هێندێک نووسراوهی دیکهی نهمر لودویگ (لویس) ئولسن فاسوم - 1
هێندێک نووسراوهی دیکهی نهمر لودویگ (لویس) ئولسن فاسوم – 1
له ژمارهی 11ی ساڵی 6ی " کوردستان میشنێری" دا، ئووتی 1915 نووسینێکی فاسوم له ژێر سهرنووسی
" شهڕی ئوڕووپایی" بڵاو بووهتهوه که پێشتر له " ڕوانگه" دا خوێندووتانهتهوه. لهکۆتایی ئهو باسهدا نووسراوه بابهتهکه "درێژهی ههیه". به داخهوه ئهو دهمی ژمارهی 12ی ساڵی 6ی "کوردستان میشنێری، سێپتامبری 1915 مان له بهر دهست دانهبوو وهری گێڕین و پێشکێشتانی کهین. ئێستا به خۆشییهوه ئهو ژمارانهی له بهر دهست دانهبوون وهگیر کهوتوون و بهره بهره هێندێک له نووسینهکانی دیکهی نهمر "ل.ئو.فاسوم" تان دهخهینه بهرچاو که باسی زۆر لایهنی شاراوهی مێژووی ئهو سهروبهندی ناوچهی موکریان و دهوربهریانی تێدایه.
له ژمارهی 12ی ساڵی 6ی 'کوردستان میشنێری' مانگی سێپتامبری 1915 له درێژهی ئهو نووسینهی له ژمارهی 11 دا هاتووه. فاسوم ئهم بابهتهی خوارهوهی بڵاو کردووهتهوه.
حهسهنی قازی
شهڕ و دهنگۆی شهڕ
بۆ بهیانی ڕا، دوو سوارهنێزامی ترک که شهوێ له لای ئێمه مابوونهوه و فهرمانیان پێدرابوو به بهردهوامی کێشکی پێگهیهکهی ئێمه بکێشن تا ئهو کاتهی فهرمانی تازهیان پێدهگا، ئیزنیان خواست بچن ئێسترهکانیان بهێنن و بهڵێنیان دا دهستبهجێ بگهڕێنهوه. ئێمه ئیزنمان دا بڕۆن، بهڵام جارێکی دیکهش ساختهبوون و درۆی بهڵێنی ترکمان زۆر تاڵتر تهجرهبه کرد. ئهوان ههتا ئهوهی که نهچووینه لای سهرفهرماندهکهیان که ئهوهش چهندین سهعاتی پێچوو نههاتنهوه، و لهو ناوهدا دهستهی تازه و غهریبی کورد هاتنه نێو شاری، و تهماشامان کرد جهماعهتێک لهوانه ئهوه خهریکن دهرگای تهویلهی دراوسێیهکهی ئێمه دهشکێنن، که دوو ئهسپ، گایهک و گوێلکێکی ئێمه لهوێ داکرابوون، زینی ئهسپێکمان و زۆر شتی دیکهش دهوێ دا بوو. ئهمن بۆ خۆم لێیان چوومه دهرێ و نهمهێشت چیدیکه له یهکێک له خزمهتکارهکانمان بدهن و ههڕهشهم لێکردن ئهگهر دهستبهجێ دهست له شکاندنی دهرگاکه ههڵنهگرن دهچم و له لای کۆنسوولی ترک شکایهتیان لێدهکهم. ئهوان ترسیان ڕێ نیشت و بهڵێنیان دا بڕۆن. بهڵام بۆ ئهوهی پارێزگاری پێویست له ئاست ئهوهی که لهوانه بوو بهدوای ئهوانه دا بێنه سهرمان دهستهبهرکهم چوومه لای کۆنسوولی ترک و سکاڵای خۆم کرد.
لهوکاته دا که ئهمن له ماڵێ دهرکهوتبووم دهستهیهکی دیکهی کوردی... سهر به عهشیرهتی دزهیی ( Dizdai ) هاتبوونه سهرمان و سهرهڕای ئهوهی خزمهتکارهکان حهولیان لهگهڵ دابوون پێشیان لێ بگرن دهرگای تهویلهکهیان شکاند بوو و ئهوهی تێیدا بوو بردبوویان.
