Tuesday, April 27, 2021

کەمال فوئاد یەکەم دۆزەرەوە و چاپکەرەوەی ڕۆژنامەی کردستان


کەمال فوئاد یەکەم دۆزەرەوە و چاپکەرەوەی ڕۆژنامەی کردستان

پێشەکی دوکتور کەماڵ فوئاد بۆ ئەو ژمارانەی " کردستان"  کە چاپی کردنەوە


        تا کۆتایی سەدەی نۆزدەهەم  کوردی تەنیا زمانی گفت و گۆ و شێعر بوو نەک نووسین.  لەبەر ئەوە دەرچوونی ڕۆژنامەی (کوردستان) لە ساڵی ١٨٩٨ بایەخێکی تایبەتی ی هەیە لە مێژووی زمان و ئەدەبی نەتەوەکەمان دا.
         کاتی خۆی بیستبووم کە ژمارەکانی ئەم ڕۆژنامەیە لە ( کتێبخانەی پرووسیا) لە ئەلەمانیا دەست ئەکەون. پاش چوونم بۆ ئەوێ زانیم کە ئەم کتێبخانەیە ئێستا ناوێکی تری هەیە. لە پاش جەنگی جیهانی ی دووەمەوە ناوی بووە بە (کتێبخانەی دەوڵەتی ) کە ئێستا ئەکەوێتە بەرلینی ڕۆژهەڵاتەوە. لەوێش زانیم کە ژمارەکانی ئەم ڕۆژنامەیە لە کاتی جەنگی جیهانی ی دووەم دا لەگەڵ گەلێک چاپکراوی ترا گواسترانەوە بۆ ئەڵەمانیای ڕۆژئاوا.

       لە سەرەتای ئابی ١٩٦٥ دا بە شوێن دەستنووسە کوردی یەکان دا ڕێم کەوتە شاری (ماربورگ و توبینگن). بە هەلم زانی جارێکی تر هەواڵی ڕۆژنامەی (کوردستان) بپرسم. پاش گەڕان و پشکنینێکی زۆر ئاگادار کرام کە ئەم ڕۆژنامەیە لە ئەڵەمانیای ڕۆژئاوایە لە کتێبخانەی  دەوڵەتی Staatsbiblothec لە شاری   ماربورگ  Marburg، بەڵام تا ئێستا لەگەڵ هەزاران چاپکراوی تر دا نۆرەیان نەهاتووە بۆ ئەوەی جیا بکرێنەوە و لە شوێنی تایبەتی ی خۆیان دا سەر لە نوێ دابنرێنەوە. بەڵێنیان دامێ کە هەر کاتێک بەرچاویان کەوت دەستبەجێ بۆم ڕەوانە بکەن بۆ بەرلین. منیش ساڵی چەند جارێک ئەم بەڵێنەم بیر ئەخستنەوە، تا لە هاوینی ١٩٦٨ دا   ئەم ئاواتەم هاتە دی و هەموو ئەو ژمارانەی ڕۆژنامەی (کوردستان) کە لە ئەڵەمانیا پارێزرابوون کەوتنە بەر دەستم. ئەوە بوو کاتی خۆی وتارێکم لە سەر بڵاو کردەوە لە گۆڤاری (ڕووناکی) دا کە لە بەغدا دەرئەچوو (ژمارە –  ١، ٢٣/ ٥ / ١٩٦٩).

      ئێستاش خۆم بە بەختیار ئەزانم کە توانیم سەر لە نوێ  بە چاپی بگەیێنم. ئەمە خۆشی ی دۆزینەوەکەی نوێ کردەوە، نەک هەر لە لای من بەڵکوو لای هەموو ئەوانەی کە دەمێکە  بە تاسەی بینینی  ئەم ڕۆنامەیەوەن.



       یەکەم ژمارەی ڕۆژنامەی (کوردستان) لە ٣٠ ی ذوالقعدەی ١٣١٥ (٩ی نیسانی ١٣١٤ی ڕۆمی)بەرامبەری ٢٢ی نیسانی ١٨٩٨ لە ( قاهیرە) دەرچووە. لە سەرەتا دا لە لایەن نەوەی (بەدرخان پاشا) (مقداد بگ مدحت بگ)ەوە دەرئەچوو. ژمارە ( ٦- ١٩) لە (جنێڤ)، ژمارە (٢٠-٢٣) دووبارە لە (قاهیرە)، ژمارە (٢٤) لە (لەندەن)، ژمارە (٢٥-٢٩) لە (فولکستۆن) و ژمارە (٣٠و٣١) جارێکی تر لە (جنێڤ) لە لایەن برای (مقدادبگ) ( عبدالرحمن بگ) وە دەر ئەچوو.
    ژمارە (١-٣١)ی ئەم ڕۆژنامەیە، بیجگەلە لە ژمارە (١٠، ١٢، ١٧ ، ١٨ ، ١٩)  وەکوو لە سەرەوە باسم کرد ئێستا لە ( کتێبخانەی دەوڵەتی) ن لە شاری ( ماربورگ) لە ئەڵەمانیای ڕۆژئاوا.
   ژمارەی (٣١) ڕۆژی (٦)ی محرم ١٣٢٠ ( ١ی نیسانی ١٣١٨ی ڕۆمی) بەرامبەری (١٤)ی نیسانی ١٩٠٢ دەرچووە.

   ئەم ڕۆژنامەیە بە کوردی یەکی جوان و ڕەوان (زاراوای کرمانجی ی سەروو، شێوەی جەزیرە و بۆتان) بە دوو هەفتە جارێک لە چوار لاپەڕەی (٥٠ز٢٥ X ٥٠ ر ٣٢ سم) ی دا دەرئەچوو. جۆری کاغەز و چۆنی یەتی ی چاپکردنەکەشی خراپ نەبوو. بە تیپی عەڕەبی لە سەر تەرزی فارسی چاپ ئەکرا.

  لە ژمارە (٤) ەوە بە تورکیش وتاری تێدایە، بە تایبەتی سکاڵانامە (عرضحال) و پاشان نامەی کراوە ( آچیق مکتوب) کە زۆر جار بۆ (سڵطان عبدالحمید) نوسراون دژی بەربەرەکانی ی ڕۆژنامەکە و ئازاردانی نەوەکانی (بەدرخان). پاش ئەوەی ڕۆژنامەکە هیچ ئومێدێکی بە (سڵطان) نەماوە دەستی کردووە بە هێرش بردنە سەر ( سلطان) و دەستە و دایەرەکەی وە زۆر ئازایانە لە سەر کوشتنی ( مدحت پاشا) و هاوڕێکانی وە لە سەر بزووتنەوەی ئازادیخوازانی تورکی نووسیوە.

     لەبەر بەربەرەکانی ی کاربەدەستانی عوسمانی ڕۆژنامەکە وەکوو خاوەنەکانی ویستوویانە هەموو جارێک لە کاتی خۆی دا دەرنەچووە. هەر لە بەر ئەم بەربەرەکانی یەش بووە کە لە شوێنێکەوە گواستراوەتەوە بۆ شوێنێکی تر.

    نرخی ئەم ڕۆژنامەیە هەر لەوە دا نی یە کە یەکەم ڕۆژنامەیە بە زمانی کوردی دەرچووبێت بەڵکوو نرخێکی مێژوویی و سیاسیشی هەیە. سەرنجێکی سەرپێ ی لە ناوەرۆکی ئەم ژمارانە ئەو ڕاستی یەمان بۆ ساخ ئەکاتەوە کە بزووتنەوەی کوردایەتی هەر لە سەرەتاوە ڕێگای یەکێتی ی تێکۆشانی گرتووە لەگەڵ بزووتنەوەی ئازادیخوازی ئەو گەلانەی کە کورد لە گەلیان دا ژیاوە.
   هیوادارم کە خوێنەرانی بەڕێز نرخی بزانن و کەلکی لێ وەرگرن
   کەمال فوئاد                 
   بەغدا  ٤ / ١٠ / ١٩٧١


 

Friday, April 23, 2021

Negah Sewom, Thursday April 21,2021

Wednesday, April 21, 2021

تێپەڕین لە دیواری ئێتنیکی، بایۆ پالیتیکس سیاسەتی ژیانی ڕۆژانە

هەڤپەیڤین  لەگەڵ پرۆفێسۆر عەبباس وەلی
تێپەڕین لە دیواری ئێتنیکی، بایۆ پالیتیکس سیاسەتی ژیانی ڕۆژانە

حەسەن قازی: بینەرانی بەڕێز بەخێر بێنەوە بۆ بەرنامەیەکی دیکەی ڕاوێژ. لە بەرنامەی ئەمجارەمان دا پرۆفێسۆر عەبباس وەلی بە سەری کردووینەوە.  لەم بەرنامەیە دا ئێمە باسی ئەو موناقەشە و ئەو بابەتانە دەکەین کە بەڕێزیان لە چەندین مانگی ڕابردوو دا هێناویانەتە گۆڕێ، با بڵێین لە کۆنفڕانسی ڕۆژهەڵاتی کوردستان ڕا دەستی پێکرد و لە چەند بەرنامەی تێلێڤیزیۆنی دا درێژەی کێشا. لەو بارەیەوە هێندێک باس و خواس هاتووەتە گۆڕێ کە دەردەکەوێ تا ڕادەیەک لە قسەکانی بەڕێزیان خراپ تێ گەیشتوون. بەڕێز وەلی زۆر بە خێڕ بێی بۆ بەرنامەی ڕاوێژ.

پرۆفێسۆر عەبباس وەلی: سپاست دەکەم مامۆستا، زۆر مەمنوون، زۆر سپاس

قازی: با لەوە ڕا دەست پێ بکەین ئێوە چەمکی دیواری ئێتنیکی تان هێناوەتە گۆڕێ. دیارە وەک من لێی تێگەیشتبم بەڕێزت پێت وایە لە باکووری کوردستان و ڕۆژئاوای کوردستان بزووتنەوەی کورد و داوخوازکارانی مافی کورد توانیویانە لەو دیواری ئێتنیکییەی تێ پەڕێنن. بەر لەوەی بگەینە ڕۆژهەڵات پێم خۆشە لەو دوو زەمینەیە دا باس بکەین بزانین ئەوە تا چ ئاستێک چووەتە پێشێ و تا چ ڕادەیەک کورد توانیویەتی بەشێوەیەک لە شێوەکان داوخوازی خۆی، خەباتی خۆی گرێ بدا لە خەباتی سەراسەری  لە چوارچێوەی ئەو دەوڵەت نەتەوەی دا کە تێیدا دەژی؟

وەلی: دیواری ئێتنیکی کە ئەمن باسم کردووە لە ئەسڵ دا سنووری هووییەی کوردی، ناسنامە و پێناسەی کوردییە کە لەگەڵ سنووری جوغرافیایی وڵاتەکەی کوردی لە هەر بەشەی کوردستانێ دەتوانێ یەک بگرێتەوە. بۆ وێنە لە ڕۆژهەڵاتی ئەگەر بە وردی چاو لێ بکەین حکوومەتەکانی ئێرانێ چ حکوومەتی شاهەنشاهی و چ حکوومەتی  جمهووری ئیسلامی هەمیشە ویستوویانە کوردستانێ پارچە پارچە بکەن و بیکەنە بەشی  چەند ئوستانی دیکە کە یەکگرتوویی سیاسی و ئیداری خۆی لە دەست بدا. بەڵام لە عەینی حاڵ دا کە ئەو کارەیان کردووە هیچ وەختێک نەیانتوانیوە یەکگرتوویی زمانی  و ئێتنیکی کوردی بشکێنن لە بەینی بەرن. بۆیە سەرەڕای ئەوەی کە کوردستان لە ئێرانێ لە ڕووی سیاسی و ئیدارییەوە دابەش کراوە لە نێوان چەندین ئوستان یان ویلایەتان دا سنووری کۆمەڵگەی کوردی، سنووری ئێتنیکی و زمانی خۆی بە شێوەیەکی یەکگرتوو ڕاگرتووە. ئەوە لە سەدەی بیستەوە تا ئێستا ئەو یەکگرتوویە ئێتنیکی و زمانییە تەقریبەن لە ساڵەکانی ١٩٣٠ بەولاتر بووەتە هۆی ئەوە کە کوردستان بتوانێ بۆ خۆی وەکوو یەکەیەکی سیاسی خۆی بناسێ و بیر لە خۆی بکاتەوە و لە وێژیاک دا، دە گوتار دا خۆی بەو شێوەیە نیشان بدا و هەر کاتێک کە هەڵکەوتووە لە سیاسەت دا ئەوە نیشان بدا. بەڵام ئەو  مەسەلە کە هەمیشە توانیویەتی پێناسەی کوردی بپارێزێ و زۆریش بە دەوام و پتەو و باش بووە لە هێندێک هەلومەرج دا ئەوە بۆ ئێمە بووەتە موشکیلە لەو ڕووەوە کە ئێمە هاتووین سیاسەتەکەمان تەنێ لە چوارچێوەی ئەو دیوارە ئێتنیکەی دا، ئەو سنوورە ئێتنیکەی دا تەعریف کردووە.

