وتاری پرۆفێسۆر عەبباس وەلی لە کۆنفڕانسی راوێژی ڕۆژهەڵات ، کۆنگرەی نەتەوەیی کوردستان یەکشەمە ٢١-ی فێڤرییەی ٢٠٢١، هەڵسەنگاندنی دۆخی سیاسی ڕۆژهەڵاتی کوردستان

وتاری پرۆفێسۆر عەبباس وەلی لە کۆنفڕانسی راوێژی ڕۆژهەڵات ، کۆنگرەی نەتەوەیی کوردستان
یەکشەمە ٢١-ی فێڤرییەی  ٢٠٢١

هەڵسەنگاندنی دۆخی سیاسی ڕۆژهەڵاتی کوردستان

پرۆفێسۆر عەبباس وەلی: سپاسوو دەکەم، دەنگی منوو هەیە؟
لە پێشدا سڵاو دەکەم لە بینەران و بیسەرانی ئەو بەرنامە، هەر واتر لەو بەڕێزانەی کە بەشدارن لەو بەرنامەی ئێستا. ئەمن پێم خۆشە باسەکەم بەو جوورەی دەست پێ بکەم کە جوورێک تەحلیل و باس کردنی دەقیق لە سەر ڕۆژهەڵاتی کوردستان زۆر زەحمەتە. سەبەبەکەی ئەوەیە کە تا ئێستا کاری دەقیقی مەیدانی و کاری دەقیقی تێۆریک هەم لە لایەن  ڕەوشەنبیرانی کوردەوە و هەم لە لایەن حیزبە سیاسییەکان لەمەڕ کوردستانێ زۆر زۆر کەم کراوە. زۆر لەو شتانەی ئێمە دەیزانین ئەوانەیە کە خەڵک پێمان دەڵێن یان بەعزە وەختێکی دەبینی لێکۆڵینەوەیەک دەبێ، کتێبێک دەبێ، نووسراوێک دەبێ دەیخوێنینەوە.
ئەوانەی کەئەمن لێرە باسی دەکەم ئەوە بۆچوونەکانی شەخسی خۆمە و هیوادارم ئەگەر کەسانێک لەگەڵ وەی یەک نەبن و موافیق نەبن دەمەوێ بڵێم ئەوە تەنیا و تەنیا بۆچوونەکانی خۆمە لێرە.
کۆمەڵگای ڕۆژهەڵاتی کوردستان هەر ئەو جوورەی لە کرانەوەی کۆنفڕانس ئاماژەی پێ کرا ٤٢ ساڵە لە ژێر سوڵتەی جمهووری ئیسلامی دایە. سوڵتەی جمهووری ئیسلامی لە کوردستانێ هیچکاتێک شەرعییەتی نەبووە، مەشڕووعییەتی نەبووە، نە مەشڕووعییەتی قانوونی، نە مەشڕووعییەتی ئیدێئۆلۆژیک. بەو مانایەی کە نە خەڵک دەنگیان پێ داوە کە مەشڕووعییەتی قانوونی هەبێ و نە خەڵک لە ڕووی ئیدێئۆلۆژیکەوە وەدوای کەوتوون و پشتیوانییان لێ کردووە. مەسەلەی ئەسلی ئەوەیە کە ئەو دیوارەی بەینی خەڵکی کوردستانێ و جمهووری ئیسلامی کێشراوە دیوارێکی زۆر قایم بووە و هەتا ئێستا ئەوە دیواری هوویەتی، ناسنامە و یا پێناسەی  کوردییە کە جمهووری ئیسلامی نەیتوانیوە بە تەواوی هێز وقووەتی خۆی ئەو دیوارە بشکێنێ و لەوێ بچێتە ژوورێ و لەوێ جوورێک شەرعییەتی بۆ خۆی پەیدا کا یا جوورێک هاوڕایی وهاوکاری دەگەڵ خەڵکی مەبەستمە بە بێ زەخت پەیدا بکا. لەبەر ئەوەی هەتا ئەو وەختەی کە ئەو هویە بەردەوامە چ لە باری زمانییەوە، چ لە باری ئێتنیکییەوە، چ لە باری بەشی زۆری خەڵکی کوردستانێ لە باری مەزەبییەوە، چ لە باری فەرهەنگی و تاریخییەوە سوڵتە واتە دەسەڵاتی جمهووری ئیسلامی لە کوردستانێ هەمیشە حاڵەتێکی دەرەکی پەیدا دەکا. لەبەر ئەوەی کە حاڵەتی دەرەکی پەیدا دەکا جمهووری ئیسلامی هیچ ڕێگایەکی نییە جگە لەوەی کە ئەو سوڵتەیە بە شێوەی زەخت و بە ئامڕازی زەخت دابمەزرێنێ. بۆیە لە کوردستان تەنانەت قانوون، تەنانەت دادگوستەری،حەتا قەزا بەشێوەیەکی زۆر ڕوون حاڵەتێکی زەخت و زەبروزەنگ و سەرکوتیان هەیە. ئەو حاڵەتی دەرەکی بوونی سوڵتەی سیاسی جمهووری ئیسلامی لە کۆمەڵگای کوردستانێ بە باوەڕی من یەکێک لە گەورەترین تایبەتمەندییەکانی وەزعی ڕۆژهەڵاتە  نیسبەت بە جیگاکانی دیکەی کوردستان. هەڵبەت لەمەڕ بەلوچستانیش دەکرێ ئەوە بگوترێ، سەبارەت بە  خووزستانیش دەکرێ ئەوە بگوترێ. بەڵام مەسەلە ئەوەیە لە ڕۆژهەڵات ئەو هوییەتە زۆر باشتر لە نەزەر فەرهەنگی و زمانییەوە باشتر پارێزراوە. بەڵام سەرەڕای ئەوەی کە ئەو سوڵتەی جمهووری ئیسلامی حاڵەتێکی دەرەکی هەبووە نیسبەت بە کۆمەڵگای کوردی ناتوانین بڵێین کە تەئسیراتی ئەساسی لە سەر کوردستانێ نەبووە. ئەو تەئسیرانە ئەساسەن دە چوارچێوەی ئەو هەلومەرجی قەیران کە لە خودی ئێرانێ یانی لە ئێرانێ هەن لە کوردستانیش بەو شێوەی هەبوون. بۆ وێنە ئێمە دەبینین لە کوردستانیش حەول دراوە چینێکی وەکوو بورژوازی ڕانت خۆر لە کوردستانی ساز کەن. لە هێندێک جێ سەرکەوتوون لە هێندێک جێگا سەرنەکەوتوون دەو کارەی دا. و هەر وەتر سوڵتەی ئابووری ڕێژیم لە تەواوی کوردستانێ یەکدەست نەبووە. بەکارهێنانی زەختیش لە تەواوی کوردستان یەکدەست نەبووە. ئەلئان دۆخێکی ئاوا هاتووەتە گۆڕێ کە  ناهەماهەنگی لە نێوان شیمال و جنووبی کوردستانی هێناوەتە پێشێ کە بە نەزەری من و بە نەزری بەعزە کەسانێکی دیکە کە لەوەزعی کوردستانێ دەکۆڵنەوە ئەوەیە کە سێنتری ڕادیکاڵیزمی سیاسەتی کوردی لە ڕۆژهەڵاتی لە شوماڵێ بۆ جنووبی گوێزراوەتەوە. ئەلئانەکە ئەوە زۆر بە زەقی دیارە کە مەنتەقەی موکریان ئەو ڕادیکاڵیزمی پێشووی بەو شێوە نەماوە یانی زۆر کەمترە لە مەنتەقەی جنووبی کوردستانێ. مەبەستم سنە و مەریوان و کامیاران و پاوە و ئەو مەنتەقانەیە کە دەبینین لە نەزەر بەربەرەکانی و دەرگیری ڕاستەوخۆی فەرهەنگی و کۆمەڵایەتی دە کۆمەڵگای دا لە بەشی موکریان زۆر فەعالترە. ئەوە بە نەزەری من یەکێک لە نەتیجەکانی ئەوەیە کە کاربوردی زەخت، یا زەختی ئابووری یا ئەو جۆرە کۆنتڕۆڵەی کە لەوێ بە کار هێندراوە زۆر شەدیدتر بووە و زۆرتر لەوێ ئەو وەزعەی هێناوەتە پێشێ. لە لایەکی دیکەوە نیسبەت بە چل ساڵ پێش یان سی و چەند ساڵ پێش بەشداری خەڵکی دە سیاسەتێ دا، یانی کوردستان زۆرتر بە شێوەیەکی گشتی نەک  بە شێوەیەکی حیزبی، بە شێوەیەکی گشتی سیاسیتر بووە کوردستان. زۆر سیاسی تر بووە. بارودۆخەی دا کە پاندێمی واتە پەتای کۆڕۆنا هێنایە پێشێ بە تەواوی ئەوەی خستە ڕوو. ئێمە دیتمان وەختێک کە حکوومەت نەیدەتوانی لە حەفتەکانی ئەوەڵی ئەو پاندێمییەی دا هیچ جوورە کارێکی ئەساسی لە کوردستانێ بکا لە بەشی زۆری شارەکان و هەر وەتر لە دێیەکان، لادێکان خەڵک بۆخۆیان شوورا – ئەمن لێرە دا شوورا بە شێوەیەکی گشتی بەکار دێنم – وەک ئۆرگانی هاوکاری موتەقابیل ، بۆ خۆیان ئەو کارەیان بە دەستەوە گرت و مەسەلە ئەوە بوو کە دەو چوارچێوەیە دا جوورێک ڕەفتار کرا، جوورێک حەڕەکەتی سیاسی کرا کە حەڕەکەتی بەشدارانە بوو، حەڕەکەتی نوێنەرایەتی نەبوو. ئەوە بۆ خۆی بەباوەڕی من لە نەزەر نەوعی بەرخوەدان لە کوردستانێ دا تایبەتمەندییەکی تازەی هێناوەتە پێشێ کە دەبێ کەلکی لێ وەربگیرێ. لە سەر ئەوە کاری مەیدانی کراوە، بۆیە دەڵێم ئێمە دەمان دی. ئەمنیش لە سەرم نووسیوە، یەک دوو کەسی دیکەش لە سەریان نووسیوە. ئێمە دەمان دی کە لادێ لەگەڵ شاری بە واتس ئەپی، بە تێلێگرامی  پێوەندییان هەیە و پێکەوە هاوکاری دەکەن و فەزایەکی تازەکراوەتەوە.
یەکێکی دیکەش مەسەلەی کە پاندێمیک هێنایە پێشێ و زۆر فورسەتی کردەوە ئەوەیە کە لە کوردستان وەکوو بەشەکانی دیکەی ئێرانێ ئەو مەسەلەی کە پێی دەڵێن زیست پالیتیکس، بایۆ پاڵیتیکس، یانی ژین سیاسەت  لە کوردستانێ دا زۆر بەرز بووەتەوە بەو مانایەی کە چڕ بوونەوەی سیاسی خەڵکی هاتووەتە سەر مەسەلە سیاسییەکان، مەسەلەی بێهداشت، مەسەلەی نەخۆشی، مەسەلەی تەعلیم و تەربییەت، مەسەلەی ژنان، مەسەلەی وەزعی خانەوادەی، مەسەلەی پەیدا کردنی نانی ڕۆژێ، نانی شەوێ. ئەوانە تەوەرێکی تازەی بۆ بەرخوەدان لە کوردستانێ کردووەتەوە کە بە باوەڕی من دوو ئەهەمییەتی زۆر گەورەی هەیە. ئەو ئەهەمییەتی کە ئێمە دیتمان بەو وەزعەی کە هاتە پێشێ یانی حەڕەکەتی بەشدارانە لە کاری کۆمەڵایەتی خەڵکی دی کە لایەنی شەدیدی سیاسی هەبوو کەئاخری حکوومەت نەیتوانی  تەحەمولی بکا ئەوانەی لە بەین برد بەڵام ئەو کاکڵانە لەوێ ماون کە ئەوە زۆر گرینگە. دووەم ئەوەیە کە ئەو بابەتانەی بایۆ پاڵیتیکس، یانی ژین سیاسەت، زیست سیاسەتی کە هاتووەتە گۆڕێ ئیمکانێکی زۆر تازەی هێناوەتە پێشێ .
بە باوەڕی من ئێستا لە کوردستانێ دە وەزعێکی داین کە لە نەزەر سیاسییەوە کوردستان دەو چل ساڵەی دا بەلانی کەمەوە لەو سی و پێنج ساڵەی دا لە وەختێکی ڕا کە حیزبەکان لە کوردستانێ چوونە دەرێ و لە باشوور جێگیر بوون وەزعێکی تازە لە کوردستانێ هاتووەتە پێشێ ئەویش ئەوەیە کە ئێمە جۆرێک بونبەستی سیاسیمان هەیە نیسبەت بە پێوەندی سیاسەت دەگەڵ خەڵکی. دیارە بە شێوەیەکی دەقیقتر لە ساڵی ١٩٨٥ تا ئێستا ئێمە لەگەڵ وەزعێکی تایبەتی ڕووبەڕووین ئەویش ئەوەیە کە پێی دەڵێن جووڕێک ناسیۆنالیزم دە تەبعید دا. ئەگەر پێمان خۆش بێ یان پێمان ناخۆش بێ ناسیۆنالیزمی کوردی لە ڕۆژهەڵات دە تەبعید دایە. ناسیۆنالیزمی ڕۆژهەڵات دە تەبعید دا تایبەتمەندی خۆی هەیە و ئەو تایبەتمەندییەش پێویستی بە ئۆرگان، نەهاد و سیاسەتەکانی تایبەتی خۆی هەیە. موشکلی ئەسڵی ناسیۆنالئزمی کورد دە تەبعید دا پێوەندی لەگەڵ جەماوەرێکە کە دەیەوێ نوێنەرایەتی بکا. وەختێکی نوێنەرایەتی کردن بە شێوەی ئاوا موشکیل دەبێ ئەو حیزبانە دەبێ ڕێگایەکی دیکە ببیننەوە کە دە کۆمەڵگا دا کار بکەن. بە باوەڕی من لێرە دا وەکوو ئەوە نییە کە حیزب وەکوو  وانگارد بێتە پێشێ و بڵێ وەدوای من کەون و فڵان ئەوە نییە، بە باوەڕی من ئەو وەزعەی کە دەو چل ساڵەی دا هاتووەتە پێشێ ئەهەمییەتی کۆمەڵگا و ئەهەمییەتی فەرهەنگی دە سیاسەتێ دا زۆر زۆر بەرز کردووەتەوە و بە باوەڕی من حیزبەکانی ئێمە دەبێ لەو وەزعەی – ئەوەی کە من پێی دەڵێم ناسیۆنالیزمی دە تەبعید دا – بە شێوەیەکی گشتی وەزعی سیاسی ڕۆژهەڵاتێ بەشی زۆری هەر ئەوە بووە. پاش ڕووخانی کۆمارێ، پاش گیروگرفتی ١٩٥٩ و پەلاماری ساواکی تەواوی ئەو مودەتەی دەبینین کە کاکڵ و مەرکەزی سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی لە دەرەوەی ڕۆژهەڵاتی یە. و هیچ وەختێکیش ئەو حیزبانە بە شێوەیەکی فەعال نەجووڵاونەتەوە، مەبەستی من مەسەلەی پێکهێنانی ڕێکخراوی مەخفی و ژێر زەمینی نییە. مەبەستی من  کار کردن دە بەینی خەڵکی دایە.
ئەو هەلومەرجەی کە کۆڕۆنا ‌هێناویەتە پێشێ  ئەوەی بە ئێمە نیشان دەدا کە خەڵک زۆر سیاسییە لە کوردستانێ و ئامادەگی هەیە کە لە سەر ئەو مژارانەی کە ئەمن باسم کردن کار بکەن. مەسەلەیەکی دیکەش ئەوەیە کە ئەو ژین سیاسەتە یان ئەو زیست پاڵیتیکسە، ئەو بایۆ پاڵیتیکسە ئەوەی هێناوتەتە پێشێ ئیمکانی کاری موشتەڕەک لەگەڵ بەشەکانی دیکەی ئێرانێ یە. ئەگەر واقعەن مەسەلەکە ئەوە بێ کە لەبەشەکانی دیکەی ئێرانێش، حەتتا ئێمە بێینە سەر مەوزووعێکی کە  زۆر گرینگ، بەڵام زۆر بەو سادەگییەی کە بڵێین  کە خەڵک ژیانێکی باشتریان دەوێ  دەبێ بڵێین کە لە بەشەکانی دیکەی ئێرانێ و لە ڕۆژهەڵاتی ئیمکانی هەم ئاهەنگی لە سەر بابەتگەلی زۆر زۆر گرینگ و گەورە هەیە کە بە ڕواڵەت زۆر شەخسین، زۆر خانەوادەگین، زۆر کۆمەڵایەتین،  زۆر فەرهەنگین بەڵام دە ئەسڵ دا ناوەرۆکیان زۆر زۆر سیاسییە. ئەمن دێمە سەر ئەوەی کە وەخت زۆر کەمە، ئەمن لە سەر بنەمای بۆچوونەکانی خۆم، بە پێی ئەو کارانەی  کە کردوومە بەو نەتیجەیەی گەیشتووم کە سیاسەتی کوردی، سیاسەتی حیزبە کوردییەکان، سیاسەتی ئۆپۆزیسیۆنی کوردی وەختی ئەوەی هاتووە کە دەبێ لە چوارچێوەی ئێتنیک بچێتە دەرێ. یانی دروستە ئێمە هوییەتی ئێتنیکی خۆمان ڕادەگرین، هویەتی میللی و نەتەوەیی خۆمان ڕادەگرین، بەڵام دەبێ لە دەرەوەی ئەو چوارچێوەیە سیاسەت بکەین. ئەوە بەحسی تیوریکی لە سەر دەکرێ. لە کۆمەڵگایەکی فرە ئێتنیکی، فرە نەتەوەیی وەکوو ئێرانێ چ چاوەڕوانی ئۆپۆزیسیۆنێکی کوردە؟ یا دەبێ چاوەڕوانی ئەوە بین کە ساختاری دەسەڵات و سوڵتە بپچڕێ و جوورێک بێ کە ئەو هویەتانەی کە سەرکوت کراون لە بن ئەو ساختارەی دا بێدەنگ ڕاگیراون ئەوانە دەرکەون. وەکوو ئەو مەسەلەی کە لە ڕۆژئاوای هاتە پێشێ. یا دەبێ بەرەو ئەوە بڕۆن کە سیاسەتی دێمۆکڕاتێک بکەن دە پڕۆسەی دێمۆکڕاتیک دا. ئێمە هەموو دەزانین کە لە ئێرانێ ئیمکانی سیاسەتی دێمۆکڕاتیک نییە. بۆیە دەبێ ڕێگایەکی دیکە ببیندرێتەوە کە چۆن ئێمە لەگەڵ خەڵکی خۆمان ئەو پێوەندییەمان هەبێ و نوێنەرایەتی ئەو وەزعەی   بتوانین بکەین نەک لە دوورەوە بەڵکوو لە ژوورەوە. لە ژوورەوە ئەوە زۆر گرینگە، ڕێگایەک دەبێ ببیندرێتەوە کە ئەو نوێنەرایەتییە نە لە دەرەوەی وڵاتی بکرێ  لە ژوورەوە. مەبەستیشم پێک هێنانی ڕێکخراو و سازمانی مەخفی نییە. ئەو کاری خودی حیزبەکانە ئەمن لێی نازانم ئەوان دەیکەن. بەڵام مەسەلەکە ئەوەیە ئێمە چۆن  ئەو سیاسەتەی بێنین کە خەڵکەکەی کە ئەلئان دەیانەوێ بە سووڕەتی مەساییلی کە بە نەزەر سیاسی نین بەڵام دە ئەسڵ دا سیاسین بیدەین بە وان. ئەمن مەبەستم ئەوەیە هەتا ڕۆژێکی کە سیاسەتی کوردی لە چوارچێوەی ئێتنیک دا دەمێنێتەوە ئیمکانی وەی کە بتوانن دەگەڵ هێزەکانی دیکە لە ئێرانێ ئیتیلاف بکەن زۆر زۆر زۆر زۆر کەمە. و ئەو ئیتیلافەش پێویستە بۆ هەر حیزبێکی کە بەرنامەی بە جوورێکی بەرنامەی ئۆتۆنۆمی یە. چ ئۆتۆنۆمی، چ مەسەلەی فێدڕاڵ یانی دە چوارچێوەی حاکمییەتی ئێرانێ دا دەیەوێ مافی خۆی بە دەست بێنێ. ئەگەر ستڕاتێژی ئەوە بێ کە ئێمە دەمانەوێ دە چوارچێوەی حاکمییەتی ئێرانێ دا مافەکانی خۆمان بە دەست بێنین بە باوەڕی من سیاسەتەکە دەبێ سیاسەتێکی زۆر بەرفرەوانتر لە ئێتنیک بێ. چون سیاسەتێکی وا دوو حاڵەتی هەیە یا دەبێ دەوڵەتێکی، حکوومەتێکی دێمۆکڕاتیک لە تارانێ هەبێ کە ئیمکانی زۆر کەمە چ ئەلئان، چ پاش گۆڕانکاری یا دەبێ لە ئێرانێ کارێکی بکەن کە دەگەڵ حیزبەکانی دیکە، لەگەڵ هێزەکانی دیکەی دێمۆکڕاتیکی دژ بە جمهووری ئیسلامی ئیتیلاف بکەن. ئیمکانی ئەو ئیتیلافەی لە سەر مەساییل و بەرنامەی ئێتنیکی کە هێزە کوردەکانی ئێرانێ هەیانە زۆر کەمە. زۆر زۆر کەمترە لە پێش شۆڕشی ١٩٧٩. پاش شۆڕشی ١٩٧٩ ئەو شتەی کە ئێمە لە ئێرانێ دەیبینین جوورێک گەشە کردنی ناسیۆنالیزمی فارس بە نێوی ناسیۆنالیزمی ئێرانی یە. ئەو ناسیۆنالیزمی ئێرانی یە ئیمکانی فەعالییەتی موشتەرەک و یەکگرتووی لەگەڵ کوردەکان زۆر زۆر کەم کردووەتەوە. بۆیە بۆ ئەوەی ئێمە واقعەن بتوانین نفووزمان هەبێ، ئێمە بتوانین بە جوورێکی لە ئاجێندای ئۆپۆزیسیۆنی ئێرانێ دا. ئەگەر ڕۆژێکی دامەزرێ و بەرەو ئەوە دەچێ کە دامەزرێ نفووزمان هەبێ، دەبێ، لازمە لە سیاسەتەکەماندا لە عەینی ئەوەی دا کە هوییەتی نەتەوەیی خۆمان بپارێزین دەبێ سیاسەتەکەمان دیوارەکانی ئێتنیک بشکێنێ، لە چوارچێوەی ئێتنیک بچێتە دەرێ واریدی مەساییل و بەحسێکی بێ کە لە تارانێ، لە شیرازێ، لە ئیسەهانێ، لە مەشەدێ خەڵک حیسی دەکا. ئێمە دەبێ لەو حیس کردنەی دا، لەو شتەی دا بەشدار ببین. ئەگەر بە نێوی کورد، مەسەلەن ئەتۆ لە خانەوادێکی لە ئیسفەهانێ، لە شیرازێ بڵێ کە بۆ تۆ وەزعێکی خۆش چییە، چت دەوێ؟ باسی تەعلیم و تەربییەت دەکا، باسی بێهداشت دەکا، باسی فڵان و بێهمان دەکا باشە بۆچی کوردەکانی سنە و مەهاباد و مەریوان و سەردەشت و ئەوانە ناتوانن لەو مەسائیلەی دا بەشدار بن؟ ئەگەر حیزبەکانی ئێرانێ دەیانەوێ دەچوارچێوەی ئێرانێ دا ڕێگا حەللی بۆ مەسەلەی کوردی بدۆزنەوە دەبێ ڕێگایەک ببیندرێتەوە کە ئێمە دیوارەکانی ئێتنیکی بشکێنین. ئێمە خۆمان دە دیواری ئێتنیکی خۆمان دا زیندانی کردووە. ئەو سیاسەتە هەتا ئێستا نەتیجەی نەداوە. حیزبە کوردییەکان لە تارانێ بێ تەئسیرن. حیزبە کوردییەکان لە ئیسفەهانێ نە ناسراون تەئسیریان نییە. مومکینە بڵێن باشە نەبێ. بەڵام سبەینێ ئەگەر هاتن بڕیاریان دا، سبەینێ ئەگەر ئەتۆ دەتەوێ وە دوای حقووقی خۆت، هوییەی خۆت، مافی خۆت بکەوی کاتێک کە گۆڕانکاری کراوە دەبێ لەگەڵ ئەوان کار بکەی. دەبێ ئەوان بتناسن. دەبێ لەگەڵ وان ئیشتیراکی زەمینەت هەبێ. ئیشتیڕاکی مەنافیعت هەبێ، ئەوەیە. ئێمە هەتا ئەو ڕۆژەی کە خۆمان دە چوارچێوەی ئێتنیکی کوردی تەنانەت نەتەوەیی کوردی لە ناوخۆی ڕۆژهەڵاتی دا زیندانی کردووە و تەواوی سیاسەتەکانمان لە پاراستن و بە دەست هێنانی مافەکانمان دەو چوارچێوەی دایە ئیمکانی ئەوەی کە ئێمە لە دەرەوەی ئەو چوار چێوەی هیچ تەئسیرێکمان هەبێ لە سەر سیاسەتێ زۆر زۆر کەمە.
ئێران وەکوو عێڕاق نییە. ئێران تایبەتمەندییەکانی خۆی هەیە. عێڕاق جێگایەکی چکۆڵەتر، وەزنی کوردان زۆرتر و تاریخی  خەباتی کوردی زۆر لەگەڵ ئی ئێرانێ فەرقی هەبووە. ئێران خەباتێکی شاریانەی هەبووە، سەرکردایەتییەکی شاریانەی هەبووە لەگەڵ وێ زۆری فەرق هەبووە. لە ئێرانێ نەخشی لادێی لە سیاسەتی کوردی دا کەمتر لە شاران بووە، بە پێچەوانەی باشووری. ئەمن ئەوەی بۆیە دەڵێم دەبێ ئێمە لە ئێرانێ وە دوای تایبەتمەندی خۆمان بکەوین. وەختێکیش باسی ئۆپۆزیسیۆنی دەکەین هەرچەندی بەهێزیش بێ، با سەد هەزار پێشمەرگەی هەبێ، بەڵام ئەگەر نەتوانێ لە ئەجێندای سیاسەتی ڕۆژ دا تەئسیری هەبێ بە باوەڕی من هێندە سەرکەوتوو نییە. ئێمە دەبێ کارێکی بکەین دە سیاسەتی ئەجێندای ڕۆژ دا تەئسیرمان هەبێ. ئەمن بەو شتانەی کە لە سەر پاندێمی کۆرۆنا کرا، ئەو کارەی کە خەڵک کردیان، ئەلئانیش دەیکەن هەم لە شارە کوردەکان هەم لە لای موکریانی بەڵام بەشی زۆرتر لە جنووبی کوردستانێ ئەمن ئەوەی دەبینم لەوێ فەعالییەت زۆرترە. فەعالییەتی ژنان لە جنووبی کوردستانێ یەکجار زۆرتر بووە چ بە نووسین، چ بە کردەوە بۆیە ئەو مەسەلەی دێنمە پێشێ دەمەوێ بڵێم لەوێ کە فەعالییەت زۆرتر بووە چر بوونەوەی حکوومەتیش لە سەر وێ زۆرتر بووە.