ئهمن دهستبهجێ وهدووی پێوشوێنی شته دزراوکانمان کهوتم و توانیم یهکێک له ئهسپهکان ببینمهوه و بی ئهستێنمهوه. ئهوی دیکهشیان دۆزراوه، بهڵام نهمتوانی لێیان بستێنمهوه چونکه پێشکێشی سهرفهرماندهی ترکیان کردبوو. ئهمن ئهوهندهی دهموێرا و بهخۆم ڕادهپهڕمووم گلهیی و گازندی خۆم کرد و دواجار له دوای شهش ڕۆژ ئهسپهکهی دیکهشم ئهستاندهوه.گایهکه و گوێلکهیهیان کوشتبووهوه و، جگه لهوهی که چهند له عهسکهرهکان زیندانی بکرێن و لێیان بدرێ و یهکیان دهربکرێ و بنێردرێتهوه بۆ ڕهواندز، هیچی دیکه نهدهکرا بکرێ.
میاندواو تهواو وێران بووه
له میاندواو ئهڕتهشێکی ئێرانی 1500 کهسی که 12 تۆپیان ههبوو تهواو ئاماده و تهیار بوون بۆ ڕووبهڕووبوونهوهی دوژمن. ئهوه به مانای شهڕێکی ڕاستهقینه له نێوان ئێران و ترکییه دا نهبوو، بهڵام تهنیا تێوهگلانێکی تایبهتی بوو له لایهن شوجاعودهوله، حاکمی پێشووی تهورێز و دۆستێکی ڕووسهکان له کاتی شهڕ دا.
بهرهی ترکهکان له نزیکهی 800 عهسکهر و 10000 کوردیی دڵخواز پێک هاتبوو، ئهوان دوو تۆپی خۆیان ههبوو و دوو تۆپی دیکهی که له حاکمی شاری ( مهبهست محهمهد حوسێن خانی سهرداره.ح.ق) یان ئهستاندبوو، که له بهر دۆستایهتی خۆی له گهڵ ڕووسهکان زیندانی کرابوو. کوردهکان به دهستی نۆ شێخان وورژێندرابوون، دنه درابوون بۆ بهشداری له شهڕێکی پیرۆز دا به دژی کافران" ( مهسیحییان). سهربازانی ئێرانی ههم له نێو شاری دا و ههم تاقه پردێکی که به سهر چۆمی تهتههوو دا ڕایهڵ کراوه چاک خۆیان دامهزراندبوو و،کهلوپهلی شهڕیان بریتی بوو له 12 تۆپ و ئاتهشبارێکی خێرا.
لهڕووی نهفهراتهوه ئێرانییهکان زۆر کهمتر بوون، بهڵام تهقه کردن بهو ئاتهشباره خێرایه ترسێکی تهواوی له دڵی ترکهکان و کوردهکان دا ساز کردبوو،که چی وای نهمابوو ههڵێن، بهڵام لهو کاته دا ژهنهڕاڵی ترک هێرشێکی قورسی کرده سهر پردهکه وهکوو ئاخرین ترووسکهی هیوا و، بهقیمهتی له دهست دانی ژمارهیهکی زۆر له عهسکهرهکانی توانی پردهکه بگرێ. کاتێک ئهوه کرا، کورده ههڵاتووهکان هاتنهوه نێو نهبهردهکه و چهند سهعاتێکی نهبرد میاندواو داگیر کرا و، 100 کهس له نێو خیابانهکانی شاری دا کووژران و نزیکهی 400 تا 500 کهسیش، که زۆربهیان ژن و منداڵ بوون له چۆمی جهغهتوو دا خنکان، که حهولیان دهدا لێی بپهرنهوه و ههڵێن بۆ مهراغه.
له میاندواو ڕهنگه 200 دووکان ههبووبێ و له زۆر ڕووهوه به شارێکی پچووکی دهوڵهمهند دادهندرا. نزیکهی 8000 دانیشتووی ههبوو، ئهو دووکانانه گشتیان تاڵان کران و سووتێندران. به کورتی له ماوهی 3 ڕۆژان دا، میاندواو کهسی تێدا نهما و، کهلاوهی ماڵ و دووکانهکان دووکهڵی لێ بهرز ببووهوه.ئهو کاولکارییهی که ترکه نیوه شارستانییهکان و کورده دڕندهکان لهوێ کردیان بههیچجۆر له گهڵ ئاکاری نهتهوه شارستانییهکان بهراورد ناکرێ، که بهلانی کهمهوه هێندێک بهزهیی له ئاست ژنان و منداڵانی بێ دیفاع له خۆیانهوه نیشان دهدهن. ترکهکان و کوردهکان نه بهزهییان به هیچ دا دێتهوه و نه دهست له هیچ دهپارێزن.