قازی: مامۆستا ئەگەر ئیجازەت لە سەر بێ ئێمە دە پێشدا باسی باکوور و ڕۆژئاوا بکەین ، دوایە بگەینە سەر ڕۆژهەڵات هێندێک بە شێوەیەکی کۆنکرێت تر، چونکە ئەوەی کە خراپ لێ تێگەیشتنی ساز کردووە لە پێوەندی لەگەڵ ڕۆژهەڵات دایە. من پێم خۆش بوو بزانم ئەو سنووری ئێتنیکییە، یان دیواری ئێتنیکی یە  لە باکوور و ڕۆژئاوا بە پێی دیتنی ئێوە چەندە تێ پەڕێندراوە. لە پێشدا باسی باکوور و ڕۆژئاوا بکەین دوایە بگەینە ڕۆژهەڵات.


وەلی
: بە باوەڕی من لە ڕۆژئاوای بە تایبەتی  توانیویانە جوورێک یەکگرتوویی تەشکیلاتی و سیاسی و هەر وەتر یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی لە نێو ‌هێزە جیاوازەکانی  کوردی و بەشەکانی جیاوازی کۆمەڵگەی کوردستانێ پێک بێنن  بە بێ ئەوەی ئەو یەکگرتوویی یە لە یەک بپسێ بەڵام سیاسەتێکیان هەبێ کە ئەو سیاسەتە لە چوارچێوەی ئێتنیکی بچیتە دەرێ بەو مانایەی کە بتوانێ بەشەکانی دیکەی کۆمەڵگەی ئەو بەشەی کوردستانێ  کە کۆمەڵگەکانی دیکەی تێدایە وەکوو ئاسووڕی، وەکوو عەڕەب و هتاد کە ئەوانە بێن  لێرە دا وەخڕ بن. ئەوە بۆ خۆی شتێکە . شتێکی دیکەش ئەوەی کە سیاسەتەکە لەوەی نەبستراوەتەوە کە تەنێ لە پشت ئەو دیوارە ئێتنیکییە دا بمێنێتەوە و هاتووە خۆی بەرفرەوانتر کردووە و بردوویەتە پێشێ. بە باوەڕی من لە هەلومەرجی ڕۆژئاوا دا ئەوە بووەتە هۆی هێز و قووەتی ڕۆژئاوای. ئێستا ئەو جوورەی کە ئێمە دەیبینین بەشێک لە عەڕەبەکان، بەشێک لە ئێتنیسیتەکانی دیکە و بەشێک لە مەزهەب و دینەکانی دیکە هاتوونە ژێر ئەو چەترەی. بە باوەڕی من ئەگەر لە ڕۆژئاویە ئێمە ڕٶژێک بێین  ئەو حکوومەتەی کە لەوێ پێی دەڵێن کۆنفێدرالیزمی دێمۆکڕاتیک یا خۆسەری، ئۆتۆنۆمی دێمۆکڕاتیک ئەگەر ئەوە لەوێ بە تەواوی دابمەزرێ و سەقام بگرێ ئەو شکاندنی دیواری ئێتنیکییە بە باوەڕی من دەبێتە هۆی بەقەوەت بوونی. لە باکووریش عەینەن ئەو جوورەیە. ئەمن  ئەو جوورەی کە دەیبینم لە وەختێکی لە زەمانێکی کە سیاسەتی کوردی لەوێ لە چوارچێوەی پڕۆسەی سیاسی تورکیا دا کە لە ڕووی دێمۆکڕاتیکیشەوە هێندە بەرفرەوان نییە، هەمیشە موشکیلەی تێدا بووە، دەو چوارچێوەی دا توانیویەتی لە سنوورە ئێتنیکییەکان دەربچێ و بەرنامەیەکی سیاسی دابنێ کە ئەو بەرنامە سیاسییە  هێندێک لە مەسەلە هاوبەشەکانی کوردان لەگەڵ کۆمەڵگەی تورکی دە خۆیدا نیشان بدا، ڕەنگ بداتەوە تێیدا ئەوە بووەتە هۆی قووەتی هێزی کوردی. ئەمن ئەلئانەکە ئاوای دەبینم. بۆ وێنە ئەلئانەکە هەدەبە کە ئێستا ئەو هەموو زەختەی لە سەرە، دەیانەوێ دای بخەن، بێ پسانەوە نوێنەرەکانیان دە زیندانێ دەکەن و گیروگرفتیان بۆ ساز دەکەن، دە عەینی حاڵلدا ئەو جوورەی کە دەیزانم، دەیبنم، ئەو جوورەی کە دە سیاسەتی تورکیای دەگەم و ئەو جوورەی لە سیاسەتی کوردی تێ دەگەم هەدەپە ئیزۆلە نەبووە. بە باوەڕی من هەدەپە ئەو جێگایەی کە کردوویەتەوە دە کۆمەڵگەی غەیری کوردی دا ئەو جێگایە فرەوانتر بووەتەوە، چکۆڵەتر نەبووەتەوە. یانی بەرتەسکتر نەبووەتەوە ئەویش لە بەر ئەوەیە ئەلئانەکە دەبینین چەندە سەمپاتی هەیە لە بەرانبەر ئەو زەخت و فشارانەی لە لایەن ئاکاپە و مەهەپە  دێتە سەر هەدەپەی. ئەوە ڕاستە کە هێزەکانی دیکە وەکوو جەهەپە و ئیی پارتی ئەوانەش حاڵەتێکی ناسیۆنالیستییان هەیە بە هیچجوور ناتوانن هەڵوێستێکی ڕوون لە سەر هەدەپە بگرن بەڵام دەزانن لە کۆمەڵ دا کە ئەوانە دەبێ دەنگی لێ وەربگرن، ئەوەندەی کە من ئاگام لێیە و ئەوەندەی کە من لەگەڵ ئەو کەسانەی لەوێ پێوەندیم هەیە پێم دەڵێن  دە کۆمەڵگەی غەیری کوردی دا هەدەپە جێگاکەی ماوە و ئەو سەمپاتی و ئەو پشتیوانی یە  وەکوو هێزێکی دێمۆکڕاتیکی کە کەوتووەتە ژێر فشاری دەسەڵاتێکی زیدی دێمۆکڕاتیک کە دەیەوێ بە لە بەین بردنی هەدەپە باری ناسیۆنالیستی – ئێتنیکی خۆی  بەرز بکاتەوە بۆ ئەوەی بتوانێ ئەو وەعەی کە لە تورکیا لە بەر قەیرانی ئابووری و قەیرانی پاندێمی پەتای کۆرۆنای دا کە شکستی هێناوە هەتا ئێستا، بتوانێ  جێگای وەی پڕ کاتەوە. ئەلئانەکە ئەگەر بمانەوێ بزانین کە بۆچی هەدەپە بووەتە ئامانجی تەواوی ئەو زەختانەی کە لە سەرێتی دەبێ تەماشای وەی بکەین بزانین کە حکوومەتی ئاکاپە دە سیاسەتی  ناوخۆی تورکیا دا چەندە سەرکەوتوو بووە چەندە سەرکەوتوو نەبووە. هەرچی ئاکاپە لەو بەشانەی کە لەمەڕ مودیرییەتی ڕۆژ بە ڕۆژی ژیانی تەواوی جەماوەری تورکیایە، لەو بوارە دا شکست دێنێ لە بەشەکانی دیکە زەختی خۆی زۆر دەخاتە سەر ئەو حیزبانە، ئەو ریزانە کە دەتوانن لە شکافی ئەو شکستە دا تەداخول بکەن و بنەماکەی کە وردە وردە بەرەو پچڕان دەڕوا ئەوەی بەرفرەوانتر و بەرفرەوانتر بکەنەوە.

قازی: مامۆستا لێرە دا مەسەلەیەک هەیە ئەویش ئەوەیە کە جەنابت لایەنی پۆزیتیڤت باس کرد کە دیارە هەم لە ڕۆژئاوای کوردستان، هەم لە باکووری کوردستان توانراوە سنووری ئەو دیوارە یا بەرفرەوانتر بکرێتەوە یان خەباتی سیاسی گەلی کورد لێی تێپەڕێ. بەڵام بە بۆچوونی جەنابت لایەنە نێگاتیڤەکانی چۆنە؟ یانی  چ دەبوو بکرێ کە هەتا ئێستا نەکراوە؟

وەلی: بە باوەڕی من ئەوەی کە هەمیشە تەئکیدی لە سەر دەکەم  ئەگەر هێزێک دەیەوێ سیاسەتێکی ئاوا وەپێش بگرێ کە – شکاندی دیواری ئێتنیک لەفزێکی باش نییە، ئەوەم پێ باش نییە – لە دیواری ئێتنیکی تێ پەڕێ، یانی دیواری ئێتنیکی بمێنێتەوە بەڵام بچییە دەرەوەی. بە باوەڕی من هێزێکی کە ئەو کارەی دەکا دەبێ هەمیشە ئەو مەسەلەی کە لە مەیدانی سیاسی دا لەگەڵ هێزەکانی، یانی مەیدانی سیاسەت جێگایەکە کە تێیدا هێزەکان وەدوای ئینترێستی خۆیان دەکەون و ئەو ئینترێستە دەبێ ببێتە بنەمایەک بۆ ئەوەی کە ئێمە بتوانین هێڵی جیاکەرەوەی خۆمان لەگەڵ هێزەکانی دیکە ڕا بگرین، بۆ وێنە ئەگەر ئەتۆ ئیتیلاف دەکەی لەگەڵ هێزێکی دیکە  ئەو ئیتیلافە دەبێ لە سەر ئەو بنەمایە بێ کە ئایا ئەو هێزە هوویەتی کوردی قبووڵ دەکا یان ناکا؟ ئایا ئەو هێزە بەرنامەکانی هەدەپەی قبووڵ دەکا یان ناکا؟ ئایا ئەو هێزە باوەڕی بە ئۆتۆنۆمی کوردی دە چوارجێوەی تورکیا دا هەیە یان نا؟ ئەگەر ئەوە نەبێ ئیمکانی ئیتیلاف نابێ. ئەوە یەک، ئەوە دە ناوخۆی چوارچێوەی ئێتنیکی دایە بەڵام  لە دەرەوەی وی ئەتۆ دەتوانی لە سەر مەسەلەی کە پیی دەڵێن issue politics لە سەر ئیشووی، لە سەر مەسەلەی تایبەتی لەگەڵ  هێزی  جەماوەی کار بکەی نە حیزبەکان. ئەتۆ دەتوانی لە بواری هونەری، بواری بێهداشت، بەشی زانکۆکان، و بەشی هتاد هەر ئەو جۆرەی کە هەیە کار بکەی و بنەمای بۆ سیاسەتی خۆت دابنێی کە بتوانی لە دەرەوەی دیواری ئێتنیکی خۆت  ئەوەندەت هێز هەبێ کە ئەگەر لە ناوەوەی دیواری ئێتنیکی خۆت  قسان دەکەی لەوێ مونعەکیس بێ، دەنگ بداتەوە. بەڵام ئەتۆ هەرچەندیش لە ناوەوەی دیواری ئێتنیکی خۆت دا قەوی بی – باسی هێزی نیزامی ناکەم لێرە ئەو مەسەلەیەکی دیکەیە - ، هەر چەندێکیش بە هێز بی ئەگەر لە دەرەوەی دیواری لە کۆمەڵگەی بەرفرەواندا بنەمایەکت بۆ خۆت دروست نەکرد بێ کە لەسەر مەسائیلی ئەساسی ژیانی ڕۆژانە لەگەڵ جەماوەری، ناڵێم حیزبەکان، لەگەڵ جەماوەری کار بکەی و بتوانی  خۆت بناسێنی و بتوانی خۆت دامەزرێنی، ئەوە نابێ. ئەو ئیرادەیان گرتووە کە ئێمە دەچین و ئەوان کەس لەگەڵ ئێمە کار ناکا. ئەمن ئەوەی قبووڵ ناکەم ئێمە دەبێ زەمینەی موشتەڕەک بۆ کارەکەی پەیدا بکەین.

