بادینی و کرمانجی نووسینی نه‌وزاد هرۆری
بادینی و کرمانجی
نووسینی : نه‌وزاد هرۆری
بۆ کوردیی نێوه‌ڕاست : حه‌سه‌نی قازی
کرمانجیی مه‌ڵبه‌ندی بادینان له هێندێک ڕووه‌وه له کرمانجی مه‌ڵبه‌نده‌کانی دیکه‌ی کوردستان جیاوازه. هۆی ئه‌و جیاوازییانه ده‌کرێ مێژوویی، جوگرافیایی، ئابووری، کۆمه‌ڵایه‌تی و/یان سیاسی بن؛ به‌ڵام ئه‌و وه‌ک یه‌ک نه‌بوونه‌ی که هه‌یه بۆ کرمانجی نووس و کرمانجی ئاخێوه‌ران دیارده‌ی سه‌رنجڕاکێش و کێشه‌ی جیدین.
هه‌رچه‌ند خه‌ڵک به گشتی به‌و کرمانجییه‌ی که له هه‌رێمی ڕۆژئاوای کوردستانی عێراق به کار ده‌هێندرێ ده‌ڵێن 'زاری بادینان' ، ' له‌هجه‌ی بادینان' ، یان ' بادینی ' ( به‌هدینی)، مرۆ ناتوانێ ئه‌و سنووره ئاشکرا و ناسکراوه‌ی که کرمانجی ئه‌و هه‌رێمه به ته‌واوی له کرمانجی مه‌ڵبه‌ندی دی داده‌بڕێ دیاریی بکا. ئه‌و کرمانجی ئاخێوه‌رانه، یان 'بادینییانه‌ی'، که له نزیک سنووری سوورییه و ترکییه ده‌ژین به زمانێک ده‌دوێن که زیاتر له‌و کرمانجییه نزیکه که کورده‌کانی ڕۆژئاوا و باکوور قسه‌ی پێده‌که‌ن. بۆ نموونه وشه‌ی "خۆش" و " خۆ" که له‌شاری دهۆکێ ده‌بیسترێ ، له‌و مه‌ڵبه‌ندانه دا ده‌بن به " خوه‌ش" و "خوه"، هه‌ر وه‌ها، ڕسته‌ی وه‌ک " ئه‌ز دکه‌م " ، "ئه‌ز د‌به‌‌م" و " ئه‌ز دده‌م" ی مه‌ڵبه‌ندی دهۆک ، ئامێدی و ئاکرێ له شه‌نگال و زاخۆیه ده‌بن به " ئه‌ز دکم" ، " ئه‌ز دبم" و " ئه‌ز ددم".
له‌هجه
ئه‌و خاڵه‌ی که ده‌توانێ کرمانجیی عێراقێ – کرمانجیی نووسین – به یه‌کجاری له جێی دیکه، جگه له ئێرانێ نه‌بێ، جوێ بکاته‌وه ته‌نێ ئه‌لفوبێتکه‌یه. بۆیه ئه‌و ' بادینی' یه‌ی له‌م نووسراویه‌دا شی ده‌کرێته‌وه ئه‌و کرمانجییه‌یه که له چاپه‌مه‌نی و ده‌زگای ڕاگه‌یاندنی کوردستانی عێراقێ دا به‌کار ده‌هێندرێ و 'کرمانجی' ش ئه‌و کرمانجییه‌یه که له چاپه‌مه‌نی و ده‌زگای ڕاگه‌یاندن له ده‌روه‌ی کوردستانێ به‌کار ده‌هێندرێ . مه‌به‌ست له جوێکردنه‌وه‌ی بادینی له کرمانجی له‌م شیکردنه‌وه‌یه دا ئیدیعا کردنی سه‌ربه‌خۆیی ئه‌وان نییه. بادینی به هه‌موو تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی خۆیه‌وه، له‌هجه‌یه‌ک، یان – ئه‌گه‌ر بته‌وێ – زاراوه‌یه‌کی کرمانجییه. ئامانج له‌م له‌به‌ریه‌ک ڕۆنانه خستنه به‌رچاوی چه‌ند دیارده‌ی ڕێزمانییه بۆ ئه‌وه‌ی که هه‌موو کرمانجان لێی ئاگادار بن.
له‌م نووسینه‌دا، کرمانجی و بادینی له بواری ئه‌لفوبێتکه، ده‌نگسازی، وشه‌ڕۆنان و ڕسته‌سازیدا به‌یه‌که‌وه به‌راورد ده‌کرێن.
ئه‌لفوبێتکه
زۆربه‌ی کوردان و کوردناسان ده‌زانن که زمانی کوردی به دوو ئه‌لفوبێتکه‌یان ده‌نووسرێ. هه‌ر دوو ئه‌لفوبێتکه‌که‌ش کوردین چونکوو بۆ نووسینی کوردی سازکراون. یه‌کیان ئه‌لفوبێتکه‌ی کوردیی لاتینی (ئکل) و ئه‌ویدیشیان ئه‌لفوبێتکه‌ی کوردیی عه‌ڕه‌بییه (ئکع). ئکع له عێراق و ئێرانێ به‌کار ده‌هێندرێ. ئه‌و کرمانجانه‌ی که خه‌ڵکی عێراق و ئێران نین به ئکل و بادینی به ئکع ده‌نووسن. ئه‌و دوو ئه‌لفوبێتکه‌یه له خشته‌کییه‌ک دا له‌به‌ریه‌ک ڕۆندراون، ده‌کرێ ئه‌و خشته‌یه لێره ببینی. http://www.kulturname.com/wp-content/alfabe.pdf
له‌م خشته‌یه دا چه‌ند پنکتی گرینگ ده‌رده‌که‌ون.
1- ژماره‌ی تیپه‌کانی ئکع 34 و ئی ئکل 31 ن.
2- ئه‌لفوبێتکه‌ی عه‌ڕه‌بی له 28 تیپان پێک دێ. کورده‌کانی عێراق 7 تیپیان له‌و ئه‌لفوبێتکه‌یه ده‌رهاویشتووه که به‌کاری کوردی نایه‌ن ، 13 تیپی نوێان ( 4، 6 ، 7 ، 9 ، 13 ، 18 ، 19 ، 26 ، 27 ، 30 ، 32 ، 34 و 37 له‌و خشته یه ) لێ زیاد کردووه.
3- ئه‌گه‌ر ئێمه وه‌کوو نموونه‌ی ئه‌لفوبێتکه‌ی لاتینی ستاندارد، قۆڵ له سه‌ر ئه‌لفوبێتکه‌ی ئینگلیسی بکێشین، که 26 تیپه، ئه‌وده‌می ده‌رده‌که‌وێ که میر جه‌لاده‌ت به‌درخان پێنج تیپی ( 4، 7 ، 12 ، 23 و 26 ی له خشته‌که‌دا) بۆ داهێنانی کرمانجی زیاد کردووه.
4- له ئکل دا بیستووپێنج تیپی هاوتای ئکع هه‌یه . تیپی "i"له ئکع دا نییه. شه‌ش تیپی ( 32- 37) له ئکع دا هه‌یه که هاوتای ئه‌وان له ئکل دا نییه. ئکع " î" و" y " یان و " u " و " w" له یه‌ک جوێ ناکاته‌وه.
5- ئکع هه‌ر له سه‌ره‌تاوه بۆ وڵامدانه‌وه و داوخواز و پێویستیی سۆرانی دروست کراوه. بۆ نموونه، تیپی 37 ی
( "ڵ ") بۆ نووسینی کرمانجی پێویست نییه. هه‌ر وه‌ها تیپی ژماره 10 ("هه " ) له لای سۆرانی نووسان ته‌نێ له سه‌ره‌تا و ده‌نێو وشاندا به‌کار ده‌هێندرێ، به‌ڵام له کۆتایی ئه‌واندا به‌کار ناهێندرێ چونکوو، وه‌ک ئه‌وان ده‌ڵێن، وشه‌ی که به "هه" کۆتاییان دێ له له‌هجه‌ی ئه‌واندا نین. جیاوازی له نێوان کۆنسۆنانتی پفدراو و پفنه‌دراو ( وه‌کوو / ç / له وشه‌ی " چێله‌ک " و / ç/ له وشه‌ی " چار" دا ) که له کرمانجیدا هه‌یه به تیپی ئکع نیشان نادرێ چونکوو ئه‌و جیاوازییه له سۆرانیدا نییه.
6- ئکل له سه‌ره‌تاوه بۆ نووسینی کرمانجی داهێندراوه. به‌ڵام ، ئه‌و ئه‌لفوبێتکه‌یه هه‌موو ئه‌و ده‌نگانه‌ی که له کرمانجیدا ده‌بیسرێن نانوێنێ. ده‌نگی پفدراو و پفنه‌دراو ( ئه‌وانه‌ی له پنکتی 5 دا باسیان کراوه) و /r / ی سووک و قه‌ڵه‌و له یه‌کتری جیا ناکرێنه‌وه. هه‌ر وه‌ها ، تیپ بۆ ئه‌و ده‌نگانه‌ی که له زمانه سامییه‌کانه‌وه ( وه‌کوو عه‌ڕه‌بی، ئارامی ، سوریانی) که‌وتوونه‌ته نێو کرمانجی دانه‌ندراون.
7- زۆربه‌ی تیپه‌کانی ئکع چوار شکڵیان هه‌یه. هه‌ڵبژاردنی شکڵی تیپیش به گوێره‌ی جێگای وی له وشه دا ده‌گۆڕدرێ. هێندێک له تیپه‌کان به تیپی پێش یان پاشه‌وه‌ی خۆیان ده‌نووسێن. هێندێکیشیان ته‌نێ به تێپێ پێش خۆیانه‌وه ده‌لکێن. چلۆنایه‌تی به‌یه‌که‌وه لکاندن و پێوه‌نه‌نووساندنی تێپه‌کان، جگه له دوویان نه‌بێ ( 6 و 32 له خشته‌که‌دا)، له سه‌ر بنه‌مای به‌کارهێنانی تیپه‌عه‌ڕه‌بییه‌کان هه‌ڵنراون . بۆ نموونه، ده‌بێ " ه" له ڕسته‌ی " ئه‌و فیل ه " دا به " فیل" وه بلکێ : " ئه‌و فیله"، چونکوو، به‌پێی ده‌زگای ڕێنووسی عه‌ڕه‌بی، ئه‌و تیپه، له گه‌ڵ تیپی پێش خۆی ده‌مێنێته‌وه ئه‌گه‌ر له‌و جۆره تیپانه بن که به تیپی پاش خۆیانه‌وه ده‌لکێندرێن. ڕێسای ده‌زگای ڕێنووسی عه‌ڕه‌بی له‌وه‌ی که ده نموونه‌ی ئێمه دا هه‌یه زۆر ئاڵۆزتره. ئه‌و جۆره ئاڵۆزییه ده ده‌زگای ڕێنووسی لاتینی دا نییه. تیپه‌کانی ئکلێ وه‌کوو له‌خشته‌که‌دا دیارن دوو شێوازیان هه‌یه، یان وردن یان گه‌وره. هه‌موو تیپه‌کان ده‌توانن بێنه ته‌نیشت یه‌کدی، به‌ڵام هیچکام له‌وان به تیپی پێش و پاشی خۆیانه‌وه نانووسێن.
8- ڕیزکردنی تیپه‌کانی ئکل ، له A تا Z وه ، به پێی ریز کردنی وان به لاتینی (ڕۆمی) یه و ئی ئکع شوێنی ئه‌لفوبێتکه‌ی عه‌ڕه‌بی ده‌گرێ.