بەڕێوەبەریی کۆنفڕانس: داوای لێ بوردن دەکەم ئەگەر بکرێ لە بەر کەمی کات قسەکانتان کورت کەنەوە. دیارە بابەتەکەتان زۆر زەنگینە، بە خۆشحالییەوە بەڵام لە بەر کەمی و سنووربەندی کاتەکە ئەگەر بکرێ زۆر بە کورتی قسەکان تەواو بکەی مەمنوون دەبم.

وەلی: ئەمن ئەوەی کە لازم بوو بە شێوەیەکی گشتی باسم کرد، هیوادارم پاشان بەحسی لە سەر بکرێ. هەڵێنجاوەکەی ئەوەیە فۆرمی سیاسەت، ئەو بابەت و تەوەرانەی کە سیاسەت دەبێ لە سەریان چڕ بێتەوە و تەرکیزیان لە سەر بکا، کاریان لە سەر بکا، ستڕاتێژیان بۆ دانێ ئەوانە گۆڕاوە. نوختەی دووەمیش ئەوەیە لەبەر ئەوەی ئەوانە گۆڕاون بە باوەڕی من وەختی وەی هاتووە کە تێفکرینێکی تازە لە سیاسەتی کوردی دە چوارچێوەیەکی دەرەوەی ئێتنیکی دا بکرێتەوە. ئەوە بەو مانایە نییە کە ئێمە دەبێ هوییەی خۆمان وەلا نێین نا. هوییەی کوردی هەر ئەو جۆرەی کە گوتم ئەو دیوارەیە کە حکوومەت نەیتوانیوە لێی تێپەڕێ و ناشتوانێ لێی تێپەڕێ، ئەوە دەبێ بمێنێ بەڵام ئەوەمان کە پاراست دەبێ پانتایی سیاسەتەکەمان زۆر زیاتر بەرفرەوانتر بکەین، دەبێ ستڕاتێژی تازە دابنێین کە بتوانین لە دیواری ئێتنیکی کە بەدەوری خۆمان دا، بە دەوری سیاسەتی خۆمان دا کێشاوە. لەوەی بچینە دەرێ زۆر  سپاس.
پرسیاری زارەکی
ئەحمەد شەریفی: ئەمن زۆر بە کورتی لە سەر فەرمایشەکانی بەڕێز پرۆفێسۆر عەبباسی وەلی سەبارەت بەوەی کە ئێمە دەبێ مەودای ئێتنیکی فراوانتر بکەین یان هەر لایبەین و زیاتر پرسەکانی سەرتاسەی ببێتە پرسی خەبات و تێکۆشانی کوردستانی ڕۆژهەڵات. ئەمن بەرداشتی خۆم ئەوەیە لە واقع دا هیوادارم وا نەبێت کە ئەو قسانەی بەڕێز وەلی بە مەعنای هەڵبژاردنی ئازادانەی ئاسیمیلاسیۆن یا لە واقع دا توانەوە لە ناو جووڵانەوەی سەرتاسەری دایە و لە واقعدا لە پێناو دێمۆکڕاتیزە کردنی یا تەئسیر لە سەر دێمۆکراتیزە کردنی جووڵانەوەی سەرتاسەری ئێرانە. ئەوە لە حاڵێکدایە کە لە ڕاستیدا تەواوی ‌هەوڵی ئەو چەند ساڵەی ئەوە بووە کە  ئەو جووڵانەوە سەقەتەی کە لە ڕاستیدا بە سەقەتی لە دایک بووە، سەقەتییەکەشی لەوە دایە کە لە چەند بواری جۆراوجۆر دا کە من فەقەت دوو بواری باس دەکەم یەکەم وەختێک لە جووڵانەوەی عەشیرەیی و شێخەکان دەگوازێتەوە بۆ جووڵانەوەی حیزبی ، ئەو چووڵانەوەیە لە ڕاستیدا هەر بەو ماهییەتە دێتە ناو جووڵانەوەکە و مەسەلەی نەتەوەیی لە ژێر سێبەری کاری حیزبی و حیزبایەتی دا دە واقعدا دەشاردرێتەوە و مەسەلە نەتەوەییەکە فەرامۆش دەکرێت. وە هەر ئەو پاشاگەردانییەش کە بە ئیستیلاح ئێستا دەیبینین لە جووڵانەوەی ڕزگاریخوازی کوردی دا هۆکارەکەی هەر ئەوەیە کە ئێمە حیزبایەتی دەکەین تا کاری نەتەوەیی و دووەم موشکیل ئەوە بووە بە تایبەت لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان جووڵانەوەی کوردستان لە نێو جووڵانەوەی دێمۆکڕاسیخوازی سەرتاسەری ئێرانی دا تواوەتەوە و هەر بۆیەش دەنگو ڕەنگی لە دەرەوەی خۆی بە ئیستیلاح لە ئەفکاری عموومی دنیا دا نییە. بۆ؟ چون وەختێک جووڵانەوەی نەتەوەیەکی بندەست دەکەوێتە ژێر سێبەری جووڵانەوەی دێمۆکڕاتی خوازی دەقیقەن فەرامۆش دەکرێ یانی تۆ ناتوانی جووڵانەوەیەکی بەرچاو بی و بەو ماهییەتەوە لە واقعدا  لە دنیا دا بناسرێی. و ئەوەش دەبێتە هۆی ئەوەی کە ئەتۆ پشت گوێ بخرێی . من پێم وایە کە بەڕێز وەلی بۆخۆشی گوتی کە حەتا ئەگەر ئەو حکوومەتەی ئێستاش بڕووخێت، مەسەلەی دێمۆکڕاتیزە بوون یا مەسەلەی هاتنە سەر کاری حکوومەتێکی دێمۆکڕاتیک لە ئێران مەسەلەیەکی تەقریبەن ئەگەر غەیری محاڵ نەبێت لە ڕاستیدا زۆر دژوار و سەختە جا هەر بۆیەش من پرسیارەکەم لە ڕاستیدا ئەوەیە کە جووڵانەوەیەکی کە ئێستا خەریکە وردە وردە بە هۆی گۆڕانی سیمای سیاسەتی هەموو دنیا و لەواقع مەسەلەی ئیتیلاعات و ئیرتیباتات لە دنیا دا، مەسەلەی نەتەوەییش ئێستا لە کوردستان زۆر گەشەی کردووە دەکرێ ئەوە قوربانی دێمۆکڕاتیزە کردنی ئێران بکەین؟ من ئیدی قسەیەکم نییە.

مێهری ڕەزایی: من سوئالەکەم لە هەڤاڵ عەبباس وەلی ئەوەیە کە چونکوو ئیشارەی بەوە کرد کە موبارەزەی گەلی کورد فاسیلە کراوە بە تیورییەکی سیاسی یا بۆچوونێکی سیاسی کە ئێمە بۆخۆمان تێکەڵی نەوعەکانی تر لە ئێرانا ناکەین بەڵام من ئەوە بۆ ئەوە ئەگەڕێنمەوە ئەو تێئۆرییە کە مارکس وتوویەتی سوئالەکەی من ئەوەیە کاک عەبباس ڕۆشنی کاتەوە چونکە مارکس لە تیورییەکیا هەیە ئەڵی ناسیۆنالیزم پڕۆداکتی کاپیتالیستە مادام کە چەپەکان وەکوو پڕۆداکتی کاپیتالیزم چاوی لێ ئەکەن خۆیان فاسیلە ئەگرن لە کوردەکان ئەوە خەتای کوردەکان نییە کە خۆیان ئایزۆلە ئەکەن خەتای چەپەکانە چونکوو ئەگەر ئێمە بمانەوێ شۆڕشی کورد و دەردی کورد بە نژادەکانی تر بناسێنین لە تەریق ناسیۆنالیستە فارسەکانەوە نییە لە تەریق چەپەکانەوەیە. چونکە بەو بۆچوونەی مارکس موبارەزەی ناسیۆنالیستی یان ماینۆرەتییەکان بە پرۆداکتێکی کاپیتالیستی ئەزانیت خۆیان بە بەشدار بەوە نازانن.

حەمەدەمین چیرە: زۆر سپاس، هەم دوکتور وەلی ، هەم ئاغای سۆهرابی و هەم خانم گولڕوخ قوبادی زۆر نوختەی پێویست و گرینگیان هێنا گۆڕێ بەس پرسیارەکەی من زیاتر، تێبینییەکەی من زیاتر لە سەر قسەکانی دوکتور عەبباسی وەلی یە. بە بڕوای من هاوکاری کردن یا ئەوەی کە وەک دوکتور عەبباسی وەلی دەڵێ هاتنە دەر لە زیندانی ئێتنیک بە مەعنای شۆردنەوە و تواندنەوەی ناسنامەی نەتەوەیی و تێکۆشانی نەتەوەیی کوردان نییە، بەڵکوو بە ڕاستی دەبێتە هۆی ئەوەی ئێمە بتوانین تێکۆشانەکەمان زیاتر بەرفرەوان بکەین. من داوا دەکەم هەم لە دوکتور عەبباسی وەلی و هەم لەو بەڕێزانەی کە چالاکی سیاسین ئەو مەسەلەیەی کە دوکتور وەلی باسی دەکا دەبێ زیاتر قسەی لە سەر بکرێ و بێتە بەر باس بەداخەوە ئەو کاتی نەبوو کە زۆر باش ئاواڵەی بکا، من پێشنیار دەکەم کە دوکتور عەبباسی وەلی زیاتر لە چەند بەرنامەی تێلێڤیزیۆنی و هەر ڕێگایەک کە خۆیان بە پێویست دەزانن ئەو مەسەلە زیاتر بێنێتە بەر باس چونکە شتێکی زۆر زۆر گرینگە، بەڵێ ڕاستە ئێمە هەم دەبێ پشتگیری ناسنامەی خۆمان بکەین، موبارەزەی سەربەخۆمان هەبێ، تێکۆشانێکی سەربەخۆی کوردان هەبێ، هەم ئەوەی کە دەبێ ئێمە بە هەموو ڕێگایەک لەگەڵ خەڵکی تر، گەلی تر، دراوسێکانمان هاوکاری بکەین.

هادی سۆفیزادە: سڵاو و ڕێز من پرسیارم نییە تەوزیحێکی جیدیم لە سەر قسەکانی کاک عەبباسی وەلی هەیە سەبارەت بەوەی خەباتی فەرا ئێتنیکی. خەباتی فەرا ئێتنیکی ئەگەر قەرار بێ بەو مێتۆدەی کە بەڕێزیان گوتی شتێکمان لێ دێ وەکوو کوردەکانی تورکیا کە هۆییەتمان ئەکەوێتە ژێر پرسیارەوە، دووەم قسەکانی کاک عەبباسی وەلی تەک بوعدی بوو لە سەر مەساییلی ناوخۆیی بوو ئاماژەیەکی دروستی تیا نەبوو لە سەر تەئسیراتی مەنتەقەیی و بەینولمیلەلی لە سەر سەرنیویشتی ئێران، لە سەر داهاتووی ئێران. لێرە دایە فکر ئەکەمەوە کێشەیەکی جیدی هەبوو لەو بەحسانەی کاک عەبباسی وەلی یا کە بۆ دوو نموونە دوو ساڵ پێش ئیستا عیسا کەڵانتەری سەرۆکی سازمانی حیفازەتی موحیتی زیست لە ئێران، سادقی خەڕازی بەرپرسی دەزگای دیپڵۆماسی ئێران بە ئاشکرا لە دابیشگاکانا ئەڵێن ئێران بەرەو تەجزییە ئەڕوات بە مۆدێلی هەر وەکوو هەڵوەشانی سۆڤیەتی پێشوو یا وەکوو سوورییەی لێ دێ بەڵام ئەم شتانە لە بەحسەکانی کاک عەبباسی وەلی یا وجوودی نەبوو تەئسیراتی ناونەتەوەیی و مەنتەقەیی تەنها وەکوو کۆتایی ئەمەوێ ئاماژە بەوە بکەم  شەڕی قەرەباغ توانیویەتی زۆرترین تەئسیری لە سەر ئازەرییەکانی ئێران هەبێ، چەند مەوجی وا لە مەنتەقەیا دروست ببێ ئەو معادەلە ئەگۆڕێ کە ئێمە بە زێهنییەتی سەردەمئ ئینقیلاب بۆ ئایەندەی ئێران بڕوانین. هەر بژین.

حەسەن قازی: قسەکەی من ئەوەیە ئەوەی کە بەڕێز مامۆستا عەبباس دەڵێ کە مەسەلەی کورد لە ئێتنیک بکرێتەوە تەواو لە جێی خۆی دایە. بەڵام شتێکیش هەیە ئەویش ئەوەیە مەسەلەی کورد لەم بەر ئەو بەری سنووران تێک ئاڵقاوە یانی چووە دەباڵ یەکەوە، یانی زۆر زۆر زەحمەتە بۆ نموونە ئەتۆ بتوانی مەسەلەی کورد لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان لە باشووری کوردستان جیا بکەیەوە بە ڕاستی چونکە لە باری فەرهەنگییەوە، لە باری تاریخییەوە، لە هەموو ڕوویەکەوە زۆر چووە دە باڵ یەکەوە. دەنا ئەو بەشەی قسەکانی کە دەڵێ لە کوردستانی ئێرانیش مەسەلەی کورد دەبێ لە ڕەهەندی ئێتنیکی بکرێتەوە  تەواو ڕاستە. بە بۆچوونی من هوییەت خوازی، داوای هوییەتی خۆ کردن زۆر جیاوازە لەگەڵ ناسیۆنالیزم. چونکە ناسیۆنالیزم ئاخرەکەی دەگاتە ئەوە یان ئەمن یان ئەتۆ یانی لایەنەکەی دیکە ڕەد دەکەیەوە. ئەوە ڕاستییەکە پێویستە بۆ هەموان ئاشکرا بێ. بەڵام ئەمن پێشنیار دەکەم لە وڵامی پرسیارەکاندا بەڕێز کاک عەبباس ئەو لایەنی پێوەندییە ناوکۆییە کوردییەکەش هێندێک زیاتر شی بکاتەوە و زۆر سپاس.

ڕزگار بەهاری: سڵاو و ڕێزم هەیە، من پرسیارم نییە هێندێک بۆچوون و تێبینیم هەیە لە سەر ئەوەی کە ناسیۆنالیزمی ئێرانی کە پرۆفێسۆر وەلی ئاماژەیان پێ دا لە ئێستە دا زۆر بە چڕی خەریکە گەشە ئەستێنێت بە بۆنەی ئەوەی کۆماری ئیسلامی کە هاتە سەر کار پێخۆری دەسەڵاتەکەی ئایین و مەزەب و ئیدەئۆلۆژی بوو، بەڵام ڕێژیمی داهاتوو کە دێتە سەر کار پێویستی بە پێخۆرێکە  کە ئەویش ئەبێتە فاشیزم و نەتەوە پەرستی و ئێرانچێتی کە ئەوەش زۆر مەترسی یە بۆ سەر گەلی کورد. کورد ئەبێ چی بکا، کورد ئەبێ بە چ شێوازێک بڕواتە پێيشەوانێ کە نەبێتە قوربانی دەستی ڕەگەزپەرستی، ئەوەی کە ئەبینین ئێمە لە خۆپیشاندانەکانا هەموو دروشمی " ڕەزا شا ڕوحت شاد" ئەو دروشمانە ئەدەنەوە لە کاتێکا کە ڕەزا شا ئەتوانین بڵێین باوکی ڕەگەز پەرەستی یە لە ئێرانا و سیمبولی ئێرانچێتییە لە ئێرانا. ئەوە مەترسییەکی یەکجار زۆرە بۆ سەر کورد و گەلانی دیکەی ناو ئێران. بۆیە ئەمە باسێکی زۆر هەڵئەگرت. پێویستە کورد چی بکا لە ئێستایا نەبێتە قوربانی لە کاتێکا کە ئێستە کورد بەو شێوە کە دەبێ یەکگرتوو نییە خۆی ئامادە نەکردووە، لە ئێستە دا حیزبەکان کێ بەرکێی یەکتری ئەکەن لە بری ئەوەی کە خۆیان یەک بگرن. لە بری ئەوەی کە ببنە هێزێکی یەک دەنگ و یەک دەست. زۆر سپاس کاتتان لەوە زیاتر ناگرم.