قازی: مامۆستا ئەگەر هەر لێرە ئیستێک بگرین. بۆ نموونە ئەگەر تەماشای وەزعی ڕۆژئاوای کوردستان بکەین، ئەوانەی کە وەکوو ئۆپزیسیۆن لە ئاستی ڕەسمییەت دا موزاکەرەیان لەگەڵ دەکرێ بۆ نووسینی قانوونێکی تازەی بنەڕەتی بۆ سووریای داهاتوو هەتاکوو ئێستا ئەوانە تا ئەو جێگای کە زاندراوە، دیارە هێزی ئاوا هەیە کە مومکینە  مەسەلەی کورد قبووڵ بکا، بەڵام بە گشتی ئەوەیان قبووڵ نییە، یانی دە عەینی حاڵیش دا ئەو جۆرە کێشانە هەیە. مەبەست لە پرسیارەکەی من ئەوە بوو لە پێوەندی لەگەڵ ڕۆژئاوا و باکوور دا ئەو لایەنانەی کە پێت وایە کەمایەسی هەیە لە سیاسەتی کوردی دا زیاتر ئەوە باس بکەی.

وەلی: بە باوەڕی من لە ڕۆژئاوای دا ئامانجی بەشداری لە لێژنەی دروست کردنی قانوونی ئەساسی ئامانجێکی زۆر گەورەیە ئەگەر ئەو دەرفەتە بە دەست بێنن جا چ بە پشتیوانی  ئەمریکایە بێ چ بە حیمایەتی ئەمریکا و ڕووسیا بێ، چ لەبەر ئاڵوگۆڕەکانی لەمڕۆ بەدواوەی سووریا بێ  ئەوە ئامانجێکی گەورەیە، کوردان دەبێ لەوەیدا بەشدار بن. بەڵام دیارە لە مەیدانی سیاسەتێ دا ئەو هێزانەی کە ئۆتۆنۆمی کوردیان ناوێ لەگەڵ ئەوە دژایەتی دەکەن. ئەوە مەیدانێکی سیاسی یە ئەتۆ ئەگەر لە پشت دیواری ئێتنیکیش بمێنییەوە ئەو موخالەفەتە هەر هەیە. ئەو دژایەتی و موخالەفەتە شایەد زۆرتریش بێ ئەگەر لە پشت دیواری ئێتنیکی بمێنییەوە بەڵام مەسەلە ئەوەیە ئەگەر هێزێکی کوردی ئەگەر بتوانێ هووییەتی ئێتنیکی خۆی لە پشت ئەو دیوارەی  بپارێزێ بەڵام لە دەرەوەی  دیوارەکە هیچ تەئسیری نەبێ، ئەو هووییەیە کە لە دەرەوەی ئەو دیوارە تەئسیرێکی لەسەر هاویردۆری سیاسی نەبێ بە باوەڕی من سەرکەوتوو نەبووە. ئەوە باشە ئەوە خۆی ڕاگرتووە  بەڵام گرینگی هێزی سیاسی دەبێ  دەوی دابێ کە تا چ ئەندازەیەکی دەتوانێ  تەئسیری هەبێ لە سەر ئەو هاوکێشە و حیساباتەی کە لە مەیدانی سیاسەتێ دا هەن. لە باکووریش وایە، لە ڕۆژئاواش وایە. کە دەبێ ئێستا ئەو حیساباتە بکرێ.
بە باوەڕی من لە باکوور هێندێک هەڵەی زۆر کراوە. ئەو هەڵانە بوونەتە هۆی ئەوە کە هەڵوێست و بنەمای  سیاسەتی کوردی دە پڕۆسەی سیاسی دا، ناڵێم  دە پڕۆسەی دێمۆکڕاتیک دا چون لە تورکیا دێمۆکڕاسی زۆر لاوازە، بە باوەڕی من باشترین تەعریفێک کە دەتوانی لە  سیستێمی سیاسی تورکیای بکەی ئەو قسەیەی ئێرنێست گێلنێری بوو گوتی ئەوە
minimal  democracy یە، لانی کەمی دێمۆکڕاسی یە بەڵێ و ئەلئان ئەوە بەرتەنگتریش بووەتەوە. بەڵام مەسەلە ئەوەیە کە ئەوان لە لایەک زەختەکە دەکەن، لە لایەکی دیکەش هەڵەکانی خودی هێزە کوردەکان دەبێتە هۆی ئەوەی کە ئەو بەشە لەهێزی کوردی کە لە پڕۆسەی سیاسی- مەدەنی دا چالاکی دەکا ئیمکاناتی کەمتر بێتەوە. ئەمن زۆر جار کوتوومە کە هەدەپە لە تورکیایە موشکیلەکەی هەر ئەو زەخت و  گیر و گرفت و ئەو کێشانەی کە حکوومەت بۆی دروست دەکا هەر ئەوانە نین بەشێکی دیکەش ئەوەیە کە سیاسەتی خودی کوردی ئیجازە نادا کە هەدەپە لەوێ دەستی لەو پڕۆسەی سیاسی دا ئاواڵە بێ و بتوانێ ئەو جوورەی کە پێویستە چالاکی بکا و هەڵسووڕێ. بۆ وێنە ئەمن زۆر جار کوتوومە  دە چوارچێوەی تورکیا دا، دە چوارچێوەی باکوور دا بە باوەڕی من هەڵەی زۆر کرا لە ساڵەکانی ٢٠١٥ و ٢٠١٦ دا و نەتیجەی ئەوانە ئەوە بوو کە زەختێکی زۆر هاتە سەر هەدەپەی. بە باوەڕی من بۆ تێبینی لە سەر سیاسەتی تورکیای دەبێ  پێداچوونەوەیەک ببێ و هێزە کوردەکان لە تورکیای دەبێ بزانن کە ئەگەر دەیانەوێ سیاسەتێکی ئەوپەڕ ئێتنیکی لە تورکیا هەبێ، سیاسەتێک بێ کە مەیدانەکەی بەرفرەوانتر بکا دەبێ بۆخۆیان ئۆتۆنۆمی ئەو هێزە سیاسییەی ئەوپەڕ ئێتنیکی کە لە پڕۆسەی سیاسی دا چالاکی دەکا دەبێ ئەوەی بە ڕەسمییەت بناسن و ئیجازە بدەن ئەوان کارەکانی خۆیان بکەن. ئەگەر هێزە کوردییەکانی دیکە، یانی ئەوانەی کە ستڕاتێژی سیاسی- نیزامییان هەیە  وەکوو ئامرازێک لە پڕۆسەی سیاسی مەدەنی یا پڕۆسەی سیاسی دێمۆکڕاتیک کەلک وەربگرن، سوود وەربگرن نەتیجەکەی هێندە پۆزیتیڤ نابێ  و ئەو هێزەی کە دە مەیدانی سیاسەتی دێمۆکڕاتیک یا مەیدانی سیاسەتی مەدەنی دا کار دەکا لاواز دەبێ و دەبێتە ئامانجی هێرش و پەلاماری هێزەکانی دیکە. ئێمە ئەوەمان لە ساڵی ٢٠١٥، ٢٠١٦، پاش ٢٠١٦ ەش دیوە. ئەمن ئەو قسەیەی کە دەیکەم ئەوە تەنێ قسەی خۆم نییە ئەوە نەتیجەی موزاکەراتی زۆرە کە ئەمن لەگەڵ  بەعزێک لە سەرانی هەدەپەی هەمبووە و دیتوومە کە ئەوان تا چ ئەندازە لە ژێر فشار دان هەم فشاری خودی هێزە کوردییەکان و هەم ئەو هێزانەی کە لە حکوومەتێ دان.

قازی: زۆر باشە، ئێستا پێش ئەوەی کە بگەینەوە ڕۆژهەڵات پێم خۆشبوو بە کورتیش بوو بڵێی وەک باست کرد دیارە ئێستا قسە لەوە دەکرێ کە دەبێ هەدەپە دابخرێ و دوایە سەردۆزگەری گشتی داوخوازی بۆ دادگەی قانوونی بنچینەیی بەرز کردەوە و دادگە ئەوەی قبووڵ نەکردو ناردییەوە بۆ دۆزگەریی و ڕایگەیاند کەمایەسی تێدایە و دەبێ تەکمیل بکرێ. بەڕێزت لێکدانەوەت چییە پێت وایە ئەگەری داخستنی هەدەپە چەندە ڕێی تێدەچێ و چەندە ئاکتوێلە؟

وەلی: بە باوەڕی من حکوومەت لە سەر دوو ڕێیانێک گیری کردووە. لە لایەکەوە ئیتیلاف لەگەڵ مەهەپەی، و ڕازی کردنی ئەو بنەمای ناسیۆنالیستی پشتیوانی خۆی دە سیاسەتی تورکیا دا ئەوەی ئیجاب دەکا کە هەدەپەی دا بخەن  ئیحتیمالەن یەکێک لە شەرتەکانی ئیتیلافی نێوان مەهەپە و ئاکاپەش هەر ئەوە بووە کە ئەو حیزبەی دابخەن تەوجوهێ دەکەی! بەڵام لە لایەکی دیکەوە ئێستا کە حکوومەت لە ئەمریکایە گۆڕدراوە و گۆڕانی ئەو حکوومەتەش هێندێک هەڵویستی ئورووپایەشی نیسبەت بە تورکیا گۆڕیوە، بەهێزتری کردووە بە باوەڕی من حکوومەتی جەنابی ئەردۆغانی  لە وەی دەترسێ کە هەنگاوێکی ئاوا زۆر بە ڕاشکاوی هەڵێنێتەوە لە کاتێکدا لە لایەکییەوە دەڵێ ئەمن دەمەوێ بگەڕێمەوە سەر سیاسەتی ئوڕووپایی خۆم، لە لایەکییەوە دەیەوێ بە ئەمریکاییان بڵێ ئەمن هاوپەیمانی ئێوەم و ئەمن موشکیلەم لەگەڵ ئێوە نییە و ئەو جۆرە شتانە. لە لایەکیش دەزانێ ئەمریکا لە سەر ئەو بابەتە دەتوانێ گوشاری بۆ بێنێ . ئێستا کێشەی هالک بانک هەر وەک خۆی ماوە، لەوەش گرینگتر ئەوەیە کە ئەو ئیدارەیەی ئەمریکایە وا وەبەرچاو دێ بە پێچەوانەی ئیدارەی تڕامپ  پێم وا نییە لە حکوومەتی تورکیای زۆر خۆش بێ کە حکوومەتی تورکیا بتوانی ئەو مووشەکانەی ئێس ٤٠٠  لە ڕووسیای بکڕێ. ئەلئانەکە دوێنێ [ شەمە ١٠-ی ئاوریل] ئێمە مەسەلەیەکمان دی  کە دوو دانە گەمی جەنگی ئەمریکایە دێنە نێو دەریای ڕەش ئەوە لە پێوەندی لەگەڵ گێرە و کێشەکانی ئۆکڕاینی دایە، ئەردۆغان دەیتوانی موشکیلە ساز کا ئەگەرچی بە پێی پەیماننامەی دێمۆنتێرۆ نەیدەتوانی پێشتی وەی بگرێ بەڵام پەیماننامەی دێمۆنتێرۆ دەڵێ ئەگەر کەشتی هێزی نیزامی بییەوە بە بۆسفۆڕی دا تێپەڕی بچێتە ناو دەریای ڕەش دەبێ بە موفافەقەی حکوومەتی تورکیای بێ. دەیان توانی موافەقە نەکەن بەڵام لە بەر ئەوەیکە دەترسن لە وەزعی ئەمریکایە ئەو کارەی دەکەن. لە کاتێکدا ئەو کارەی دەکەن پوتین لە سووریای موشکیلەیان بۆ ساز دەکا، سەنگەرەکانیان بۆمباران دەکا. بە باوەڕی من، ئێستا ناکۆکییەکانی سیاسەتی ناوخۆی تورکیای تا ڕادەیەکی زۆر دە سیاسەتی دەرەوەی تورکیا دا زۆر بە ڕوونی دیارە.
قازی: ئەگەری داخستنی هەدەپە کەمتر دەکاتەوە وا نییە؟
وەلی: بە باوەڕی من ئەگەر داخستنی هەدەپەی کەمتر دەکاتەوە. ئەگەر ئەلئان یان سبەینی ئەو بڕیارە بدرێ  کە دوور نییە بڕیارێکی وا بدرێ بە باوەڕی من موشکیلێکی گەورە دێنێتە پێشێ لە پێوەندی ئوڕووپایە دا لەگەڵ تورکیای و پێوەندی ئەمریکایە لەگەڵ تورکیای بە تایبەتی لەگەڵ ئوڕووپایە.