9- نووسینی وشان به ئکع له لای بادینییه‌کان تێکه‌ڵ و پێکه‌ڵه. بۆ نموونه وشه‌ی " موو" ده‌کرێ به چوار شکڵان ببیندرێ، " موو"، موی" ، "مو" و " می". ئه‌و تێکه‌ڵ پێکه‌لێیه‌ش ده‌کرێ له به‌ر نه‌بوونی ستانداردی ڕێنووس په‌یدا بووبێ.
10- له به‌ر ئه‌وه‌ی له ئکع دا تیپی ورد و گه‌وره نین، نێوی که‌سان و جێیان له وشاندا جوێ ناکرێنه‌وه. ئه‌وه‌ش زۆرجاران ده‌بێته هۆی ئاڵۆزی. ئه‌و کرمانجانه‌ی که خه‌ڵکی عێراق و ئێران نین و به سیستمی ئکع نانووسن که‌میان ده‌توانن ئه‌و ده‌قانه‌ی به‌وئه‌لفوبێتکه‌یه نووسراون بخوێننه‌وه. کرمانجه‌کانی بادینان تیپی لاتینیان پێ خۆشه و تێدکۆشن خۆیان فێری نووسین به ئکل بکه‌ن. له به‌ر ئه‌وه‌ی فێری ڕێسای ڕیزبه‌ندی ئه‌لفوبێتکه‌ی عه‌ڕه‌بی بوون ، هه‌ڵه‌ی وه‌کوو نووسینی نێوی که‌سان و جێیان به تیپی ورد و گه‌وره و هتد له‌و ده‌قانه‌یدا که به ئکل ده‌یاننووسن په‌یدا ده‌بن.
ده‌نگسازی
وشه‌ی “بووک” له ده‌قی بادینیان دا ده‌کرێ وه‌ک “بووک”، “بویک” یان “بیک” ده‌رکه‌وێ. شێوه‌ی ئاوا جیاواز، ئه‌و فه‌رق وجیاوازییانه‌ی ته‌له‌فوز کردن که له ناوچه‌ی جیاواز هه‌ن نیشان ده‌ده‌ن. بۆ نموونه وشه‌ی، “bûk” له شنگالێ ، “bîk” له ئامێدی و ئاکره‌یێ و له مه‌ڵبه‌ندی به‌رواری و دهۆکێ وه‌ک“bwîk” ده‌بیسترێ. شنگالی ئه‌و وشه‌یه وه‌کوو کرمانجان ته‌له‌فوز ده‌که‌ن. هه‌ر دووک شێوه‌که‌ی دی “bwîk” و “bîk” بادینین.
Bûk
ده‌نگی [y] که له وشه‌ی “bwîk” وگه‌لێک وشه‌ی دیکه دا له بادینان وه‌ک "وی" ده‌نووسرێ، هه‌ر وه‌ها له بۆتان و حه‌کاریش بڵاوه. کرداری "bûn " له بۆتان ، و هه‌ر وه‌ها ناوچه‌ی بارزان وه‌ک"bwîn " ته‌له‌فوز ده‌کرێ. له ناوچه‌ی زاخۆیه، "bûn " ده‌بێ به"bîn "، به‌ڵام له دهۆک، ئامێدی و ئاکره‌یێ هه‌ر "bûn " ه. مرۆ ده‌توانێ به هاسانی بڵێ که دیارده‌ی ته‌له‌فوز کردنی ده‌نگی [û] وه‌ک [y ] ، یان "wî"، یان
1- ژماره‌ی تیپه‌کانی ئکع 34 و ئی ئکل 31 ن.
2- ئه‌لفوبێتکه‌ی عه‌ڕه‌بی له 28 تیپان پێک دێ. کورده‌کانی عێراق 7 تیپیان له‌و ئه‌لفوبێتکه‌یه ده‌رهاویشتووه که به‌کاری کوردی نایه‌ن ، 13 تیپی نوێان ( 4، 6 ، 7 ، 9 ، 13 ، 18 ، 19 ، 26 ، 27 ، 30 ، 32 ، 34 و 37 له‌و خشته یه ) لێ زیاد کردووه.
3- ئه‌گه‌ر ئێمه وه‌کوو نموونه‌ی ئه‌لفوبێتکه‌ی لاتینی ستاندارد، قۆڵ له سه‌ر ئه‌لفوبێتکه‌ی ئینگلیسی بکێشین، که 26 تیپه، ئه‌وده‌می ده‌رده‌که‌وێ که میر جه‌لاده‌ت به‌درخان پێنج تیپی ( 4، 7 ، 12 ، 23 و 26 ی له خشته‌که‌دا) بۆ داهێنانی کرمانجی زیاد کردووه.
4- له ئکل دا بیستووپێنج تیپی هاوتای ئکع هه‌یه . تیپی "i"له ئکع دا نییه. شه‌ش تیپی ( 32- 37) له ئکع دا هه‌یه که هاوتای ئه‌وان له ئکل دا نییه. ئکع " î" و" y " یان و " u " و " w" له یه‌ک جوێ ناکاته‌وه.
5- ئکع هه‌ر له سه‌ره‌تاوه بۆ وڵامدانه‌وه و داوخواز و پێویستیی سۆرانی دروست کراوه. بۆ نموونه، تیپی 37 ی
( "ڵ ") بۆ نووسینی کرمانجی پێویست نییه. هه‌ر وه‌ها تیپی ژماره 10 ("هه " ) له لای سۆرانی نووسان ته‌نێ له سه‌ره‌تا و ده‌نێو وشاندا به‌کار ده‌هێندرێ، به‌ڵام له کۆتایی ئه‌واندا به‌کار ناهێندرێ چونکوو، وه‌ک ئه‌وان ده‌ڵێن، وشه‌ی که به "هه" کۆتاییان دێ له له‌هجه‌ی ئه‌واندا نین. جیاوازی له نێوان کۆنسۆنانتی پفدراو و پفنه‌دراو ( وه‌کوو / ç / له وشه‌ی " چێله‌ک " و / ç/ له وشه‌ی " چار" دا ) که له کرمانجیدا هه‌یه به تیپی ئکع نیشان نادرێ چونکوو ئه‌و جیاوازییه له سۆرانیدا نییه.
6- ئکل له سه‌ره‌تاوه بۆ نووسینی کرمانجی داهێندراوه. به‌ڵام ، ئه‌و ئه‌لفوبێتکه‌یه هه‌موو ئه‌و ده‌نگانه‌ی که له کرمانجیدا ده‌بیسرێن نانوێنێ. ده‌نگی پفدراو و پفنه‌دراو ( ئه‌وانه‌ی له پنکتی 5 دا باسیان کراوه) و /r / ی سووک و قه‌ڵه‌و له یه‌کتری جیا ناکرێنه‌وه. هه‌ر وه‌ها ، تیپ بۆ ئه‌و ده‌نگانه‌ی که له زمانه سامییه‌کانه‌وه ( وه‌کوو عه‌ڕه‌بی، ئارامی ، سوریانی) که‌وتوونه‌ته نێو کرمانجی دانه‌ندراون.
7- زۆربه‌ی تیپه‌کانی ئکع چوار شکڵیان هه‌یه. هه‌ڵبژاردنی شکڵی تیپیش به گوێره‌ی جێگای وی له وشه دا ده‌گۆڕدرێ. هێندێک له تیپه‌کان به تیپی پێش یان پاشه‌وه‌ی خۆیان ده‌نووسێن. هێندێکیشیان ته‌نێ به تێپێ پێش خۆیانه‌وه ده‌لکێن. چلۆنایه‌تی به‌یه‌که‌وه لکاندن و پێوه‌نه‌نووساندنی تێپه‌کان، جگه له دوویان نه‌بێ ( 6 و 32 له خشته‌که‌دا)، له سه‌ر بنه‌مای به‌کارهێنانی تیپه‌عه‌ڕه‌بییه‌کان هه‌ڵنراون . بۆ نموونه، ده‌بێ " ه" له ڕسته‌ی " ئه‌و فیل ه " دا به " فیل" وه بلکێ : " ئه‌و فیله"، چونکوو، به‌پێی ده‌زگای ڕێنووسی عه‌ڕه‌بی، ئه‌و تیپه، له گه‌ڵ تیپی پێش خۆی ده‌مێنێته‌وه ئه‌گه‌ر له‌و جۆره تیپانه بن که به تیپی پاش خۆیانه‌وه ده‌لکێندرێن. ڕێسای ده‌زگای ڕێنووسی عه‌ڕه‌بی له‌وه‌ی که ده نموونه‌ی ئێمه دا هه‌یه زۆر ئاڵۆزتره. ئه‌و جۆره ئاڵۆزییه ده ده‌زگای ڕێنووسی لاتینی دا نییه. تیپه‌کانی ئکلێ وه‌کوو له‌خشته‌که‌دا دیارن دوو شێوازیان هه‌یه، یان وردن یان گه‌وره. هه‌موو تیپه‌کان ده‌توانن بێنه ته‌نیشت یه‌کدی، به‌ڵام هیچکام له‌وان به تیپی پێش و پاشی خۆیانه‌وه نانووسێن.
8- ڕیزکردنی تیپه‌کانی ئکل ، له A تا Z وه ، به پێی ریز کردنی وان به لاتینی (ڕۆمی) یه و ئی ئکع شوێنی ئه‌لفوبێتکه‌ی عه‌ڕه‌بی ده‌گرێ.
9- نووسینی وشان به ئکع له لای بادینییه‌کان تێکه‌ڵ و پێکه‌ڵه. بۆ نموونه وشه‌ی " موو" ده‌کرێ به چوار شکڵان ببیندرێ، " موو"، موی" ، "مو" و " می". ئه‌و تێکه‌ڵ پێکه‌لێیه‌ش ده‌کرێ له به‌ر نه‌بوونی ستانداردی ڕێنووس په‌یدا بووبێ.
10- له به‌ر ئه‌وه‌ی له ئکع دا تیپی ورد و گه‌وره نین، نێوی که‌سان و جێیان له وشاندا جوێ ناکرێنه‌وه. ئه‌وه‌ش زۆرجاران ده‌بێته هۆی ئاڵۆزی. ئه‌و کرمانجانه‌ی که خه‌ڵکی عێراق و ئێران نین و به سیستمی ئکع نانووسن که‌میان ده‌توانن ئه‌و ده‌قانه‌ی به‌وئه‌لفوبێتکه‌یه نووسراون بخوێننه‌وه. کرمانجه‌کانی بادینان تیپی لاتینیان پێ خۆشه و تێدکۆشن خۆیان فێری نووسین به ئکل بکه‌ن. له به‌ر ئه‌وه‌ی فێری ڕێسای ڕیزبه‌ندی ئه‌لفوبێتکه‌ی عه‌ڕه‌بی بوون ، هه‌ڵه‌ی وه‌کوو نووسینی نێوی که‌سان و جێیان به تیپی ورد و گه‌وره و هتد له‌و ده‌قانه‌یدا که به ئکل ده‌یاننووسن په‌یدا ده‌بن.
ده‌نگسازی
وشه‌ی “بووک” له ده‌قی بادینیان دا ده‌کرێ وه‌ک “بووک”، “بویک” یان “بیک” ده‌رکه‌وێ. شێوه‌ی ئاوا جیاواز، ئه‌و فه‌رق وجیاوازییانه‌ی ته‌له‌فوز کردن که له ناوچه‌ی جیاواز هه‌ن نیشان ده‌ده‌ن. بۆ نموونه وشه‌ی، “bûk” له شنگالێ ، “bîk” له ئامێدی و ئاکره‌یێ و له مه‌ڵبه‌ندی به‌رواری و دهۆکێ وه‌ک“bwîk” ده‌بیسترێ. شنگالی ئه‌و وشه‌یه وه‌کوو کرمانجان ته‌له‌فوز ده‌که‌ن. هه‌ر دووک شێوه‌که‌ی دی “bwîk” و “bîk” بادینین.