حوسێن شەبە‌ق: منیش تۆزێک قسەم هەیە  لە سەر قسەکانی کاک عەبباسی وەلی. وەکوو پرۆفێسۆر من ئینتیزارم هەبوو کە لە بەحسەکەی ئەو دا ئێمە شاهیدی فاکت و ئامار و نموونە بین وەکوو ئەو بەحسەی کە دوکتور مەنسوور سۆهرابی ئیڕائەی دا، بە داخەوە ئەوە غاییب بوو. لێکۆڵینەوەکەی باش بوو بەڵام ئیتیلاعاتەکەی وەکوو ئێمە ئیتیلاعاتێکی گشتی و کۆنکرێتە بەڵام نەتیجەگیرییەکەی من لەگەڵی نیم . کاک عەبباسی وەلی پێی وایە ئەگەر ئێمە خۆمان لەگەڵ خاستەهایی  عموومی خەڵکی ئێران گونجاند، ئەگەر ئێمە خۆمان دەگەڵ ئەوە مونتەبیق کرد، تەڕەحومی خەڵکی فارسمان بۆ لای خۆمان ڕاکێشا ئەوە ئیتر ئێمە کارێکی سەرکەوتووانەمان کردووە و ئێمە چووینە نێو ئەو دائیرە و نیهایەتەن  نەتیجەگیری کاک عەبباسی وەلی ئەوەیە کە، سفاریشەکەی ئەوەیە کە ئێمە ئیتیلاف پێک بێنین دەگەڵ هێزە ئێرانییەکان چەپ و ڕاستیان فەرق ناکا. من دروست بە پێچەوانەی ئەو بیر دەکەمەوە، دروست بە پێچەوانەی ئەو نەتیجەگیری دەکەم. من پێم وایە ئیشتیباهەکە، بونبەستی ئێمە بونبەستێکی ئێتنیکی نییە بە پێچەوانەوە، بونبەستی ئێمە سەرلێشێواوی حیزبەکانە کە نەیانتوانیوە خۆیان ببیننەوە. حیزبە کوردستانییەکان چەپ و ڕاستیان پێویستیان بە ئیتلافە نەک ئەوەی کە چەپ و ڕاستی حیزبە کوردستانییەکان پێویستیان بە چەپ و ڕاستی ئێران هەبێ. کێشەکە لەوە دایە. کوردستان ئەوەی کە دەیهەوێ، ئەوەی کە پێویستێتی کار کردن لە سەر پڕۆژەیەکی گشتی یە بە نێوی دەوڵەت ئەمە غاییبە و ئەمە مەسەلەی سەرەکی یە. تەڕەحوم بزواندنی خەڵکی فارس بۆ ئێمە نابێتە نان و ئاو. نموونەی هەرە باریز من بۆتان دێنمەوە حیزبی کۆمۆنیستی ئێرانە کە ئێمە تێیدا بەشدار بووین ساڵەهای ساڵ ئێمە نموونە و فاکتی زۆر، کاری زۆرمان لە سەر ئەخباری ئێران کرد، هەژاران، فەقیران،کرێکاران کاری باشیشمان کرد خراپ نەبوو بەڵام نەتیجەکەی بوو بە لەت لەت بوونی هێزی سیاسی کۆمەڵەی کوردستان بە داخەوە. لێرە دا دیاری دەدا کە ئێمە بە ڕێگایەکی ئیشتیبا دا ڕۆیشتووین، ڕێگا دروستەکە ئەوەیە کە ئەتۆ ماڵەکەی خۆت ئاوەدان کەیەوە، ئەتۆ پڕۆژەیەکت بۆ ماڵەکەی خۆت هەبێ کە ئێمە بە داخەوە نیمانە. من پێم وایە موشکیلی پەیوەندی هەیە بەڵام نەک پەیوەندی لەگەڵ هێزە ئێرانییەکان، بە پێچەوانەوە هەتا ئەو پەیوەندییە کەمتر بێ باشترە، بەڵکوو هەتا پەیوەندی دە ناو هێزە کوردستانییەکاندا زیاتر بێ، دیالۆگ زیاتر بی، گوزەشت زیاتر بێ، دیواری حیزبەکان چکۆلەتر بێ یەکتر زیاتر ببینن، کاری هاوبەش بکەن ئەمە ڕێگا دروستەکەیە. بە سپاسەوە قسەی زیاترم نییە.

هێمن سەییدی: زۆر سپاس. منیش  سپاس دەکەم لە بەڕێوەبەرانی ئەم کۆنفڕانسە. دەستخۆشی لە کاک عەبباس دەکەم بە خاتری ئەو باسە گرینگەی کە ورووژاندی و تەئییدی بۆچوونی کاک حەسەن قازی دەکەم. بەڵام دەمهەوێ لە زاوییەکی ترەوە لە دوو دەقیقە کەمەی کە گوتتان ئێشارە بەوە بکەم کە کاک عەبباس پێویست بوو ئیشاڕە بەوە بکا کە ئێمە دەبێ خۆمانیان پێ بناسێنین بە باقی نەتەوەکانی دیکە نەک بەو شێوەیەی کە کاک حوسێنی شەبەق بە دروستی ڕەخنەی گرت بە حاڵەتی کڕووزانەوە و پاڕانەوە و مەزلووم نمایی، بەڵکوو لە مەوزەعی قودرەتەوە. لە مەوزەعی بەرتەری سیاسییەوە و لە مەوزەعی ئەوەی کە ئێمە پێشەنگی دێمۆکڕاسی  و پێشەنگی سکولاریزم، پێشەنگی یەکسانیخوازی بووین لە ئێران. من ئەو بۆشاییەم بینیوە کە ئێمە  نەمانتوانیوە خۆمان بە گەلانی دیکەی ئێران بناسێنین.، بە پێچەوانە تەئسیری ئەوەشم بینیوە کە ئەمن وەکوو تاکێک کە دەچم لە میدیاکان باس لە حەقانییەتی کورد دەکەم، بە ڕاستی تەئسیرە موسبەتەکەی دەبینم. دەبینم بەشێکی زۆر لە فارسەکان نازانن کە ئێمە ڕێفراندۆمی ساڵی ١٩٧٩مان بایکۆت کردووە و نازانن کە ئێمە بەرتەریمان هەبووە بە سەر ئەواندا. ئەمن دەڵێم تەنانەت بۆ سەربەخۆیی خوازیش  ئێمە پێویستیمان هەیە کە حەقانییەتی خۆمان بە لایەنەکانی تر بناسێنین. ئەگەر لە داهاتوو دا تەنانەت بمانەوێ جیا بینەوە پێویستمان بەوە هەیە کە لە نێو گەلانی دیکە دا دۆست و هاوپەیمان بۆ خۆمان ساز کەین. پشتیوان بۆ خۆمان ساز کەین. بەڵام کاتێک ئەتۆ یەکەم قسەت سەربەخۆیی وجیابوونەوە بێ ئەوان گوێیان کیپ دەبێ و گوێیان لە باقی قسەکان نابێ. ئاخر قسەشم ئەوەیە زۆربەی سەربەخۆیی خوازەکانی کاتالۆنیا، زۆربەی سەربەخۆیی خوازەکانی سکاتلەند کەسانێک بوون کە ماوەیەک لە مادرید و لە لەندەن لە ئاستێکی سەرتاسەری دا سیاسەتیان کردووە. خۆیان بە گەلانی خۆیان و گەلانی ئەو وڵاتانە ناساندووە ئینجا بوونەتە سەربەخۆیی خواز. من دەڵێم  دەبێ هەر دووک ئالترناتیڤمان هەبێت. هەم ڕێگامان هەبێ ئەگەر لە داهاتوو دا  وەکوو گەلێکی پێشەنگ و قارەمانی دێمۆکڕاسی  لە ئێرانی داهاتوو دا ناسراین بە پاراستنی بەرتەری سیاسی خۆمانەوە لە ئێرانێکی دێمۆکڕاتیک دا بین ئەگەر ڕێز نەگیرا ئەو کاتی بە دەلیل و بە مەنتق نەک لە بەر ئەوەی کە زمانمان جیاوازە، یا نژادمان جیاوازە بەڵکوو بەو دەلیلەی کە ئێمە  سیستێمی سیاسیمان لە ئێوە جیاوازە، ئێمە  دێمۆکڕاتین و ئێوە دێمۆکڕات نین، ئێمە سێکولارین و ئێوە سێکولار نین لێتان جیا دەبینەوە. زۆر سپاس.

شێرزاد چیا: ڕێز و حورمەت بۆ هەموو هەڤاڵان و بیسەران. من یەک تێبینییەکم بۆ هەڤاڵ عەبباس وەلی هەیە  ئەویش ئەوەیە کە بە ڕاستی لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان دا  حیزب و لایەنی سیاسی یا ئەوەتا کۆمەڵێ شۆڕشگێڕی ئازاد هەن کە وا بناغەی ئێتنیکی یان شکاندووە کە وا لە ناو گەلان دا دەنگیان هەیە کار دەکەن. تێبینی من ئەوە بوو بۆ پرۆفێسۆر بۆچی ئەو بەشەی پشت گوێ خستووە و باسی نەکرد. ڕاستی ئەوەیە کە ئێمە  لە کۆمەڵگای ڕۆژهەڵات دا ناوخۆی خۆمان وەکوو حیزب و لایەنە سیاسییەکان، ئەدیب، نووسەر هەموو  بە یەک دەنگ، بە یەک ڕیزی نتوانین مژاری ئێتنیک وە لاوە نێین کە ئێمە چەندێ هێزمان هەبێ لە بواری سیاسی، لە بواری هێز دەتوانین کە وەکوو هەڤاڵ باسی کرد هێزمان هەبێ......

جەمیل ئەحمەدی: سڵاو هاوڕێیان ئەم کاتەتان باش! من تێبینیم هەبوو لە سەر قسەکانی کاک دوکتور عەبباسی وەلی. دیارە باسی ناسیۆنالیزمی کرد. ناسیۆنالیزمی کوردی پشت ئەستوورە بە زمان بەڵام لە حەقیقەتا ناسیۆنالیزمی کوردی چون پشت ئەستوورە بە زمان ناسیۆنالیزمێکی لاوازە و ئەتوانین بێژین جێگای مەترسیشە. ئەگەر ئێمە زمانەکەمان لە بەین بچێت بێگومان ناسیۆنالیزمەکەشمان لە بەین ئەچێت، بەڵام ئەم ناسیۆنالیزمە کوردییە کە پشت ئەستوورە بە زمانەکەی  لە باشووری ڕۆژهەڵاتی کوردستان، دیارە کاک عەبباسی وەلی باشووری ڕۆژهەڵاتی کوردستانی تاوەکوو شاری پاوە باس کرد بەڵام باشووری ڕۆژهەڵاتی کوردستان لە حەقیقەتا زۆر زۆر لە خوارووترە ئیلام و لوڕستان و زۆر شوێنی تریش ئەگرێتەوە. بەڵام ئەم ناسیۆنالیزمی کوردییە لە باشووری ڕۆژهەڵاتی کوردستان تەنیا وەکوو ناسیۆنالیزمێکی مەزهەبی چاو لێ دەکرێت، ئەمە واقعییەتێکە لە باشووری ڕۆژهەڵات دا هەیە و حیزبە کوردییەکانیش زیاتر حیزبی موعتەریزی سیاسی بوون نەک ئەوەی کە هێزێکی ڕزگاریخواز بن و هەمێشە دروشمەکانیان لە چوارچێوەی ئێرانێکی فێدڕاڵ یا ئەوەی کە خودموختارا بووە هەرگیز ئەوەی کە تاکێکی کورد یا هەستی نیشتمانی تاکێکی کورد چۆنە نەیانتوانی یە بتوانن ئەو خواستە و ئەو ویستە بەیان بکەن. بۆیە نەیان توانییە نوێبەرایەتی واقعییەتی خەڵکی کوردستان بکەن و باوەڕم وایە ئەگەر ناسیۆنالیزمی کوردی بتوانێت هەموو جوغرافیا و پانتایی خاکی کوردستان بگرێتەوە ئەمە ئەتوانێ کوردستان لە مەترسی ڕزگار بکات. من باوەڕم  وایە ئەگەر بەم شێوە کورد بەردەوام بێت ڕەنگە کورد لە ٥٠ ساڵی داهاتوو دا لە ناو بچێت.

پەرویز: بەڕێزان سپاس من ئەو تایمرە دادەنێم بەر لەوەی سێ دەقیقە تەواو بێ خۆم چاوم لێیە و کۆتایی پێ دێنم. بەڵام ئەبێ بڵێم من چاوەڕێم ئەکرد کە ئەو باسەی دوکتور عەبباسی وەلی پێشکەشی کرد باسێکی پێچەوانە بایە، یانی لەو سەری باسەکەوە گەڕابایاتەوە. لە بەرچی، لە بەر ئەوەی ئەو مۆدێلە، ئەو تێڕوانینەی کە  ئەو ئاماژەی پێ دەکا لە ڕاستیدا ئێمە هەر لە سەرەتای شۆڕش لە ئێراندا چ کۆمەڵە، چ حیزبی دێمۆکڕات ئەو دوو مۆدێلەیان تاقی کردەوە یانی واتە تەبدیل بوون و بوون بە بەشێک لە بزووتنەوەی سەرتاسەری لە ئێراندا، چ ئەوەی کە بە هاتن و بە  تەشکیلی ڕۆیشتن لەگەڵ چەپەکانی ئێران چ ئەوەی حیزبی دێمۆکڕات چووە ناو شوورای میللی موقاوەمەت. بۆیە بە بڕوای من ئەو باسەی عەبباسی وەلی لە واقیعا باسێکە کە تەحتی تەئسیری رێئال پۆلیتیک قەراری گرتووە. ئەوە واقعییەتەکە ئەوەیە، ئەگینا مەسئەلەی کورد لە ئێستا دا ئەڵبەتە لە کۆنیش دا مەسئەلەیەکی نە سیرفەن حقووقی یە، مەسئەلەیەکی ئەخلاقی یە، نە مەسئەلەی کۆمەڵێک خەڵکی ئاوارەیە و ئەڵبەتە ئەمە بابەتێکی ئابووریش نییە، بەڵکوو مەسئەلەی کورد بە ڕاستی مەسئەلەی فەلسەفەی بوونی میللەتێکە. بۆیە پێویستە کە و ئەو چاوەڕوانییە دەکرێ لە کەسانی وەک دوکتور عەبباسی وەلی کە پێم وا بێ – نازانم مەجالی ئەوەی ببێ کە قووڵتر بچێتە ناوبابەتەکەوە- بەڵام ئێمە ئەگەر هەر پشت نەک ئەوەی کە کوردستان مەجال و زەرفییەت و پۆتانسییەلی زۆری تێدایە بۆ  بوون بە وڵاتێکیش بە بڕوای من  ئەگەر ئەو باسەی دوکتور مەنسووری سۆهرابی بێتە پشتی  غەیرەز ئەوەی کاک هێمن ئاماژەی بەوەی کرد ئێمە  پێشەنگی دێمۆکڕاسی و پێشەنگی پێشکەوتنخوازی بووین لە ئێراندا ئەو باسەی دوکتور مەنسووری سۆهرابیش ئاماژەی پێ کرد دەتوانێ پشتیوانییەکی قەوی بێ کە ئێمە لە فازێکی قودرەتەوە بچینە نێو مەسەلەی کوردەوە. بۆیە بە بڕوای منیش وەک کۆتا شت ئەوە بڵێم سنووری، یانی ئێمە لە نێو کوردستاندا حەوڵ دان بۆ دروست کردنی میللەتێک و دەوڵەتێک بۆ ئەم خەڵکە سنووری ئێمە ئەو کاتە لەگەڵ تێڕاونینی بەرتەسک و ناسیۆنالیزمی ئیفڕاتی جیا دەبێتەوە کە ئێمە گرایشی چەپ و پێشکەوتنخواز لە کۆمەڵگا دا بەهێز و تەقوییەت بکەین و زۆر سپاس.

جەماڵ عەلیاڵی: سپاس بۆ دوکتور عەبباسی وەلی بۆ قسە خۆشەکانی. دیارە لە چارەگێک بیست دەقیقەی دا ناکرێ باسی هەموو کەلین کولێنەکانی باسێکی عیلمی بکەین. ئەگەر بیسەران و بینەران دەبینن و پییان وایە کەمووکووڕییەکی هەیە دەلیلەکەی فەقەت ئەوەیە لەوە زیاتر نییە. ئەتۆ ناتوانێ بەحسێکی یەکجار زۆر زەلام بە بیست دەقیقان قسان بکەی ئەوە یەکەم. دووهەم یەک پرسیارم هەیە ئەو شتانەی کە کاک عەبباس باسی کرد شتێکی زۆر زۆر دروستی تیدا بوو، هەرچی خوێندوومانەتەوە، هەرچی دیتوومانە حەتتا ئەوەی کە دیتووشمانە لە چاوی خەڵکانی ترمان دیتووە، لە قەڵەمی خەڵکانی ترمان دیووە.لە قەڵەمی خەڵکانی ترمان خوێندووەتەوە، لە زاری خەڵکانی ترمان بیستووە. کورد دەبێ خوێندنەوەی خۆی هەبێ لە سەر قەزییەکەی خۆی دەنا ناتوانێ ببێ بە ساحێبی خۆی. بۆ ئەوەش حەوجێ بە حیزب وسازەی سیاسی هەیە کە توانایی لە تێگەێشتن لە بارو دۆخی ئەوڕۆی هەیە. ئایا کاک عەبباسی وەلی پێی وایە حیزبە سیاسییەکانی کە ئێمە هەمانە دەتوانن توانایی ئەوەی پەیدا بکەن کە بارودۆخی ئەوڕۆیی تێ بگەن، وڵامدەر بن؟ چون فەرق هەیە بەینی حیزبی سیاسی و پێشەنگی سیاسی. حیزبەکانی ئێمە پێشەنگ نین. وڵات لەلایەن داگیرکەرەوە داگیر نەکراوە.

ئەحمەد مورادی: سپاس ئەڕا وەڕێوەبردنی وی کۆنفڕانسە و ڕێز و حورمەت ئەڕا بەشداران.. من سەرنجێکم هەس ئاراستەیی کاک عەبباس وەلی بکەم وە ئیجازەتان. هەر ئەو جۆرە کە هاوڕێیان ئێشارە وە زوڵم و ستەم جوراجۆرێ کردن لە میللەت کورد لە ڕۆژهەڵات کوردستان چوو، لە زیندانی بگرە و تەبعیزگەلی ئیقتیسادی گشت یانە گشتی دروستە و ئی موشکیلاتە شامیل حاڵ مەردمی یارسان بوود بەر ئەوا. بە ئیزافێ ئی زوڵمگەلە زولمەک ترەک شامیل حاڵی مەردمی یارسان بوو ئەویش تەبعیزگەلی دینی یە کە لەئی مەردمە چێت کە تێعدادیانیش شاید بویشم بیست لە سەد لە کوردەیلێ ڕۆژهەڵات مەردمی یارسان ە. ئی زولمگەلە شامیلی زوڵمگەل ئیقتیسادیە، تەوهین و تەحقیر لە زیندانەکانا. مەحرووم بین لە تەحسیل ، ئەنواعێ زولمەیل  موزاعەف لە ئی مەدرمی یارسان چوو کە وەلی بە داخەوە ئێمە گلەییمان هەس لە ک.ن.ک فرە تەوجوه وە ئی زوڵمێ موزاعەف ناکەن. سوئال لە کاک عەبباس وەلی ئەوەسە مەنزوور لە دەرچوون لە چوارچیوەی ئێتنیکی کورد وە تەبدیل بوون  بە عونسوری سیاسی چەس، مەنزوور تەقسیمی قودرەتی سیاسی بەر ئەساسی شار و شارۆچکەس و ئەوە وەزعە ئێتنیکیەش کە بووەتە باعیس بەدبینی جامعەی فارس؟ مەمنوون

جەهانگیر عەبدوڵاهی: من پرسیارەکەم بۆ بەڕێز عەبباس وەلی یە. بە پێی ئەوەی کە جیاوازییەکی جەوهەری لە ناوبزووتنەوەی ڕۆژهەڵاتی کوردستان و ئێران هەیە چۆن  دەتوانن ئەو دوانە بەیەکەوە پەیوەند دەنەوە؟ ئێمە ئەگەر چاو لێ بکەین لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان ئێمە بزووتنەوەیەکی ئازادیبەخشی نەتەوەییمان هەیە بەڵام لە ئێران دا دەتوانین بڵێین بزووتنەوەیەکە زۆرتر بۆ زیاتر بوونی ئازادیی مەدەنی یە یا دێمۆکڕاسییە کە بتوانن لەو سیستیمەی کە ئێستا هەیانە دەرباز ببن چون  ئەوان بەحسی هوییەت و بەحسی ناسنامە و ئەوانەیان مەتڕەح نییە.  ئەو دوانە چۆن بەیەکەوە گرێیان دەدەن. دوو، بۆچی لە سەر ئەو ڕایەن کە ڕۆژهەڵاتی کوردستان کێشەی ئەوەی کە هەتا ئێستا مووەفەق نەبووە ئەوەیە کە خۆی لە چوارچێوەی ئێراندا نەبینیوەتەوە. ئێمە ئەگەر لە ساڵی ١٣٥٧وە چاوی لێ بکەین بزووتنەوە کوردییەکان بە دێمۆکڕات و کۆمەڵەوە خۆیان عەمەلەن  خۆیان شوعاری دێمۆکڕاسی بۆ ئێرانیان هەڵبژارد. لە ئەساس دا ئەگەر بێینەوە سەر مەبحەسی ئازادیی نەتەوەیی، ئەسڵی بابەتی خۆیان دا نابا ئایا موەفەقتر نەدەبوون. گەلێک سپاس

نەجیبە مەحموود: عەزیزان ئەم کاتەتان باش، هێندێک تێبینی لەسەر قسەکانی بەڕێز عەبباس وەلی
نەبوونی سیاسەتی ڕۆژ لە لایەن هێزە سیاسییەکانی ڕۆژهەڵات پەیوەستە بە نەبوونی پلانی  ستڕاتێژی و دیار نەبوونی مێکانیزمی  کار و خەبات کە کاریگەری لە سەر سیاسەتی ڕۆژ هەبێت. لایەنی تیوری (فکری)  گرینگە وەک بناغەیەکی ئەساسی بۆ خەباتی سیاسی بە گونجاندن لەگەڵ کاری مەیدانی کە کاریگەری هەبێت  لە سەر سیاسەتی ڕۆژانە و تاکتیکی خەبات، لە ڕێگەی کار کردن لە سەر کێشە و هۆکارەکانی پشتی کێشەکان  کە پێویستی بە لێکۆڵینەوەی جدی هەیە تا بتوانن کاریگەریەکان لەگەڵ ئەو سەردەمە بگونجێ. بۆ نموونە کێشەکانی ژنان لە ڕێگەی دراسە کردنی قانوون و قانوونی ئەساسی ئێران.