قازی: زۆر باشە بێینەوە سەر ڕۆژهەڵات ئەوجار. دیارە جەنابت باسی شتێکت کرد مەسەلەیەک بڕێک ڕوون بووەوە کە وەختێک باسی دیواری ئێتنیکی دەکرێ لە ڕاستیدا مەبەست لە شکاندنی ئەو دیوارە نییە یانی بەو مانایە کە  داوخوازی نەتەوەیی کورد لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان لە سەر جێگای خۆیەتی بەڵام لەو دیوارە دەبێ تێ بپەڕێندرێ بۆ ئەوەی بکرێ  ڕێ خٶش بکرێ بۆ هاو پێوەندییەکی گشتی کە لە بەشی دوایی لە پێوەندی لەگەڵ بایۆ پالیتیکس  دا باسی دەکەین. لە پێوەندی لەگەڵ ڕۆژهەڵات دا چیدیکەی تازە دەتوانی باس بکەی بۆ ئەوەی کە ئەو خراب لێ تێگەیشتنە بڕەوێتەوە؟

وەلی: هەر دێمەوە سەر دیواری ئێتنیک،  هێندێک پییان وایە کە ئەمن دەڵێم لەو دیوارەی بگوزەرێین و کوردان لەو دیوارەی ئێتنیکی  دەبێ تێپەڕ بن دەبێ بچنە دەرێ ئەوانە پێیان وایە ئەمن هەڵوێستەکانی سی چل ساڵ لەوە پێشی حیزبی توودە دەهێنمە گۆڕێ. بە هیچجۆر وا نییە. بۆچوونی حیزبی توودە لەمەڕ حکوومەتی ئێرانێ لە سەر مەسەلەی ئەمپریالیزم و دژ بە ئەمپریالیزم بوون بوو. ئەوە تەورەی سەرەکی سیاسەتی حیزبی توودە بوو. دەی گوت وەرن ئیتیلاف بکەین لەبەر ئەوەی کە حکوومەتی ئێرانێ هێزێکی دژ بە ئەمپریالیزمە پشتیوانی لێ بکەین لە بەرانبەر ئەمپریالیزم دا. ئەمن کە دەڵێم لە دیواری ئێتنیک تێپەڕ بین لە بەر ئەوەیکە بنەمای سیاسی و کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی هووییە و پێناسەی کوردی لە شانۆی سیاسی و گوتاری دا بەهێزتر بکەین و مەبەستی وەی بە پێچەوانەی سیاسەتەکانی حیزبی توودە دژایەتی تەواو لەگەڵ حکوومەتی ئێران و ئامانجی ئەساسیشی ڕووخاندنی ئەو حکوومەتەیە. ئەگەر ئێمە باسی ئیتیلاف دەکەین، لە جێدا ئەمن گوتوومە ئەو ئیتیلافە پێویستە ئەگەر ئێمە سیاسەتێکمان بوێ کە ئەو سیاسەتە غەیری سیاسەتی ستراتێژی سەربەخۆیی، ئەگەر ستراتێژی سیاسەتێکی سەربەخۆییمان هەیە مەسەلەکە جۆرێکی دیکەیە. بەڵام هەر هێزێک کە دەیەوێ دە چوارچێوەی حاکمییەتی ئێرانێ دا حقووق، مافەکانی کوردی بە دەست بێنێ جا چ بە ئۆتۆنۆمی دێمۆکڕاتیک بێ، چ بە فێدرالیزم بێ، چ بە ئۆتۆنۆمی چەشنی دیکە بێ  دوو پێش شەرتی هەیە بۆ ئەوەی کە ئەو سیاسەتە وەدی بێ یەکیان ئەوەیە کە ئەم حکوومەتە بڕووخێ و حکوومەتێکی دێمۆکڕاتیک بێتە جێگای یان ئەو حکوومەتە بە شێوەیەکی سێحرامیز ئاوا بگۆڕدری، ئەو جۆرەی کە ئیسلاح خوازەکان دەڵێن ببێتە شتێکی دێمۆکڕاتیک کە ئەتۆ بتوانی ئیتیلافی لەگەڵ بکەی کە بە باوەڕی من ئەوە قەت هەڵناسووڕێ و مومکین نییە. بەڵام ئەو حکوومەتە بڕوخێ و حکوومەتێکی دێمۆکڕاتیک بێتە جێگای وەی، ئەوەندە دێمۆکڕاتیک بێ کە بتوانی مافی کوردەکان ، ویستی کوردەکان، پڕۆگڕامی ئۆتۆنۆمی کوردی چ دە چوارچێوەی فێدرالیزم دا یا دەچوارچێوەی سیاسەتێکی نا موتەمەرکیز دا قبووڵ بکا. ئەگەر ئەوەش نەبێ شەرتی دووەم ئەوەیە کە لە ئێرانێ دا دەبێ ئۆپۆزیسیۆنێکی دێمۆکڕاتیکی غەیری کوردی هەبێ کە ئەوەندە دێمۆکڕاتیک بێ کە بتوانێ بەرنامەی کوردی دە چوارچیوەی بەرنامەی خۆی دا پێناسە بکا و پشتیوانی لێ بکا. ئەلئان ئەو ئیرادەیان گرتووە کە بەڵێ ئێمە بۆچی نەچین لەگەڵ بەلووچ و تورکی ئازەری یا بۆ وێنە لەگەڵ تورکەمەن و عەڕەب لە ئێرانێ ئیتیلاف نەکەین. بیکەن زۆر باشە بەڵام تەواوی ئەوەی دەیکەن بۆچی ناتانەوێ بنەمای کاری خۆتان لە کۆمەڵگەی فارس دا کە کۆمەڵگەی سەرەکیشە بەهێز بکەن؟

قازی: زۆر باشە مامۆستا، دیارە ئێمە وەختمان زۆر نەماوە بۆ ئەوەی بگەینە لایەنی بابەتەکەی دیکەشمان ئەویش مەسەلەی بایۆ پالیتیکسە، بایۆ پالیتیکس وا بزانم یەکەم جار لە سەرەتای سەدەی بیست لە ساڵی ١٩٠٥ هاتووەتە گۆڕێ بەڵام لەو ساڵانەی دواتر دا و لەسەدەی بیست و ئەو سەدەیەی کە ئێستا ئێمە تێیدا دەژین لەلایەن میشێل فۆکۆ هاتووەتە گۆڕێ و چەند بیرمەند و فەیلەسووفی دیکەش بەتایبەتی ئیتالیایی  لەو زەمینەیە دا کاریان کردووە وەکوو نێگری و ئاگامبێن بە کورتی ئەگەر دەکرێ بۆچوونی هەرکامێکیان لەو بارەیەوە شی بکەیەوە دوایە دەگەینە سەر بایۆ پالیتیکس بەتایبەتی لە پێوەندی لەگەڵ ڕۆژهەڵات دا.

وەلی: ئەساسی قسەکانی من ئەوەیە پێویستە سیاسەتێکی یەک ڕەهەندی لە سەر بنەمای هووییەی ئێتنیکی کوردی یانی ئەو سیاسەتە تەک ڕەهەندییە بەر دەین  و سیاسەتەکەی بکەینە فرە ڕەهەندی، ڕەهەندی جیاوازی بدەینێ جا بۆ ئەوە پێویستە لە دیوای ئێتنیکی تێپەڕ بین. ئەساسی قسەکانی من ئەوەیە کە لە دەوڵەتی مۆدێڕن دا دەسەڵاتی سیاسی یەک جوور نییە ئێمە بەشێکمان هەیە کە ئەو بەشەی دەسەڵاتی بەشێکە پێی دەڵێن sovereign power   یانی قودرەتی حاکمە، حاکمییەت. بەڵام بەشێکی دیکەش هەیە  پێی دەڵێن  biopower یانی قودرەتی، دەسەڵاتی حاکم لە سەر مودیرییەتی ڕۆژانەی ژیان. هەر چەندی دەوڵەت دێمۆکڕاتیکتر بێ، بەرفرەوانتر بێ، بەشداری سیاسی دە پرۆسەی سیاسی  دا زیاتر بێ، بەشی بایۆ پاور فرەوانتر دەبێ، بەشی حاکمییەتی کە مەسەلەی سولتەی سیاسی لە سەر بنەمای قانوون یان ئەگەر قانوون نەبێ زەخت  و زەبر و زەنگە ئەو بەشە کەمتر و کەمتر دەبێتەوە. بەڵام ئەو جۆرەی کە ئەو بیرۆکەیە لە ئەساسی تێڕاونینی فۆکۆ دا هەیە، هەڵبەت ئێستا ئەوە بڵێم کە ئێستا بەڵگەی ئاوا دەرکەوتووە کە لە هێندێک لە نووسراوەکانی مارکس دا کە لەبەر هەر هۆیەک بوو بێ دە کاپیتاڵی دا نەهاتووە، لە هێندێک لە نووسراوەکانی چاپ نەکراوی مارکس وەدەر کەوتووە کە عەینی ئەو قسانەی کردووە لەمەڕ دەسەڵات و مودیرییەتی ڕۆژانەی کۆمەڵگە بە تایبەتی ژیانی ڕۆژانەی چینی کرێکار. یانی مارکیش ئەوەی دیتووە کە لە هەلومەرجێکی ئاسایی دا کە شۆڕش وەپاش دەکەوێ یان لە جێدا شۆڕش نابێ، سولتەی سەرمایەداری بەرفرەوانتر دەبێتەوە و بەربەرەکانی لەگەڵ قودرەتی سیاسی لە شانۆی کۆمەڵەگەی مەدەنی  و لە بواری مودیرییەتی ژیانی خەڵک دا زۆر گرینگە. لە ڕوانگەی فۆکۆی دا ئەوەیە کە دەڵێ بەشێک لە دەسەڵاتی ئەو دەسەڵاتەی کە حاکمییەتی سیاسی بەدەستەوەیە بە شێوەیەکی مێتافۆریک ، ئیستیعاری دەڵێ ئەوە قودرەتێکە کە حاکمە بە سەر مەرگ دا بەڵام ئەو بەشەی کە حاکمە بە سەر ژیان دا بریتییە لە بایۆ پالیتیکس یانی مودیرییەتی ژیان. بەڵام تەفسیر و لێکدانەوەی زۆر جیاواز لە سەر ئەو  بیرۆکەیەی فۆکۆ دەکرێ. تەفسیرە لیبێڕالییەکان لە بۆچوونی فۆکۆی تەنانەت لە وانەیە  جۆرێک بێ کە ببێتە پاساو بۆ هێنانەوە و شرۆڤەی سیاسەتی نێئۆلیبڕاڵی. ئەوەی کە ئەمن لێرە باسی دەکەم  تەفسیرێکی ڕادیکاڵە لە بیرۆکەی فۆکۆی. تەفسیرە ڕادیکاڵەکەش ئەوەیە کە بایۆ پاور بۆ خۆی دە مەیدانی عەمەل دا لە ناوخۆی دا ئەو بەرخوەدانە ئەو خۆڕاگرییە و ئەو بەرهەرڵستکارییە بەرهەم دێنێ و مەیدانێکی دروست دەکا کە ئەو مەیدانە پێی دەڵێ بایۆ پالیتیکس. بایۆ پالیتیکس  دژایەتی و بەربەرەکانی لەبەرانبەر دەسەڵاتی سیاسی لە بواری مودیرییەتی سیاسەتی ڕۆژانە دایە. سیاسەتی مودیرییەتی ڕۆژانەی کۆمەڵگەیە. زۆر بەرفرەوانە، زۆر گرینگە و دەبێتە مەیدانی کار کردنی هێزە سیاسییەکان کە مومکینە لە جێدا یەک نەبن، دژی یەک بن، بەڵام لە بەرانبەر حکوومەت دا لەو بوارە دا دەتوانن پێکەوە کار بکەن.