Bûk
ده‌نگی [y] که له وشه‌ی “bwîk” وگه‌لێک وشه‌ی دیکه دا له بادینان وه‌ک "وی" ده‌نووسرێ، هه‌ر وه‌ها له بۆتان و حه‌کاریش بڵاوه. کرداری "bûn " له بۆتان ، و هه‌ر وه‌ها ناوچه‌ی بارزان وه‌ک"bwîn " ته‌له‌فوز ده‌کرێ. له ناوچه‌ی زاخۆیه، "bûn " ده‌بێ به"bîn "، به‌ڵام له دهۆک، ئامێدی و ئاکره‌یێ هه‌ر "bûn " ه. مرۆ ده‌توانێ به هاسانی بڵێ که دیارده‌ی ته‌له‌فوز کردنی ده‌نگی [û] وه‌ک [y ] ، یان "wî"، یان
[î] هه‌رێمییه له به‌ر ئه‌وه‌ی زۆربه‌ی کرمانجان – و سۆرانیش له گه‌ڵ وان - ئه‌و ده‌نگه ناگۆڕن
Bûn
دیفتۆنگی (جووت واڤێل) [uî ] ، [ ue ] و [ ua ] پاش ده‌نگی [x ] که جه‌لاده‌ت به‌درخان وه‌ک "wî"، "we" و "wa " نووسیونی له هێندێک ناوچه‌ی بادینان مۆنۆفتۆنگن. [uî ] له وشه‌ی وه‌کوو
Bûn
دیفتۆنگی (جووت واڤێل) [uî ] ، [ ue ] و [ ua ] پاش ده‌نگی [x ] که جه‌لاده‌ت به‌درخان وه‌ک "wî"، "we" و "wa " نووسیونی له هێندێک ناوچه‌ی بادینان مۆنۆفتۆنگن. [uî ] له وشه‌ی وه‌کوو
"xwîn " و xwîşk” له ئامێدی و ئاکره‌یێ ده‌بێ به [î]، واته “xîn” و “xîşk”. له گه‌لێک ناوچه‌ی بادینان، [ua] ده‌بێته [a ]. بۆ نموونه، "xwastin " ، " xwarin " و
" xwandin " ده‌بن به " xastin " ، " xarin " و " xandin" دیفتۆنگی [ ue] له وشه‌ی " xwe" ، " xweş " و "! bixwe " له دهۆک و ئامێدی و له ناوچه‌ی ڕۆژهه‌ڵاتی ئه‌واندا وه‌کوو [o] ، واته" xo"، xoş " و " bixo! " ته‌له‌فوز ده‌کرێ.
xwe
ئه‌و [ o] یه‌ی که له " xo " و " xoş " دا هه‌یه وه‌ک [û] ته‌له‌فوز ده‌کرێ. ئه‌و [ o ] یه‌ی له وشه‌ی " got "، " roj " ، " moz " ، " kor(e) "، "şol " و هتد دا هه‌یه دیسان "وو" یه. له لایه‌کی دیکه‌وه [a ] ی دهۆکیان له‌و [ a ] یانه‌ی له دمی کرمانجی دییه‌وه ده‌رده‌که‌وێ " ئه‌ستوورتر" ه و [ k ] ی خه‌ڵکی ئامێدیێ به یارمه‌تی پاشی زمان نه‌ک پشتی زمان ته‌له‌فوز ده‌کرێ.
هێندێک جیاوازیش له نێوان بادینی و کرمانجیدا هه‌یه که به‌شێوه‌یه‌کی ناسیستیماتیک ده‌رده‌که‌ون. بۆ نموونه، گۆڕینی ده‌نگی واڤێل یان کۆنسۆنانت یان جێ گۆڕکێی ده‌نگان له وشاندا بوونه هۆی ئه‌وه‌ی جیاوازی په‌یدا بن. له‌م نموونانه بڕوانه!
a) گۆڕینی واڤێل: بادینی " له‌ش"، کرمانجی " لاش"؛ بادینی " ته‌شت " ، کرمانجی " تاشت (ێ)"
b) گۆڕینی کۆنسۆنانت : بادینی " باب " ، کرمانجی " باڤ"؛ بادینی " برسی"، کرمانجی " برچی "
c) جێگۆڕکێی ده‌نگان: بادینی " به‌فر"، کرمانجی " به‌رف" ، بادینی "gunhe"، کرمانجی " guneh"
هۆی جیاوازیی ده‌نگسازی له هێندێک وشه‌ی خوازراوه دا ده‌گڕێته‌وه سه‌ر ته‌له‌فوز کردنی ئه‌و وشانه له‌و زمانه‌ی لێی وه‌رگیراوه. زۆربه‌ی بادینییان، وشه‌ی ڕۆژئاوایی به پێی ته‌له‌فوزی ئینگلیسی ده‌رده‌بڕن و کرمانجه‌کانی ترکییه و سوورییه شێوه‌ی فه‌ڕانسه‌یی به‌کارده‌هێنن. بۆ نموونه، بادینی ده‌ڵێن " دجیتال" و " سه‌ته‌لایت"، به‌ڵام کرمانجان ده‌ڵێن " دژیتال" و " ساته‌لیت".
ناو
له کوردیدا، دوو کاتاگۆری ڕێزمانی هه‌ن که هه‌میشه به ناو به‌ستراونه‌ته‌وه. یه‌کیان ژماره - " مێژه‌ر" به پێی کوته‌ی جه‌لاده‌ت به‌درخان- و ئه‌ویدیش جینس ه . ناو یان تاکه یان کۆ. یان نێره یان مێ . ژماره‌ی ناو و جینسییه‌تی به یارمه‌تی هێندێک نیشانه‌یان – یان پاشگران – ده‌رده‌که‌وێ. ئه‌و پاشگره یان به‌و ناوه‌وه ده‌ڵکێ که گه‌ردان ده‌کرێ یان ئیزافه‌ی دێته سه‌ری، یان له کرداران زیاد ده‌کرێ: له‌م نموونه‌یه بڕوانه :
پۆلیسێ کال نکاره دزان بگره
ناوی " پۆلیس" له دۆخی ئیزافه دایه و پرتکه‌ی "ێ" ی لێ زیاد کراوه. ئه‌م پرتکه‌یه دیاری ده‌کا که " پۆلیس" تاک و نێره. ناوی " دز" گه‌ردان کراوه و به پرتکه‌ی کۆی " – ان" کۆتایی دێ. ئه‌و پرتکه " ه" یه‌ی که له ڕیشه‌ی کرداری " کارین" و ڕیشه‌ی وشه‌ی " گرتن" ێ زیاد کراوه تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی ناوی " پۆلیس" ده‌ستنیشان ده‌کا و دیاری ده‌کا که "پۆلیس" تاکه و که‌سی سێیه‌مه ( واته ، نه " ئه‌ز"، نه " تو" به‌ڵکوو " ئه‌و" ه ). ئه‌و پاشگرانه‌ی له کرداران زیاد ده‌بن له بابه‌تی کرداران دا باسیان لێوه ده‌که‌ین.
له هێندێک دۆخ دا، ئه‌و پاشگرانه‌ی له ناوان زیاد ده‌بن له کرمانجی و بادینی دا وه‌کوو یه‌ک نین. له بادینی دا، ناوی نێری تاک، له دۆخی گه‌ردان کردن دا به پاشگری " î- " گه‌ردان ده‌کرێ. ده کرمانجی دا، ئه‌و ناوه جارجار به "î – " و جار جاریش به گۆڕینی واڤێل گه‌ردان ده‌کرێ یان هه‌ر هیچ گه‌ردان ناکرێ. بڕوانه ئه‌م نموونانه‌ی خواره‌وه
بادینی : ئه‌و شڤانی دبینت
xwe
ئه‌و [ o] یه‌ی که له " xo " و " xoş " دا هه‌یه وه‌ک [û] ته‌له‌فوز ده‌کرێ. ئه‌و [ o ] یه‌ی له وشه‌ی " got "، " roj " ، " moz " ، " kor(e) "، "şol " و هتد دا هه‌یه دیسان "وو" یه. له لایه‌کی دیکه‌وه [a ] ی دهۆکیان له‌و [ a ] یانه‌ی له دمی کرمانجی دییه‌وه ده‌رده‌که‌وێ " ئه‌ستوورتر" ه و [ k ] ی خه‌ڵکی ئامێدیێ به یارمه‌تی پاشی زمان نه‌ک پشتی زمان ته‌له‌فوز ده‌کرێ.
هێندێک جیاوازیش له نێوان بادینی و کرمانجیدا هه‌یه که به‌شێوه‌یه‌کی ناسیستیماتیک ده‌رده‌که‌ون. بۆ نموونه، گۆڕینی ده‌نگی واڤێل یان کۆنسۆنانت یان جێ گۆڕکێی ده‌نگان له وشاندا بوونه هۆی ئه‌وه‌ی جیاوازی په‌یدا بن. له‌م نموونانه بڕوانه!
a) گۆڕینی واڤێل: بادینی " له‌ش"، کرمانجی " لاش"؛ بادینی " ته‌شت " ، کرمانجی " تاشت (ێ)"
b) گۆڕینی کۆنسۆنانت : بادینی " باب " ، کرمانجی " باڤ"؛ بادینی " برسی"، کرمانجی " برچی "
c) جێگۆڕکێی ده‌نگان: بادینی " به‌فر"، کرمانجی " به‌رف" ، بادینی "gunhe"، کرمانجی " guneh"
هۆی جیاوازیی ده‌نگسازی له هێندێک وشه‌ی خوازراوه دا ده‌گڕێته‌وه سه‌ر ته‌له‌فوز کردنی ئه‌و وشانه له‌و زمانه‌ی لێی وه‌رگیراوه. زۆربه‌ی بادینییان، وشه‌ی ڕۆژئاوایی به پێی ته‌له‌فوزی ئینگلیسی ده‌رده‌بڕن و کرمانجه‌کانی ترکییه و سوورییه شێوه‌ی فه‌ڕانسه‌یی به‌کارده‌هێنن. بۆ نموونه، بادینی ده‌ڵێن " دجیتال" و " سه‌ته‌لایت"، به‌ڵام کرمانجان ده‌ڵێن " دژیتال" و " ساته‌لیت".
ناو
له کوردیدا، دوو کاتاگۆری ڕێزمانی هه‌ن که هه‌میشه به ناو به‌ستراونه‌ته‌وه. یه‌کیان ژماره - " مێژه‌ر" به پێی کوته‌ی جه‌لاده‌ت به‌درخان- و ئه‌ویدیش جینس ه . ناو یان تاکه یان کۆ. یان نێره یان مێ . ژماره‌ی ناو و جینسییه‌تی به یارمه‌تی هێندێک نیشانه‌یان – یان پاشگران – ده‌رده‌که‌وێ. ئه‌و پاشگره یان به‌و ناوه‌وه ده‌ڵکێ که گه‌ردان ده‌کرێ یان ئیزافه‌ی دێته سه‌ری، یان له کرداران زیاد ده‌کرێ: له‌م نموونه‌یه بڕوانه :
پۆلیسێ کال نکاره دزان بگره
ناوی " پۆلیس" له دۆخی ئیزافه دایه و پرتکه‌ی "ێ" ی لێ زیاد کراوه. ئه‌م پرتکه‌یه دیاری ده‌کا که " پۆلیس" تاک و نێره. ناوی " دز" گه‌ردان کراوه و به پرتکه‌ی کۆی " – ان" کۆتایی دێ. ئه‌و پرتکه " ه" یه‌ی که له ڕیشه‌ی کرداری " کارین" و ڕیشه‌ی وشه‌ی " گرتن" ێ زیاد کراوه تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی ناوی " پۆلیس" ده‌ستنیشان ده‌کا و دیاری ده‌کا که "پۆلیس" تاکه و که‌سی سێیه‌مه ( واته ، نه " ئه‌ز"، نه " تو" به‌ڵکوو " ئه‌و" ه ). ئه‌و پاشگرانه‌ی له کرداران زیاد ده‌بن له بابه‌تی کرداران دا باسیان لێوه ده‌که‌ین.