حاکمهکهی شاری ئێمه تیرهباران کرا
حاکمهکهمان، کهبهوه تاونبار کرابوو لهگهڵ ڕووسهکان زۆر دۆستانه جووڵاوتهوه، و ههر له بهر ئهوه ترکهکان زیندانیان کردبوو، بردیان بۆ میاندواو، وهیچ ئاکاری زاڵمانه و نائینسانی نهما له گهڵی نهکهن و ئهو دهرد و ئازارهی ئهو بهدهست ترکهکانهوه چێشتی له گێڕانهوه نایه.دوای مانگێک که ئهرتهشی ترک گهیشته مهڕاغه لهوێ به نهخۆشی و نیو ئیفلیج تیرهبارانیان کرد. له ڕاستیدا کهس نهیدهزانی تاوانی وی چییه و، پێشیان نهگوت له بهرچی دهیکووژن و ، ئهگهرچی ئهو بۆ پاراستنی گیانی خۆی ئاماده بوو ههموو سهروهت و مڵک و ماڵی خۆیان بداتێ،که دهگهیشته نیومیلیۆن دۆڵار، بهوشهرتهی نهیکوژن، بهڵام هیچ بهزهییهکیان پێیدا نهههتاوه:
ترکهکان له تهورێزێ
ترکهکان که باوهڕییان به سهرکهوتنی خۆیان هێنابوو و به پشتیوانی موسوڵمانه ئێرانییهکان پشت ئهستوور بوون، بهرهو تهورێز چوون، که ڕووسهکان به بێ ئهوهی شهڕیان لهگهڵ بکهن چۆلیان کردبوو. ههر به گهیشتنی تهورێزێ ترکهکان دهستبهجێ دهستیان کرد به کردهوهی ناقانوونی و ناشارستانی خۆیان. ئهوان کۆنسوولخانهی ڕووسییه و بانکی ڕووسییهیان ئاور تێبهردا، و به شانازی و خۆشحاڵییهکی زۆرهوه کۆنسوولی ئهڵمانیان له کۆنسوولخانهی ئهمریکا هێنا دهرێ که لهوێ خۆی شاردبووهوه، و بردیان و له کۆنسخانهی ترک دایان نا.
ئیدی خهریکی ئامادهکاری بوون بۆ هێرش بردنه سهر ڕووسهکان، که له شوێنێک له نێوان تهورێز و چۆمی ئاراس دامهزرابوون. ئهو دهمی ژمارهی عهسکهرهکانی ترک و داوخوازه کوردهکان به ههردووکیان لهوانهیه ههشت ههزار کهس بووبێ. ئهو هێزه دواجار له تهورێزهوه بهرهو سۆفیان جووڵا، که لهوێوه بهرهوئاراستهی سنووری ڕووسییه نزیکهی 20 میله بۆ ئهوهی لهوێ شهڕی هێزی ڕووسهکان بکهن.