پرسیاری نووسراو
حەسەن قازی: مامۆستا وەلی لە یەکێک لە نووسراوە بە ناوبانگەکاتاندا دا باسی پچر پچر بوون و کوت کوت بوونی ناسیۆنالیزمی کورد دەکەن و لێرەش بوونی باشوور بە تەبعید دا دەنێین ئەو دوو لایەنە چۆن شی دەکرێتەوە، ئایا  هەر ناسیۆنالیزمێکی کورد هەیە یان چوار ناسیۆنالیزم؟ پرسیاری دووەم: ئایا کورد لە ڕۆژهەڵات ناتوانێ هەم لەگەڵ بەشەکانی کوردستان و هەم خەباتی سەرتاسەری لە ئێران  هاوکات تێ بکۆشێ؟

یۆنس بلووری: پرسیار: پێگەی کوردی رۆژهەڵاتی کوردستان لە سیاسەتی نێونەتەویی چۆن دەبینن؟ ئایا لە ناوەندەکانی سیاسەتی نێونەتەوەیی چ حیسابێک بۆ کوردی رۆژهەڵات دەکرێ؟

ئەسعەد ئەعزەمی: سلاو وڕێز بۆ پرۆفسۆر عەباسی وەلی وسپاس بۆ خۆ ماندوکردنت.پرسیارەکە ئەوەیەکە بەشداری بەرچاوی خەڵکی کوردوستان لەهەڵبژاردنەکانی پارڵمانی ئیسلامی وهەروەها ریاسەتی جەمهوری لەساڵی ٧٦ بەم لاوە ،تەنانەت دەنگدانێکی بەرچاو بەئەحمەدی نیژادیش چۆن دەبینین؟ دوای بەشداری لەشۆراکانی شار ودێ چۆن دەبینێت جەنابت ،بەشذاری کردن باشە یان یان بایکۆت کردن؟

کاوە کرماشانی: سپاس له  قسه‌کان و تیبینیه‌کانی دوکتور وه‌لی، دو پرسیاریم بوو. دوکتور وه‌لی کاتێک باس له جوغرافیای ڕۆژهه‌ڵاتی کوردستان ئه‌کات، سنه و مه‌ریوان و پاوه وه‌کوو باشووری روژهەڵاتی کوردستان ناو ئه‌بات. ویستم بزانم دوکتور وه‌لی جوغرافیا و کۆمه‌ڵگای کرماشان و ئیلام و له‌کستان له کوێی جوغرافیا و بزووتنه‌وه‌ی کوردستانی ئیمرو ده‌بینن؟

پرسیاری دوهەمم ئه‌وه‌یه که دوکتو وه‌لی باسی ئه‌وه‌ی کرد که کوردی ڕۆژهه‌لات ده‌بێ به دیسکۆرسێکی فه‌رائتنیکی لایەنگری بۆ دیسکۆرسه‌کانی خوی درووس کات له ده‌ره‌وه‌ی سنووری ڕۆژهه‌ڵاتی کوردستان و ناوچه‌کانی دیکه‌ی ئێران وه‌ک تاران و ئیسفه‌هان. منیش زور هاوڕام له سه‌ر ئه‌م تێبینیه. به‌ڵام پرسیاره که‌م ئه‌وه‌یه که بزوونته‌وه‌ی کورد به هوییه‌تی سورانی/سوننه تا ئیسه نەیتوانیوه ئەو دیسکۆرسەی خۆی لە کرماشان و ئێلام بەرفرە بکات، باشتر نییە دەستپێک بزوونتەوەی کورد بە جێگای ئێسفەهان و تاران لە فکر ئەوە بێت لە ناوچەکانی کرماشان و ئێلام دیسکۆرس خۆی پێش ببات و له‌م ریگه جوغرافیای نفوذ خوی گه‌وراتر و وه‌زنی سیاسی خوی له ئيران قورستر کاد؟ سپاس

کاوە قوڕەیشی: سڵاو ورێز و دەستخۆشی بۆ بەڕێوەبەرانی گونگرەی نەتەوەیی كوردستان . بەڕێز دكتور وەلی باسیان لەوە كرد كە لە رۆژهەڵاتی ئەم ساڵانەی دواییدا جۆرێك لە دێمۆكراسی موشاركەتی هاتۆتە ئاراوە كە جیاوازی هەیە لە تەك دیمۆكراسی نوێنەرایەتی یان ریپریزێنتاتیڤ. ئەگەر قایل بین بەم دوو جۆرە لە سیاسەتكردن، ئەزموونی یەك دوو ساڵی دوای شۆڕشی گەلانی ئێران لە ڕۆژهەڵات ئایا بەشداری بوو یان نوێنەرایەتی؟ ڕێز و سوپاس

ئەهوەن چیاکۆ: بە ئالترناتیوی کۆنفێدرالیسمی ـ دێمٶکراتیک، هەم لە مافی نەتەوەیی و شۆناسی ئێتنیکی پاشەکشە ناکەین، هەم لەگەڵ گەلانی تر و موتاڵباتی سەراسەری هەماهەنگ و هاوڕا دەبین. واتە هەم داخوازیەکەی کاک عباس هەم رەخنەگرانیش پێکدێ، بە جێگەی تاک رەهەندی فرە رەهەندی مژارەکە دەگرێتە دەست. ئالترناتیوی کونفێدرالیسم و نەتەوەی ـ دیموکراتیک، لە چوارچێوەی پارادایم و جەهانبینی کۆمەڵگای دیموکراتیک، ئێکۆلۆژیک و بەرابەری جنسیەتی، ئەم دەرفەت وڕێگەیەمان پێدەدات و لەو بوارەش نووسراو و شرۆڤەی پێویست لەبەر دەست دایە.

 عەزیز ڕەزایی: مه‌سئەلەی  جیا کردنه‌وه‌ی ئێتنیکی بزاوی کوردی که [ بەڕێز]  عه‌باس وه لی باسی ده‌کا ، تاکوو ئێستا له لایه‌ن حیزبه کوردیه‌کانی ڕۆژهه‌ڵاتەوه به چه‌پ و ڕاسته‌وه  زۆر زێتر له‌وه‌ی که ئه‌و باسی ده کا بزاوی سه‌ربه‌ستی گه‌لی کوردیان وه‌لا ناوه.  به‌ڵام به‌رهه‌مه‌که‌ی ئه‌وه‌یه که ئێستا ده‌یبینین. بزاوی سه‌ربه‌ستی کوردی پڕۆژه‌یه‌کی مافی دێمۆکڕاتیکه له‌م کاته‌دا که ته‌نیا ته‌رازووی هێزه ده‌توانێ ئامانجه‌که‌ی به‌دی بێنێ .ئه من به هۆی باری ته‌کنیکیوه ناتوانم بێمه سه‌ر شاشه‌ی تی ڤی.  عه‌زیز  ڕه‌زایی

کاوە قوڕەیشی: لەگەڵ رێزی دووبارە و داوای لیبووردن، كاوەی قوڕەیشی م، كێشەی تەكنیكیم هەیە. بۆیە ناتوانم بە دەنگ بدوێم. رێز و داوای لێبوردن.سەبارەت بە كاكڵی باسەكەی دكتور وەلی ویستم ئاماژە بەوە بكەم كە بە پێی ئەسڵێكی تیۆلۆژیای رزگاریدەر، "یان پێكەوە رزگار دەبین، یان هیچمان رزگار نابین." لەسەر ئەساسی ئەم بنەڕەتە سیاسییە رزگاریدەرە، كورد بیەوێت سەربەخۆ بێت یان نا، پێویستی بە هەوڵدان بۆ رزگاریی گشتیی هەیە. كورد ناتوانێ لە دڵی جیهانێكی نادیمۆكراتیك، دوورگەیەكی دێمۆكراتیك درووست بكات. كە واتە كورد بۆ ئەوەی رزگار بێت، دەبێت پرسی رزگاری كەسانی دیكەش بكاتە پرسی خۆی. وەك پشتگیرییەك بۆ بۆچوونەكەی بەڕێز كاك عەباس وەلی

وتەی دووەمی پڕۆفێسۆر وەلی و وڵامی هێندێک لە پرسیارەکان

عەبباس وەلی: پرسیار زۆر بوو، بەڵام زۆربەی پرسیارەکان هەر وەکوو یەک بوون یانی تەوەرەکەیان ئاستی بەحسەکە ئەوانە زۆرتر وەکوو یەک بوون بۆیە ئەمن ئەوانە تێک دەکەمەوە بە غەیری ئەو پرسیاری ماییدە خانمی کە لە سەر شەڕی براکوژی و ئەوانە پرسی ئەمن ئەوەی جواب بدەمەوە لە پێشدا ئەمن بە داخەوە جوابێکم بۆ وەی نییە. ئەوە مەسەلەیەکە  کەدەبێ لەگەڵ حیزبەکان ڕوونی بکەیەوە. ئەوان دەبێ جوابیان بۆ وەی هەبێ. ئەمن جوابێکم بەوشێوەی بۆ وەی نییە گەرچی حازرم لە کاتێکی تایبەتی دا زۆر لە سەری بەحس بکەم. ئەوە مەسەلەیەکی زۆر گرینگە. بەڵام ئەو پرسیارەی ئەنگۆ کردووتانە ئەو پرسیارە بە من جواب نادرێتەوە بەو شێوەیەی.
بچینە سەر ئەسڵی بەحسەکەی. ئەمن چەند ڕۆژ لەوەی پێش باسێکم هەبوو لەگەڵ ماد مێدیا لەوێدا ئەمن لە سەر کۆمەڵەی دوام لەوێدا ئەمن ئیرادم لە حیزبی  کۆمۆنیست – کۆمەڵە گرت کە مەسەلەی ئێتنیکی لە بەر چاو ناگرێ، مەسەلەی میللی لە بەرچاو ناگرێ و ئەوەی تێکەڵ کردووە و لە زۆر ئاستانیش دا وەبەر شتی کەوتووە. یانی دە حاڵەتێکی دەرەجەی دووەم دا نیسبەت بە مەسەلەی چینایەتی و ئەوانە. ئەمن لەو بەرنامەیە دا گوتم کە دەبێ بۆچوونی کۆمەڵەی لەو بارەیەوە  ئیسلاح بکرێ.
ئەوڕۆکانە ئەمن باسی بەحسێکی دیکەم کرد لێرە دا کوتم کە سیاسەتی کوردی دەبێ لە دیوار و چوارچێوەی ئێتنیکی بچێتە دەرێ . لێرە دا شایەد کەسێک بڵێ ئەوە ناکۆکییەکی گەورە لەو قسانە دا هەیە و ئەو قسانە لەگەڵ یەک ناخوێننەوە. بە نەزەری من وا نییە. ئەو بەحسەی کە ئەمن دەیکەم بەحسێکە بنەمایەکی تێئۆریکی زۆر ڕوونی هەیە. بنەمایەکی تێئۆریکی زۆر گەورەی هەیە. لە پێشدا با عەرزتان بکەم وەختێکی کە ئێمە باسی ناسیۆنالیزم دەکەین، باسی نەتەوە و نەتەوایەتی دەکەین، نەتەوە و نەتەوایەتی  لە ئەسڵ دا پێوەندی هەیە لەگەڵ دەوڵەتی نەتەوەیی و سەربەخۆیی. وەختێک ئێمە سەربەخۆیی و دەوڵەتی نەتەوەیی دە بەرنامەکەماندا وەلا  دەنێین  بە باوەڕی من موشکیلەیەکی زۆر گەورە دێتە پێشێ کە ئەگەر ئیدیعای ناسیۆنالیزم و ناسیۆنالیستی بکەین. ئەگەر ئینسانێکی سادق بین دەبێ بڵێین ئێمە ئەو بەرنامەیەی ناسیۆنالیستیمان  وەلا ناوە. وەختێک وەلامان ناوە چ دە چوارچێوەی ئۆتۆنۆمی دا، چ دە چوارچێوەی فێدرالیزم دا ئێمە دەمانەوێ واریدی ڕێگایەکی دێمۆکڕاتیک بین و بەشێوەیەکی دێمۆکڕاتیک مافەکانمان بە دەست بێنین و خەباتی بۆ بکەین. لێرەش دا کە دەڵێم خەباتی بۆ بکەین یا بەرگری بکەین ئەمن دەگەڵ ئەو مەسەلەی بە شیدەت جیاوازیم هەیە و نە خەبات و نە بەرگری هیچیان واکونیش ( بەرتەک نیشان دان) نین، ئەوە بە نەزەری من زۆر هەڵەیە. خەبات بۆ خۆی خەباتێکە، یانی بەرگری، بەرخوەدان  بۆ خۆی خەباتێکە بۆ دەسەڵات. خەبات بۆ دەسەڵات هیچ وەخت واکونێشی نابێ هەمیشە کونێشی یە. با ئێمە ئەوەمان لە بیر بێ، بەڵام مەسەلەی دیکە ئێمە وەختێکی دەڵێین بەرنامەیەکی خودموختاریمان هەیە، ئۆتۆنۆمیمان هەیە یا فێدرالیزممان دە چوارچێوەی حاکمییەتی ئێرانێ دا دەوێ یانی ئێمە ئەو ئەسڵەی ناسیۆنالیستیمان لە نەزەر تێئۆریک و سیاسییەوە وەلا ناوە. بە قەولی فارسان دەڵێن
" شتر سواری دولا دولا نمیشە"، بە کوردییەکەی  " کار بە دزە دزە ناکرێ "  کاتێک مەسەلەکە ئەوەیە ئێمە دەبێ بڵێین ڕێگایەکی دێمۆکڕاتیکمان لە پێشە، دەو ڕێگا دێمۆکڕاتیکە دا دەبێ چ بکەین؟ ئایا دەبێ لە چوارچێوەی ئێتنیکی خۆمان دا بمێنینەوە، خۆمان بەردەاوم بناسێنین، هوییەتی خۆمان بەردەوام بناسێنین کە بتوانین ڕێگایەکی ببینینەوە یا  دەبێ بتوانین لە هەمان کات دا کە کۆمەڵگای خۆمان، هوییەی خۆمان دەپارێزین خاڵ و ئوسوول و مەیدانی موشتەڕەکیش پەیدا بکەین لەگەڵ ئەو کەسانەی کە دیالۆگی سیاسی یا خەباتی سیاسی یا تەنانەت شەری سیاسیمان لەگەڵیان هەیە. ئەوەیە کە ئەمن دەڵێم دەبێ لە دیواری ئێتنیک بچنە دەرێ. ئەوەش بنەمای تێئۆریکی هەیە. دەسەڵات شێکی یەکگرتوو نییە، دەسەڵاتی سیاسی شتێکی یەکگرتوو نییە. هەر کەسێکی کە وەدەزانێ دەسەڵات شتێکی یەکگرتووە بە نەزەری من ئەلفوبێی سیاسەت نازانێ. دەسەڵات جیاوازی هەیە، دەسەڵات ئوسوولی هەیە، دەسەڵات شوعەب و برانچ و لق و پۆپی هەیە. ئەوانە تایبەتمەندی خۆیان هەیە و هەلومەرجی ئیمکانی وەدیهاتنی ئەوانە فەرق دەکا. ئەمن ئاماژە بە دوو دەسەڵاتان دەکەم، دەسەڵاتی حاکم، ئەوەی کە بە ئینگلیسی پێی دەڵێن sovereign power ئەوەی قودرەتی قانون دانان و بەڕێوەبەری قانوونی بە دەستەوەیە، ئەوەی کە تەواوی دەسگاکانی سەرکوت و سەرکووب و ئیختیناق و کوشتار و زیندان و ئەوانەی بە دەستەوە. یەکێکیش دەسەڵاتێکە کە ئەمن باسم کرد. ئەوەی کە بە فارسی پێی دەڵێن زیست سیاسەت، ژین سیاسەت ئەوە مەیدانێکە کە ئەو دەسەڵاتە دەوێدا دەبێ کار بکا کە بە جەماوەری خۆی وڵام بداتەوە. کورد بێ، تورک بێ، عەڕەب بێ، بەلووچ بێ فەرق ناکا. دیارە وڵامدانەوەی ئەوەی بە کورد، عەڕەب، تورک، بەلووچ لەگەڵ جواب دانەوەی بە فارس فەرقی هەیە چونکە بە فیلتێری دیکە دا تێ دەپەڕێ. ئەو فیلتێرە گرینگە. ئەو فیلتێرە دەبێ ئێمە بزانین چییە و بی ناسین. کاتێک کە ئەو فیلتێرەمان ناسی ئێمە دەزانین کە چۆن تەعامول بکەین. بە پێچەوانەی ئەوەی، و بەداخەوە دەڵێم کاک هێمنی سەییدی کوتی ئەمن لە ترسان دەپاڕێمەوە، ئەمن ناپاڕێمەوە ئەمن باسی بایۆ پاڵیتیکس دەکەم برای من. ئەمن باسی مەیدانێکی دەکەم کە لەوێدا سیاسەتی زیست لەوێدا هاوبەشی هەیە لەگەڵ تۆ. ژنی کورد ٧٠ لە سەدی موشکیلەکانی لەگەڵ ژنی بەلووچ، لەگەڵ ژنی ئیسفەهان و شیراز و ئەوانە مومکینە یەک بێ. مومکینە سی لە سەد، چل لەسەد جیاوازی ئێتنیکی هەبێ. ئێستا دەزانم فێمینیستە کوردەکان دەیانەوێ بڵێن بە دژی حکوومەتێکی کە دەڵێ ژن کوشتن شتێکتی ئێتنیکە کوردان دەیکەن دەڵێن نا وا نییە. لە هەموو جێگایەکی ئێرانێ، لە تورکیای، لە عێڕاقێ هەیە، ئەوە مەسەلەیەکی تایبەتی کوردان نییە. ئەوە شتێکە ئەمن دەیخوێنمەوە و زۆرم پێ باشە ئەوەی کە دەڵێن  ژن کوشتن شتێکی ئێسێنشیالی کوردی نییە، پیاوی فارسیش ژن دەکووژی، ئازەریش ژن دەکووژێ، عەڕەبیش ژن دەکووژێ، بەلووچیش ژن دەکووژی، ئەرمەنی و ئاسۆڕیش ژن دەکووژن. ئەوە لێرە مەسەلەی جێندر لە ئوسوولی ئێتنی و چینایەتی لای داوە بووە بە شتێکی گشتی و هەموانی. ئەوە دەبێتە هۆیەک. ئەوە دەبێتە سەبەبێک، ئەوە  دەبێتە نوختەیەک لە مەیدانی بایۆ پالیتیکس دا لەگەڵ ئەوانە بتوانی ئیتیلاف بکەی. خانوادەی شیرازی، وەکوو خانەوادەی ئیسفەهانی، وەکوو خانەوادەی کرماشانی، وەکوو خانەوادەی مەهابادی موشکیلی خوێندنی منداڵیان هەیە، با ئی کوردی بیست لە سەد، سی لە سەد فەرقی هەبێ بەڵام مەسەلەکە ئەوەیە ئەم پانتاییە زەمینەیەکە بۆ هاوکاری. ئەمن دەڵێم ئەوە هیچ ڕەبتی بەوەی نییە هەڵسوکەوتی من لە سەر هوییەتی من، لە سەر مافی نەتەوەیی من ئەگەر مافی نەتەوەییم بێ، یان مافی ئێتنتکیم بێ، چون ئەمن فکر دەکەم لە چوارچێوەی سیاسی ئۆتۆنۆمی یان فێدرالیزم دا زەحمەتە واقیعەن لە نەزەر تێئۆریک باسی مافی نەتەوەیی بکرێ ئەگەر ئینسان سادق بێ ئەگەر وەکوو ئەو ڕۆشەنبیرە کوردانە نەبێ کە هەمیشە باسی سەربەخۆیی دەکەن بەڵام هەمیشە لەگەڵ حیزبە سیاسییەکانیش کار دەکەن کە هیچ پڕۆگرامی سەربەخۆییان نییە. بەڵام بەردەوامیش تەعریفی شەڕی چەکداری دەکەن، بەردەوامیش تەعریفی سەربەخۆیی دەکەن و بەردەوامیش بە هوییەی نەتەوەیی کورد هەڵ دەڵێن بەڵام لە ژێر چەتری حیزبێکی دا کە بەرنامەکەی موشەخەسەن ئۆتۆنۆمی یە. ئەمن بەوە دەڵێم ئەو کابرایە  سەداقەتی سیاسی نییە، سەداقەتی تێئۆریکی نییە، ئەگەر سەداقەتی سیاسی و تێئۆریکی هەیە وەرە بڵێ ئەمن دەو چوارچێوەی دا ڕێگایەکی دیکە وەبەر بگرم. ئەمن ئەوەی دەڵێم کە مەیدانی سیاسەتی زیست، سیاسەتی ژیان زۆر بەرفرەوانە. ئێمە لە کێشەی پەتای کۆرۆنا دا دیتمان. حکوومەت فاشێل بوو، ئەگەر حکوومەت  فاشێل نەبووبایە لەو مەیدانەی دا ئەو  سازمانانە، ئەو ڕێکخراوانە، ئەو شتانە دروست نەدەبوو. ئەوانە هاتنە ژوورێ شارەکانیان ئیدارە کرد. ئەمن لە سەر ئەوە بابەتەی کە لێکۆڵینەوەیەکم کردووە لەگەڵ ڕەفیقێکم. لەگەڵ سی چل کەسان بە سەعاتان بە تەلەیفوون قسەی کردووە پێیان کوتووین کە ئەلئان حکوومەت لێرە نەماوە ئێمە دەیکەین، ئێمە ڕێگای ئیدارە دەکەین، ئێمە شتی دەکڕین، ئێمە دابەشی دەکەین. سازمانێک هاتووەتە ژوورێ سازمانێکی بەشدارانەیە، participatory یە، نوێنەرایەتی و representative  نییە. ئەوە زۆر شتێکی گرینگە، ئەوە بنەمایەکی تازە  بۆ سیاسەت دەکاتەوە، ئەوە نیشان دەدا کە خەڵکی کوردستانێ بە قووڵی سیاسین، فەزای سیاسی ئەوانە نیشان دەدا بەڵام ئێمە کەلک لەوە وەرناگرین چون ئێمە دەڵێین بەرنامەیەکی حیزبیمان هەیە ئەگەر ئەو بەرنامەیە بخوا ئەوە دە خوا ئەگەر نەخوا ناخوا. نا! بەرنامەکەت  بۆ خۆت ڕاگرە بەڵام شتێکی دیکەش بکە. ستڕاتێژی تەنێ هەر ڕەهەندێکی نییە، ئەگەر دەسەڵات یەک ڕەهەندیی نەبێ بەربەرەکانی و موبارەزە لەگەڵ دەسەڵاتیش ڕەهەندگەلی جیاوازی هەیە. ئەو شتەی کە ئەمن دەیڵێم موتڵەقەن ئەوە نییە کە ئەتۆ بچی هوییەتی خۆت لەوێ بتوێنییەوە. ئەمن ئەسیمیلەیشینیست نیم، بەڵام ئەمن بۆ وێنە ئەوەی دەڵێم دەڵێم تەجروبەی هەدەپەی لە تورکیای نیشانی دا کاتێک کە هەدەپە لە ئاستی سەدی چاردە دەرچوو، خەتەری هەدەبەی وەختێک سەدی ١٤-ی لە هەڵبژاردن هێناوە بۆ دەوڵەتی تورکی سەدجار لە پ.ک.ک ی زۆرتر بوو.
بەڕێوەبەریی پانێل: زۆر سپاس بەڕێز عەبباس وەلی
عەبباس وەلی: ڕاوەستە کاکە ئەتۆ ئەو هەموو پرسیارت لە من کردووە دەڵێی تەواوی کە. ئەمن دەڵێم خەتەری کوردێکی کە لە پڕۆسەی دێمۆکڕاتیک دا خەبات دەکا لە کوردێکی کە چەکی بەدەستەوەیە لە شاخی یە  کەمتر نییە، زۆرترە. ئەو سیاسەتە سەلماوە. کاتالۆنیا ئەوەی نیشان دەدا، ئیرلەند ئەوەی نیشان دەدا، باسک ئەوەی نیشان دەدا، ئەوانە ئەو جوورە مەسەلانەن کە ئێمە دەبێ دەرسی لێ وەربگرین. ئەمن ناڵێم وەرە هوییەی خۆت بتوێنەوە. ئەمن دەڵێم هوییەی خۆت ڕاگرە ئەوە دیوارێکە هەتا ئێستا دەسەڵاتی سیاسی نەیتوانیوە ئەو دیوارەی بشکێنێ بەڵام  ئەتۆ ئەو دیوارەی ڕاگرە بەڵام لە پشت ئەو دیوارەی سەنگەرێ مەگرە وەرە ژوورێ، وەرە ژوورە لە دنیایەکی بەرفڕەوانتر دا سیاسەت بکە، دیوارەکەشت ڕاگرە، هوییەکەشت لەوێ بێ، زمانەکەشت لەوێ بێ. ئەگەر ئەتۆ نەتوانی لە دوو مەیدانان دا، لە دوو ڕەهەندان دا لە عەینی حاڵ دا دوو سیاسەت بکەی کە بە نەزەر مومکینە ئامانجەکانی ئەوانە ناکۆک بن بەڵام لە ئەسڵ دا دوو ڕێگای جیاوان کە لە کانییەک، لە سەرچاوەیەک ڕا ئاو دەخۆنەوە. ئەوە سیاسەتێکی دروستە بە باوەڕی من. ئەوە سیاسەتێکی دروستە ئەمن لە سەر وەی دەڕۆم بەڵام ئەوە دەبێ پێناسە بکرێ، ئەوە دەبێ شی بکرێتەوە. ئەمن ئەو شتانە کە دەڵێم بەحسی تێئۆریکی زۆر بەهێزی لە پشتە. زۆری فەرق هەیە لەگەڵ وەی ئەمن دانیشم لە کوردستانێ ئیدیعای نوێنەرایەتی چینی کرێکار لە خووزستانی بکەم. ئەوە سەد لە سەد لەگەڵ ئەوە فەرقی هەیە. ئەمن بۆخۆم لە هەڵوێستی خۆم دا، هەڵوێستی ئێتنیکی و نەتەوەیی خۆم دام بەڵام ئەوەندەم قودرەت هەیە دێم لە تارانێ لە سەر مەسەلەی ژنان قسەم هەیە بیکەم، ئێتیلافی دروست دەکەم. لە سەر مەسەلەی مەدرەسەی منداڵان، لە سەر شەهرییەی زانکۆیە، لە سەر مەسەلەی دەرمانی، لە سەر مەسەلەی ئینسانی پیر، لەسەر مەسەلەی کوودەکستان ئەوانە مەسەلەی ڕۆژی ئێرانێن کە هەموو خەڵک و خانەوادەی ئێرانی کە دەیەوێ ژیانێکی باشتری هەبێ لەگەڵ ئەو مەسەلانە دەرگیرە. تێوەگلان لەو مەسەلانە لە سیاسەتی ئێتنیکی و ناسیۆنالیستی تۆ کەم ناکاتەوە. کاک هێمن ئەلئانەکە بە من دەڵێ هیچکەس لە ئێرانێ نەیاندەزانی کە کوردان لە ڕێفراندۆمێ ڕەئیان نەداوە بە جمهووری ئیسلامی. دەی زۆر باشە کوردان دەنگیان نەداوە ئایا ئەوە خەتای ئێرانییەکانە نازانن یا خەتای کوردەکانە کە پێیان نەکوتوون. ئایا ئەوە خەتای حیزبەکانی ئێمە نییە کە تا ئێستا هیچیان نەنووسیوە؟ لە نەزەر فەرهەنگییەوە ئەمن سی ساڵە دەیبینم کە ، سی چل ساڵە واقیعەن دەیبینم کە بەرهەمی سیاسی و تئۆریک و فەرهەنگی و کۆمەڵایەتی و ئەوانە یەکجار کەم بووە، یەکجار کەم بووە ئایا ئێمە نەدەبا بە ئەوانمان کوتبا. ئایا ئێمە نابێ بۆخۆمان دانیشین بە دەستی خۆمان تاریخی خۆمان لە ڕۆژهەڵاتی بنووسین؟ هەتا ئێستا کێهە ڕەوشەنبری کورد ئەوەی کردووە، کوتوویە تاریخی کوردی بەلانی کەمەوە لە ١٩٠٥وە لە شۆڕشی مەشڕووتییەتەوە هەتا ئەورۆ بۆ وڵاتی خۆم ، هاو وەتەنانی خۆم بنووسم. نایکەین ئێمە، ئیدیعاشمان هەیە و لە پشت ئەو شتە ئێتنیکییەی سەنگەرمان گرتووە. بەرحەقین، مافمان دەوێ خەڵک بێ، خەڵک نایە، لزوومیشی نییە بێن. خەڵک نایەن ئەتۆ  چونکە هیچ کارت بۆ وەی نەکردووە. مەسەلەی ژینگە بەو برادەری عەرز بکەم.