له هێندێک دۆخ دا، ئه‌و پاشگرانه‌ی له ناوان زیاد ده‌بن له کرمانجی و بادینی دا وه‌کوو یه‌ک نین. له بادینی دا، ناوی نێری تاک، له دۆخی گه‌ردان کردن دا به پاشگری " î- " گه‌ردان ده‌کرێ. ده کرمانجی دا، ئه‌و ناوه جارجار به "î – " و جار جاریش به گۆڕینی واڤێل گه‌ردان ده‌کرێ یان هه‌ر هیچ گه‌ردان ناکرێ. بڕوانه ئه‌م نموونانه‌ی خواره‌وه
بادینی : ئه‌و شڤانی دبینت
کرمانجی :ئه‌و شڤان/شڤێن/ شڤانی دبینه
بادینی:شڤانی ئه‌و دیت
بادینی:شڤانی ئه‌و دیت
کرمانجی: شڤان/شڤێن/شڤانی ئه‌و دیت
بادینی:ئه‌و ژ شڤانی دوور که‌ت
بادینی:ئه‌و ژ شڤانی دوور که‌ت
کرمانجی :ئه‌و ژ شڤان/شڤێن/ شڤانی (bi) دوور که‌ت
بادینی : نانێ شڤانی
بادینی : نانێ شڤانی
کرمانجی: نانێ شڤان/شڤێن/شڤانی
بادینی:ڤی شڤانی
بادینی:ڤی شڤانی
کرمانجی: ڤی شڤانی
گه‌ردان کردن
ئه‌م نموونه‌ی دوایی ده‌ری ده‌خا که له فره‌یزی هێمایی دا کرمانجی وه‌کوو بادینی له گه‌ڵ گه‌ردانکردنی ناوی نێر ده‌گونجێ و ئه‌و به "î – " گه‌ردان ده‌کا. کرمانجی و بادینی له گه‌ردانکردنی ناوی نیری تاک و نادیار، گه‌ردانکردنی ناوی مێی تاک و گه‌ردانکرنی ناوی کۆ وه‌ک یه‌ک وان و ئه‌وان به " ێ – " و " ا(ن)- " گه‌ردان ده‌که‌ن. نموونه:
بادینی:ئه‌و شڤانه‌کی دبینت
گه‌ردان کردن
ئه‌م نموونه‌ی دوایی ده‌ری ده‌خا که له فره‌یزی هێمایی دا کرمانجی وه‌کوو بادینی له گه‌ڵ گه‌ردانکردنی ناوی نێر ده‌گونجێ و ئه‌و به "î – " گه‌ردان ده‌کا. کرمانجی و بادینی له گه‌ردانکردنی ناوی نیری تاک و نادیار، گه‌ردانکردنی ناوی مێی تاک و گه‌ردانکرنی ناوی کۆ وه‌ک یه‌ک وان و ئه‌وان به " ێ – " و " ا(ن)- " گه‌ردان ده‌که‌ن. نموونه:
بادینی:ئه‌و شڤانه‌کی دبینت
کرمانجی: ئه‌و شڤانه‌کی دبینه
بادینی:کچکێ ئه‌و دیت
بادینی:کچکێ ئه‌و دیت
کرمانجی :که‌چکێ ئه‌و دیت
بادینی:کچکه‌کێ ئه‌و دیت
بادینی:کچکه‌کێ ئه‌و دیت
کرمانجی: که‌چکه‌کێ ئه‌و دیت
بادینی: شڤانا(ن) بێری دیتن
بادینی: شڤانا(ن) بێری دیتن
کرمانجی : شڤانا(ن) بێری دیتن
به‌ڵام له دۆخی ئیزافه ، جیاوازی له نێوان بادینی و کرمانجی دا زیده‌ترن. له‌و دۆخه دا ناو به‌پێی ژماره و جینس پاشگری جیاواز وه‌رده‌گرن. جیاوازی له هه‌موان ئاشکراتر له پاشگری ناوی کۆ و ناوی تاکی نادیار دا ده‌رده‌که‌ون. له‌م نموونانه بڕوانه:
کاتێک ناو تاک و دیار بێ
بادینی : کورێ ژیر
به‌ڵام له دۆخی ئیزافه ، جیاوازی له نێوان بادینی و کرمانجی دا زیده‌ترن. له‌و دۆخه دا ناو به‌پێی ژماره و جینس پاشگری جیاواز وه‌رده‌گرن. جیاوازی له هه‌موان ئاشکراتر له پاشگری ناوی کۆ و ناوی تاکی نادیار دا ده‌رده‌که‌ون. له‌م نموونانه بڕوانه:
کاتێک ناو تاک و دیار بێ
بادینی : کورێ ژیر
کرمانجی : کورێ ژیر
بادینی :کچا ژیر
بادینی :کچا ژیر
کرمانجی :که‌چا ژیر
کاتێک ناو تاک و نادیار بێ
بادینی:کوره‌کێ ژیر
کاتێک ناو تاک و نادیار بێ
بادینی:کوره‌کێ ژیر
کرمانجی : کوره‌کی ژیر
بادێنی :کچه‌کا ژیر
بادێنی :کچه‌کا ژیر
کرمانجی : که‌چه‌که ژیر
کاتێک ناو کۆ بێ
کاتێک ناو کۆ بێ
بادینی :کورێت ژیر
کرمانجی :کورێن ژیر
بادینی :کچێت ژیر
بادینی :کچێت ژیر
کرمانجی: که‌چێن ژیر
وه‌ک ده‌بینی، ئه‌و نیشانه‌ی ئیزافه‌ی که له ناوی تاک دا له فره‌یزی بادینی زێده ده‌کرێن، ناوه‌کان دیار یان نادیار بن، وه‌کوو خۆیان ده‌مێننه‌وه. به‌ڵام، نادیار کردنی ناوی تاک له دۆخی ئیزافه دا له فره‌یزی کرمانجی دا نیشانه‌ی جیاواز له وانه هه‌ڵده‌بژێرێ که له ناوی تاکی دیارزێده ده‌کرێن. ئه‌و تێئۆرییه‌ی که ده‌ڵێ ڕیشه‌ی فۆرمی ئیزافه‌ی ناوی کۆ
وه‌ک ده‌بینی، ئه‌و نیشانه‌ی ئیزافه‌ی که له ناوی تاک دا له فره‌یزی بادینی زێده ده‌کرێن، ناوه‌کان دیار یان نادیار بن، وه‌کوو خۆیان ده‌مێننه‌وه. به‌ڵام، نادیار کردنی ناوی تاک له دۆخی ئیزافه دا له فره‌یزی کرمانجی دا نیشانه‌ی جیاواز له وانه هه‌ڵده‌بژێرێ که له ناوی تاکی دیارزێده ده‌کرێن. ئه‌و تێئۆرییه‌ی که ده‌ڵێ ڕیشه‌ی فۆرمی ئیزافه‌ی ناوی کۆ
" – ێت" و " – ێن" سه‌رچاوه‌یان هه‌ر یه‌که - چ دروست یان هه‌ڵه‌ش بێ، هه‌ر کام له بادینی و کرمانجی فۆرمێکی جیاوازیان بۆخۆیان هه‌ڵبژاردووه. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا که به‌کارهێنانی " – ێن" له چاپه‌مه‌نی و مێدیای بادینان دا زیاتریش ده‌بێ، هێشتا " - ێت " پارێزیش هه‌ر هه‌ن.
وه‌ک ده‌بینی جینسی ناو له دۆخی کۆ دا ده‌رناکه‌وێ. واته، پاشگری کۆ پێمان ناڵێن ناوه‌که نێره یان مێ یه. ته‌نێ ناوی تاکی گه‌ردانکراو یان ئه‌وه‌ی له دۆخی ئیزافه دا جینسییه‌تی خۆی ئاشکرا کردووه به ڕێگه‌ی پاشگری گه‌ردانکردن و ئیزافه ئه‌وه ده‌رده‌خا. جینسییه‌تدان به ناو له بادینی و کرمانجی دا بابه‌تی به‌شی دواتره.
جینس
جینس کاتاگۆرییه‌که که ڕێزمان به‌ڕیگه‌ی ویدا ناو ( یان جێناو) ده‌کاته نێر یان مێ. جگه له‌و ناوانه‌ی که مرۆ ده‌توانێ هه‌م بۆ نێر و هه‌م بۆ مێ به‌کاری بهێنێ، وه‌کوو " دۆست"، " مامۆستا"، " شاگرد" و هتاد. جینس له کرمانجیدا شێوه‌یه‌کی فه‌رهه‌نگییه. به کوتنێکی دی، هه‌موو ناوێک ده ڕیشه‌ی خۆیدا جینسی هه‌یه. فۆرمی ناو زۆرجاران جینسی وی ده‌رناخا.جگه له چاوگی کرداران ، وه‌کوو "زانین"، " خوارن" ، "دیتن" و هتاد. که هه‌میشه مێن، ناو- به گشتی – نیشانه‌ی نێرێتی یان مێیێتی خۆی له پێکهاته‌ی خۆیدا دیاری نا‌کا. بۆ نموونه ده‌نگه‌کانی / س/ ، / ێ / و/ڤ/ که وشه‌ی "سێڤ"ی پێک ده‌هێنن هیچ ڕووی جینس نیشان ناده‌ن، به‌ڵام ، له به‌ر هۆیه‌ک له هۆیان، ئه‌و وشه‌یه جینسی مێی وه‌رگرتووه.
هێندێک ناو جینسی خۆیان له خۆڕست وه‌رده‌گرن. بۆ نموونه جینسی ئه‌و ناوانه‌ی پێوه‌ندی به مرۆڤ و ئاژه‌ڵی ماڵی و گه‌وره‌وه په‌یدا ده‌که‌ن – وه‌ک مه‌ڕ و هتاد. به‌پێی نێرێتی و مێیێتی خۆڕسکی وان ده‌زاندرێ. جینسی وشه‌گه‌لی "مێر"، " کور" و " دیک" نێره له به‌ر ئه‌وه‌ی که خاوه‌نی ئه‌و ناوانه له خۆڕست دا نێرن. هه‌ر وه‌ها ئه‌وانه‌ی که له خۆڕست دا مێن، وه‌کوو "ژن"، " که‌چ" و " مریشک" جینسی مێیان هه‌یه. به‌ڵام ، جینسییه‌تی زۆربه‌ی ناوان به‌پێی ڕێسایه‌کی سیستیماتیک نییه. وشه‌ی " زگ" نێره و وشه‌ی " پشت " مێ یه ، له گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا که هه‌ر دووکیان ناوی پارچه‌ی یه‌ک له‌شن. وشه‌ی " با" نێر و " باهۆز" مێ یه ، ئه‌گه‌رچی هه‌ردووکیان ناوی هه‌وایی ن. دوور نییه ئه‌و شێوه جێنس پێدانه له قۆناخێک له قۆناخه‌کانی زمانی کوردی دا بناخه‌یه‌کیان هه‌بووبێ، به‌ڵام ئه‌مڕۆ بۆ ئێمه ئه‌وه‌نده‌ش شیاوی لێ تێگه‌یشتن نین.
