌ر ئه‌وه‌ ڕێک نین که‌ به‌ وردی چ ده‌قه‌ومێ. له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا،ئه‌وه‌ سه‌لماوه‌ ئه‌و گۆڕانه‌ ده‌نگیانه‌ی که‌ له‌ سیستمی واڤێلی ئاخێوه‌رانی سپی، بۆ نموونه‌، له‌ فیلادێلفیا دا ڕووده‌ده‌ن _ وه‌کوو درێژکردنه‌وه‌ی واڤێل له‌ وشه‌ی وه‌کوو write و type دا _ له‌ ئینگلیسی ئاخێوه‌رانی ڕه‌ش له‌ عه‌ینی شار دا ڕوونادا. له‌ لایه‌کی دییه‌وه‌، وێده‌چێ AAVE که‌وتبێته‌ به‌ر هێندێک گۆڕانی ڕێزمانی که‌ به‌هیچ جۆر شوێن له‌ سه‌ر له‌هجه‌گه‌له‌ سپییه‌کان ناکا. بۆ نموونه‌، به‌کارهێنانی دۆخی داهاتووی ئاکامانه‌ (future resultative ) ی
be done وێده‌چێ داهێنانێکی ڕێزمانی نوێ و هه‌تا دێ زیاتر باو بێ له‌ ئاخاوتنی ئاخێوه‌رانی جوانتری AAVE دا،
وه‌ک ئه‌و نموونه‌ی خواره‌وه‌ که‌ سرنجی زمانناسی کۆمه‌ڵایه‌تی ئه‌مریکایی ئه‌فریقایی جان باو John Baugh ی ڕاکێشا.
I’ll be done killed that motherfucker if he tries to lay a hand on my kid again.
[ئه‌من ئه‌و دایکی خۆ...یه‌ ده‌کووژم بێتوو جارێکی دیکه‌ ده‌ست له‌ منداڵی من هه‌ڵێنێته‌وه‌].



سه‌رچاوه‌ی ئه‌م وه‌رگێڕانه‌:
Sociolinguistics, An introduction to language and society, Peter Trudgill
Fourth edition , Penguin Books, 2000

لاپه‌ڕه‌ی 42 تا 60

تێبینی وه‌رگێڕ: بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و چه‌مکه‌ زمانناسیانه‌ی پرۆفێسۆر ترادگیل له‌م نووسراوه‌یه‌ دا به‌کاری هێناون باشتر بۆ خوێنه‌ره‌وه‌ی کوردی هۆگری بابه‌تی زمانناسانه‌ ڕوون ببنه‌وه‌ له‌ خواره‌وه‌ هێندێکیان به‌ که‌لک وه‌رگرتن له‌ ' شیکردنه‌وه‌ی وشه‌کانی زمانناسی کۆمه‌ڵایه‌تی ' A Glossary of Sociolinguistics ی مامۆستا ترادگیل که بنکه‌یPress Edinburgh University له‌ ساڵی 2003 بڵاوی کردووه‌ته‌وه‌ وه‌رده‌گێڕینه‌ سه‌ر زمانی کوردی

Substratum شوێندانانی سابستراتوم له‌ باری مێژووییه‌وه‌ له‌ ئاکامی پێڤاژۆی گۆڕانی زماندا سه‌رهه‌ڵده‌دا، که‌ تێیدا، کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی ئاخاوتن له‌به‌ر زمانێکی دیکه‌ ده‌ست له‌ زمانی بوومی خۆی هه‌ڵده‌گرێ، زمانێک که‌ له‌ سه‌ره‌وه‌ڕا‌ به‌ سه‌ریدا سه‌پاوه‌، واته‌ له‌ لایه‌ن کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی زۆر له‌ خۆی به‌ ده‌سته‌ڵاتر. له‌ پێڤاژۆی ئه‌و تێکه‌ڵ بوونه‌ دا ئاخێوه‌رانی زمانی سه‌ره‌تایی هێندێک له‌ خه‌سڵه‌ته‌کانی له‌ زمانی نوێ دا ده‌پارێزن بۆ نموونه‌ زۆر جار ده‌گوترێ که‌ ئینگلیسیی ئیرله‌ندی شوێندانانی سابستراتومی گه‌یلیکی ئیرله‌ندی پێوه‌ دیاره‌. دژمانای زمانناسی کۆمه‌ڵناسانه‌ی سابستراتوم، سوپرستراتوم ه‌superstratum ‌، ئه‌ویش به‌و شێوه‌یه‌یه‌ که‌ گرووپی زۆر به‌ ده‌سته‌ڵاتر گۆڕانی زمانی ده‌ئه‌زموێ، وه‌ک ئه‌و کاته‌ی که‌ ده‌ره‌به‌گه‌ به‌ده‌سته‌ڵاته‌کانی فرانکی ئاڵمانیزمانی باکووری فه‌ڕانسه‌ ده‌ستیان له‌ زمانی ئاڵمانی خۆیان هه‌ڵگرت، به‌ڵام هێنذیک شوێنپێی ئه‌و زمانه‌یان به‌سه‌ر فه‌ڕانسه‌یی مۆدێڕن دا به‌ جێ هێشت. له‌م پێوه‌ندییه‌ دا زاراوه‌یه‌کی دیکه‌ش هه‌یه‌، ئه‌ویش ئه‌د ستراتوم ه‌ adstratum ، ئه‌مه‌ش به‌ گشتی کاتێک به‌ کار ده‌بردرێ که‌ دوو ده‌سته‌ی کۆمه‌ڵگه‌ی ئاخاوتن که‌ که‌متازۆر ده‌سته‌ڵات و تواناییان وه‌ک یه‌ک وایه‌ و پێوه‌ندی له‌ گه‌ڵ یه‌کتری په‌یدا ده‌که‌ن و شوێن له‌ سه‌ر زمانی یه‌کدی ده‌که‌ن به‌ بێ ئه‌وه‌ی که‌ هیچکام له‌ زمانه‌کان بپڕووکێنه‌وه‌ و له‌ نێو بچن. ئاکامی پێڤاژۆیه‌کی ئه‌وتۆ ناوچه‌ی زمانی Linguistic areaزمان و گرووپی ئێتنیکی