بەڕێوەبەریی  کۆنفڕانس: تکایە کورتی کەرەوە

عەبباس وەلی: مەسەلەی ژینگەی یەکێک لە مەسەلە ئەساسییەکانی بایۆ پاڵیتیکس ە. ئەو مەسەلەی ژینگە ئەگەر ئێمە نەتوانین لە سیاسەتەکانمان دا، لە ستڕاتێژییەکانمان دا دایبەمەزرێنین و تێکەڵی بکەین لەگەڵ مافەکانی کوردی، ئەوەی جوورێک بتوانین دابمەزرێنین کە بە هیچ جوور لە ڕووی تێئۆریکەوە ڕەخنەی لێ نەگیرێ، نەکەوێتە بەر پەلاماری ناسیۆنالیستی فارس و تورک، ئێمە زۆر سەرکەوتووین. بەڵام ئەو کارەمان نەکردووە، هیچ کارمان نەکردووە، هەر ئاخ و داخمان هەڵکێشاوە کە کێوەکان وا لێ دەکەن و ڕووبارەکان وا لێ دەکەن. ئێمە هیچ کارێکمان لە سەر ئابووری کوردستان نەکردووە.
بەڕێوەبەریی کۆنفرانس: بەڕێز عەبباس وەلی کات زۆر کەمە ئەگەر دەکرێ بە کورتی ئەگەر قسەیەکتان ماوە، با بڕۆینە سەر بابەتی تر.
عەبباس وەلی: چەند ئابووری زانی کوردمان هەیە؟ مەسەلەکە ئەوەیە یانی ئێمە مەسەلە ئەساسییەکان تێ ناگەین فەقەت و فەقەت لە پشت ئێتنیسیتی سەنگەر دەگرین. ئەو سەنگەر گرتن لە پشت ئێنیسیتی کوردی بووەتە شتێکی  موحافەزەکارانە. بووەتە هۆیەک بۆ کار نەکردن، بووەتە شتێکی نەجووڵانەوە، بووەتە شتێکی نەخوێندنەوە و فێر نەبوون. زۆر سپاس. 
بەداخەوە وتەی بەشی دوایی قسەکانی بەڕێز وەلی و هێندێک تێبینی و قسەی کەسانی تر لەم ڤیدێئۆیەی وا لە لایەن " ماد-مێدیا " وە بڵاو کراوەتەوە دەنگی نییە. بەڕێز وەلی  لە دوا وتەی دا گوتی: "  لە وڵامی ڕەخنەی من لە بۆچوونەکانی کاک هێمن سەییدی لە قسەکانم دا بەڕێزیان دەڵێن وڵامەکەی منیان پێ سەیرە چونکو ئەو لەگەڵ قسەکانی منە و پشتیوانی دەکا لە ئارگومێنتەکانم، ئەگەر وابێ من خراپ لە قسەکانی کاک هێمن تێگەیشتووم و داوای لێ بوردنی لێ دەکەم  بۆ ئەو خراپ لێ تێگەیشتنە و بەهەڵە وڵام دانەوەی......  "   

ئێدیت: حەسەن قازی
وێبنووسی ڕوانگە

 

 

On State of Kurdish Varieties and their preservation, An interview with...

زارا لە نێوان خەڵک و حکوومەتی ئیسلامیدا، ڕێداکسیۆنی ماڵپەڕی ڕۆژهەڵات- بۆکان

 

زارا لە نێوان خەڵک و حکوومەتی ئیسلامیدا 

زارا محەممەدی خۆشەویستی منداڵانە، خۆشەویستی دایک و باوکان و خەڵکی کوردە. ئەو زمانی شیرینی کوردی فێری منداڵان دەکات، تۆوی داربەڕوو دەچێنێت و سەری سەوزی سروشتی کوردستان شانە دەکات. گەر زارا لە ژێر سێبەری کەیانی خۆی ئەو کارانەی کردبا، یان هاووڵاتیی وڵاتێکی ئازاد بایە، بە هەموو شێوەیەک ڕێزیان لێدەگرت و شانازییان پێوەدەکرد و لەم وڵات و ئەو وڵات پێشوازیان لێدەکرد و ڕەنگە وەک زۆر کەنیشکی هەڵسووڕاویتر بانگهێشتنی ناوەندەکانی جیهانی کرابا..

بەڵام زارا محەممەدی کە لە گەڵ کەسانی وەک خۆی، خۆبەخشانە زمانی دایک فێری منداڵان دەکات و پارێزگاری ژینگەیە، لە لایەن حکوومەتێکەوە کە وڵاتەکەیان لێ داگیر کردووە، بە تاوانی پارێزگاری لە زمانی دایک و پارێزگاری لە ژینگە سزای دە ساڵ زیندانی لە لایەن دەزگای ئەمن و سپا و "ئیتلاعات"ی حکوومەتی ئیسلامی ئێرانەوە بە سەردا سەپێندرا و ڕەوانەی زیندان کرا.

زارا بە ئاراستە کردنی بارمتەی قورس هەتا کاتی بەناو دادگای پێداچوونەوە، ئازاد کرا، بەڵام دادگای پێداچوونەوە ٥ ساڵ حوکمی بەسەردا سەپاند و دووبارە سەلماندیان کە حکوومەتی ئیسلامیی ئێران وەک سەلەفی خۆی، دژی هەموو بایەخەکانی نەتەوەی کوردن و گوێ نادەنە قانوونی دەستکردی خۆیان و قانوونی ناونەتەوەیی.

کۆمەڵگای ناونەتەوەیی و بە تایبەت ئووروپا کە لەم ڕۆژانەدا بە درووستی دژی حکوومەتی مۆسکۆ و کیەف بە پشتیوانی لە خۆپیشاندەران و بەندکراوانی ئەم دوو وڵاتە بەیان دەردەکەن، دەبوایە کەیسی زارا محەممەدی و بەندکردنی زیاتر لە ١٠٠ کەس چالاکی مەدەنی، فەرهەنگی، ژینگەپارێزی کوردستان لە لایەن حکوومەتی ئیسلامی ئێرانەوە، ئیدانە بکەن و داوای ئازادییان بکەن. 

ئەرکی سەرشانی ڕەوندی کورد لە ئووروپا و دەرەوەی وڵاتە کە دامودەزگاکانی وڵاتان لە پێشێلکارییەکانی حکوومەتی ئیسلامی ئێران لە کوردستان ئاگادار بکەنەوە. با ئیزن نەدرێ زارا محەممەدی لە ڕۆژانی داهاتو لە بێدەنگی جیهاندا ڕەوانەی زیندان بکرێ.

ماڵپەڕی ڕۆژهەڵات ـ بۆکان لەگەڵ دەربڕینی بێزاری لەم بڕیارە نامرۆڤانە و ناقانوونییە، داوا لە کوردەکانی دەرەوی وڵات دەکات بە هەر شێوەیەک کە دەتوانن دژی ئەم بڕیارە بوەستن و مێدیا و دامودەزگا و پارلەمان و حکوومەتەکان ئاگادار بکەنەوە و بە هەموو شێوەیەک ئەم بڕیارە کە بنەمای قانوونی و ئینسانی نییە، لە قاو بدەن.

ڕێداکسیۆنی ماڵپەڕی ڕۆژهەڵات- بۆکان 

١٩/٠٢/٢٠٢١

Rawêj, Thursday, February 18, 2021, 19:00 hours CET

هویت ملی، شهروندی و کاستی‌های دموکراتیک در قانون اساسی / عباس ولی

                                                                                                    زمستان 1399 با سایت نقد اقتصاد سیاسی                      

هویت ملی، شهروندی و کاستی‌های دموکراتیک در قانون اساسی / عباس ولی

توسط نقد اقتصاد سیاسی • 14/02/2021

درباره‌ی نویسنده

عباس ولی پژوهشگر علوم سیاسی و مسایل کردستان و خاورمیانه زاده‌ی مهاباد است. وی تحصیلات ابتدایی و متوسطه‌ی خود را در تبریز گذراند و در سال 1354 بعد از اخذ لیسانس علوم سیاسی در دانشگاه ملی (بهشتی کنونی) برای ادامه‌ی تحصیل به انگلستان رفت و ابتدا از دانشگاه کیل فوق‌لیسانس علوم سیاسی و در سال 1364 از دانشگاه لندن دکترای جامعه‌شناسی اخذ کرد.

عباس ولی کار دانشگاهی خود را در سال 1365 در دانشگاه ویلز آغاز کرد. وی به دعوت دولت اقلیم کردستان برای تأسیس و مدیریت دانشگاه جدید اربیل در سال 1386 به کردستان رفت و تا سال 1389 که به سبب اختلاف با مقامات اقلیم آن‌جا را ترک کرد رئیس این دانشگاه بود. بعد از آن وی در دانشگاه بغازیچی استانبول نظریه‌ی اجتماعی و سیاسی مدرن را تدریس می‌کرد.

از ولی کتاب‌ها و مقالات متعددی به زبان‌های انگلیسی، فارسی و کردی منتشر شده است. از مهم‌ترین کتاب‌های وی «ایران پیشاسرمایه‌داری: تاریخ نظری» (1993)، «جستارهایی درباره‌ی ناسیونالیسم کرد» (2003)، «مدرنیته و بی‌دولتی: مسأله‌ی کرد در ایران (جلد اول، 2012)، کردها و دولت در ایران: تکوین هویت کردی» (2011)، «ناسیونالیسم کردی در ایران: سال‌های فراموش‌شده (1947-1949)» (2019) می‌توان نام برد. همچنین مقالات بسیاری از وی به زبان‌های مختلف منتشر شده است.

مقاله‌ی حاضر بخشی از پروژه‌ی بزرگ‌تر مطالعاتی او مربوط به جلدآخر کتاب سه جلدی او «مدرنیته و بی‌دولتی: مسأله‌ی کُرد» است که در سال 2022 منتشر می‌شود. ارجاعات به منابع ثانویه و نقل قول‌ها (مستندات) در این مقاله غالباً حذف شده است.

مشروطیت در ایران از سال 1285 آغاز شد و از آن زمان کشور دارای دو قانون اساسی، در سال‌های 1285 و 1358 بوده است که هر دو محصول انقلاب‌هایی مردمی، علیه قدرت مطلقه و حاکمیت‌هایی خودکامه بوده‌اند. قوانین اساسی در ایران مانند سایر کشورها سند بنیان‌گذار دولت – ملت مدرن است، که قدرت حاکم را در قالب قوانین مدون بازنمایی می‌کند. همچنین عمل بنیان‌گذار[1] دولت دلالت بر زایش یا نوزاییِ ملت در مقام حاکمیت مدرن و منبع واحد و یکدست اقتدار سیاسی و مشروعیت است که هویت آن بدین ترتیب در متون دو قانون اساسی تعریف شده است. اگرچه قوانین اساسی 1285 و 1358 حاوی برداشت‌های متفاوتی از حاکمیت و قدرت حاکمیت است، اما اساساً بازنمایی گفتمانی هویت ملی ایرانی در هر دو سند یکسان است: [این بازنمایی‌ها] بر قومیت فارس، زبان و فرهنگ فارسی و اسلام شیعیِ اثنی‌عشری قوام یافته‌اند. تفاوت در مفهوم حاکمیت، نقش مهمی در ساخت‌های گفتمانی مفهوم هویت ملی در گفتمان‌های ایدئولوژیک دو رژیم دارد. این ساخت گفتمانی «عنصر برسازنده»ی هویت ملی ایران را در گفتمان‌های رسمی سلطنت و حکومت دینی مشخص می‌کند. در حالی که گفتمان رسمی تحت حکومت پهلوی بر تفوق قومیت فارس در بازنمایی هویت ملی ایرانی تأکید داشت، اما در رژیم اسلامی مذهب تشیع جایگزینِ تقدم قومیت فارس در ساختار گفتمانی هویت ملی به‌عنوان هویت ملی ایرانی در قانون اساسی شد. در هر دو مورد تعریف هویت ملی ایرانی جدید مشتمل بر سرکوب تفاوت‌هایی بود که بدنه‌ی مردم / ملت را قبل از تأسیس دولت مشخص می‌کرد. این تفاوت‌ها که هویت دیگری/ دیگرانِ غیرحاکم را تعریف می‌کند با عمل بنیان‌گذار دولت- ملت سرکوب می‌شوند و در ساختار عمل بنیان‌گذار پنهان می‌مانند، که در عین حال ساختار سلطه‌ی حاکمیت در این رژیم‌ها نیز هست. از این نظر، متون قوانین اساسی 1285 و 1358 بازنمایی گفتمانی ساختارهای سلطه‌ی حاکمیت و سرکوب دیگرانِ غیرحاکم تحت این دو رژیم است. در صحنه‌ی «ملی»، سیاسی و فرهنگی سرکوب هویت‌های غیرحاکم به اتکای خشونت، اعم از خشونت اجرایی / سیاسی و تفسیری/ گفتمانی اعمال می‌شود، که نهایتاً به طرد آنها از فرایندهای سیاسی و گفتمانی می‌انجامد.