جینس پێدان به ناوان له بادینی و کرمانجیدا هه‌میشه وه‌کوو یه‌ک نین. وشه‌ی وه‌کوو " سینگ" ، " قه‌له‌م"،
وه‌ک ده‌بینی جینسی ناو له دۆخی کۆ دا ده‌رناکه‌وێ. واته، پاشگری کۆ پێمان ناڵێن ناوه‌که نێره یان مێ یه. ته‌نێ ناوی تاکی گه‌ردانکراو یان ئه‌وه‌ی له دۆخی ئیزافه دا جینسییه‌تی خۆی ئاشکرا کردووه به ڕێگه‌ی پاشگری گه‌ردانکردن و ئیزافه ئه‌وه ده‌رده‌خا. جینسییه‌تدان به ناو له بادینی و کرمانجی دا بابه‌تی به‌شی دواتره.
جینس
جینس کاتاگۆرییه‌که که ڕێزمان به‌ڕیگه‌ی ویدا ناو ( یان جێناو) ده‌کاته نێر یان مێ. جگه له‌و ناوانه‌ی که مرۆ ده‌توانێ هه‌م بۆ نێر و هه‌م بۆ مێ به‌کاری بهێنێ، وه‌کوو " دۆست"، " مامۆستا"، " شاگرد" و هتاد. جینس له کرمانجیدا شێوه‌یه‌کی فه‌رهه‌نگییه. به کوتنێکی دی، هه‌موو ناوێک ده ڕیشه‌ی خۆیدا جینسی هه‌یه. فۆرمی ناو زۆرجاران جینسی وی ده‌رناخا.جگه له چاوگی کرداران ، وه‌کوو "زانین"، " خوارن" ، "دیتن" و هتاد. که هه‌میشه مێن، ناو- به گشتی – نیشانه‌ی نێرێتی یان مێیێتی خۆی له پێکهاته‌ی خۆیدا دیاری نا‌کا. بۆ نموونه ده‌نگه‌کانی / س/ ، / ێ / و/ڤ/ که وشه‌ی "سێڤ"ی پێک ده‌هێنن هیچ ڕووی جینس نیشان ناده‌ن، به‌ڵام ، له به‌ر هۆیه‌ک له هۆیان، ئه‌و وشه‌یه جینسی مێی وه‌رگرتووه.
هێندێک ناو جینسی خۆیان له خۆڕست وه‌رده‌گرن. بۆ نموونه جینسی ئه‌و ناوانه‌ی پێوه‌ندی به مرۆڤ و ئاژه‌ڵی ماڵی و گه‌وره‌وه په‌یدا ده‌که‌ن – وه‌ک مه‌ڕ و هتاد. به‌پێی نێرێتی و مێیێتی خۆڕسکی وان ده‌زاندرێ. جینسی وشه‌گه‌لی "مێر"، " کور" و " دیک" نێره له به‌ر ئه‌وه‌ی که خاوه‌نی ئه‌و ناوانه له خۆڕست دا نێرن. هه‌ر وه‌ها ئه‌وانه‌ی که له خۆڕست دا مێن، وه‌کوو "ژن"، " که‌چ" و " مریشک" جینسی مێیان هه‌یه. به‌ڵام ، جینسییه‌تی زۆربه‌ی ناوان به‌پێی ڕێسایه‌کی سیستیماتیک نییه. وشه‌ی " زگ" نێره و وشه‌ی " پشت " مێ یه ، له گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا که هه‌ر دووکیان ناوی پارچه‌ی یه‌ک له‌شن. وشه‌ی " با" نێر و " باهۆز" مێ یه ، ئه‌گه‌رچی هه‌ردووکیان ناوی هه‌وایی ن. دوور نییه ئه‌و شێوه جێنس پێدانه له قۆناخێک له قۆناخه‌کانی زمانی کوردی دا بناخه‌یه‌کیان هه‌بووبێ، به‌ڵام ئه‌مڕۆ بۆ ئێمه ئه‌وه‌نده‌ش شیاوی لێ تێگه‌یشتن نین.
جینس پێدان به ناوان له بادینی و کرمانجیدا هه‌میشه وه‌کوو یه‌ک نین. وشه‌ی وه‌کوو " سینگ" ، " قه‌له‌م"،
" سه‌بر" و " ده‌م" له بادینیدا نێرن، به‌ڵام هه‌مان وشه له کرمانجیدا مێن. نێوی ئه‌و پارچه‌یه‌ی له‌ش که مرۆ نه‌فه‌سی پێ ده‌کێشێ له بادینی دا " دفن" ه و جینسی مێ یه. نێوی هه‌مان پارچه له کرمانجیدا " پۆز" ه و جینسی نێره.
جیاوازی له نێو ئه‌و وشه‌گه‌له‌شدا که له زمانه ئوڕووپاییه‌کانه‌وه خوازراونه‌ته‌وه ده‌بیندرێ. بۆ نموونه، وشه‌ی
جیاوازی له نێو ئه‌و وشه‌گه‌له‌شدا که له زمانه ئوڕووپاییه‌کانه‌وه خوازراونه‌ته‌وه ده‌بیندرێ. بۆ نموونه، وشه‌ی
" سیسته‌م " و " کامپیوتر" و " قه‌نات (کاناڵ)" له بادینیدا نێرن ، به‌ڵام ئه‌وان ده کرمانجیدا مێن. وا هه‌یه کاتێک بادینی وشه‌ی به بنه‌چه‌که ئوڕووپایی له شوێن وشه‌ی عه‌ڕه‌بی داده‌نێن ، جینسی وشه عه‌ڕه‌بییه‌کان بده‌ن به‌و وشانه. بۆ نموونه ، وشه‌ی " سیسته‌م" له جیاتی وشه‌ی عه‌ڕه‌بی " نیزام" به کار ده‌بردرێ. له به‌ر ئه‌وه‌ی " نیزام"ی عه‌ڕه‌بی نێره ، " سیسته‌م" یش ، به پێی ته‌خمین ، ده‌بێته نێر. به‌ڵام، ئه‌و تێئۆرییه له‌گه‌ڵ هه‌موو وشه‌یه‌کی بێگانه ناگونجێ. له گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا که وشه‌ی وه‌کوو " تێلێڤیزیۆن"، " ته‌له‌فۆن" و زۆر وشه‌ی دیکه ده عه‌ڕه‌بیدا نێرن ، ئه‌وان له بادینی و کرمانجیدا به‌گشتی، مێن.
بابه‌تی ژماره و جینسی ناو له بادینی و کرمانجیدا له‌م خشته‌یه‌ی خواره‌وه دا نیشان دراوه
جینس
Yekhejmar = تاک
Pirhejmar = کۆ
Binavkirî = دیار ( بێ " –ek " )
nibinavkirî ( به " –ek" وه )
تێبینی : هێندێک که‌س لایان وایه که جینساندنی ناوان ده کرمانجیدا به قاعیده‌یه. ئه‌وانه‌ی ده‌یانه‌وێ بۆچوونی ئه‌وان بخوێننه‌وه بڵا ته‌ماشای کاره‌کانی جه‌لاده‌ت به‌درخان، سادق به‌هائه‌دین ئامێدی و که‌چا کورد بکه‌ن.
ئه‌گه‌ر ئێمه له سه‌ر ئه‌وه ڕێک بین که چاوگ شێوه‌ی بناخه‌یی کرداره و ئه‌و شێوه‌یه به " ن" کۆتایی دێ، ده‌توانین هه‌موو شێوه‌کانی دیکه‌ی کردار له‌وی دروست بکه‌ین. بڕوانه:
ڕه‌ڤاندن ( چاوگ) ی ڕه‌ڤاند ( بنیچه)ی ڕه‌ڤین ( ریشه) یه
بارین ( چاوگ)ی باری ( بنیچه)ی بار (ڕیشه) یه
خواستن (چاوگ)ی خواست ( بنیچه)ی خواز ( ڕیشه) یه
چوون ( چاوگ)ی (چوو) ( بنیچه)ی چ ( ڕیشه) یه
به‌گشتی، مرۆ بنیچه‌ی کردار ده ڕستانه دا که باسی ڕووداوی ڕابردوو ده‌که‌ن به‌کار ده‌هێنێ و ڕیشه‌ی کرداریش بۆ دیارکردنی ڕووداوی که ده‌قه‌ومن یان ئه‌وه‌ی له دابێدا ده‌قه‌ومن به‌کار ده‌هێنێ. نه بنیچه‌ی کردار و نه ڕیشه‌ی وی ده ڕسته دا به شێوه‌ی سه‌ربه‌خۆ به‌کار ناهێندرێن، چونکوو بۆ دیاریکردنی پێوه‌ندی کردار به به‌شه‌کانی دیکه‌ی ڕسته‌وه هه‌میشه گرێک (affix ) له کردار زیاد ده‌کرێ. با ئه‌و گره به " کردارلکێن" نێو بنێین. هه‌ر وه‌ها ، ئه‌و گرانه‌ش که له ڕسته دا ده‌رده‌که‌ون له کردار زیاد ده‌کرێن. بڕوانه ئه‌م نموونانه‌ی خواره‌وه!
1- ئه‌ز دێ وێ ب – ره‌ڤین – م
2 -وان باپیرێ خوه نه - دیت - 0 – بوو
3-ئه‌و د – چ – ه دبستانێ
4-باران باری
( نیشانه‌ی oده‌ڵێ گری " سیفر" له چاوگی کردار زیاد کراوه و ئه‌ویش لێره‌دا کردارلکێنه)
کردارلکێن سه‌باره‌ت به بکه‌ر یان به‌رکاری ڕسته زانیاریمان ده‌داتێ. بۆ نموونه، " – م " له ڕسته‌ی یه‌که‌می سه‌ره‌وه دا دیاری ده‌کا که بکه‌ری ڕسته‌که که‌سی یه‌که‌م و تاکه. سیفری سه‌ر کرداری " دیتبوو" له ڕسته‌ی دووه‌مدا ده‌ری ده‌خا که به‌رکاری ڕسته‌که که‌سی سێیه‌م و تاکه. له‌و باره‌یه‌وه هێندێک جیاوازی له نێوان بادینی و کرمانجیدا هه‌یه.
کردارلکێن
1، 2 و 3 که‌سی یه‌که‌م، دووه‌م و سێیه‌من.
بابه‌تی ژماره و جینسی ناو له بادینی و کرمانجیدا له‌م خشته‌یه‌ی خواره‌وه دا نیشان دراوه
جینس
Yekhejmar = تاک
Pirhejmar = کۆ
Binavkirî = دیار ( بێ " –ek " )
nibinavkirî ( به " –ek" وه )
تێبینی : هێندێک که‌س لایان وایه که جینساندنی ناوان ده کرمانجیدا به قاعیده‌یه. ئه‌وانه‌ی ده‌یانه‌وێ بۆچوونی ئه‌وان بخوێننه‌وه بڵا ته‌ماشای کاره‌کانی جه‌لاده‌ت به‌درخان، سادق به‌هائه‌دین ئامێدی و که‌چا کورد بکه‌ن.