قازی: باشە نێگری و ئاگامبێن چییان لەو بیرۆکەیە زیاد کردووە؟
وەلی: ئەوان مەبەستیان ئەوەیە، ئاگامبێن بە شێوەیەکی دیکە بەڵام  بە باوەڕی من بایۆ پاڵیتیکس زۆرتر لە نێگری دا گرینگترە و لە ڕوانگەی ئاگامبێن یشدا ئەوە هەیە، بۆ وێنە ئاگامبێن ئەوەی دیوە کە چۆن نازییەکان، فاشیستەکانی ئەڵمانێ ئەو سیاسەتی بایۆ پالێتیکسیان وەکوو سیاسەتێکی نێگاتیڤ دەکار دەکرد. یانی بۆ لە بەین بردنی کۆمەڵگەیەک و کۆنتڕۆڵی چەندە گرینگ بوو لە ڕوانگەی ئیدێئۆلۆژییەکەیانەوە. بەڵام لە مەڕ نێگری ئەوەیە کە نێگری لە جێدا خەسڵەتێکی دێمۆکڕاتیک دەدا بە بایۆ پاڵیتیکس چونکە بەربەرەکانی دەکا لەگەڵ حکوومەت، لەبەرانبەر دەسەڵاتی سیاسی لە مەیدانی سیاسی دا بەڵام شتێکی دیکەش بڵێم ئەمن ئەوەم لە نووسراوەکەی خۆشمدا هێناوە شڕۆڤە کردنی بایۆ پاڵیتیکس و تەعبیری بایۆ پاڵیتیکس  و بایۆ پاور لە چوارچێوەی وڵاتێکی وەکوو ئێرانێ دا موشکیلێکی ئەساسی دێنێتە پێشێ ئەو موشکیلی ئەساسیش ئەوەیە کە لە تەفسیری فۆکۆی دا مەسەلەی govermentality  واتە حوکم کردن و بەربەرەکانی لەگەڵ کردنی بە ڕێگای بایۆ پاڵیتیکس هەمیشە پێویستیی بە هەبوونی شارومەندی، هاووڵاتی ئازادە. ئێمە دەزانین کە شارومەندی ئازاد،هاو وڵاتی ئازاد کە بتوانێ لە چوارچێوەی سیاسەتێکی وەکوو ئێرانێ یا تورکیای بە ئازادی کار بکا بە تایبەتی لە ئێرانێ وجوودی بەو شێوەیە نییە و ناتوانێ  بۆیە ئێمە دەبێ ئەو مەسەلەی تەعدیل بکەین و ئەویش ئاوای ئەوەی لە سەر سیاسەتێکی نۆرماڵ هەڵدەگرین و لە چوارچێوەی سیاسەتی قەیرانی ئێستای ئێرانێ دا دادەنێین. کاتێک لە چوارچێوەی قەیرانی ئێستای ئێرانێی دا دایدەنێین مەسەلەی subjectivity زەینییەت یانی ئازادییەکان و کردەوەکان و گوتاری سابجێکتی دە چوارچێوەی خودی ئەو بەربەرەکانییەی دا دەبیندرێ نەک ئەوەی کە پێشتر  بە قانوون داندراوە.
قازی: لە پێوەندی لەگەڵ ڕۆژهەڵات و ئێران لە چ پێوەندییەکی کۆنکرێت دا دەکرێ  لە چوارچێوەی ئە  بایۆ پاڵیتیکس  دا هاوکاری بکرێ و سەرەتی نەدرێ بە بەسترانەوەی ئێتنیکی؟

وەلی: مەسەلەی مەیدانی مودیرییەتی ژیانی ڕۆژانە. ئەوە مەیدانێکە کە ئەو هێزانەی دەوێدان ، ئەو هێزانەی بایۆ پالیتیکسی کە بەرانبەر بە بایۆ پاور بەربەرەکانی دەکەن ئەوانە بوونێکی ontological  یان هەیە یانی وجوودیان لەو سیاسەتەی دایە و سیاسەت ئەوە دەناسێنێ و ئەوە زۆر زۆر گرینگە و ئەو قەیرانەی کە ئێستا لە ئێرانێ هەیە و دەبێ لەو بارەیەوە زۆر زۆر دیقەت بکەین کە ئێستا ئەو بایۆ پالیتیکسە واتە سیاسەتی مودیرییەتی ژیانی ڕۆژانە دە ئێرانێ دا لەو سێ چوارساڵەی دا ئەهەمییەتی لە هەمیشە زۆرتر بووە لەبەر وەی دەبینین لە لایەکەوە ئێستا لە ئێرانێ قەیرانی حاکمییەت هەیە، قەیرانی ئابووری هەیە، و ئەو قەیرانانە توندتر بوون بە هۆی ئەو گەمارۆیانەی کە دەوڵەتی ئەمریکایە، ئیدارەی تڕامپ لەسەر ئێرانێی داناوە لە لایەکی دیکەشەوە قەیرانێکی دی لەوانە زیاد بووە  ئەویش قەیرای پاندێمی پەتای کۆرۆنا یە. ئێستا ئێران تووشی بە تووشی قەیرانێکی سیستێمیک بووە واتە قەیران تەواوی سیستێمە سیاسییەکەی  داگرتووە. ئێستا ئەو قەیرانە بە جوانی بەوە ڕا دەردەکەوێ کە جمهووری ئیسلامی ناتوانایی خۆی بۆ مودیرییەتی ژیانی ڕۆژانەی خەڵکی ڕۆژ بە ڕۆژ ڕوونتر نیشان دەدا و بایۆ پاور کە دەبێ ئەرکی بەرز کردنەوەی دۆخی ژیانی خەڵک بێ ئەوە نییە و لە جیات ئەوە لە مەیدانی بایۆ پاوریش دا ئەوە زەخت، فشار و کوشتوبڕە کە جێگای گرتووەتەوە جا بۆیە بەربەرەکانی لە مەیدانی بایۆپاوری دا ڕاستەڕاست لە بەرانبەر هێزی حکوومەت دایە. هۆی چییە کە ئێستا لە ئێرانێ سرەی کڕێنی مریشک، ئعتراز و پڕۆتێستی خانە نشینان، مەسەلەی بێ پووڵی و نەداری کرێکاران، حقووقی کارمەندان، وەزعی زانکۆکان، نەبوونی هێڵی ئینبترنێت بۆ خوێندنگەیان، شکستی تەواو لە مودیرییەتی قەیرانی پەتای کۆڕۆنا دا ئەوانە ئەو جوورە گیروگرفتانەن کە هەموو ڕۆژێ هەر شارومەندێکی ئێرانی ئێتنیسیتەی هەرچێیەکی بێ بڵاببێ کورد بێ، تورک بێ، عەڕەب بێ یان بەلووچ بێ یان فارس بێ هەست بەوە دەکا. بەڵام ئەوەش دروستە، ئەوەش بڵێم ئەو فشارەی کە دەکەوێتە سەر ئەوانە بە فیلتێری مەسەلە ئێتنیکییەکاندا تێ دەپەڕێ هەر لە بەر ئەوەشە  پێویستە ئێمە لە پشت دیواری ئێتنیکی سیاسەتی ئەساسی کوردی کە خەباتە بۆ بەدەستهێنانی مافی بنچینەیی ئەوە بپارێزرێ بەڵام لە دەرەوەی دیواری ئێتنیکی  ئەو هاوکارییانە لە سەر شکستە ڕوون و بەرچاوەکانی حکوومەت بۆ ئیدارەی ژیانی ڕۆژانەی خەڵک کە هاتووەتە پێشێ ئەوە دەبێ دەکار بکرێ . کورد دەتوانێ بە هووییەتی کوردی بێتە ناو ئەو مەیدانە، عەڕەب دەتوانێ بە هووییەتی عەڕەبێ بێتە پێشی، فارسیش هەر وەتر. بە باوەڕی من کشانەوە لەو مەیدانەی واتە لە مەیدانی بەرخودان بەدژی بایۆ پاوری کە حکوومەتی ئێرانێ تێیدا شکستی هێناوە و ژیانی ڕۆژانەی پێ ئیدارە ناکرێ و لەو بوارە دا هیچ هوییەتی نییە و هەرکەسێکیش کە بییەوێ بێتە ناو ئەو مەیدانەی بە زەبروزەنگ فتی دەکا و وەدەری دەنێ. دەبێ لە خۆمان پرسین بۆچی لە بارودۆخی ئێرانێ دا کە حکوومەت وەزعی ئاوا شپرزەیە هێرش دەکاتە سەر ئەنجومەنی ئیمام عەلی؟ ئەو ئەنجومەنی ئیمام عەلی یە لە مودیرییەتی ژیانی ڕۆژانە دا تەداخولی دەکرد، هێزێکی سیاسی نەبوو بەڵام لە بەینیان برد.  ڕێژیم مەترسییەکەی لێرە دا دەبینێ ئێمەش دەبێ بیبینین.
قازی: مامۆستا زۆر سپاس بۆ بەشداریت لە بەرنامەی ڕاوێژ دا، داوای سەرکەوتنت بۆ دەکەم.
وەلی: زۆر سپاس، زۆر مەمنوون.
قازی: سپاس. بینەرانی خۆشەویست بەم شێوەیە دەگەینە کۆتایی ڕاوێژی ئەمجارەشمان تاکوو ڕاوێژێکی دیکە لای ئێوەمان خۆش

تێبینی: ئەم بەرنامەیە لە ئێوارەی یەکشەمە ١١-ی ئاوریلی ٢٠٢١ ئاستە کراوە و ئێوارەی پێنجشەمە ١٥-ی ئاوریل بڵاو کراوەتەوە. دەکرێ ویدێئۆی ئەم بەرنامەیە، لە ماڵپەڕی ستێرک تیڤی، کاناڵی یوتیووب ی ڕاوێژ یان کانڵی ڕاوێژ لە فەیس بووک دا تەماشا بکەن.











 

Thursday, April 15, 2021

Wednesday, April 14, 2021

فصلی از کتاب جمیل حسنلی: 3. اختلاف بین مرکز کردهای مهاجر و سیاسی مسکو و باکو


 مقدمه:

نوشته  زیر با عنوان " اختلاف بین کردهای سیاسی مهاجر مسکو و باکو " فصلی از کتاب جدید جمیل حسنلی تحت عنوان " لیبرالیزم، اتحاد جماهیر شوروی در آذربایجان، حاکمیت، روشنفکران و خلق (1959-1969) " می باشد که در سال 2018 به زبان ترکی آذری چاپ و منتشر شده است. جمیل حسنلی هم تاریخ­نگار و هم سیاستمداری مخالف با رهبری کنونی جمهوری آذربایجان است. در این نوشته حسنلی با اتکا به اسناد آرشیوهای روسیه، آذربایجان و خاطرات اولیای امور، پرتو جدیدی  بر مناسبات کردهایی می افکند که بعد از سقوط جمهوری کردستان در شوروی زیسته و به مبارزه پرداخته ­اند.

تا کنون در ارتباط با این مقطع از تاریخ معاصر کردستان نه تنها هیچ پژوهشی عینی صورت نگرفته است، بلکه بر مبنای شایعات بی اساس، یکی از طرفین این داستان نیز بطور ناجوانمردانه متهم شده است. این نوشته ی حسنلی پرتو جدیدی را بر این بعد افکنده و امکان داوری را برای خواننده مهیا می­نماید. به رغم رخ دادن چند اشتباه فاحش در این نوشته، که نشات گرفته از بیدقتی در منابع و نه نویسنده بوده است، این اشتباهات به هیچ روی از اهمیت تبیین­های این بخش از کتاب حسنلی نمی­کاهند.

این نوشته در کمال امانت ترجمه و اشتباهات موجود در داده­های تاریخی این ترجمه با# مشخص شده­ اند تا از منابع نویسنده متمایز شوند. اشتباهات در زیرنویس این مقاله مشخص شده ­اند. عکسهای مورد استفاده در این نوشتە را [ ترجمەی کردی]  مترجم به این متن افزوده است. از دوستم اژدر شیخو برای ترجمە ­ی برخی از منابع روسی سپاسگزارم.

حسن قاضی

اکتبر 2018

3. اختلاف بین مرکز کردهای مهاجر و سیاسی مسکو و باکو

جمیل حسنلی

ترجمه از ترکی آذری بە کردی و حاشیە نویسی: حسن قاضی

ترجمە از کردی بە فارسی: شیلان

در سومین کنفرانس کمیته مرکزی فرقەی دمکرات آذربایجان خصومت­هایی بین دمکرات­های آذربایجان و حزب دمکرات کرد# KDPایجاد شد. رحیم قاضی ریاست کردهای دمکرات، در 6 مارس سال 1960 در ارتباط با کنفرانس و رفتارهای غلام یحیی دانشیان و نیز توهین­های وی به خود و کردها در این کنفرانس، شکوائیەای 9 صفحەای را برای کمیته مرکزی حزب کمونیست آذربایجان ارسال نمود. در این نامه آمده بود: در کنفرانس برخی از دوستانی که سخنرانی کردند، نه فقط نسبت به من، بلکه نسبت به برادر کشته شدە­ام و در مجموع به حیثیت خلق کرد توهین نمودند. چنین رفتاری نشان دهنده­ ی ماهیت ناسیونالیستی بوده و به هیچ نحوی از انحا با هدف ما در راستای ایجاد حزب واحد و شعار روزانه­ی ما برای تحکیم فعالیتهای متحدانه تمامی نیروهای دمکراتیک ایران نمی گنجد. برای نمونه، رفیق اصلان اظهار داشت: آذربایجانی­ها نیازمند حامی نبوده و ما قادر به اداره­ی خودمان هستیم... قاضی کیست؟ در کل، هیچ کس در کردستان این خانواده را نمی شناسد. رفیق چشم آذر گفت: قاضی برآمده از یک خانواده­ ی فئودال است، چنین شخصی چگونه می­تواند شخصی خدمتگزار به شمار رود...؟ رفیق دانشیان که این سخنان را می شنید سخنی نگفته و در ارتباط با آن سکوت کرد. رفیقی که گویا در تلاش برای ایجاد اتحاد میان نیروهای مترقی ایرانی بود نیز سکوت پیشه کرد.(1)