قانون اساسی جمهوری اسلامی محور اصلی مباحث این مقاله است. بخش عمده‌ای از تحلیل معطوف به بررسی جزئیات فرایندها و کردارها در میدان‌های گفتمانی و سیاسی است که شرایط ستیز بر سر منش[2] دموکراتیک قانون اساسی در میان نیروهای متخاصم در دوره‌ی شکل‌گیری [قانون اساسی] از فروردین تا دی‌ماه 1358 را تعیین می‌کرد. قبل از این بخش، تحلیلی مختصر از ماهیت قدرت حاکم و شرایط هویت ملی و شهروندی در قانون اساسی 1285 خواهیم داشت. بخش آخر نیز با به‌کارگیری مباحث پیشین شرحی نظری از نابهنجاری‌های هویت ملی و شهروندی و انکار و حذف دیگری غیرحاکم و همچنین کاستی دموکراتیک ناشی از آن در قانون اساسی جمهوری اسلامی به دست خواهد داد.

انقلاب مشروطه در سال‌های 1284-1285، سلطنت مشروطه را جایگزین حکومتی خودکامه کرد و زایش رسمی ناسیونالیسم ایرانی را رقم زد. مفهوم ملت ایران که در جریان جنبش مشروطیت تبلور مخالفت دموکراتیک مردمی با خودکامگی بود، وارد گفتمان سیاسی رسمی شد. مطابق با قانون اساسی حاکمیت، غیر قابل تقسیم و دائمی بود وحدت ملت ایران و تمامیت ارضی ایران شرایطی غیر قابل‌انفکاک و ثابت داشت. این مسئله به اتکای حق رأی مردم در انتخابات‌های دوره‌ای، به حکومت اعطا می‌شد. قانون اساسی 1285 پیوند مفهومی بین ملت و دولت را بر اساس تفکیک قوای دموکراتیک و حاکمیت مردمی ایجاد کرده بود. اگرچه شکل نهادی و ساختار سازمانی دولت در قانون اساسی به‌‌وضوح مشخص شده بود، اما این سند در مورد ماهیت و شرایط شهروندی در دولت جدید واجد ابهاماتی جدی بود. نه در متن قانون اساسی که امضای مظفرالدین شاه در دی‌ماه 1285 را داشت و نه در متمم قانون اساسی و اصل الحاقی به آن (اصول متمم قانون اساسی، امضا شده توسط محمد علی شاه در مهر 1286) هیچ اشاره‌ای به مفاهیم شهروند و شهروندی به معنای دموکراتیک مدرن آن نشده است. مفهوم شهروند، که معمولاً برای اشاره به«citizen» در ایران معاصر استفاده می‌شود، ساخت نسبتاً جدیدی در زبان فارسی است. این مفهوم در ادبیات عامیانه‌ی دموکراتیک و چپ در دهه‌ی1340 ظهور کرد، و صرفاً از آن زمان در ایران در چارچوب مباحث سیاسی و حقوقی رواج یافته است. (ولی 2011).

در قانون اساسی مشروطه در 1285، ایرانیان به‌عنوان رعایا/ اتباع سلطنت در نظر گرفته شده بودند اما مفهوم اتباع در این‌جا بر حقوق و التزاماتی دلالت داشت که در نظریه‌ی دموکراتیک معمولاً با مفهوم شهروندی مرتبط است. اگرچه این مفهوم به‌صراحت در گفتمان مشروطیت وجود ندارد، اما حقوق و تعهدات خاص مرتبط با آن در نظریه‌ی دموکراتیک به‌کار گرفته شده در آن نمایان است. این برداشت دموکراتیک از شهروندی به‌مثابه جایگاه حقوق و تعهداتِ معرف رابطه‌ی بین فرد و دولت، به‌ترتیب با دو مجموعه از قیود مرتبط با شرایط حاکمیت مردمی و هویت ملی تضعیف شد. قانون اساسی حق رأی را به جمعیت مردان باسواد محدود می‌کند، بنابراین زنان و بی‌سوادان را از فرایند سیاسی رسمی حذف می‌کند. با توجه به شرایط جامعه‌ی ایران در اوایل قرن بیستم، قیود مربوط به جنسیت و سواد عملاً اعمال حاکمیت مردمی و حقوق دموکراتیک لازم برای مشارکت در فرایندهای سیاسی را برای بسیاری شهروندان محدود کرد، در درجه‌ی اول قشر باسواد، مرد و طبقه‌ی متوسط مراکز عمده‌ی شهری – زنان ایرانی و اکثریت قریب به اتفاق مردهای روستایی بدون داشتن هیچ‌گونه حقی برای تأثیرگذاری بر فرایندهای سیاسی ملزم به تعهد در قبال دولت بودند (Browe 1910; Amirarjomand 1993; Vali 2011).

تعریف عناصر برسازنده‌ی هویت ملی، به همان اندازه که کلی تعریف شده بودند، محدودیت‌های بیشتری را نیز برای شرایط شهروندی در دولت مشروطه اعمال می‌کرد. قانون اساسی، زبان فارسی را به‌عنوان زبان رسمی ملت، زبان اداری و آموزش تعیین کرد و آن را بالاتر از سایر زبان‌های محلی و منطقه‌ای (که شامل زبان کُردی نیز می‌شد) قرار داد. این زبان‌ها نه به رسمیت شناخته شدند و نه انکار شدند. همین امر در مورد قومیت‌های غیر فارس نیز صادق بود. قانون اساسی در باب قومیت سکوت اختیار کرد. روابط قومی تحت مفهوم کلی ملت ایران قرار گرفت، که هویت آن در بخشی توسط زبان فارسی (و تشیع اثنی‌عشری) تعریف شد و بخشی از آن نیز مبهم ماند. بنابراین فارسی به زبانِ حاکمیت، سیاست و قدرت، وسیله‌ی دستیابی به دانش و ابزاری برای نیل به مدرنیته و پیشرفت تبدیل شد. هویت ملی ایرانی با این تعریف، هویت شهروندان و ابزار ادغام آن‌ها در سیاست دموکراتیک نوپا و مبنای حقوق و تعهدات مدنی و سیاسی آنها بود. این امر به وحدت و دوام نیاز داشت، که به حاشیه رانده شدنِ تفاوت‌های قومی و حذف آن‌ها از روند سیاسی را در پی داشت. بنابراین، اگرچه قانون اساسی 1285 حاوی تعریف قومی از شرایط شهروندی نبود، اما حذف تفاوت‌های قومی از روند سیاسی به معنای انکار هویت قومی و قطع ارتباط آن با حوزه‌ی حقوق مدنی و دموکراتیک بود (آفاری 1996؛ ولی 2011).

این انکار در پشت سکوتی پنهان بود که نشانگر موضع رسمی قانون اساسی در باب تنوع قومی و فرهنگی کشور بود. دیری نپایید، ناسیونالیسم نوظهور ایرانی این سکوت را در گفتمان رسمی شکست و چنین چیزی دقیقاً در برهه‌ای رخ داد که بحث برای احیا و پیشرفت ملی و نیاز فوری و مبرم به نوسازی سیاسی و اقتصادی مطرح شد. ناسیونالیست‌ها تصور می‌کردند که مدرنیزاسیون بیش از هر چیز به تمرکزگرایی سیاسی و اداری نیازمند است که بوروکراسی مدرن، ارتش ملی، نظام یکسان مالیاتی و آموزش سکولار ابزارهای آن بود. ترکیب تمرکزگرایی سیاسی با مدرنیته در گفتمان رسمی به این معنا بود که اکنون می‌توان نیروها و گرایش‌های «تمرکززدا» را سنتی توصیف کرد، که چنین چیزی خود عقب‌ماندگی، تاریک‌اندیشی و ضد تاریخی‌بودن را بی‌درنگ به آن‌ها پیوست می‌کرد، اگرچه [ناسیونالیست‌ها] خود از بازگشت واقعی یا بازگشت به گذشته حمایت می‌کردند. تأكيد بر تمركز سياسي، اگرچه توجيه مستحکمی در شرايط اجتماعي – اقتصادي و سياسي جامعه‌ی ايران در عصر مشروطه داشت، اما از سوی دیگر استبداد نهفته در گفتمان مدرنيزاسيون را آشكار می‌كرد، كه متعاقباً به نماد برجسته‌ی ملي‌گرايي رسمي در دوره‌ی پهلوي بدل شد (آفاری 1996؛ ولی 2011).

هویت ملی و شهروندی در قانون اساسی جمهوری اسلامی

پیروزی انقلاب در بهمن 1357 نمود گسست جبهه‌‌ی مردمی از دیکتاتوری پهلوی بود. جبهه‌ی مردمی، که غالباً شمایلی شهری داشت، واجد تفاوت‌های خاص مردم در مقام قسمی سوژه‌ی سیاسی بود. گسست جبهه‌ی مردمی و پیکربندی نیروهای سیاسی پیرامون موضوعات مرتبط با فرم و خصلت قدرت سیاسی در ایران پس از انقلاب، معرفِ نمای کلی میدان سیاسی پرالتهاب و بسیار ناپایدار آن زمان بود. همه‌پرسی ملی که در فروردین برای تعیین چارچوب نهاد قدرت سیاسی برگزار شد، نشان از غلبه‌ی نیروهای اسلامی با اقتدار آیت‌الله خمینی بود که دستورکار آن روز سرنوشت‌ساز را تعیین کرد. اکثر مردم فقط با دو گزینه‌ای که در اختیارشان بود با اکثریت قاطع به جمهوری اسلامی برعلیه بازگشت به سلطنت رأی دادند. جمهوری اسلامی گزینه‌ی موردنظرشان بود و احزاب و سازمان‌های سیاسی در حوزه‌ی سیاسی، مذهبی و سکولار، به‌استثنای چند مورد، به همه‌پرسی رأی مثبت دادند و پیرامون آن تجمیع کردند. جمهوری اسلامی مفهومی گنگ بود که در مورد خصلت قدرت و منبع اقتدار سیاسی و مشروعیت در دولت جدید ابهامات متعددی داشت. این ابهام‌ها به مخالفان اسلام‌گرا در بسیج مردم و ایجاد ائتلاف ناپایدار علیه دیکتاتوری سلطنتی در ماه‌های قبل از انقلاب کمک کرده بود. اکنون، پس از پیروزی انقلاب و فروپاشی ائتلاف دموکراتیک مردمی، از ابهام مفهومی جمهوری اسلامی و جذابیت پوپولیستی آن در زمینه‌های پراکنده‌ی سیاسی و عقیدتی به میزان قابل‌توجه‌ای کاسته شده بود. مردمی که با وحدت و عزم راسخ، سلطنت را به زیر کشیده بودند، دیگر یک پیکره‌ی اجتماعی همگن و دارای هویت سیاسی واحد نبودند، بلکه اهداف سیاسی و ایدئولوژیکی گوناگون و گاه متغیر و متضاد داشتند و هویت‌های مختلف مذهبی، ملی و قومی- زبانی را نیز شامل می‌شدند. احزاب و سازمان‌های سیاسی در میدان سیاسی پراکنده جهت‌گیری‌های ایدئولوژیکی جدیدی را اتخاذ کردند و صف‌بندی‌ها و اتحادهای جدیدی را با محوریت مسائل مربوط به خصلت قدرت سیاسی، ماهیت اقتدار سیاسی، شرایط شهروندی و آزادی‌های مدنی و دموکراتیک در کشور شکل دادند. این موضوعات برنامه‌ی سیاسی و شرایط و ضوابط مبارزه را در زمینه‌های گفتمانی و سیاسی در ده ماه اول پس از پیروزی انقلاب مشخص کرد. مبارزات در زمینه‌های گفتمانی و سیاسی معطوف به قانون اساسی جدید کشور بود که بدین ترتیب به زمینه‌ای مناسب برای بحث و جدال سیاسی و کشمکش در مورد موضوعات چندساله مانند خصلت قدرت سیاسی، نمایندگی سیاسی و مشارکت بدل شد. مناقشات مربوط به روح قانون اساسی حول سه موضوع بنیادین حاکمیت، ملیت و شهروندی بود.

صحنه‌ی سیاسی در طول این مرحله‌ی حیاتی در تاریخ پس از انقلاب متنوع و پیچیده بود که با ستیز شدید بین نیروهای متعلق به دو قطب از یک طیف در حال تغییر خود را نشان می‌داد. از یک طرف، مجموعه‌ای از نیروها شامل تندروهای اسلام‌گرا، روحانی و غیر روحانی، از سوی حزب جمهوری اسلامی که خود را مکتبی (طرفداران ولایت فقیه) یا پیروان خط امام معرفی می‌کردند، قرار داشتند که ظاهراً با تعهد به اندیشه‌ی آیت‌الله خمینی مخصوصاً آموزه وی درباره‌ی ولایت فقیه و حفظ حاکمیت شریعت متمایز می‌شدند. در طرف دیگر، گروهی از نیروهای سکولار و مذهبی حضور داشتند، که حامی برداشتی از حیث تئوریک سست و نامتعین از حاکمیت مردم و حکمرانی سکولار دموکراتیک براساس تفکیک قوا بودند. با توجه به ماهیت ناپایدار میدان سیاسی و ائتلاف‌های متغیر و عمدتاً کوتاه‌مدت، تعریف دو گروه سیاسی بر اساس مقوله‌های متعارف مانند چپ و راست یا محافظه‌کار و مترقی عملاً غیرممکن بود. این مقوله‌ها معنای متعارف خود را در زمینه های سیاسی و گفتمانی پس از انقلاب از دست داده بودند.

در زیر خلاصه‌ای از منازعات بر سر روح قانون اساسی جمهوری اسلامی میان نیروهای متخاصم در زمینه‌های سیاسی و گفتمانی این دوره‌ی حساس آمده است. در این دوره‌ی تأثیرگذار قانون اساسی جمهوری اسلامی شکل گرفت و اصول اساسی سندِ [بنیان‌گذار حاکم] در این سال سرنوشت‌ساز مورد بحث و جدال قرار گرفتند. گرچه قانون اساسی جمهوری اسلامی در طی سه دهه‌ی گذشته محور مناقشات در میان گروه‌های رقیب درون بلوک قدرت جمهوری اسلامی بوده است اما سوای از تصدیق قانونی اختیارات مطلق و بی قیدوشرط ولی فقیه در سال 1368، هیچ اصلاحیه و تغییری در متن اصلی صورت نگرفته است. بندهای مربوط به تعریف هویت ملی ایرانی، شرایط و ضوابط شهروندی و نمایندگی و مشارکت سیاسی دست نخورده باقی مانده است.

مبارزه برای قانون اساسی و شکست چالش دموکراتیک

آیت‌الله خمینی و اکثر یاران و پیروان وی در بلوک اسلام‌گرایان ابتدا با تشکیل مجلس مؤسسان برای تهیه‌ی قانون اساسی برای جمهوری جدید موافقت کرده بودند. انتظار می‌رفت مجلس یک نهاد منتخب باشد که ملت را در همه‌ی تنوعات سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، قومی و مذهبی آن بازنمایی کند. واکنش‌های دولتی به اعتراضات سیاسی اولیه در کردستان بر تعهد به یک قانون اساسی دموکراتیک، که حقوق اقلیت‌های قومی و مذهبی را مورد احترام قرار می‌دهد، صحه می‌گذاشت و بنابراین عقاید «رهبر» را که به شیوه‌های گوناگون در سخنرانی‌ها و خطبه‌های عمومی وی بیان می‌شد، منعکس می‌کرد. اما، معیار عمومی حمایت مردم از «جمهوری اسلامی» در همه‌پرسی برگزارشده در تاریخ 12 فروردین از یک‌سو و قطبی‌سازیِ فزاینده‌ی نیروهای سکولار در حوزه‌ی سیاسی ملی از سوی دیگر، به‌وضوح جسارت مکتبی‌ها را بالا برد که باعث تغییر در نگرش آنها نسبت به قانون اساسی شده بود. به اعتقاد آنها، هویت اسلامیِ جمهوری جدید عالی‌ترین دستاورد انقلاب است که باید در قانون اساسی جدید کشور منعکس شود. بنابراین اسلام انقلابی باید مبانی اقتدار سیاسی و مشروعیت و همچنین شرایط و ضوابط نمایندگی سیاسی و مشارکت در قانون اساسی جدید را تعریف کند. آنها اصرار داشتند قانون اساسی جمهوری اسلامی باید مبتنی بر حاکمیت خدا و اقتدار شارع صالح /عادل باشد.

پیش از مطرح شدن مباحث عمومی درباب ماهیت قانون اساسی جدید، آیت‌الله خمینی خِرد جمعی مجلس مؤسسان منتخب را به پرسش کشید و متعاقباً آن را رد کرد و درعوض در پی آن بود تا رفراندومی ثانویه در مورد پیش‌نویس قانون اساسی که توسط گروهی منتخب از حقوقدانان، اسلام‌گراها و سکولارها، عمدتاً از جبهه ملی یا نهضت آزادی ایران، که به‌عنوان نیروهای ملی- مذهبی شناخته می‌شدند و از نزدیک با دولت موقت در ارتباط بودند، به اجرا بگذارد. با این حال، به نظر می‌رسید که آیت‌الله خمینی و پیروانش در بلوک اسلام‌گرای حاکم که به‌طور قابل‌توجهی از نتیجه‌ی همه‌پرسی اول دلگرم شده بودند به دنبال آن بودند تا به اتکای تأیید مردمی پیش‌نویس اولیه‌ی قانون اساسی، مخالفت‌های احتمالی نیروها و شخصیت‌های سکولار و مذهبی در درون و خارج از دستگاه‌های رسمی و غیررسمی دولت و اقتصاد را دور بزنند، به‌ویژه روحانیت محافظه‌کار و چپ رادیکال، که در صورت انتخابات مجلس مؤسسان هنوز هم می‌توانستند به میزان قابل‌توجهی بر انتخاب‌کنندگان تأثیر بگذارند.

 این استدلال که به طرق مختلف برای توضیح تغییر موضع آیت‌الله خمینی نسبت به مجلس مؤسسان به کار گرفته شده است، در بهترین حالت تنها تا حدودی می‌تواند صحیح باشد. علی‌رغم ترس و احتیاط اولیه‌ی آیت‌الله خمینی و دیگر اسلام‌گرایان پیرو وی، به نظر می‌رسد این بحث تقریباً از اهمیت استراتژیک موضوعاتی مانند ماهیت حاکمیت، اقتدار سیاسی و مشروعیت در رژیم که متعاقباً به‌عنوان مبنای اختلافات در مناقشات پس از انتشار پیش‌نویس اولیه قرار گرفت غافل است (شیرازی 1997). این واقعیت که اگرچه پیش‌نویس مقدماتی توسط آیت‌الله خمینی و تندروهای اسلام‌گرا در شورای انقلاب مورد تأیید علنی قرار گرفته بود، و اگرچه مفاهیمی چون حاکمیت و مشروعیت الهی یا برتری شرع بر قانون رسمی را در مجلس ملی را دربرنمی‌گرفت؛ اما سؤالاتی مهم درباره‌ی دلیل واقعی موضع آیت‌الله خمینی را پیش رو می‌گذارد: چرا او خواهان تسریع تصویب عمومی سندی بودند که به وضوح عقاید مورد علاقه‌ی وی از حاکمیت سیاسی را نادیده می‌گرفت؟

پاسخ این سؤال در فرایند پیچیده و فزاینده‌ی جنگ قدرت در بلوک اسلام‌گرای حاکم از یک سو و میدان سیاسی عمومی از سوی دیگر نهفته است. آیت‌الله خمینی از مخالفت با دکترین ولایت فقیه هم در صفوف روحانیت درون و خارج از رژیم و هم در کل نیروهای سکولار آگاه بود. وی همچنین می‌دانست که تا زمانی که بتواند نفوذ و رهبری خود را بر توده‌های شهری حفظ کند، می‌تواند از احتمال اتحاد فعال میان این دو در میدان سیاسی ملی جلوگیری کند. همچنین وی می‌دانست نفوذ کردن [در مجلس مؤسسان] دشوار خواهد بود چه برسد به این‌که بر مجلس مؤسسانی سلطه داشته باشد که به گونه‌ای دموکراتیک انتخاب شده بودند و نمایندگانی واجد اعتبار داشت، به‌ویژه این مسئله را باید در بستر یک استراتژی کاملاً واضح و مشخص در جهت نهادینه کردن اقتدار مطلقه‌ی فقیه و حاکمیت شرع در جهت ایجاد حکومت دینی مشروطه بر مبنای بنیان‌های الاهیاتی مبهم در نظر گرفت. بعلاوه، علی‌رغم عدم ارجاع عمومی به ولایت فقیه در میدان گفتمان عمومی، شواهد نشان می‌دهد که این دکترین از قبل می‌باید موضوع اختلاف گروهی از محافل اسلام‌گرایان در حوزه‌ی سیاسی بوده باشد.

ایده‌ی مجلس خبرگان متشكل از چهل عضو منصوب، برای نظارت بر تصویب پیش‌نویس اولیه در ابتدا توسط مخالفان دكترین ولایت فقیه در جبهه‌ی اسلام‌گرای حاكم، كه بیشتر با دولت موقت در ارتباط بودند، پیشنهاد شد. این جریان امیدوار بودند که در فرآیند مشورت و تأمل در راستای کسب اطمینان از ماهیت دموکراتیک قانون اساسی، به‌ویژه مفاهیم حاکمیت مردمی و حاکمیت دموکراتیک، در نتیجه تسریع انجام شود، که چنین چیزی کاملاً مخالف نظرات طرفداران ولایت فقیه بود. با توجه به محبوبیت روزافزون آیت‌الله خمینی در مراکز مهم شهری، به‌ویژه در بین فقرا و محرومان، مجلس مؤسسان دموکراتیک که به طور عام نمایندگان منتخب مردم بودند، می‌توانست به‌راحتی به ابزاری برای تندروهای مکتبی، که معتقد به آموزه‌های ولایت فقیه بودند بدل شود تا منش دموکراتیک پیش‌نویس قانون اساسی را بازتعریف کنند و مفاهیم مندرج در دکترین ولایت فقیه را جایگزین برداشت‌های دموکراتیک از حاکمیت و مشروعیت کنند. آن‌گونه که پیدا بود، آیت‌الله خمینی و پیروانش با پیشنهاد تشکیل مجلس خبرگان برای جایگزینی مجلس مؤسسان موافقت کردند. اما نتیجه همان نتیجه‌ای بود که توسط آنها پیش‌بینی شده بود. خبرگان منتخب در شکل بخشیدن به هویت تئوکراتیک جمهوری جدید، نقش اساسی ایفا کردند.