ئه‌گه‌ر ئێمه له سه‌ر ئه‌وه ڕێک بین که چاوگ شێوه‌ی بناخه‌یی کرداره و ئه‌و شێوه‌یه به " ن" کۆتایی دێ، ده‌توانین هه‌موو شێوه‌کانی دیکه‌ی کردار له‌وی دروست بکه‌ین. بڕوانه:
ڕه‌ڤاندن ( چاوگ) ی ڕه‌ڤاند ( بنیچه)ی ڕه‌ڤین ( ریشه) یه
بارین ( چاوگ)ی باری ( بنیچه)ی بار (ڕیشه) یه
خواستن (چاوگ)ی خواست ( بنیچه)ی خواز ( ڕیشه) یه
چوون ( چاوگ)ی (چوو) ( بنیچه)ی چ ( ڕیشه) یه
به‌گشتی، مرۆ بنیچه‌ی کردار ده ڕستانه دا که باسی ڕووداوی ڕابردوو ده‌که‌ن به‌کار ده‌هێنێ و ڕیشه‌ی کرداریش بۆ دیارکردنی ڕووداوی که ده‌قه‌ومن یان ئه‌وه‌ی له دابێدا ده‌قه‌ومن به‌کار ده‌هێنێ. نه بنیچه‌ی کردار و نه ڕیشه‌ی وی ده ڕسته دا به شێوه‌ی سه‌ربه‌خۆ به‌کار ناهێندرێن، چونکوو بۆ دیاریکردنی پێوه‌ندی کردار به به‌شه‌کانی دیکه‌ی ڕسته‌وه هه‌میشه گرێک (affix ) له کردار زیاد ده‌کرێ. با ئه‌و گره به " کردارلکێن" نێو بنێین. هه‌ر وه‌ها ، ئه‌و گرانه‌ش که له ڕسته دا ده‌رده‌که‌ون له کردار زیاد ده‌کرێن. بڕوانه ئه‌م نموونانه‌ی خواره‌وه!
1- ئه‌ز دێ وێ ب – ره‌ڤین – م
2 -وان باپیرێ خوه نه - دیت - 0 – بوو
3-ئه‌و د – چ – ه دبستانێ
4-باران باری
( نیشانه‌ی oده‌ڵێ گری " سیفر" له چاوگی کردار زیاد کراوه و ئه‌ویش لێره‌دا کردارلکێنه)
کردارلکێن سه‌باره‌ت به بکه‌ر یان به‌رکاری ڕسته زانیاریمان ده‌داتێ. بۆ نموونه، " – م " له ڕسته‌ی یه‌که‌می سه‌ره‌وه دا دیاری ده‌کا که بکه‌ری ڕسته‌که که‌سی یه‌که‌م و تاکه. سیفری سه‌ر کرداری " دیتبوو" له ڕسته‌ی دووه‌مدا ده‌ری ده‌خا که به‌رکاری ڕسته‌که که‌سی سێیه‌م و تاکه. له‌و باره‌یه‌وه هێندێک جیاوازی له نێوان بادینی و کرمانجیدا هه‌یه.
کردارلکێن
1، 2 و 3 که‌سی یه‌که‌م، دووه‌م و سێیه‌من.
y = تاک ؛ p = کۆ
وه‌ک ده‌بینی ئه‌و کردارلکێنی که که‌سی یه‌که‌می کۆ ده‌ستنیشان ده‌کا و له بنیچه و له ڕیشه زیاد ده‌بێ له بادینی دا "ین" ه. جیاوازییه‌که‌ی دی کردارلکێنه بۆ دیاریکردنی که‌سی سێیه‌می تاک و کاتێک بناخه‌ی کردار ڕیشه‌که‌ی بێ.
جیاوازی له‌وێ ته‌واو نابێ. ده‌ربڕینی هێندێک زه‌مانی ڕووداوان و باس کردنیشیان له نێوان بادینی و کرمانجی دا وه‌کوو یه‌ک نین. کاتێک مرۆ بییه‌وێ باسی ڕووداوێک بکا که له‌وانه‌یه له پاشه‌ڕۆژ دا بقه‌ومێ ، مڕۆ " دێ" ده‌خاته پێش کردار . بۆ نموونه:
بادینی : ئه‌ز دێ که‌ڤم
کرمانجی : ئه‌ز دێ بکه‌ڤم
جیاوازی بادینی و کرمانجی له‌م پێکهاته‌یه دا ئه‌وه‌یه که گری " ب "بۆ نیشاندانی به‌رکارێتی له بادینی دا له کردار زێده ناکرێ. بادینی هه‌مان پێکهاته، واته کردار به بێ " ب" – وه‌ک " که‌ڤم" به‌کار ده‌هێنێ بۆ ده‌ربڕینی ڕووداوێک که له دابێدا ده‌قه‌ومێ و " دا" یه‌ک له جێی " دێ " داده‌نێ. بۆ نموونه ،
بادینی : ئه‌ز دا که‌ڤم ئه‌ز دا وان بینم
کرمانجی: ئه‌ز دێ بکه‌تاما من دێ ئه‌و بدیتانا
فۆڕمێکی دیکه‌ی کردار هه‌یه که له بنیچه‌ی کردار و پاشگری " ی " پێک دێ. ئه‌ویش له گه‌ڵ دۆخی کاتی ڕابردوو له گه‌ڵ " گاڤا" ، "چاخێ" ، " وه‌ختێ" و هتاد ده‌رده‌که‌وێ. نموونه،
بادینی: گاڤا وی ئه‌ز دیتم ، وی خوه ڤه‌شارت
کرمانجی: گاڤا وی ئه‌ز دیتم، وی خوه ڤه‌شارت
هه‌مان فۆڕمی کردار له بادینی دا بۆ زه‌مانی ڕابردووی نزیک به‌کار ده‌هێندرێ. بڕاونه:
بادینی : وی ئه‌ز یێ دیتم
کرمانجی: وی ئه‌ز دیتمه
ئه‌و " یێ " یه‌ی له ڕسته‌ی بادینی دا هه‌یه بابه‌تی به‌شی پاشتره.
یێ ، یا و یێت له بادینی دا
ئێمه ده‌زانین که " ێ" ، "ا" و " ێن" ( یان " ێت "/ " ێد") نیشانه‌ی ئیزافه‌ن. بڕوانه:
کورێ وان
که‌چا وان
کورێن وان
کورێت وان
ئه‌گه‌ر ئێمه ناوه‌که‌ی له پێشه‌وه هاتووه لابه‌ین، ئه‌و فرێیزانه‌ی سه‌ره‌وه ئاویان لێ دێ:
ئێ وان
ئا وان
ئێن وان
ئێت وان
" یێ " و " یا" و " یێت " له بادینیدا ئه‌رکی دیکه‌ش ده‌گێڕن.
1- ئه‌وان له‌و ڕستانه‌یدا که کرداری لکێنه‌ر ( copula ) یان تێدایه ده‌که‌ونه پێش ئاوه‌ڵناو و ژماره و جینسی کارا (فاعیل) دیاریی ده‌که‌ن. بۆ نموونه،
ئه‌و (ی)ێ کورت ه ( کاتێک " ئه‌و" تاک و نێر بێ )
ئه‌و (ی)ا کورت ه ( کاتێک " ئه‌و" تاک و مێ بێ )
ئه‌و (یێ) ت/د کورت ن ( کاتێک " ئه‌و" کۆ بێ )
ئه‌و ڕستانه ده کرمانجیدا بێ " (ی)ێ" ، "(ی)ا" و "(یێ) ت/د" ن.
2- ئه‌وان کاتی ئێستای به‌رده‌وام له کاتی ئێستای گشتی جوێ ده‌که‌نه‌وه و ژماره و جینسی کارا دیاریی ده‌که‌ن. بۆ نموونه،
که‌و دقه‌بت [ یان " که‌و دقه‌بن "] ( گشتی ؛ واته، خووی که‌وان قه‌بین ه )
که‌و (ی) ێ دقه‌بت ( به‌رده‌وام ؛ واته، ئه‌و – تاک و نێر ه - ئێستا دقه‌به )
که‌و(ی)ا دقه‌بت ( به‌رده‌وام؛ واته، ئه‌و - تاک و مێ یه - ئێستا دقه‌به)
که‌و (ی) ێ (ت) دقه‌بن ( به‌رده‌وام؛ واته، ئه‌و – کۆن – ئێستا دقه‌بن )
ئه‌وکاتی ئێستای به‌رده‌وامه له کرمانجیدا نییه. به‌ڵام ، بادینیش، وه‌ک کرمانجی ، ئه‌و دوو شێوه‌ی کاتی ئێستا له‌یه‌ک جوێ ناکاته‌وه کاتێک ڕسته‌که نه‌یێنی (نه‌فی) یان پرسیار بێ. بڕوانه،
ئه‌و ناترست [ یان " ئه‌و ناترسن" ] ( نه ئێستا و نه قه‌ت )
ما ئه‌و دترست / دترسن ؟ ( ئێستا و هه‌میشه )
3- ئه‌وان له‌و ڕستانه‌یدا که باسی ڕووداوی ڕابردووی نزیک ( تێیدایی) ده‌که‌ن ده‌که‌ونه پێش کردار و ژماره و جینسی به‌رکار دیاریی ده‌که‌ن . بۆ نموونه،
من ئه‌و (ی)ێ دیتی
من ئه‌و (ی)ا دیتی
من ئه‌و (ی) ێت دیتن
به‌ڵام، بادینی له ڕسته‌ی نه‌یینی (نه‌فی) و پرسیاری له‌و تۆوه وه‌ک کرمانجی وایه. بڕوانه،
من ئه‌و نه‌دیتییه ( بۆ نێر و مێ و تاک )
من ئه‌و نه‌دیتنه
ما که‌نگی من ئه‌و دیتییه/ دیتنه؟
تێبینی دوایی سه‌باره‌ت به " (ی)ێ" ، "(ی)ا" و "(ی) ێت " ه‌کانی بادینی ئه‌مه‌یه کاتێک زه‌رفێک له وان ده ڕسته دا هه‌بێ، ئه‌و ژماره و جینسی کارا یان به‌رکاری گه‌رداننه‌کراو دیاریی ده‌کا.
پنکتی کۆتایی بابه‌تی کردار ئه‌مه‌یه که ڕیشه‌ی کرداری " کرن" ، " برن" و " دان" هه‌م " ک "، " ب" و " د" ێن و هه‌میش " که"، " به" و " ده" ن . بۆ نموونه ،
تو سلاڤا(ن) ل کێ دکی/ دکه‌ی (ی) ؟
خودێ ددت/ دده‌ت و خودێ دبت / دبه‌ت
ئه‌ز دێ باری ل پشتا که‌ری که‌م ، دێ به‌مه مه‌یدانێ و ده‌مه فه‌قیرا(ن)
جێناو
کرمانجی : ئه‌ڤ کتێب نوو یه
بادینی : ئه‌ڤ کتێب ه نوو یه
سه‌باره‌ت به بابه‌تی جێناو، جیاوازییه‌کی زۆر که‌م له‌نێوان بادینی و کرمانجیدا ده‌بیندرێ. وه‌کیه‌کنه‌بوون له جێناوی هێمایی "ئه‌ڤ" و گشتی " هه‌ڤ" و " یه‌کوودو" دا ده‌رده‌که‌وێ. جێناوی هێمایی کرمانجیی " ئه‌ڤ" ده بادینیدا
" ئه‌ڤ ...ه ". ته‌ماشای ئه‌م نموونانه بکه:
کرمانجی : ئه‌ڤ ه وه‌لاتێ مه
بادینی : ئه‌ڤ ه یه وه‌لاتێ مه
به‌ڵام،
کرمانجی: ئه‌ڤ کتێبا نوو یا من ه
بادینی : ئه‌ڤ کتێبا نوو یا من ه
له به‌رامبه‌ر " هه‌ڤ " یان " هه‌ڤوودو" ی کرمانجی له بادینیدا " ئێک " یان " ئێکوودو" هه‌یه. بڕوانه :
کرمانجی بادینی
وه‌ک ده‌بینی ئه‌و کردارلکێنی که که‌سی یه‌که‌می کۆ ده‌ستنیشان ده‌کا و له بنیچه و له ڕیشه زیاد ده‌بێ له بادینی دا "ین" ه. جیاوازییه‌که‌ی دی کردارلکێنه بۆ دیاریکردنی که‌سی سێیه‌می تاک و کاتێک بناخه‌ی کردار ڕیشه‌که‌ی بێ.