رحیم قاضی در دومین کنفرانس فرقه دمکرات آذربایجان اعتراضاتی را مبنی بر عدم بە کارگیری بهینه کادرهای کرد  ایراد داشته بود؛ منظور رحیم قاضی عدم پذیرش علی گلاویژ، معاون سردبیر روزنامه آذربایجان در مقطع دکتری اقتصاد بود، و نوشته بود که یکی از دانشجویان علم اقتصاد در بخش اقتصاد آکادمی جمهوری سوسیالیست آذربایجان را مجبور به نوشتن مطلبی در ارتباط با هوپ هوپ نامه صابر نموده بودند.(2)

ارتباط بین حزب دمکرات کرد ساکن در آذربایجان با رهبری کردها، یعنی ملا مصطفی بارزانی که در مسکو ساکن بود خوب نبود. بارزانی در چند وهله در ارتباط با این مساله که رئیس کردهای دمکرات در باکو، رحیم سیف قاضی، ابزاری در در دست حاکمیت آذربایجان است، شکایاتی را به رهبری شوروی ابراز داشته بود. مصطفی سلماسی# از خویشان ملا مصطفی که در مسکو مشغول به تحصیل بود، در سال 1955 نامە ای برای کردهای مهاجر ساکن در باکو و از جمله حسن حسامی و رحمان گرمیانی نوشته بود و در این نامه آنها را تشویق به جمع آوری امضا علیه رحیم قاضی کرده و خواستار  ارسال آن نامه به مسکو شده بود. این نامه بدینگونه نوشته شده بود؛ باید در نظر گرفت که امروز هدف بزرگی را پیش رو داریم؛ آن­هم از بنیان برافکندن رحیم و گلاویژ است که در باکو ریشه ای عمیق دوانیدە اند ، اما مشهود است که رحیم و علی دیگر از پشتوانه ای برخوردار نبوده و طبق گفته عمویم (منظور ملا مصفی - ج.ح) این دو کسانی هستند که دیگر از اهمیتی برخوردار نیستند. اما لازم است که ما احتیاط پیشه کرده و دشمن را دست کم نگیریم، زیرا تنها زمانی مار مرده است که سر آن زده شود. اکنون برای دست یابی به موفقیت هر چه بیشتر لازم است تلاش شود که در یک جبهه به مقابله دست زده و به هیچ نحوی اجازه ندهیم که دشمنانمان متحد شده یا جبهه مقابله دیگری را در مخالفت با ما ایجاد کنند. برای نمونه خودتان تصور نمایید که اگر به جای سه امضا، این تذکره ممهور به پنج امضا می­بود پانصد برابر از ارزش بیشتری داشت و از قدرت بیشتری برخودار می بود... در این راستا من نیز شما را کمک کرده و خصوصا نامه ای ساختگی  برایتان ارسال می کنم که در این رابطه بدرد خواهد خورد.(3)

در حقیقت ملا مصطفی خود نیز مایل به چنین کاری بود و به بخاطر آنکە بعنوان تنها نماینده  کردهای مهاجر در اتحاد جماهیر شوروی به رسمیت شناخته شود و نیز در راستای تحت تاثیر قرار دادن حزب دمکرات کرد در آذربایجان، به هر اقدامی دست می زد. وی از سال 1954، زمانی که در مدرسه عالی حزب که در مجاروت کمیته مرکزی حزب کمونیست شوروی قرار داشت، به عنوان مستمع شرکت می­کرد، از رهبری حزب کمونیست شوروی درخواست دیدار نموده بود و در 13 دسامبر همان سال یکی از مسئولان کمیته ارتباطات خارجی به نام ف. و ولوشین با وی دیدار کرده بود. در هنگام این دیدار بارزانی با تاکید از وی خواهش کرده بود که اطلاعات خود را در ارتباط با رحیم قاضی- که در آن زمان به عنوان معاون صدر فرقه دمکرات آدربایجان منصوب شده بود- به رفقای شوروی برساند. ملا مصطفی گفته بودکه بعد از تصدی این مسند از سوی رحیم قاضی، از کردهای مهاجر باکو؛ سلماسی، رحمان گرمیانی، عزیر شمزینی و حسن حسامی نامه ای را دریافت داشته است. این افراد تاکید دارند که بعد از آنکه ایران رژیمهای دمکراتیک آذربایجان و کردستان را در هم شکسته و این خبر در سال 1947 به باکو می رسد، در همانزمان این رفقای کرد که در دانشکده افسری مشغول به تحصیل بودند، رحیم قاضی رفقایش را جمع کرده و به آنها گفته است: مرگ بر شوروی، زنده باد قوام السلطنه. طبق اطلاعات آن­ها، وی همان روز به کنسولگری ایران در باکو مراجعه و برای بازگشت به ایران درخواست ویزا کرده و دوستانش را نیز نسبت به این مساله تشویق کرده است.

ولوشین در گزارش خود به بخش ارتباطات خارجی کمتیه مرکزی در ارتباط با دیدار با بارزانی می­نویسد: کردهایی که این نامه را برای بارزانی نوشته و همزمان بارزانی نیز بر این باور است که برگزیدن رحیم قاضی به این مقام بدین دلیل است که کمیته مرکزی حزب کمونیست چهره واقعی این شخص را به خوبی نمی شناسد. بارزانی بر این باور بود که میرزا ابراهیموف، صدر شورای عالی جمهوری سوسیالیستی آذربایجان، راه را برای برگزیدن رحیم قاضی به این مقام هموار ساخته بود. بر اساس اطلاعات ملا مصطفی، عموی رحیم قاضی، یعنی محمد قاضی#  در سالهای 1947-1946 هدایای بسیار گران قیمتی را به میرزا ابراهیموف داده است.(4) یک روز بعد، محتوای سخنان ف. ولوشین با ملا مصطفی از سوی معاون مدیریت بخش ارتباطات خارجی کمیته مرکزی حزب کمونیست آذربایجان شوروی، وینوگرادف، به دبیرکل کمیته مرکزی حزب کمونیست آذربایجان، امام مصطفایف ارسال شد؛ و به منظور بررسی و استفسار از مساله دادن هدیه گرانقیمت به میرزا ابراهیموف نیز از مسکو کمیسیونی به باکو اعزام شد. اما تحقیقات، شبهات بارزانی را تایید نکرده بود. (5)

سرچشمه مخالفت و نوع ارتباط ملا مصطفی بارزانی با رهبری آذربایجان و این شمار قلیل از کردهای مهاجری که در آذربایجان شوروی می زیستند، در مسکو بود. ارگانهای ویژه اطلاعاتی شوروی از همان سال 1941 به فعالیت در میان کردهای خاورمیانه دست زده بودند.(6) بعد از شکست حکومت ملی در دسامبر 1946، مدت کوتاهی بعد از ورود آذربایجانیهای دمکرات به اتحاد جماهیر شوروی در 17-18 ژوئن سال 1947، تحت رهبری بارزانی، 499 سواره کرد# در منطقه جلفا وارد آذربایجان شوروی شدند. هر چند این دسته 15 سال قبل نیز از عراق وارد ایران شده و زندگی عشیره ای داشتند، از طریق راهزنی # زندگی می کردند. بارزانی به مجرد ورود به اتحاد جماهیر شوروی مسئولان امور را مطلع نمود که مایل است علیه ایران مبارزه مسلحانه را پیگیری نماید.(7) اما گروه بارزانی به محض رسیدن به نخجوان خلع سلاح شدند و 303 قبضه تفنگ، 5 [تفنگ اتوماتیک] 55 تپانچه، 54 عدد نارنجک، 13 دوربین و 13 هزار فشنگ از این گروه تحویل گرفته شد و بر مبنای دستورالعمل وزارت کشور اتحاد جماهیر شوروی، فرماندهی نیروهای مرزی آذربایجان، ژنرال مالیشیف ملا مصطفی بوی اعلام نمود که آماده است تمامی دستورالعملهای حکومت اتحاد شوروی را علیه رژیم ارتجاعی ایران اجرا نماید.(8)

یک هفته بعد از ورود گروه بارزانی  به آذربایجان شوروی و هنگام عزیمت آنها به سوی منطقه جلفا،  باقر زاده، کمیسر مرزی ایران با ارسال نامه ای به مدیریت مرزی اتحاد جماهیر شوروی در نخجوان اطلاع داد که این گروه 20 روز قبل از خاک ترکیه وارد ایران شده و به تاراج دست زده و درخواست نمود قریب به 400 نفر از این سواره های کرد را به ایران عودت دهند.(9) اما طبق دستور العمل رهبری اتحاد جماهر شوروی، مدیریت مرزی نخجوان از عودت کردها به ایران سر باز زد. بارزانی از حکومت شوروی درخواست کرد تا اجازه داده شود دسته وی به مدت چند ماه در شوروی پناه گرفته، آموزش دیده و سپس اجازه بازگشت مجدد آنها به ایران داده شود. بدین منظور نیز میر جعفر باقروف به مسکو پیشنهاد کرده بود که گروه بارزانی در یکی از کمپهای مجاور دریای خزر اسکان داده شوند و در آنجا آموزش نظامی ببینند. اما طبق اطلاعات موجود در نزد ارگانهای اطلاعاتی شوروی و تحلیل آنها، به این نتیجه دست یافتند که هدف بارزانی در وهله نخست، تاسیس یک دولت طایفه ای- فئودالی است.(10)

طبق دستور  ویکتور ناباکوموف، وزیر امنیت دولت اتحاد جماهیر شوروی، این گروه از ساکنان محلی نخجوان جدا شده و بعد از اسکان آنها در نخجوان، بارزانی پیشنهاد نمود که در منطقه نوراشن، واقع در شمال این ایالت و در جوار مرزهای ارمنستان-ترکیه یک مدیریت خودمختاری برای کردها ایجاد شود.(11) میرجعفر باقروف با درک نیت بارزانی و بر خلاف دستورات ارگانهای اتحاد جماهیر شوروی،مساله انتقال گروههای مسلح کرد از مرزهای ایران را از دستور خارج کرد.

از سال 1947، ژنرال پاول سوداپولاتف در مسند ریاست اداره ضد جاسوسی وزارت امنیت دولت ماتیف را در مقام معاون مدیریت اداره تلگراف اتحاد جماهیر شوروی مسئول همراهی با دسته های نظامی کردها که وارد خاک اتحاد جماهیر شوروی شده بودند، نموده بود وی از سوی ناباکوموف مامور گفت­وگو با بارزانی و وعده اعطای پناهندگی و اسکان آنها در ازبکستان شده بود.در همان زمان به نام رهبری شوروی به بارزانی اطلاع داده شد که وی و برخی از افسران وی در آکادمی نظامی و دیگر آکادمیهای جمهوری سوسیالیستی شوروی باید به طور ویژه آموزش داده شوند.(13).

پاول سوداپلوتوف در خاطرات خود می نویسد: ناباکوف اجازه نداد که محتوای سخنانم با بارزانی و خصوصا رضایت استالین  مبنی آموزش افسران کرد در نهادهای نظامی را به اطلاع رهبری حزب کمونیست آذربایجان، یعنی باقروف برسانم. این مساله به دلیل تلاشهای باقروف برای برهم زدن وضعیت آذربایجان ایران با استفاده از بارزانی نبود. بلکه مسکو براین باور بود که بارزانی می تواند برای از میان برداشتن رژیم انگلوفیل عراق، نقش مهمتری را داشته باشد و غیر از این مورد و بسیار مهمتر؛ از طریق کردها در منطقه خاورمیانه و دریای مدیترانه می توانستیم تولید نفت مناطق نفتی عراق (در موصل)- را که از اهمیتی فراوان برخوردار هستند- و در دراز مدت از دست ائتلاف نظامیان انگلیس-آمریکا خارج سازیم.(14)

بدین منظور وزارت کشور اتحاد جماهیر شوروی در 9 اگوست سال 1948 تصمیم به انتقال دسته بارزانیها به ازبکستان می گیرد. بعد از انتقال این گروه به ازبکستان، بارزانی در اواخر سال 1948 توانست دبیرکل جمهوری ازبکستان، عثمان یوسپف را ملاقات و بارزانی در این دیدار مجموعه مطالبات خود را با وی در میان گذاشت. بارزانی درخواست نمود که 5 نفر از افسران وی را  در دانشگاه حزب در تاشکند پذیرفته و بقیه پیشمرگان و افسران وی نیز در رشته های خلبانی، رانندگی تانک و امور جاسوسی امکان آموزش را یافته و زمینه دیدار وی با استالین نیز مهیا شود. بارزانی به یوسپف اطلاع داد که اگر امکان ملاقات وی با استالین مهیا نشود خودکشی خواهد نمود.