طولی نکشید که آیت‌الله خمینی و اسلام‌گرایان مکتبی به ارزش استراتژیک مجلس خبرگان پی بردند و بدین ترتیب موضع‌گیری سرسختانه‌شان علیه مجلس مؤسسان تغییر یافت. اما تلاش اسلام‌گرایان برای تهیه‌ی قانون اساسی به‌واسطه‌ی شکل‌گیریِ نهادی کوچک‌تر که همچنین قدرت فراگیری و نمایندگی کم‌تری نیز داشته باشد ملازم بود با انتقاد علنیِ مکتبی‌ها از پیش نویس اولیه و طی آن بنیادهای لیبرال-دموکراتیک سند به دلیل غیراسلامی و ضداسلامی بودن مورد حمله قرارگرفت. انتقاد اسلام‌گرایان از حکومت دموکراتیک سکولار، به‌ناگزیر نشان‌دهنده‌ی تأیید ضرورت حکومت اسلامی بود که غالباً با ولایت فقیه شناخته می‌شد. منطق این استدلال به‌وضوح حاکمیت دموکراتیک را در تقابل دوتایی با حکومت خدا قرار می‌داد. اگرچه جسارتِ استراتژی انتخاباتی مکتبی‌ها برای اطمینان حاصل کردن از حمایت عمومی از ولایت فقیه گواه افزایش محبوبیت آن‌ها بود، اما آن‌ها همچنان به استفاده از روش‌های دیگر برای تقویت مبارزات انتخاباتی خود ادامه دادند. زمان‌بندی دقیق و معرفی گزینشیِ سیاست‌ها و اقدامات اقتصادی پوپولیستی در هفته‌های منتهی به انتخابات، به‌ویژه در بخش عمده‌ای از چپ مارکسیست که بسیار مشتاق بودند تا از ماهیت ضد سرمایه‌داری و برابری‌طلب اسلام‌گراییِ مکتبی اطمینان حاصل کنند، بسیار تأثیرگذار بود. تغییر مرزهای انتخاباتی برای ایجاد حوزه‌های انتخابیه‌ی بزرگ‌تر متناسب با الزامات مجمع نیز به تقویت شانس اسلام‌گرایان مکتبی کمک کرد (شیرازی 1997).

مباحث اسلام‌گرایان برای «مجلس خبرگان» و استدلال‌های بعدی آنان در مورد مشروعیت حاکمیت دموکراتیک آغاز تغییر اساسی در زمینه‌های سیاسی و گفتمانی منجر به نهادینه شدن دکترین ولایت فقیه و مفاهیم مرتبط با آن است. این آغاز استراتژی اسلام‌گرایان برای پایه‌ریزی حکومت دینی، تعریف چارچوب حقوقی قدرت سیاسی و از این رو هویت جمهوری جدید بود. توجیه عمومی این استراتژی هرچه باشد، یک «قانون اساسی اسلامی» که مبتنی بر تصورات الهی از حاکمیت و مشروعیت است، برای اطمینان یافتن از وحدت اقتدار سیاسی و مذهبی و برتری سیاسی اسلام‌گرایان در کشور ضروری دانسته شد؛ آیت‌الله خمینی کاملاً از این ضرورت آگاه بود. وی نه‌تنها مستقیماً در مباحث عمومی مداخله می‌کرد بلکه در انتخابات مجلس خبرگان نیز رهبری مبارزات مکتبی‌ها را به عهده داشت. انتقادهای علنی وی از دموکراسی، موجب تقویت مکتبی‌ها شد و به آنها اعتبار بخشید، اعتباری که به موجب آن اسلام به‌تنهایی باید هویت قدرت سیاسی را در قانون اساسی جدید تعریف کند.

در میدان سیاسی، مناقشات مربوط به ماهیت اقتدار سیاسی و مشروعیت در قانون اساسی پس از پایان کار شورای انقلاب در 26 تیرماه 1359 در نهایت به ایجاد مجلس خبرگان به جای مجلس مؤسسان انجامید. مجلس خبرگان، متشکل از 72 حقوقدان روحانی و مدنی و کارشناسان حقوقی بود که مستقیماً توسط مردم انتخاب می‌شدند و وظیفه‌ی بررسی پیش‌نویس اولیه و تهیه‌ی قانون اساسی برای تصویب جمهوری توسط مردم در همه‌پرسی ملی را به عهده داشتند. اسلام‌گرایان مکتبی از پیروزی در انتخابات قریب‌الوقوع اطمینان حاصل کرده بودند چراکه آیت‌الله خمینی هجمه‌ای را علیه «طرفداران منحرف دموکراسی»، که دشمنان اسلام و حکومت شریعت خوانده می‌شدند، آغاز کرده بود. بنابراین [مکتبی‌ها] جواز طرح مسئله‌ی حاکمیت الهی را در دستورکار سیاسی قرار دادند و علناً درباره‌ی ضرورت گنجاندن آن در قانون اساسی بحث می‌کردند. مشاجرات مکتبی‌ها بخشی جدایی‌ناپذیر از استراتژی کاملاً مشخص آن‌ها برای کنترل دولت و تحکیم قدرت بود. مبارزه برای نهادینه شدن ولایت فقیه با انتقاد و نکوهش شدید از پیش‌نویس قانون اساسی همراه بود. این سند، که تا آن زمان از حمایت گسترده‌ی لیبرال – دموکراتیک در میدان سیاسی برخوردار بود، توسط هیئت منتخب حقوقدانان و کارشناسان حقوقی، اعم از مذهبی و سکولار، که پس از همه‌پرسی 12 فروردین 58 توسط دولت موقت به نگارش سند گماشته شده بودند، نوشته شده بود.

پیش‌بینی شده بود بررسی و تصویب نهایی [پیش‌نویس مقدماتی] که در 25 خرداد 1358 تکمیل شده بود، توسط مجلس مؤسسان که منتخب دموکراتیک مردم بودند انجام شود. این پیش‌نویس یک سند اساساً دموکراتیک بود که شامل بنیان‌های یک حاکمیت دموکراتیک سکولار مبتنی بر اصل حاکمیت و مشروعیت مردمی بود. پیش‌نویس مقدماتی سکولار بود و در آن هیچ اشاره‌ای به دکترین ولایت فقیه نشده بود و نقش روحانیت، به نمایندگی در شورای نگهبان محدود شده بود که اکثر اعضای آن را صفوف غیر روحانی و کارشناسان حقوقی مدنی شکل میدادند تا بر انطباق مقررات دولتی با اصول اساسی تشیع اثنی عشری، که مذهب رسمی ملت از سال 1285 بود نظارت داشته باشند. از این نظر، پیش‌نویس مقدماتی توانسته بود برخی از محدودیت‌های قانون اساسی قبلی را برطرف کند، هرچند تعهد بی‌قیدوشرط به دین رسمی / دولتی، با نقش کم‌تری که در مجلس قانون‌گذاری ملی به روحانیون اختصاص داده بود، چندان مطابقت نداشت. وعده‌ی آزادی عبادت دینی که به پیروان دیگر فرقه‌های مسلمان داده شده بود، به‌وضوح نمی‌توانست حقوق ازدست‌رفته‌ی سنی‌ها را جبران کند (اصل 12). علاوه بر این، پیش‌نویس قانون اساسی اعلام می‌داشت که همه‌ی شهروندان بدون توجه به ریشه‌ی قومی خود در برابر قانون برابر هستند (اصل 5). اما منش دموکراتیک این اصل با اصول بیان‌شده در اصل‌های 15 و 12 که عناصر برسازنده‌ی هویت حاکم را مشخص می‌کند، سازگار نبود: تشیع اثنی‌عشری به همراه قومیت و زبان فارسی، خصلت مشخص ملیت یکدست هویت ایرانی را تشکیل می‌دهد. همانند قانون اساسی 1285، در پیش‌نویس مقدماتی نیز حاکم، هویت قومی و زبانی قومیت غالب را داشت. اما برخلاف قانون اساسی قبل، پیش‌نویس اولیه هویت‌های غیر حاکم را در سطح فرهنگی به رسمیت می‌شناخت: زبان‌ها و فرهنگ‌های غیر رسمی مجوز به کار گرفته شدن در انتشارات و آموزش در سطح محلی را در کنار زبان فارسی به‌عنوان زبان رسمی کشور داشتند (اصل 21) اگرچه این یک گام مترقی در جهت به‌رسمیت شناخته شدن هویت‌های غیر حاکم بود، اما «حقوق اقلیت‌ها» کاملاً محدود به حوزه‌ی فرهنگی بود. حتی در سطح دولت محلی / استانی [اقلیت‌ها] از نمایندگی سیاسی و اجرایی محروم بودند. پیش‌نویس اولیه فرایند سیاسی دموکراتیکی را تشریح می‌کرد که اساساً با هویت حاکم مجاور بود و به وسیله‌ی آن تعریف می‌شد. هویت غیرحاکم قادر به عبور از مرزهای قومی – زبانی هویت ملی ایران نبود. این هویت در خارج از فرایند سیاسی قانون‌گذاری گیر افتاده بود، جایی که مرز جداکننده‌ی قانون از خشونت دیگر نمی‌توانست نگه داشته شود.

پیش‌نویس قانون اساسی که در 25 خرداد منتشر شد، موافقت آیت‌الله خمینی را درپی داشت که به‌طور علنی ایده‌ی مجلس مؤسسان منتخب را که نمایانگر اراده‌ی مردمی ملت بود تأیید کرد. وی همچنین هیچ اعتراضی نسبت به برداشت دموکراتیک از حاکمیت و روند سیاسی سکولار مطرح شده در پیش‌نویس اولیه نداشت. تندروهای مکتبی در جبهه‌ی اسلام‌گرایان حاکم نیز در مورد این موضوعات مهم با او هماهنگ بودند. آنها هیچ اعتراض جدی نسبت به گزاره‌های اساسی دموکراتیک پیش‌نویس نداشتند. موضع مکتبی‌ها در مقام نقدی محتاطانه و نه مخالفتی اصولی تلقی می‌شد. در مقابل، اکثر سازمان‌ها و نیروهای سکولار به دلیل غیرانتخابی بودن محتوای دموکراتیک پیش‌نویس مقدماتی استقبال علنی اندکی از آن نشان دادند، که آن هم به دلیل این واقعیت بود که [این پیش‌نویس] توسط هیئت انتخابی منصوب شده توسط دولت نوشته شده بود. بنابراین آنها خواستار یک مجلس مؤسسان منتخب دموکراتیک شدند تا وظیفه‌ی بازنگری سند را برعهده بگیرد. سازمان‌های کُرد، حزب دموکرات کردستان ایران و حزب انقلابی زحمتکشان کردستان ایران (کومله انقلابی زحمتکشان کردستان ایران) هر دو، پیش‌نویس اولیه را به دلیل عدم به رسمیت شناختن مشروعیت دموکراتیک مطالبه‌ی کُردها برای خودمختاری منطقه‌ای رد کردند. آنها خواستار تشکیل یک مجلس مؤسسان دموکراتیک بودند تا از به رسمیت شناخته‌شدن حقوق ملی کوردها در چارچوب‌های قضایی – سیاسی حاکمیت ایران، اطمینان حاصل کنند. آن‌ها به‌طور مکرر اعلام کردند که مهم‌تر از هر چیزی برای آن‌ها درج شدن اصول برنامه‌ی خودمختاری پیشنهادی در متن قانون اساسی است (مک داول 1993؛ ولی 2019).

مصوبه‌ی 17 خرداد 1358 شورای انقلاب درباره‌ی مجلس خبرگان منتخب برای تهیه‌ی قانون اساسی زمینه‌ی تسریع در تغییر موضع مکتبی‌ها نسبت به پیش‌نویس اولیه را فراهم آورد. آن‌ها اکنون از پیروزی در انتخابات اطمینان یافته و یک موضع هماهنگ علیه پیش‌نویس مقدماتی را در پیش گرفتند و آن را به‌دلیل غیر اسلامی بودن محکوم کردند. این تغییر موضع واکنش احساسی یا تاکتیکی ساده برای بهره‌برداری از شرایط نبود. بلکه نشانگر آغاز استراتژی مکتبی‌ها برای به دست گرفتن کنترل قدرت دولت بود، فاز اول مبارزه، تسلط بر ساختار نهادی قدرت دولت، برای کنترل دستگاه‌های دولت و اقتصاد تحت عنوان مبارزه برای اسلامی‌کردن دولت پس از تصویب قانون اساسی در 12 آذر 1358 بود. فاز دوم استراتژی مکتبی‌ها و اهداف خاص آن‌ها به وضوح در مواضع مانیفست حزب جمهوری اسلامی، («مواضع ما 1358») و سازمان سیاسی نیروهای مکتبی در میادین سیاسی از اواخر بهمن مشخص بود. فرایند اجرای این استراتژی نیز فرآیند ظهور حزب جمهوری اسلامی به‌عنوان حزب قدرت [حاکم] بود. هدف اصلی استراتژی حزب جمهوری اسلامی در مرحله‌ی نخست حفظ تسلط مکتبی‌ها در چارچوب حقوقی- سیاسی قدرت در دولت جدید بود. این امر در درجه‌ی اول بدین علت ضروری بود که شورای انقلاب، کرسی اصلی قدرت مکتبی‌ها در رژیم جدید، وقتی رویه‌های قانون اساسی برای انتخاب دولت جدید برقرار بود، می‌بایستی منحل می‌شد. قانون اساسی قرار بود نه‌تنها ماهیت اقتدار سیاسی بلکه ساختار نهادی دولت جدید را نیز تعیین کند. این موضوعات اساساً استراتژیک بودند، به‌ویژه در بستر افزایش منازعات قدرت در میدان سیاسی دکترین ولایت فقیه ابزار این استراتژی بود.

نتیجه‌ی انتخابات مجلس خبرگان، که در تاریخ 12 مرداد 1358 برگزار شد، فقط موجب افزایش اعتمادبه‌نفس عناصر برجسته‌ی مکتبی در رهبری حزب جمهوری اسلامی شد: از 72 نماینده‌ی منتخب 55 نفر روحانی بودند و 17 نفر در هر دو دسته‌ی مکتبی‌ها پیروز شدند. غلبه‌ی مکتبی‌ها در مجلس خبرگان به‌وضوح در شدت گرفتن انتقادات حزب جمهوری اسلامی بر اصول دموکراتیک پیش‌نویس انعکاس یافت. در این برهه مهم‌ترین انتقاد مکتبی‌ها مربوط به مفاهیم مربوط به حاکمیت مردمی و دولت دموکراتیک است، اما کاملاً هم‌تراز با لحن انتقادی اما صریح آیت‌الله خمینی در نظرات موجزش در مورد پیش‌نویس. انتقادات مکتبی‌ها، که توسط شخصیت‌های تأثیرگذار در میان روحانیون بزرگ نیز انعکاس یافت، اصول دموکراتیک پیش‌نویس را به دلیل غیراسلامی بودن رد کرد، در عوض بر این مسئله تأکید داشتند که در جامعه‌ی اسلامی قدرت قانون‌گذاری حق انحصاری خداوند است، و حکومت اسلامی نمی‌تواند بر اصول [مندرج در پیش‌نویس] ابتنا شود. به‌علاوه آن‌گونه که گفته شد حکومت اسلامی باید بر اساس اصل امامت و اجتهاد دائمی تشکیل شود.

استدلال مکتبی‌ها به این ترتیب نه‌تنها حاکمیت الهی را جایگزین حاکمیت مردم کرد بلکه برداشتی از حکومت را بنیاد نهاد که در آن قدرت توسط روحانیت اعمال می‌شود. عملاً این استدلالی برای ولایت فقیه به‌عنوان بنیاد اعتقادی اقتدار سیاسی و دولت در جمهوری اسلامی بود. این‌که این پیشنهاد هسته‌ی اصلی پیش‌نویس قانون اساسی جدید را تشکیل داد، نشانه‌ی روشنی از سلطه‌ی مکتبی‌هایی بود که بیش از هر چیز با مداخلاتی که آیت‌الله خمینی در سرزنش و شماتت دشمنان، اعم از سکولار و مذهبی انجام می‌داد، [سلطه‌شان] دائما افزایش می‌یافت. پیش‌نویس قانون اساسی جدید در درون ولایت فقیه کاملاً تثبیت شده بود. به قول حجت‌الاسلام بهشتی، معمار اصلی پیش‌نویس قانون اساسی جدید، «اقتدار فقیه امری الهی بود»، هیچ منبع زمانی نداشت، مطلق و غیر قابل‌تقسیم بود. آموزه‌ی دموکراتیک حاکمیت مردمی هنوز در پیش‌نویس قانون اساسی وجود داشت. مردم از فرایند سیاسی حذف نشده بودند. قدرت (اقتدار) از آنها سلب شده بود و بنا به امیال و آرزوهای فقیه زنده رها شده بودند. مردم هیچ‌گونه قدرت نمایندگی و مشروعیتی مستقل از ولی فقیه که سخنانش با دستور الهی مشروعیت می‌یافت نداشتند. در نزاع بر سر قانون اساسی دولت اسلامی، مردم ایران اصلی‌ترین قربانی بودند.

مجلس خبرگان کار خود را در 24 آبان 1358 با تصویب پیش‌نویس قانون اساسی چند روز پس از سقوط دولت موقت پایان داد. تصرف سفارت آمریکا در تهران در تاریخ 13 آبان توسط دانشجویان مکتبی، تشکیل اتحاد ضد امپریالیستی بین مکتبی‌ها و چپ‌های اقتدارگرا را تضمین کرده بود. این واقعه، اگرچه حیرت‌انگیز بود، اما به تردیدهای بخشی از جبهه‌ی چپ کمونیست و همچنین به باقی‌مانده‌ی حزب توده که نسبت به «ماهیت ضد امپریالیستی، رادیکال خرده بورژوازی امام خمینی» تردید داشتند، پایان داد. اتحاد چپ اقتدارگرا و نیروهای مکتبی پشتیبانی مورد نیاز در میدان سیاسی را برای نهادینه کردن ولایت فقیه تضمین کردند. چپ‌های اقتدارگرا، عمدتاً از حزب توده و متعاقباً فدائیان خلق (اکثریت)، نقشی اساسی در نهادینه کردن دکترین ولایت فقیه و تحکیم قدرت روحانیت در جمهوری اسلامی بازی کردند (ولی 2019).

کُردها در پیش‌نویس جدید قانون اساسی وضعیت مناسبی نداشتند. به آن‌ها حقوق فرهنگی محدود و امکان نمایندگی محلی فقط در سطح شهرداری‌ها اعطا شده بود (اصول 15، 19). هویت سیاسی و حقوق آن‌ها همانند آنچه در پیش‌نویس مقدماتی بود مورد انکار قرار گرفته بود. اما این امر برای کُردهایی که در فرایند تهیه‌ی قانون اساسی در هر دو مورد [مشروطه و جمهوری اسلامی] بدون نماینده مانده بودند، هیچ جای شگفتی نبود. قاسملو، دبیرکل حزب دموکرات کردستان، که در اوایل ماه اوت برای نمایندگی کوردها در مجلس خبرگان انتخاب شده بود، پس از شکست فرایند سیاسی و جنگ در کردستان در 28 مرداد 1358، با فرمان مستقیم آیت‌الله خمینی از حضور در مجلس خبرگان منع شد. این در حالی بود که چند روز پس از تشکیل مجلس خبرگان، حزب دموکرات کردستان ایران از کلیه‌ی فعالیت‌های سیاسی منع شده بود. همچنین جنگ و خونریزی نیز در کردستان کمکی به تقویت شانس آنها در برابر رژیم اسلامی نکرده بود. در واقع، انکار هویت و حقوق کُردها و حذف اجباری آنها از فرایند سیاسی مربوط به قانون‌گذاری در پیش‌نویس جدید تنها تأییدیه‌ای بر اظهارات و عقاید پیشین آیت‌الله خمینی در بهار آن زمان بود که در طی آن گفته بود در اسلام جایی برای هویت‌های قومی و ملی وجود ندارد و این‌که تلاش برای به رسمیت شناخته شدن حقوق ملی صرفاً انحراف از هدف عالی وحدت اسلامی تلقی می‌شود. این ادعا که مسلمانان تنها یک هویت واحد دارند، دلیل اصلی سازش‌ناپذیری رژیم بوده است که منجر به شکست فرآیند سیاسی و بروز جنگ در کردستان می‌شود. بنابراین جای تعجب نیست که کُردها از شرکت در همه‌پرسی تصویب قانون اساسی خودداری کردند. قطبی‌شدن میدان‌های سیاسی سکولار، به‌ویژه تجزیه‌ی چپ‌های رادیکال پس از حوادث اوایل ماه آبان که با اشغال سفارت آمریکا در تهران به اوج خود رسید، تصریح انزوای فزاینده کُردها در این میدان بود. تصویب قانون اساسی در 12 آذرماه 1358 نشانه‌ای مبتنی بر بازسازی مسئله‌ی کُرد به‌عنوان مسئله‌ی امنیت ملی بود که آن را به فضایی فرای قانون اساسی که در صلاحیت دستگاه‌های نظامی و امنیتی کشور بود واگذار می‌کرد. تاریخ به نقطه‌ی اول خودش بازگشته بود، به نظر می‌رسید انقلاب و سرخوشی حاصل از آزادی یک انفجار موقتی است، انحرافی در فرایند بی‌وقفه‌ی سرکوب و انکار. (ولی 2019)

قانون اساسی: قدرت و بازنماییِ دیگریِ غیر حاکم

با تصویب قانون اساسی، آموزه‌ی ولایت فقیه نهادینه شده و بنیان حاکمیت، بازنمایی قدرت و اقتدار در جمهوری اسلامی را شکل می‌دهد (نشان رسمی کشور، و اصول 5 ، 107 ، 108 ، 109 ، 110). این امر نه‌تنها بر شرایط مشروعیت قدرت بلکه بر بازنمایی آن در سیاست اسلامی نیز تأثیری بی‌واسطه داشت. فقیه حاکمِ متجسد بود و اقتدار او قدرت را در وحدت و کلیت خود بازنمایی می‌کرد، اگرچه در چارچوب شرع که به‌تنهایی شرایط نمایندگی را تعریف می‌کرد. این بدان معنا بود که فقیه تنها نماینده‌ی مشروع قدرت است و این‌که قدرت بدون در نظر گرفتن شرع نمی‌تواند در چارچوب قانون مدون شود. بنابراین شریعت به عالی‌ترین شیوه‌ی تنظیم و بازنمایی قدرت بدل شد و به گونه‌ای فزاینده قوانین، رویه‌ها و واقعیت‌های مربوط به مدیریت قدرت در حوزه‌ی سیاسی را معین کرد. به دلایل زیر تقدم شرع در فرآیند حقوقی و همچنین غلبه‌ی قوه‌ی قضاییه در ساختار نهادی قدرت اجتناب‌ناپذیر بود: اول، گسترش روزافزون فرایندها و کردارهای حکومتی به دلیل گسترش بی‌سابقه‌ی مداخله‌ی دولت در حوزه‌های اقتصادی و فرهنگی به دنبال سیاست‌های پوپولیستی و ملی‌سازی و دوم، مشارکت فزاینده‌ی قوه‌ی مجریه در فرایندها و اقدامات قانونی در حوزه‌ی قضایی ناشی از افزایش قابل توجه محاسبات امنیتی دولت در روند تلفیق قدرت پس از انقلاب. دستگاه قضایی اسلامی به اصلی‌ترین ابزار اعمال اراده‌ی فقیه، یا به‌اصطلاح هسته‌ی اصلی حاکمیت الهی، بدل شد که حدود نمایندگی هویت‌های سکولار را در طول این دهه مشخص می‌کرد.