جیاوازی له‌وێ ته‌واو نابێ. ده‌ربڕینی هێندێک زه‌مانی ڕووداوان و باس کردنیشیان له نێوان بادینی و کرمانجی دا وه‌کوو یه‌ک نین. کاتێک مرۆ بییه‌وێ باسی ڕووداوێک بکا که له‌وانه‌یه له پاشه‌ڕۆژ دا بقه‌ومێ ، مڕۆ " دێ" ده‌خاته پێش کردار . بۆ نموونه:
بادینی : ئه‌ز دێ که‌ڤم
کرمانجی : ئه‌ز دێ بکه‌ڤم
جیاوازی بادینی و کرمانجی له‌م پێکهاته‌یه دا ئه‌وه‌یه که گری " ب "بۆ نیشاندانی به‌رکارێتی له بادینی دا له کردار زێده ناکرێ. بادینی هه‌مان پێکهاته، واته کردار به بێ " ب" – وه‌ک " که‌ڤم" به‌کار ده‌هێنێ بۆ ده‌ربڕینی ڕووداوێک که له دابێدا ده‌قه‌ومێ و " دا" یه‌ک له جێی " دێ " داده‌نێ. بۆ نموونه ،
بادینی : ئه‌ز دا که‌ڤم ئه‌ز دا وان بینم
کرمانجی: ئه‌ز دێ بکه‌تاما من دێ ئه‌و بدیتانا
فۆڕمێکی دیکه‌ی کردار هه‌یه که له بنیچه‌ی کردار و پاشگری " ی " پێک دێ. ئه‌ویش له گه‌ڵ دۆخی کاتی ڕابردوو له گه‌ڵ " گاڤا" ، "چاخێ" ، " وه‌ختێ" و هتاد ده‌رده‌که‌وێ. نموونه،
بادینی: گاڤا وی ئه‌ز دیتم ، وی خوه ڤه‌شارت
کرمانجی: گاڤا وی ئه‌ز دیتم، وی خوه ڤه‌شارت
هه‌مان فۆڕمی کردار له بادینی دا بۆ زه‌مانی ڕابردووی نزیک به‌کار ده‌هێندرێ. بڕاونه:
بادینی : وی ئه‌ز یێ دیتم
کرمانجی: وی ئه‌ز دیتمه
ئه‌و " یێ " یه‌ی له ڕسته‌ی بادینی دا هه‌یه بابه‌تی به‌شی پاشتره.
یێ ، یا و یێت له بادینی دا
ئێمه ده‌زانین که " ێ" ، "ا" و " ێن" ( یان " ێت "/ " ێد") نیشانه‌ی ئیزافه‌ن. بڕوانه:
کورێ وان
که‌چا وان
کورێن وان
کورێت وان
ئه‌گه‌ر ئێمه ناوه‌که‌ی له پێشه‌وه هاتووه لابه‌ین، ئه‌و فرێیزانه‌ی سه‌ره‌وه ئاویان لێ دێ:
ئێ وان
ئا وان
ئێن وان
ئێت وان
" یێ " و " یا" و " یێت " له بادینیدا ئه‌رکی دیکه‌ش ده‌گێڕن.
1- ئه‌وان له‌و ڕستانه‌یدا که کرداری لکێنه‌ر ( copula ) یان تێدایه ده‌که‌ونه پێش ئاوه‌ڵناو و ژماره و جینسی کارا (فاعیل) دیاریی ده‌که‌ن. بۆ نموونه،
ئه‌و (ی)ێ کورت ه ( کاتێک " ئه‌و" تاک و نێر بێ )
ئه‌و (ی)ا کورت ه ( کاتێک " ئه‌و" تاک و مێ بێ )
ئه‌و (یێ) ت/د کورت ن ( کاتێک " ئه‌و" کۆ بێ )
ئه‌و ڕستانه ده کرمانجیدا بێ " (ی)ێ" ، "(ی)ا" و "(یێ) ت/د" ن.
2- ئه‌وان کاتی ئێستای به‌رده‌وام له کاتی ئێستای گشتی جوێ ده‌که‌نه‌وه و ژماره و جینسی کارا دیاریی ده‌که‌ن. بۆ نموونه،
که‌و دقه‌بت [ یان " که‌و دقه‌بن "] ( گشتی ؛ واته، خووی که‌وان قه‌بین ه )
که‌و (ی) ێ دقه‌بت ( به‌رده‌وام ؛ واته، ئه‌و – تاک و نێر ه - ئێستا دقه‌به )
که‌و(ی)ا دقه‌بت ( به‌رده‌وام؛ واته، ئه‌و - تاک و مێ یه - ئێستا دقه‌به)
که‌و (ی) ێ (ت) دقه‌بن ( به‌رده‌وام؛ واته، ئه‌و – کۆن – ئێستا دقه‌بن )
ئه‌وکاتی ئێستای به‌رده‌وامه له کرمانجیدا نییه. به‌ڵام ، بادینیش، وه‌ک کرمانجی ، ئه‌و دوو شێوه‌ی کاتی ئێستا له‌یه‌ک جوێ ناکاته‌وه کاتێک ڕسته‌که نه‌یێنی (نه‌فی) یان پرسیار بێ. بڕوانه،
ئه‌و ناترست [ یان " ئه‌و ناترسن" ] ( نه ئێستا و نه قه‌ت )
ما ئه‌و دترست / دترسن ؟ ( ئێستا و هه‌میشه )
3- ئه‌وان له‌و ڕستانه‌یدا که باسی ڕووداوی ڕابردووی نزیک ( تێیدایی) ده‌که‌ن ده‌که‌ونه پێش کردار و ژماره و جینسی به‌رکار دیاریی ده‌که‌ن . بۆ نموونه،
من ئه‌و (ی)ێ دیتی
من ئه‌و (ی)ا دیتی
من ئه‌و (ی) ێت دیتن
به‌ڵام، بادینی له ڕسته‌ی نه‌یینی (نه‌فی) و پرسیاری له‌و تۆوه وه‌ک کرمانجی وایه. بڕوانه،
من ئه‌و نه‌دیتییه ( بۆ نێر و مێ و تاک )
من ئه‌و نه‌دیتنه
ما که‌نگی من ئه‌و دیتییه/ دیتنه؟
تێبینی دوایی سه‌باره‌ت به " (ی)ێ" ، "(ی)ا" و "(ی) ێت " ه‌کانی بادینی ئه‌مه‌یه کاتێک زه‌رفێک له وان ده ڕسته دا هه‌بێ، ئه‌و ژماره و جینسی کارا یان به‌رکاری گه‌رداننه‌کراو دیاریی ده‌کا.
پنکتی کۆتایی بابه‌تی کردار ئه‌مه‌یه که ڕیشه‌ی کرداری " کرن" ، " برن" و " دان" هه‌م " ک "، " ب" و " د" ێن و هه‌میش " که"، " به" و " ده" ن . بۆ نموونه ،
تو سلاڤا(ن) ل کێ دکی/ دکه‌ی (ی) ؟
خودێ ددت/ دده‌ت و خودێ دبت / دبه‌ت
ئه‌ز دێ باری ل پشتا که‌ری که‌م ، دێ به‌مه مه‌یدانێ و ده‌مه فه‌قیرا(ن)
جێناو
کرمانجی : ئه‌ڤ کتێب نوو یه
بادینی : ئه‌ڤ کتێب ه نوو یه
سه‌باره‌ت به بابه‌تی جێناو، جیاوازییه‌کی زۆر که‌م له‌نێوان بادینی و کرمانجیدا ده‌بیندرێ. وه‌کیه‌کنه‌بوون له جێناوی هێمایی "ئه‌ڤ" و گشتی " هه‌ڤ" و " یه‌کوودو" دا ده‌رده‌که‌وێ. جێناوی هێمایی کرمانجیی " ئه‌ڤ" ده بادینیدا
" ئه‌ڤ ...ه ". ته‌ماشای ئه‌م نموونانه بکه:
کرمانجی : ئه‌ڤ ه وه‌لاتێ مه
بادینی : ئه‌ڤ ه یه وه‌لاتێ مه
به‌ڵام،
کرمانجی: ئه‌ڤ کتێبا نوو یا من ه
بادینی : ئه‌ڤ کتێبا نوو یا من ه
له به‌رامبه‌ر " هه‌ڤ " یان " هه‌ڤوودو" ی کرمانجی له بادینیدا " ئێک " یان " ئێکوودو" هه‌یه. بڕوانه :
کرمانجی بادینی
1- نه‌سرین سینه‌مێ نابینه و سینه‌م نه‌سرینێ نابینه نه‌سرین سینه‌مێ نابینیت و سینه‌م نه‌سرینێ نابینیت
نه‌سرین و سینه‌م هه‌ڤوودو نابینن نه‌سرین و سینه‌م ئێکوودو نابینن
2- وی سه‌عه‌تا خوه ب یا وێ گوهارت وو وێ سه‌عه‌تا خوه ب یا وی گوهارت
وی سه‌عه‌تا خوه ب یا وێ گوهارت وو وێ سه‌عه‌تا خوه ب یا وی گوهارت
وان سه‌عه‌تێن خوه ب هه‌ڤ گوهارتن وان سه‌عه‌تێن خوه ب ئێک گوهارتن
وان سه‌عه‌تێن خوه په‌ڤ گوهارتن وان سه‌عه‌تێن خوه پێک گوهارتن
3- ئه‌و ژ هه‌ڤ جهێ نه‌بوونه ئه‌و ژێک جدا نه‌بوونه
4- ڤێ پلانێ ته‌ڤ نه‌دن ! ڤێ پلانێ تێک نه‌دن
5- ل هه‌ڤ خستن لێک خستن
پڕیپۆزیشنی پاشی " ده" و " ڕه"، به‌ڵام " ڤه " نا له بادینی دا " دا " و " را" ن . بڕوانه،
کورمانجی: د سووکێ ده ، د سووکێ ره ، ب سووکێ ڤه
بادینی : د سووکێ دا ، د سووکێ را ، ب سووکێ ڤه
پریپۆزیشنی پاشی " ره " ( یان " را " ) له بادینیدا له گه‌ڵ پریپۆزیشنی " ژ " نایه، له جیات وی، " بۆ " یه‌کی
بێ " ژ" به‌کار ده‌هێندرێ. بۆ نموونه،
کرمانجی : ئه‌و کتێب ژ ته ره یه؛ ئه‌و کتێب ژ بۆ ته‌یه
بادینی : ئه‌و کتێب بۆ ته یه
جگه له‌و جیاوازییانه سه‌باره‌ت به بابه‌تی پڕیپۆزیشن هیچ جیاوازییه‌ک له نێوان بادینی و کورمانجیدا نابیندرێ
وان سه‌عه‌تێن خوه ب هه‌ڤ گوهارتن وان سه‌عه‌تێن خوه ب ئێک گوهارتن
وان سه‌عه‌تێن خوه په‌ڤ گوهارتن وان سه‌عه‌تێن خوه پێک گوهارتن
3- ئه‌و ژ هه‌ڤ جهێ نه‌بوونه ئه‌و ژێک جدا نه‌بوونه
4- ڤێ پلانێ ته‌ڤ نه‌دن ! ڤێ پلانێ تێک نه‌دن
5- ل هه‌ڤ خستن لێک خستن
پڕیپۆزیشنی پاشی " ده" و " ڕه"، به‌ڵام " ڤه " نا له بادینی دا " دا " و " را" ن . بڕوانه،
کورمانجی: د سووکێ ده ، د سووکێ ره ، ب سووکێ ڤه
بادینی : د سووکێ دا ، د سووکێ را ، ب سووکێ ڤه
پریپۆزیشنی پاشی " ره " ( یان " را " ) له بادینیدا له گه‌ڵ پریپۆزیشنی " ژ " نایه، له جیات وی، " بۆ " یه‌کی
بێ " ژ" به‌کار ده‌هێندرێ. بۆ نموونه،
کرمانجی : ئه‌و کتێب ژ ته ره یه؛ ئه‌و کتێب ژ بۆ ته‌یه
بادینی : ئه‌و کتێب بۆ ته یه
جگه له‌و جیاوازییانه سه‌باره‌ت به بابه‌تی پڕیپۆزیشن هیچ جیاوازییه‌ک له نێوان بادینی و کورمانجیدا نابیندرێ
ژماره
ژماره له بادینیدا، وه‌کوو کرمانجی نییه، هه‌موو مێن و به گری" – ێ " گه‌ردان ده‌کرێن. بۆ نموونه ،
بادینی : چیرۆکا ئێکێ ؛ خانیێ پێنجێ ؛ ساڵا 1987 – ێ
کرمانجی : چیرۆکا یه‌کێ ؛ خانیێ پێنجان ، ساڵا 1987 – ان
بۆ ده‌ربڕینی به‌روار ، مرۆ هه‌م له بادینی و هه‌م له کرمانجیدا قالبی " ژماره‌ی مانگ " به کار ده‌هێنێ؛ بۆ نموونه،
سێیێ گولانێ ، بیستوویه‌کێ ئادارێ، شه‌شێ ئیلۆنێ و هتاد. ئه‌و " - ێ " یه‌ی که لێره له ژماره زیاد کراوه نه‌ک نیشانه‌ی جینسی نێر یان وشه‌یه‌کی وه‌ک " کور" ه له فره‌یزی " کورێ نازدارێ " دا. ئه‌و " – ێ " یه نیشانه‌ی مێیه‌تی ژماره‌یه و بنچینه‌ی قالبی " ژماره‌ی مێ" یه و به ئه‌گه‌رێکی زۆر له " ڕۆژی زماره‌ی مانگ " ه‌وه دێ؛ واته ، سێیێ ژ گولانێ، ڕۆژا بیستوویه‌کێ ژ ئادارێ و هتاد.