در سال 1949 به منظور آموزش دسته های نظامی بارزانی از صندوق مالی محرمانه، رقمی بالغ بر  6462667 منات هزینه شده بود. بعد از این مطالبات بارزانی، وزیر امور داخلی اتحاد جماهیر شوروی، سرگئی کرگلوف به استالین پیشنهاد نمود که اسکان کردها در یک کمپ عمومی با یکدیگر مایه تهدید بوده و باید آنها را به دسته های کوچک تقسیم و به مناطق مختلف ازبکستان اعزام شوند. طبق نظر کروگلف از این طریق آنها از یکدیگر گسسته و ارتباط ملا مصطفی با این دسته های کرد تضعیف گشته و بارزانی دیگر نمیتواند هیچگونه درخواستی را ارائه دهد. مولوتوف را نسبت به موافقت با این پیشنهاد کروگلوف متقاعد کرده بودند.(15)

تهدید این اقلیت معدود کرد از سوی بارزانی که فرقه دمکرات آذربایجان آنها را پناه داده بودند و نیز تهدید رهبران محلی آذربایجان که از آنها حمایت می نمودند را باید از این منظر توجیه نمود که مسکو در ارتباط با فرایند بی ثبات کردن خاورمیانه به ملا مصطفی بارزانی اطمینان فراوانی داشت. در سال 1957 دستگاه امنیتی دولت به منظور مقاومت در برابر ایران  در میان سازمانهای ملی کرد و عشایر کرد تمهیداتی را انجام داده بود.(16)

رحیم فرزند ابوالحسن سیف قاضی معاون فرقه دمکرات آذربایجان، در سال 1926 در مهاباد و در یک خانواده ملاک متولد شده است. پدر ابوالحسن از عشیره دهبوکری# و قاضی شهر مهاباد  یکی از ملاکان متنفذ در میان مردم بود. مادر رحیم قاضی به نام وجیهه سیف قاضی آذربایجانی بود، رحیم از ابتدا به مدت 3 سال در مهاباد به تحصیل پرداخته و بین سالهای 1941-1935 تحصیلات متوسطه خود را ادامه داده بود. در سال 1941 بعد از ورود ارتش شوروی به ایران، رحیم قاضی به عضویت حزب ژ.ک# در آمد که عموزادە اش قاضی محمد در سال 1945 آن را تاسیس کرده بود. در سال 1945 و با تاسیس حزب دمکرات کردستان از سوی قاضی محمد، صدر قاضی و برادر بزرگ رحیم قاضی، محمد حسین قاضی، رحیم قاضی در این حزب به عضویت درآمد. در اوایل سالهای 1946 و با تاسیس حکومت ملی کردستان، رحیم قاضی در ارتش ملی به خدمت پرداخت و در آوریل سال 1946 به منظور تحصیل به مدرسه نظامی باکو اعزام گردید.(17)

بعد از تاسیس جمهوری مهاباد، رهبران کرد از طرق گوناگون در رضائیه (اورمیه) خوی، شاپور و میاندواب در میان مردم آذربایجان دست به تبلیغات می­زدند و از آنها دعوت می کردند با جمهوری کردی همراهی کرده و کانون تبلیغات آنها مبتنی بر این نکته بود که اگر آذربایجانیهای این شهرها با کردها همراهی نمایند، از پرداخت مالیات و خدمت نظامی معاف خواهند شد. شماری از روسای کردها- عمرخان، نوری بگ، قویتاس بگ و...- از به رسمیت شناختن حکومت ملی آذربایجان ایران ابا ورزیده و متعاقب عقب نشینی ارتش سرخ علنا اعلام نمودند که از طریق اسلحه، اورمیه، خوی، شاپور و ماکو را بر منطقه خودمختار کردی خواهند افزود. بدین منظور آنها در آوریل سال 1946 به محاصره این شهرها اقدام کرده و صرفا با تصمیم حکومت ملی آذربایجان و بعد از دخالت ارتش

شوروی، گروههای مسلح کرد به مرزهای مهاباد عقب نشسته بودند.(18)

متعاقب فروپاشی جمهوری کرد در مهاباد، رحیم قاضی در باکو ماندگار شده و نخست در دانشگاه دولتی آذربایجان در دانشکده تاریخ به تحصیل مشغول می شود. بعد از آن نیز به مدرسه حزبی می رود. در سال 1951 به عنوان دانشجوی دوره دکتری تاریخ از رساله خود تحت عنوان حزب دمکرات کردستان، رهبر و سازماندهنده جنبش رهاییبخش ملی کردستان ایران (1946-1945) دفاع می کند. بین سالهای 1953-1947،  رحیم قاضی به عنوان سردبیر روزنامه کردستان به فعالیت مشغول می­شود. بعد از شکست جمهوری مهاباد، در سال 1947، رئیس این جمهوری، قاضی محمد، برادران# رحیم قاضی عضو مجلس شورای ملی ایران در مهاباد اعدام شدند. پیش از این رویداد حکومت ایران تلاش نموده بود از طریق کنسولگری خود، رحیم قاضی را به تهران عودت دهد. قوام السلطنه، بعنوان نخست وزیر، شخصا وی را دعوت کرده بود، اما کمیته مرکزی حزب کمونیست آذربایجان بازگشت وی به ایران را به مصلحت ندانسته بود. عبدالله  برادر کوچک وی، همسرش کوهر تاج و فرزندش حسن و خواهرش در ایران اقامت داشتند. از سال 1948 ارتباط وی با اعضای خانواده اش قطع شده بود.(19)

رحیم سیف قاضی مدت زمانی طولانی را در بخش کردی فرقه دمکرات آذربایجان سپری می کند. بعد از آن نیز رهبری حزب دمکرات کردستان را بر عهده داشت. بعد از کنار گذاشتن میرجعفر باقروف از رهبری جمهوری، غلام یحیی در تلاشهای خود علیه گارد قدیمی کمیته مرکزی فرقه دمکرات آذربایجان از خدمات رحیم قاضی بهره مند میشد. برای نمونه؛ در اجتماع کمیته مرکزی فرقه دمکرات آذربایجان که در 18 ژوییه سال 1954 در حوزه طب برگزار شد، رحیم قاضی عضو کمیته اجرایی کمیته مرکزی، زین العابدین قیامی را که ریاست دادگاه عالی حکومت ملی را در اختیار داشت، تحت عنوان دیوانه نام برد؛  به همین دلیل  قیامی در 22 ژویییه از عضویت در فرقه دمکرات استعفا و شکوائیه ای 19 صفحه ای را مبنی بر اعتراض به کمیته مرکزی فرقه دمکرات آذربایجان نوشته بود.(20) وی در این نامه می نویسد: من آنزمانی که در ایران در صف مقدم مبارزه قرار داشتم پدر# این رحیم قاضی که اکنون من را دیوانه خطاب می کند، هیچگاه این شعر مشهور را در ارتباط با شجاعت، مردانگی، عقل و دیانت من نمی نوشت، چه می توان کرد که هیچ یک از خصایل این پدر، در این شخص[رحیم قاضی]موجود نیست.(21)

در نشست کمیته مرکزی فرقه دمکرات آذربایجان، رحیم قاضی در ارتباط با وزیر ارتش ملی حکومت ملی آذربایجان، جعفر کاویان نیز سخنان نسنجیده ای را بیان داشته و تصمیم مخفیانه نشست حوزه 2 طب [نام یکی از حوزە های حزبی] را فاش کرده بود. در این باره کاویان به امام مصطفایف (دبیرکل حزب کمونیست آذربایجان) می نویسد: با احترام به استحضار می رساند که روز گذشته، 18 ژوییه در حوزه شماره 2 فرقه دمکرات آذربایجان، رحیم قاضی برخی از تصمیمات مخفیانه این روز را در حضور یک جمع 30-40 نفره فاش کرده و شخص بنده را به عنوان یک خائن قلمداد کرده است و چندین بار این مساله را تکرار کرده است. دخترم نیز که خود عضو این حوزه است آن را شنیده است، اما واکنشی در رابطه با آن به آن نشان نداده است. همانطور که شما نیز اطلاع دارید، حکومت ایران من را خائن قلمداد و به طور غیابی من را به اعدام محکوم کرده است. به همین دلیل خواهشمندم که در ارتباط با وضعیت من استفسار کرده و اگر من را خائن به کشور شوروی می داند، بگذارید به سزای خود برسم.(22)

رهبری حزب دمکرات کرد که در آذربایجان مستقر شده بود، جهت نشان دادن مقاومت خود در مقابل مشکلاتی که بارزانی فرا روی آن ایجاد کرده بود، فعالیتهای خود را  در راستای ایجاد رابطه مستقیم با مسکو گسترش می داد. در این میان رحیم قاضی، علی گلاویژ، قادر محمود محمودزاده، عبدالله رزم آور، سلطان اوطمیشی و کریم ایوبی با نوشتن نامه ای به کمیته مرکزی حزب کمونیست آذربایجان اظهار داشتند که: ما کردها که از سال 1946 به اتحاد جماهیر شورووی آمده ایم، از ابتدا وظیفه ای را برای خود تعریف کرده ایم و این وظیفه نیز عبارت از آموزش [به سبک] شوروی، تسلیح خود به ایدە ی مارکسیسم-لنینیسم و در اواخر نیمه قرن، گسترش سریع مبارزه برای آزادی ملی و استقلال خودمان و خدمت به خلق کرد بوده است.(23) آنها در نامه اشان می نویسند که در نوامبر سال 1947 تا اگوست سال 1953 از یک فرستندەی رادیوئی مخفی و تحت عنوان حزب دمکرات کردستان در میان خلق کرد به تبلیغات دست زده و واکنشهای نسبت به آن هم از سوی ارتجاع ایران و هم ارتجاع عراق، اهمیت این تبلیغات را نشان می دهد. اما از نظر آنان توقف این برنامه رادیویی مهاجران کرد که در باکو ساکن هستند، آنها را از خدمت به خلقشان بی بهره ساخته است. آنها در برهه های بسیاری پیشنهاداتشان را به کمیته مرکزی حزب کمونیست شوروی ارسال کرده و درخواست می نمودند که آنها را برای به حرکت واداشتن خلق 9 میلیونی کرد و انتشار مطالب به زبان کردی در کردستان حمایت نمایند. درخواست کردند از رادیوهایی که در مسکو و باکو به زبانهای فارسی، ترکی و عربی برنامه پخش می کنند در رابطه با خلق کرد و تاریخ مبارزاتی آنها مطالب بیشتری را منتشر نمایند؛  و در بخشهای فرعی رادیوی مسکو یا رادیوی باکو بخش زبان کردی نیز تاسیس شود؛ به منظور مبارزه مخفیانه، کردهای مهاجر به کردستان اعزام شوند، آثار کلاسیک مارکسیست- لنینیستی به زبان کردی منتشر شده و شرایط و زمینه ارسال آنها به کردستان نیز مهیا شود. با توجه به رویدادهایی ماههای اخیر در کردستان و در مرزهای سوریه و ترکیه، جهت فعالیت در میان کردهایی که با این رویدادها ارتباط داشته اند، اجازه اعزام کردهای مهاجر به سوریه داده شود.(24)

در این نامه آنها شکایت کرده اند که ما در اتحاد جماهیر شوروی آموزش دیده و با تئوری مارکسیسم- لنینیسم مجهز شده اما در مقطع کنونی به تمامی از مدار مبارزه به حاشیه رانده شده و در عمل قادر به انجام هیچ خدمتی به خلقمان نیستیم. از سال 1947 که روزنامه کوردستان را مدیریت کرده و اکنون که در آن به فعالیت مشغول نیستیم، در کردستان به دست مخاطبان خود نمی رسد. طبق شنیده ها، در این اواخر برای نمایندگان حزب توده ایران و نیز فرقه دمکرات آذربایجان در اتحاد جماهیر شوروی، در راستای جهت دادن به مبارزه خلقهای ایران از طریق رادیو در کشورهای سوسیالیستی امکان تبلیغات مهیا شده است. در ایران نزدیک به 3 میلیون کرد زندگی می کنند، حزب دمکرات کردستان رهبری مبارزه خلق کرد را بر عهده دارد. به منظور گسترش مبارزه علیه امپریالیسم و وارد کردن این تبلیغات به مقطعی جدید نباید خلق کرد و حزب دمکرات کردستان از یاد برده شوند. خصوصا از این منظر که در ایران مبارزه خلق کرد نقشی مهم را ایفا می کند. بیش از این، تحت عنوان فرقه دمکرات آذربایجان و حزب دمکرات کردستان بیش از 6 سال است که از طریق رادیو و متفقا تبلیغات فراوانی را در این راستا انجام داده ایم.(25) آنها به منظور رسیدن این نامه به کمیته مرکزی حزب کمونیست اتحاد جماهیر شوروی و بحث در این رابطه درخواست نمودند که دو نفر از اعضای آنان به مسکو اعزام شوند.(26)