Pidgin شێوه‌زاری زمانێکه‌ که‌ ئاخێوه‌ری بوومی نییه‌ و له‌ئاکامی پێوه‌ندی زمانی له‌ بارودۆخی فره‌ زمانیدا ساز ده‌بێ، و ئه‌رکی زمانێکی هاوبه‌ش ( Lingua franca ) ده‌گێڕێ. پیجنه‌کان ئه‌و جۆره‌ زمانانه‌ن که‌ له‌ زمانێکی سه‌رچاوه‌ ڕا به‌ پێڤاژۆی پیجنکردندا تێپه‌ڕێون. ده‌ره‌جه‌ی ئه‌و پیجناندنه‌ ئه‌وه‌نده‌ زۆره‌ که‌ تێگه‌یشتنی دوولایه‌نه‌ له‌ گه‌ڵ زمانی سه‌رچاوه‌ نالوێ یان یه‌کجار زۆر دژواره‌. پیجنه‌کان وه‌ک زمانی ڕۆنیشتوو وان. زۆرێک له‌ زمانانی پیجنی به‌ نێوبانگ و باش ناسراو له‌ زمانه‌ سه‌رچاوه‌ ئوڕووپاییه‌کانه‌وه‌ که‌وتوونه‌ته‌وه‌ وه‌کوو ئینگلیسی و پورتوگالی، به‌ڵام زۆر زمانی پیجنیش هه‌ن که‌ ڕیشه‌یان له‌ زمانه‌ نا ئوڕووپاییه‌کانه‌وه‌ ئاو ده‌خواته‌وه‌.


Creole زمانێکه‌ که‌ تا ڕاده‌یه‌کی زۆر که‌وتووه‌ته‌ به‌ر پیجنکردن، به‌ڵام ئه‌و ساده‌ کردنه‌وه‌ و لێ که‌مکردنه‌وانه‌ی که‌ به‌ پینجنکردنه‌وه‌ لکاون به‌ پێڤاژۆی په‌ره‌پێدان یان کرۆڵ کردندا تێ هه‌ڵهێندراونه‌وه‌، به‌ شێوه‌یه‌کی ئه‌وتۆ که‌ ئه‌و زمانه‌ کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی ئاخێوه‌ری بوومی لێ ساز بووه‌ و ده‌کرێ بۆ مه‌به‌ستگه‌لی به‌ربڵاو به‌کار بهێندرێ. ئه‌و زمانه‌ كرۆڵانه‌ی که‌ نه‌که‌توونه‌ته‌ به‌ر کڕۆڵ لێ ته‌کاندن به‌ ئاسایی ئاخێوه‌رانی زمانی سه‌رچاوه‌ لێیان تێناگه‌ن. هێندێک له‌ زمانه‌ کرۆڵه‌ هه‌ره‌ به‌ نێوبانگه‌کان بریتین له‌و کڕۆڵانه‌ی له‌ سه‌ر بنه‌مای ئینگلیسی هه‌ڵنراون وه‌کوو سرانان و سورینام، یه‌ک له‌و کڕۆڵانه‌ی که‌ له‌‌ سه‌ر بناغه‌ی زمانی فه‌ڕانسه‌یی داندراوه‌ کڕۆلی هاییتی یه‌، زمانی كڕۆلی بنه‌چه‌که‌ پورتوگالی ئی دوڕگه‌کانی که‌یپ ڤێردێ یه‌. کڕۆله‌کانیش گشتیان له‌ سه‌ر بنه‌مای زمانه‌ ئوڕووپاییه‌کان دانه‌ندراون. دیاره‌ ئه‌وه‌ باو به‌ڵام نابه‌دڵه‌ که‌ هه‌ر زمانێک ‌ زمانی دیکه‌ی زۆر تێکه‌ڵ بووبێ، شه‌قڵی کڕۆڵ ی لێبدرێ.