گر
ئه‌و پاش پرتکی که ده کرمانجیدا نییه و له بادینیدا گه‌لێک چالاکه " –انێ " یه. ئه‌و پرتکه له ناو نێوی یاری و کایه ساز ده‌کا؛ بۆ نموونه،
ته‌پانێ ( له ته‌په " گۆک " و –انێ) ساز بووه. هێکانێ ، دامانێ ، گوستیلانێ، په‌رکانێ ( کایه‌ی قومار)، بۆکسانێ ، ماتانێ ، قۆچانێ، مستانێ، ئارمانجانێ، تیرانێ، کێلانێ ، به‌رشووتکانێ، چۆلانێ، بڕانێ و زۆری دیکه‌ش. نێوی پێڤاژۆی زه‌واج که تێیدا دوو بنه‌ماڵه کچی خۆیان به بێ نه‌فه‌قه له گه‌ڵ یه‌کتری ده‌گۆڕنه‌وه و هه‌ر کام له کچه‌کان ده‌بێ به بووکی بنه‌ماڵه‌که‌ی دی له بادینان " پێکگوهۆرکانێ " یه. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش ئه‌م وشه‌یه به " –انێ " ته‌واو ده‌بێ ، پێڤاژۆیه‌که جیدییه و له بارودۆخی ئاڵۆز دا ماڵوێرانیشی به‌دواوه‌یه. ئه‌گه‌ر ئه‌وه کایه‌یه‌کیش نه‌بێ بۆ کات به سه‌ربردن، " ته‌نافبازییه‌کی کۆمه‌ڵایه‌تی " یه.
له بابه‌تی گراندا، پێویسته مرۆ باسی پرتکی پاشی " ik -" و ئه‌رکی وی له بادینیدا بکا. ئێمه ده‌زانین که ئه‌رکی سه‌ره‌کی ئه‌و گره " چکۆڵه کردنه‌وه " یه. بۆ نموونه " darik " دارک ، داری چکۆڵه‌یه. " دیوارک " دیواری چکۆڵه‌یه و هتاد. به‌ڵام ئه‌و پرتکه له بادینیدا ئه‌رکی دیش ڕاده‌په‌ڕێنێ. ئه‌ویش کردنه ناوی وشانه. بۆ نموونه، " بالیفک" ده‌کرێ گه‌وره و ده‌کرێ چکۆڵه‌ش بێ. ئه‌و " – ک " یه‌ی که به دوای وشه‌که دا هاتووه ئه‌رکی چکۆڵه‌کردنه‌وه ناگێڕێ. ته‌نێ ئه‌وه نیشان ده‌دا وشه‌که "ناو" ه. که وابوو ، وشه‌گه‌لی " کورک "، " کچک "،
" مێرک"، " ژنک "، " سێنیک "، " نڤینک " ، " که‌ڤچک " ، " سه‌رهه‌ڤیرک "و هتاد. چکۆڵه نه‌کراونه‌ته‌وه. زۆر گرینگه مرۆ بزانێ ئه‌و بۆچوونه‌ی له سه‌ره‌وه سه‌باره‌ت به ئه‌رکی " ik - " له کرمانجی و بادینیدا گوتراون ڕێسای موتڵه‌ق و ڕه‌ها نین و ده‌کرێ له هه‌ر دوو لا ببیندرێن.
ڕسته‌سازی
مه‌به‌ست له " ڕسته سازی " چلۆنایه‌تی ڕیزکردنی به‌شی ئاخاوتن و لێک گرێدان و پێوه‌ندی نێوان ئه‌وانه. له‌م دوو ڕسته‌یه بڕوانن :
بادینی : شڤانان هه‌سپه‌ک دیت
کرمانجی : شڤانان هه‌سپه‌ک دیتن
ئه‌و وشه‌یه‌ی ئه‌م ڕستانه له یه‌کتری جوێ ده‌کاته‌وه کرداری " دیتن " ه . له ڕسته‌ی بادینی دا ، " دیت " دیاری ده‌کا که کات کاتی ڕابردوو یه و ئه‌و که‌سه یان شته‌ی که به کریاری " دیتن " وه پێوه‌ندی په‌یدا ده‌کا تاکه و که‌سی سێیه‌مه ( واته ، نه من و نه تۆ به‌ڵکوو ئه‌و ) ه . ئه‌و کرداره پێوه‌ندی به وشه‌ی " هه‌سپه‌ک " وه هه‌یه له به‌ر ئه‌وه‌ی " هه‌سپه‌ک " هه‌م تاک و هه‌میش " که‌سی ؟ " سێیه‌مه.
له ڕسته‌ی کرمانجیدا، "دیتن" ده‌ری ده‌خا که کات کاتی ڕابردوویه و ئه‌و که‌سه یان شته‌ی که به کریاری " دیتن" ه‌وه پێوه‌ندی په‌یدا ده‌کا کۆ و که‌سی سێیه‌مه ( واته ، نه ئێمه و نه ئێوه یه ، به‌ڵکوو ئه‌وان ) ن. که‌وابوو ئه‌و کرداره پێوه‌ندی په‌یدا ده‌کا له گه‌ڵ وشه‌ی " شڤانان" چونکوو " شڤانان " کۆ و که‌سی سێیه‌مه.
ئه‌گه‌ر ئێمه وشه‌ی " شڤانان " به بکه‌ری ڕسته‌که و وشه‌ی هه‌سپه‌ک " به به‌رکاری ڕسته‌که و وشه‌ی " دیت " یان "دیتن" به کرداری ڕسته‌که دابنێین ، ئه‌و ده‌می ده‌توانین پێوه‌ندیی کردار له گه‌ڵ به‌شه‌کانی دیکه‌ی ڕسته‌که به شێوه‌یه‌کی ڕوونتر بناسێنین. له بادینیدا کرداری تێپه‌ڕ له‌کاتی ڕابردوو دا هه‌میشه تایبه‌تمه‌ندی به‌رکاری ڕسته نیشان ده‌دا؛ به‌ڵام، ده کرمانجیدا، هه‌مان کردار له هه‌مان کاتدا زۆر جار ڕووی بکه‌ری ڕسته‌که ده‌رده‌خا. لێره‌دا شێوه‌ی بادینی به ئیستقرار و بێ ده‌گمه‌نه؛ به‌ڵام، له شێوه‌ی کرمانجی دا ده‌گمه‌ن هه‌یه. ئێوه ده‌توانن زانیاری زیاتر سه‌باره‌ت به‌و مه‌سه‌له‌یه له نووسینی مندا " ئارگاتیڤی مۆرکی کرمانجییه " له ( www.nefel.com) په‌یدا بکه‌ن.
جیاوازی ڕسته‌سازی له نێوان بادینی و کرمانجیدا له خاونێتی دایه. له‌م ڕستانه بڕوانه :
بادینی : من سێ قه‌له‌م هه‌بوون
کرمانجی: سێ قه‌له‌مێن من هه‌بوون
ئه‌گه‌ر ئێمه دیسان زاراوه‌ی " بکه‌ر ( ب) "، " به‌رکار (به‌ر)" و " کردار (ک)" لێره دا به‌کار بهێنین، ئه‌و ده‌می به‌م شێوه‌یه نێو له به‌شه‌کانی ئه‌م ڕستانه ده‌نێین:
بادینی: من ( ب ) سێ قه‌ڵه‌م (به‌ر) هه‌بوون (ک)
کرمانجی : سێ قه‌ڵه‌مێن من ( ب ) هه‌بوون ( کردار)
وه‌ک ده‌بینی ، جیاوازی لێره دا ئه‌مه‌یه که کرداری " هه‌بوون" یان " هه‌یین" له بادینیدا تێپه‌ڕ، به‌ڵام له کرمانجیدا تێنه‌په‌ڕ ه. هێندێک نموونه‌ی دی :
بادینی : مه مێهڤان (ی)ێت هه‌یین
ته شۆله‌ک هه‌یه ؟
وان خانی نینه
کرمانجی : مێڤانێن مه هه‌نه
کاره‌کی ته هه‌یه ؟
خانییێ وان نینه/ تونه یه
به‌جێیه بگوترێ که ئه‌و کرداری " هه‌بوون " ه له بادینیدا هه‌م له کاتی ڕابردوو وهه‌م له کاتی ئێستا دا به‌ستراوه‌ته‌وه به به‌رکاری ڕسته‌وه. به گشتی، کرداری کرمانجیی تێپه‌ڕ ته‌نێ له کاتی ڕابردوو دا خۆی به به‌رکاری ڕسته‌وه ده‌به‌ستێته‌وه.
تێبینی: ئه‌م نووسراوه‌یه به زنجیره له Nefel دا بڵاو بووه‌ته‌وه
ئه‌م نووسینه له ماڵپه‌ڕی کولتوورنامه‌دا بڵاو کراوه‌ته‌وه و به ئاگاداری نووسه‌ر کراوه‌ته کوردیی نێوه‌ڕاست
http://www.kulturname.com/?p=342
No comments:
Post a Comment