بعد از آنکه از سال 1953 انتشار برنامه ها به زبان کردی متوقف شد، رحیم قاضی به منظور گسترش تبلیغات در میان کردها و راه اندازی مجدد برنامه های رادیویی مجموعه پیشنهاداتی را به کمیته مرکزی حزب کمونیست آذربایجان ارائه کرد. در ژانویه سال 1954، دبیرکل کمیته مرکزی، میر تیمور یعقوب اوف، طی نامه ای به دبیر کل حزب کمونیست اتحاد جماهیر شوروی می نویسد: پیشنهادات رحیم قاضی، از اهالی کردستان ایران و عضو کمیته رهبری فرقه دمکرات آذربایجان را در رابطه با اتخاذ گامهایی جهت بهتر نمودن وضعیت تبلیغات در کردستان برایتان ارسال می نمایم. کمیته مرکزی حزب کمونیست آذربایجان وجود برنامه به زبان کردی و پخش منظم آن را در یکی از ایستگاههای شوروی برای ساکنان کرد در ایران، ترکیه و عراق و پذیرش پیشنهادات رحیم سیف قاضی را در این باره مناسب ارزیابی می کند.(27)

اما مسکو این پیشنهادات را مناسب ارزیابی نکرد. ویتوگرادف، معاون مدیریت شاخه ارتباطات خارجی کمیته مرکزی حزب کمونیست شوروی طبق پیشنهادات سوسولف در 18 مه 1954 طی تماسی تلفنی با امام مصطفایف، دبیرکل جدید کمیته مرکزی حزب کمونیست آذربایجان اعلام داشته بود که: نامه شما در ارتباط با پخش برنامه به زبان کردی در یکی از ایستگاههای رادیویی جمهوریهای سوسیالیست شوروی مورد ملاحظه قرار گرفته است. از آنجا که پیش از این برنامه پخش می شد و نسبت به توقف آن اقدام نموده ایم، پیشنهاد می شود در برنامه هایی که روزانه در مسکو و باکو به زبانهای ترکی، فارسی و عربی پخش می شوند، وضعیت زندگی کردهای ساکن در قفقاز را مورد بررسی قرار دهند. بعد از این گفتگوی تلفنی امام مصطفایف دبیرکل کمیته مرکزی، ویتالی صمداف مسئول مسائل ایدئولوژیک را مامور نمود تا این مساله را بە کمیته رادیو ابلاغ کرده و با این مساله موافقت شود.(28)

رحیم قاضی رئیس حزب دمکرات کرد به منظور نشان دادن این مساله که کردهای ساکن در عراق و ایران با وی در ارتباط هستند و به منظور گسترش مبارزه از اعتمادی وافر به وی برخوردارند،  از طریق دبیرکل امور ایدئولوژیک کمیته مرکزی حزب کمونیست آذربایجان، ناظم حاجیف نامه ای به کمیته مرکزی حزب کمونیست ارسال می نماید. قاضی در این نامه نوشته است که در 20 مارس 1960 نامه یکی از رهبران حزب دمکرات کردستان، احمد توفیق؛ (عبدالله اسحاقی) را کە اکنون در کردستان زندگی می کند، دریافت داشته است. قاضی در این نامه می نویسد احمد توفیق به دلیل ظلم و ستمی که دستگاه حاکمیت ایران علیه کردهای دمکرات اعمال می کند، سال گذشته از ایران عازم عراق شده و از طریق من درخواست کرده است که به عنوان حزب دمکرات کردستان شما را ملاقات نموده و در این باره می گوید: آنها بسیار مایل هستند که نمایندگان حزب کمونیست اتحاد جماهیر شوروی را ملاقات نمایند. او می نویسد: پدر ما و برادر ما، زیاد و نیز بسیار زیاد مایل به دیدار با پدر دیگر هستند. همه آرزومندیم و این درخواست را داریم که این ملاقات زود انجام شود، زیرا مسائل فراوانی در میان هستند که بدون مشاورە با پدر دیگر قابل حل و فصل نیستند. خواهشمندیم این درخواست ما را بە پدر دیگر اعلام نمایید. من و یکی دیگر از رفقا خودمان را برای این دیدار آماده کرده و بی صبرانه منتظر تلاشهای شما برای صورت گرفتن این دیدار هستیم.

رحیم قاضی می افزاید که اگر مساله بین حزب توده ایران و فرقه دمکرات آذربایجان برای ایجاد یک حزب متحد مارکسیستی حل و اجرایی شود، لازم است که حزب دمکرات کردستان نیز در این روند قرار گیرد. اما او اضافه می نماید که در این رابطه در میان کردها دو نظر وجود دارد؛ برخی از رهبران کرد براین باورند که باید یک حزب متحد برای کردستان، با مشارکت کردهای ایران، عراق و ترکیه تاسیس شود اما حزب دمکرات کرد که وی رهبری آن را بر عهده دارد، طرفدار تاسیس یک حزب متحد مارکسیستی برای ایران است. رحیم قاضی در پایان نامه اش می نویسد که ما براین باوریم که اگر رهبران حزب دمکرات کردستان موفق به دیدار با نماینده حزب کمونیست شوروی شوند، پیشنهادت شما را شنیده و سخنان شما در ارتباط با تسریع در تاسیس یک حزب متحد برای ایران در مسیر صحیح قرار می گیرد. اگر کمیته مرکزی حزب کمونیست دعوت از نمایندگان حزب دمکرات کردستان را لازم بداند،  چنین امری می تواند  از طریق سفارت شوروی در بغداد انجام شود.(29)

اما شینولیاف از اعضای کمیته روابط خارجی کمیته مرکزی حزب کمونیست شوروی از طریق ناظم حاجیف رحیم قاضی را مطلع می نماید که کمیته مرکزی حزب کمونیست اتحاد جماهیر شوروی در امور داخلی حزب دمکرات کردستان دخالتی نکرده و چنین دیداری انجام نمی شود.(30) بدیهی است دلیل اصلی این مساله نیز به دلیل ارجحیت مناسبات آنها با ملا مصطفی بود.

 

منابع:

1.       نامه رحیم قاضی به کمیته مرکزی حزب کمونیست اذربایجان

1960. 03. 06

//ARPIISSA, f1,s.89, i.2014,v.63

2. نامه حسین نظریان به امام مصطفایف

1957.05.20

//ARPIISSA,f.1,s89,i.203,v.146

3. نامه مصطفی سلماسی به حسن حسامی و رحمان گرمیانی

 1955

//ARPIISSA,f.1,s.40,i.530,v.25

4.       متن سخنان و. ولوشین با مصطفی بارزانی

. 1954.12.18

//ARPIISSA, f.1,s.41,i.133,v.30

5. نامه کاملا محرمانه ای. وینوگرادف به امام مصطفایف

1954.12.18

//APAIISSA, f.1,s.41,i.133,v.31

6.پاول سودوپلاتف؛ پیروزی در جنگ پنهانی در سالهای 1941 تا 1945، مسکو 2018

C.267

7. گزارش سرگی کروگلوف به استالین

1949.02.05 آرشیو دولت فدراسیون روسیه

(RFDAf.R. 9401c, s2,i.234, v.183

8- گزارش ایوان سیروف به استالین، مولوتوف و بریا

1947.06.19 ارشیو درولت فدراسیون روسیه

f.R-9401c,s.2,i.170,v.81-82

9. نامه باقرزاده رئیس منطقه جلفا در مرز ایران به ادارە مرزی شوروی

23.06.1947

//REDA. f.R-9401c,s.2.i.170,v.98

10. گزارش سرگی کروگلوف به استالین

.1949.02.05

//RFDA.f.R-9401c.s.2,i.234.v.183-184

11. نیکولای بوگای، استالین و کرد در اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی؛ از مهاجرت تا شهروندی

1940-1950  // مجله علمیولگا، 2013 ،شماره  5 (21 ) ، c.33-34

12. گزارش سرگی کروگلوف به استالین

.1949.02.05

//RFDA.f.R-9401c.s.2,i.234.v. 184

13. پاول سودپلاتف، اطلاعات و کرملین، یاداشتهای شهودی که مایل به افشای اسامی خود نبوده اند.

M1997 ، 308-309  c.

14. نیکلای بوگای، استالین و کرد در اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی؛ از مهاجرت تا شهروندی

. M  1997 ، 310     s.  309

15. گزارش سرگی کروگلف به استالین

.1949.02.5

//RFDA.f.R-9401c.s.2,i.234.v. 184-185    

16. نگاه کنید به: واسیلی متروخین، ک. جی. ب در ایران، دستنوشته

  1988c.84b,
Woodrow Wilson for Scholars

17. رحیم سیف قاضی:زندگینامه

1954.02.24

//ARPIISSA,f.1,s.89,i.185,v.25

18. وزارت امور خارجه اتحاد جماهیر شوری، مساله کرد و کردهای ایران

1946.12.23

//RDSSTA,f.17,s.128,i.988, v.239

19. رحیم سیف قاضی:زندگینامه

.1954.02.24

//ARPIISSA,f.1,s.89,i.185,v.26

20. بنگرید به نامه زین العابدین قیامی به کمیته مرکزی فرقه دمکرات آذربایجان

1954.07.24

//ARPIISSA,f.1,s.89,i.180,v.26-44

21. منبع پیشین:

v.38

22. نامه جعفر کاویان به امام مصفایف

1954.07.19

//ARPIISSA,f.1,s.89,i.180,v.109

23. درخواست رهبران حزب دمکرات کردستان از کمیته مرکزی حزب کمونیست آذربایجان

. 1958.01.06 //ARPIISSA,f.1.s.45,i.158,v.32

24. منبع پیشین:

،v.31-32

25: منبه پیشین:

v.28

26. برای اطلاعات بیشتر در ارتباط با مساله کرد در ایران و جمهوری مهاباد،  نگه کنید به گزارش وزارت امور خارجه اتحاد جماهیر شوروی. 1946.12.23

//RDSSTA,f.17,s.128,i.1988,v.226-242

27. نامه کاملا محرمانه میر تیمور یعقوب اف به میکاییل سوسولوف

1954.01.21

//ARPIISSA, f.1,s.89,i.187,v.150

28. دستورات امام مصطفایف به ویتالی صمداف

1954.05.22

//ARPIISSA,f.1,s.89,i.187,v.153

29. نامه رحیم قاضی به کمیته مرکزی حزب کمونیست اتحاد جماهیر شوروی

1960.03.21

//ARPIISSA,f1.s.89,i.204,v.52

30. گزارش ناظم حاجیف به کمیته مرکزی حزب کمونیست 1960.03.31

// ARPIISSA, f.1,s.89,i.204,v.52

 

حاشیه نویسی مترجم:

#   در چند جای این فصل از کتاب حسنلی از حزب دمکرات کرد  نام بردە شدە است که این عنوان صحیح نیست. در شرق کردستان هرگز حزبی تحت این عنوان وجود نداشته است.

#  مصطفی سلماسی (شلماشی) هیچ نسبت خویشاوندی با ملا مصطفی بارزانی نداشته است.

# متن اصلی این نامه مصطفی سلماسی پیش از این در وبسایت روانگه منتشر شده است. در متن اصلی این نامه، از ملا مصطفی به عنوان عمو و نه دایی یاد می شود. به همین دلیل در این ترجمه دایی به عمو تبدیل شده است. احتمالا این امر ناشی از ترجمه اشتباه برای حسنلی بوده است.

# قاضی محمد عموزاده رحیم قاضی بوده است نه عموی وی.

# بارزانی ها سواره نظام نبودند؛  بلکه با پای پیاده خود را به آذربایجان شوروی رسانده و طبق گزارش یک منبع تعداد آنها 518 نفر بوده است. نگاه کنید به : شوکت شیخ یزدین، بارزانی از مهاباد به سوی ارس. چاپ دوم، هولیر 2003 در صفحات 541-525 اسامی تمامی  افرادی که به شوروی رفته اند آمده است.

# بارزانیها در سال 1945 به کردستان ایران امدند. برخلاف گزارش باقرزاده،در هیچ منبعی نیامده است که آنها از طریق راهزنی زندگی کرده باشند.

# مشخص است کسانی که زندگی نامه رحیم قاضی را نوشته اند اشتباها نوشته اند که پدر  وی  ابوالحسن از عشیره دهبوکری و قاضی مهاباد بوده است.

# نام درست جمیعت  ژ.ک، جمعیت حیات کرد بوده است که در سال 1942 تاسیس شده است نه در سال 1943 و قاضی محمد از موسسان آن نبوده است، بلکه متعاقبا به عضویت آن  درآمده و سپس رهبریی کومله را به دست گرفته است.

 # در اینجا اسامی قاضی ها دچار اغتشاش شده است. رحیم قاضی عموزاده قاضی محمد و صدر قاضی و برادر کوچک سیف قاضی است.

#  منظوز از ابوالحسن قاضی (سیف القضات) است که با بیشتر شخصیتهای آذربایجان در آنزمان ارتباطات دوستانه ای داشته است.