اما همان‌طور که مشخص است قانون اساسی جمهوری اسلامی حاوی برداشتی از حاکمیت مردمی نیز هست که علی‌رغم مخالفت آشکار مکتبی‌ها، همچنان در سایه‌ی ولی فقیه و اقتدار تجزیه‌ناپذیر وی در قانون اساسی نمود دارد (اصل 1) در واقع، اصولی که مدعیِ حاکمیت مردم/ ملت ایران هستند، به‌ویژه تا آن‌جایی که نمایندگی قضایی – سیاسی قدرت در قانون اساسی مدنظر بود با توجه به قدرت فراگیری که به ولی فقیه اعطا می‌شد، اهمیت ناچیزی پیدا کرد. حقوق حاکمیتی که به مردم ایران اعطا می‌شد انطباق اندکی با قدرت آن در روند سیاسی مشخص‌شده در قانون اساسی داشت. به نظر می‌رسید که مفهوم حاکمیت مردمی کاملاً جنبه‌ای عارضی از سازوکارهای قدرت باشد، مفهومی تشریفاتی بدون هیچ بنیاد نهادی. این ادراک از جایگاه دکترین حاکمیت مردمی، همان‌طور که قبلاً در این مقاله مشاهده شد، نقطه‌ی کانونیِ اکثر مطالعات مهم و معتبر در باب جمهوری اسلامی در سال‌های اخیر است، شیرازی (1997)، برومبرگ (2001) و بوچتا (2002) انصاری (2019). اما همان‌طور که استدلال شد این برداشت مشترک، به آن شکلی که هست مبتنی بر یک دیدگاه نظری نسبتاً محدود در مورد حاکمیت مردم است که عملا سویه‌ی حائز اهمیت دیگر، یعنی کارکرد آن در فرایند حکومت و اداره‌ی قدرت، را مورد غفلت قرار می‌دهد. این سویه پس از انقلاب، به دلایلی که اساساً ناشی از محدودیت‌های حقوقی – سیاسی دکترین ولایت فقیه و عدم توانایی آن در پاسخ‌گویی به الزامات نمایندگی قدرت در چارچوب دولت ملی مدرن بود، به‌طور فزاینده‌ای برجسته شد. این محدودیت‌ها به‌وضوح با گسترش دم و دستگاه‌های دولتی و ویژگی‌های مرکزیت‌بخش قدرت سیاسی و هویت قومی پایدار آن علنی شد: ویژگی‌های بارز قدرت سیاسی در دولت ملی مدرن، که عملاً به حضور نابهنجار حاکمیت مردمی در کنار ولایت فقیه در قانون اساسی جواز حضور می‌داد.

نقش حیاتی‌ای که حاکمیت مردمی در کندوکاو در مورد قدرت فقیه ایفا کرد، به‌هرروی کمک چندانی به تقویت استقلال و قدرت آن در فرآیند سیاسی نکرد. مردم به‌مثابه ضمیمه‌ای بر قدرت مطلق حاکم الهی باقی ماندند.

در این‌که حضور نابهنجار حاکمیت مردمی در سیاست اسلامی، کانون قسمی منازعه‌ی قدرت شدید در بلوک اسلام‌گرای حاکم در مراحل مختلف بسط و توسعه‌ی آن بوده است، جای تردیدی نیست. اما همچنین این نکته نیز صحیح است که تهدید فزاینده برای اقتدار مطلق و مشروعیت فقیه در اثر نیاز مستمر به گسترش، تحکیم و نهادینه کردن کارکردهای مرکزیت‌بخش قدرت دولت، [ولی فقیه] و پیروان مکتبی او را مجبور به یافتن راه‌حلی کرد تا آنها را قادر سازد تا دکترین دموکراتیک را حفظ و در عین حال کارکردهای آن را در فرآیندهای سیاسی، امنیتی، اقتصادی، مالی و کردارهای دولت منتخب به حاشیه راند و آن را به ضمیمه‌ای در کنار قدرت مطلق و فراگیر فقیه تقلیل دهد. این امر با ایجاد سازمان‌های دولتی غیررسمی / موازی که مستقیماً به نهاد ولایت متصل و خارج از قلمرو حقوقی – سیاسی دولت و نمایندگی حاکمیت مردم بودند، حاصل شد. نکته‌ی مهمی که توسط ناظران صحنه‌ی سیاسی ایران نادیده گرفته می‌شود، این است که سازمان‌های غیررسمی / موازی ایجاد شده به‌سرعت توسط جبهه‌ی قدرت حاکم نهادینه می‌شوند تا از نهاد ولایت در برابر اثرات بی‌ثبات‌ساز منش دموکراتیک حاکمیت مردمی که در عمل فرآیند سیاسی رسمی/ قانون‌گذاری انعکاس داشت محافظت کنند.

بنابراین ولایت فقیه نه‌تنها اختلاف بین حقوق دموکراتیک اعطاشده به مردم در قانون اساسی و شرایط تحقق آنها در روند سیاسی را لحاظ می‌کند، بلکه وجود نابهنجار حاکمیت مردمی در قانون اساسی به‌طور کلی را نیز در نظر دارد. این نابهنجاری در اصل و اساس قانون اساسی باقی می‌ماند و به‌وضوح در بازنمایی گفتاری مفاهیم مردم، جامعه و مهم‌تر از همه شهروندی منعکس می‌شود. این مفاهیم نشان‌دهنده‌ی سوبژکتیویته‌هایی با هویت اسلامی است که عملاً آنها را به‌عنوان حاملان حقوق و اقتدار در قانون اساسی واجد شرایط می‌کند. حقوق شهروندی و اشکال و شرایط دسترسی به آنها براساس هویت اسلامی سوژه‌ها تعیین می‌شود که همچنین وسیله‌ی مشارکت آنها در روند سیاسی نیز می‌باشد. (قانون اساسی، فصل 3: حقوق ملت).

در واقع، قانون اساسی تصوری از مردم را به‌عنوان اجتماعی از افراد که بر اساس عقیده‌ی مشترک‌شان به اسلام که همچنین عامل اصلی پیش‌برنده‌ی مشارکت جمعی آنها در انقلاب بوده است، دربر می‌گیرد. اسلام به‌تنهایی منش و حدود مردم را مشخص می‌کند، [اسلام] همچنین نشانگر اصلی هویت و ازاین‌رو مرز میان شمول و حذف از صفوف حاکمیت است. مردم که «در دین و اندیشه‌ی خود متحد هستند» آرمان «دولت اسلامی» را در سر می‌پرورانند و برای ایجاد آن تلاش می‌کنند. بنابراین جمهوری اسلامی تبلور آرمان مردمی – اسلامی است. اما، مطابق قانون اساسی، جمهوری اسلامی به‌خودی خود هدف نیست بلکه صرفاً وسیله‌ای برای ساختن یک جامعه‌ی اسلامی در آینده است: جمهوری اسلامی وظیفه‌ی ساخت جامعه‌ی اسلامی را براساس اصولی خاص برعهده دارد. اصول کلی مشتق شده از متن شرع اسلامی و البته مذهب تشیع (به نشان و اصول مربوطه در فصل 1 قانون اساسی مراجعه کنید). [شرع اسلام] ابزار تحقق هدف آینده است. تحقق این مهم، هدف عالی سیاست در جمهوری اسلامی است. چنین چیزی به زمان حال معنا می‌بخشد و جهت‌گیری گفتمان و عمل سیاسی را مشخص می‌کند. در قانون اساسی اسلامی زمان حال هیچ استقلال سیاسی یا گفتمانی ندارد و کاملاً به آینده در مقام چشم‌اندازی مملو از صلح و عدالت متکی است. سیاست یک اشتغال کاملاً متافیزیکی است و شرایط امکان آن ریشه در الزامات کنونی مربوط به آرمان آینده دارد. (همان(

مفهوم مردم به ترتیبی که تعریف شد، منبع قدرت ولی فقیه و ابزار اراده‌ی حاکمیت وی است. زیرا اگرچه در قانون اساسی مردم موضوع اصلی حاکمیت هستند، اما اعمال اراده‌ی مردمی کاملاً به انطباق آن با اقتدار الهی ولی فقیه که نمایانگر حقیقت اسلام و شرع است بستگی دارد. اقتدار الهی بیش از حقوق دموکراتیک شرط مشروعیت اراده‌ی مردمی در فرایند سیاسی است. این نابهنجاری، یعنی زیرپا گذاشتن منش دموکراتیک مردم در دکترین حاکمیت مردمی، تاکنون کاملاً توسط مدافعان اصلاح‌طلب قانون اساسی جمهوری اسلامی مورد چشم‌پوشی قرار گرفته است. اصلاح‌طلبان اسلام‌گرا، از جمله به‌اصطلاح متفکران اسلام‌گرای جدید، به پیامدهای این نابهنجاری مداوم در تعریف شرایط شهروندی در جمهوری اسلامی اشاره نکرده‌اند. در قانون اساسی، شهروندی دولت مبتنی بر حقوق دموکراتیکی است که بر مفهوم هویت ایرانی و مبتنی بر قومیت و زبان فارسی و تشیع دوازده امامی تأسیس شده که در آن عنصر قومی امری برسازنده است. این مسئله در واقع، برون‌فکنیِ هویت حاکم بر مسئله‌ی شهروندی است که به موجب آن قوم فارس در مقام بیرونِ برسازنده قرار می‌گیرد و هسته‌ی درونیِ هویت را از حیث تفاوت‌های آن نسبت به دیگریِ غیر فارس تعریف می‌کند. اما در فرایند سیاسی شرایط متفاوت است. در این‌جا، عنصر قومی به‌وضوح تابع الزامات هویت دینی شهروند است. اسلام شیعی شرط اولیه‌ی عضویت مردم و همچنین وسیله‌ی این‌همانی با ولی فقیه است که اراده‌ی حاکم او منبع اقتدار و مشروعیت بوده و ازاین‌رو شرط تحقق حقوق شهروندی، در جمهوری است. بنابراین جای تعجب نیست که اسلام سنی در سال‌های اخیر به وجه تعیین‌کننده‌ی هویت دیگریِ غیر حاکم تبدیل شده است و مساجد و عبادتگاه‌های اهل سنت در «اُم‌القرای جهان اسلام» بسته شده‌اند.

سخن نهایی: کاستی‌های دموکراتیک و حذف ادغامی[3[

قانون اساسی جمهوری اسلامی، آن‌گونه که بحث شد، وجود جوامع هویت‌های غیرحاکم را انکار نمی‌کند. بنابراین آنها به‌عنوان جوامع / هویت‌های زبانی قومی «محلی / استانی» تعریف می‌شوند، از حقوق سیاسی و قانونی محروم و وجودِ فرهنگیِ محدودی برای آنها تعیین می‌شود (اصول 15 و 19). این «به‌رسمیت شناختن جزئی»، که در قانون اساسی تا حدودی کلی و بی‌تعین بیان شده است، در بهترین حالت به معنای «به‌رسمیت شناختن قانونی» و «انکار سیاسی» است، شرط خاصی که به گونه‌ای دیگر در مفهوم «اقلیت قومی» در گفتمان معاصر، اعم از رسمی و غیررسمی نشان داده می‌شود. بنابراین بحث اساسی آن است که که مفهوم اقلیت قومی نشان‌دهنده‌ی «منع حاکم»[4] است که بر کلیه‌ی هویت‌های غیرحاکم در ایران اعمال می‌شود، یعنی مکانیسم قانونی برای محرومیت از میدان سیاسی ملی، به‌عبارتی مکانیزم حذف ادغامی: ادغام قانونی و حذف سیاسی. مفاهیم فرهنگ‌ها و زبان‌های محلی / استانی که در قانون اساسی به‌کار رفته‌اند چیزی بیش از یک نمای حقوقی نیست که هویت‌های غیر حاکم را سرکوب و آن‌ها را از فرآیند سیاسی حذف می‌کند. باید گفت که این موارد اثرات خشونت بنیان‌گذار قدرت در چارچوب ساختار سلطه‌ی حاکمیت رژیم اسلامی است. از این نظر، به رسمیت شناختن جزئی که توسط مفهوم اقلیت قومی-زبانی نشان داده می‌شود، یک «استراتژی گفتمانی» است که وحدت و تقسیم‌ناپذیری هویت حاکم را در گفتمان رسمی حفظ می‌کند و از سوی دیگر نمای لیبرال دموکراتیک قانون اساسی را شکل می‌دهد که به واسطه‌ی مفهوم برابریِ مندرج در مفهوم شهروندی در متن قانون اساسی ایران ستوده می‌شود.

اما قانون اساسی جمهوری اسلامی نسبت به سرکوب هویت‌های غیر حاکم و حذف آنها از میدان‌های سیاسی و گفتمانی، غافل مانده است. [قانون اساسی جمهوری اسلامی] با صحه گذاشتن بر نمای قانونی بازشناسی جزئی، ادعای خود را در مورد تأمین و حفاظت از آزادی و برابری همه‌ی شهروندان ایرانی صرف‌نظر از هویت‌های قومی، زبانی و مذهبی آنها را تکرار می‌کند. مسئله‌ی مورد بحث در این‌جا مفهوم شهروندی ایرانی است، که بر یک سازه‌ی حقوقی – سیاسی فراگیر دلالت دارد و برابری سیاسی و حقوق مدنی و دموکراتیک همه‌ی ایرانیان را صرف نظر از منشأ قومی، زبانی و اعتقادات مذهبی آنها تأمین می‌کند. بنابراین مفهوم شهروندی در قانون اساسی جمهوری اسلامی بر این اساس استوار است که تفاوت‌های غیر حاکم در جامعه را نادیده می‌گیرد و وحدت وتقسیم‌ناپذیریِ هویت ملی ایرانی را حفظ می‌کند. این مسئله پایه و منش دموکراتیک قانون اساسی جمهوری اسلامی است. همچنین این مسئله استدلال‌های مخالفان اصلاح‌طلب درون رژیم را شکل می‌دهد که از آن به‌عنوان چارچوبی ایده‌آل برای دموکراتیک‌سازی رژیم حمایت می‌کنند و در برابر منتقدانی که آن را به‌عنوان مانعی برای تغییر دموکراتیک در ایران می‌دانند از آن دفاع می‌کنند.

مقاله‌ی حاضر اعتبار دموکراتیک، ادعاهای قانون اساسی جمهوری اسلامی، داعیه‌ی آن برای تأمین و اطمینان از آزادی و برابری شهروندان ایرانی بدون توجه به تفاوت‌های قومی، زبانی، مذهبی و جنسیتی را مورد بررسی قرار داد. این ادعاها در بیشتر موارد مبتنی بر مفهوم شهروندی، هویت مشترک اعضای جامعه‌ی سیاسی و جایگاه حقوق و آزادی‌های مدنی و دموکراتیک آنها در قانون اساسی جمهوری اسلامی است. مفهوم شهروندی به‌عنوان چنین موضوعی سنگ محک ادعاهای دموکراتیک و اعتبار قانون اساسی ایران در لوای رژیم دینی است، که نه‌تنها توسط طرفداران وفادار آن در بلوک قدرت حاکم، بلکه توسط منتقدان اصلاح‌طلبی که در حاشیه‌ی قدرت به سر می‌برند نیز پشتیبانی می‌شود. آن‌گونه که در مقاله‌ی حاضر استدلال شد چنین ادعاهای دموکراتیکی اساساً نادرست و بی‌اساس هستند. از حیث نظری بی‌مبنا و از نظر سیاسی غیر قابل‌دفاع هستند. همچنین استدلال شد که قانون اساسی جمهوری اسلامی از نابهنجاری ناشی از ناسازگاری بین ساختارهای گفتمانی دو مفهوم هویت ملی و شهروندی ایران رنج می‌برد. عناصر تشکیل‌دهنده‌ی این مفاهیم ناسازگار هستند، آنها شرایط امکان و وجودِ گفتاری و حقوقی – سیاسی مختلف و تا حد زیادی متناقضی را مفروض می‌دارند.

این نابهنجاری پیامدهای نظری و سیاسی وخیمی دارد که در ساختار گفتمانی قانون اساسی تأثیر گذاشته است، مفاهیم حقوق مدنی و دموکراتیک و آزادی‌های مرتبط با مفهوم شهروندی، به‌اصطلاح منش دموکراتیک سند بنیان‌گذاری رژیم را تضعیف می‌کند. اشاره شد که این شرایط نابهنجار، پیامد برداشت‌هایی است که از قدرت و حاکمیت در قانون اساسی شده است. چنین چیزی به «کاستی دموکراتیک» می‌انجامد، براندازی مبانی دموکراتیک قانون اساسی توسط مفهوم هویت ملی ایرانی، ناشی از پیوند قومیت فارس/ مذهب شیعه و قدرت حاکمیت در قانون اساسی است. با توجه به این استدلال، در این مقاله ادعا می‌شود كه مفهوم شهروندی ایرانی بیش از آن‌که حافظ آزادی‌های مدنی و دموكراتیك باشد، با قدرت حاكم متلازم است، هویت مشتركی در این میان توسط قدرت حاكم تعریف می‌شود و در امنیتی‌سازی میدان‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی مورد استفاده قرار می‌گیرد. چنین چیزی بخشی از ملاحظات امنیتی است که معطوف به بازتولید سلطه و نظم حاکمیت است.

تداوم کاستی‌های دموکراتیک در قانون اساسی جمهوری اسلامی، نشان دهنده و مؤید عدم امکان شهروندی دموکراتیک در ساختارکنونی قدرت سیاسی است که هویت آن بر مبنای قومیت مسلط و مذهب رسمی تعریف شده‌اند. اگر قانون اساسی دولت، تصوری از شهروندی دموکراتیک دارد، باید ارتباط نامقدس پیونددهنده‌ی قدرت حاکم با قومیت مسلط و تشیع اثنی‌عشری را بگسلاند و هویت قدرت سیاسی را مجدداً بازتعریف کند. این استدلال دلالت‌های مهمی در مواضع نظری فعالان سیاسی، دانشگاهی تندرو یا اصلاح‌طلب اسلام‌گرا دارد که به طرق مختلف به منش دموکراتیک قانون اساسی جمهوری اسلامی اعتقاد دارند و متعهد به دفاع از آن هستند. این امر نشان می‌دهد که 1) مفهوم شهروندی ایران و مفهوم برابری و آزادی منسوب به آن، دارای کاستی‌های جدی هستند و نمی‌توان از لحاظ نظری و سیاسی از آن دفاع کرد.2) اختلاف بین تعریف مفاهیم هویت ملی ایرانی و شهروندی ایرانی، که در بالا ذکر شد، منشاء کاستی دموکراتیکی است که موجب انکار و سرکوب هویت کُرد و حقوق مدنی و دموکراتیک کُردها در قانون اساسی جمهوری اسلامی می‌شود. 3) شرایط و ضوابط شهروندی در ایران به این ترتیب مکانیسم حذف ادغامی هویت‌های غیر حاکم از جمله هویت کُردی را تداوم می‌بخشد. 4) حذف آموزه‌های یادشده از قانون اساسی، اگرچه مهم است، اما به انکار و سرکوب هویت‌های غیر حاکمیتی پایان نخواهد داد. 5) هربرداشت دموکراتیک از شهروندی ایران که بخواهد تفاوت قومی، زبانی و مذهبی و جنسی را پذیرفته و به آن احترام بگذارد، باید لزوماً این مسئله را ازپیش بپذیرد که می‌باید پیوند مخرب بین قومیت فارس – مذهب شیعه و قدرت حاکمیت را از هم بگسلد. تداوم این پیوند نامقدس و مخرب در قانون اساسی دولت، فاجعه‌ای سیاسی و انسانی به بار می‌آورد و می‌تواند در شرایط بحرانی به‌مثابه دستورالعملی برای جنگ، ویرانی و پاکسازی قومی به‌کار گرفته شود.