ترکهکان به تهواوی تێک شکان
هێزی ترک گهیشتنه سۆفیان و لهوێ بۆ شهوێ دامهزران، ڕووسهکان له هیچ کوێ دیار نهبوون، بۆیه شهوێ ترکهکان به باشی لێی حهسانهوه و کێشکچییهکی زۆر کهمیان بهخهبهر بوون. بهڵام بۆ بهیانی زوو که بهشێکی زۆریان هێشتا ههر له خهو دابوون و چهند کهسێکیان خهریکی چایی خواردنهوه بوون، یهک له کێشکچییهکان به غاردان هاته لای سهرفهماندهکهیان و وهخهبهری هێنا و گوتی ڕووسهکانی دیتووه و به ڕواڵهت دهیانهوێ دێیهکه گهمارۆ بدهن.ژهنهڕاڵه که له تووڕهییان و به حاڵی نیوه سهرخۆش دهمانچهکهی ههڵکێشا و تهقهی له عهسکهرهکهی کرد له بهر ئهوهی خهوی لێ زڕاندووه و ویستوویه بیترسێنێ. بهڵام له کاتێکدا کێشکچییه وهفادارهکه له خوێنی خۆی دا دهتلایهوه و له بهر ئهنجام دانی ئهرکی خۆی خهریک بوو بهو برینانهی ژهنهڕاڵهکهی خۆی دهبهدهنی کرد بوو گیانی دهدا، ڕووسهکان به سهریان دادان و نهبهردێکیان له ترکهکان بردهوه که ئهوهنده ههموو لایهنه و تهواو بوو که وهک جوقهواریان لێ ببڕێ وابوو.ئهوان ههموو تۆپهکانیان له دهست دا، نزیکهی 500 ههزار دۆڵاری که دزیبوویان لێیان ئهستێندراوه و به سهدان کهسیشیان یهخسیر کران و، هێندێکیشیان ههڵاتن، فهرماندهی گشتی ترکان به خۆی و ده دوازده عهسکهری، پێخاوس، نیوه ڕووت، تاڵانکراو و چهککراو خۆی گهیاندهوه سابڵاغێ. به دهم ههڵاتنهوه، ئێرانییهکان له ڕێگایه ئهوهی پێیان ببوو لێیان ئهستاندبوون و ڕووتیان کردبوونهوه.
ههر ههمان ڕۆژ کۆنسوولی ئهڵمانیش له تهورێزهوه گهیشته سابڵاغێ به دهم ههڵاتنیهوه بۆمووسڵ. ئهو ڕۆژێکیان نانی له گهڵ ئێمه خوارد و ، له ههموو ڕوویکهوه وه پیاوێکی تێگهیشتوو، له سهرهخۆ و له خوداترس دهچوو. ئێمه ئهو سهرلێدانه کورتهی ئهومان زۆر پێ خۆش بوو و هاتنی بۆ لای ئێمه ههڵکهوتی ئێمهی بههێز کرد بۆ ئهوهی چیدی تاڵان نهکرین و دهست له کارو بارمان وهر نهدرێ. ( مهبهست له ویلهێلم لیتن، کۆنسولی ئهڵمانه، که بیرهوهرییهکانی به نێوی " خاطرات لیتن" له لایهن پهرویزی سهدری یهوه کراوهته فارسی و له ساڵی 1386ی ههتاوی له تاران بڵاو کراوهتهوه. ح.ق.)
ئاگاداری له مهسیحییه بوومییهکان
له شارهکهی ئێمه دا [ سابڵاغ] نزیکهی 120 مهسیحی ههن و ئهگهر ئێمه لێره نهبووبایهین بۆ بهرگری لێکردنیان و گلهیی و گازنده کردن له لایهن ئهوانهوه که ههموو ڕۆژێ لهگهڵ کوژران و تاڵان ڕووبهڕوو دهبوون، ههموویان تاڵان دهکران و دهکووژران. ئهو تاڵان و جاڕز کردنهیان به بهردهوامی نهخشهی بۆ دهکێشرا. ئێمه ههر وهها دوو پۆلیسیشمان له بهر کارنا که شهو و ڕۆژ ئاگادارییان لێ بکهن و کێشکیان بکێشن. به بێ ئاماده بوونی ئهو پۆلیسانه هیچ ڕێوڕهسمی ناشتن یان دۆعا و پاڕانهوهیهک بهڕێوه نهدهچوو.جگه له چهند کهسێکیان نهبێ ئهوانی دی ههموویان له ماڵهکانی خۆیان دا مابوونهوه، چهند کهسێک لهوانیشمان هێنا نێو پێگهکهی خۆمان بۆ ئهوهی بیان پارێزین. یهکێکیان هێشتا لێره له لای ئێمه ماوه.
ئهو مهسیحییه خۆجێییانهش له ههموو جۆره پشتیوانییهک بێ بهش بوون و ئهگهر ئێمه نهمان توانی با هێندێک دراو قهرز کهین بۆ یارمهتیدانیان ههموویان له برسان دهمردن. ئێمه نزیکهی 50 دۆڵارمان بۆ کێشک لێ کێشانیان خهرج کردووه و نزیکهی 200 دۆڵاریش بۆ بهڕێچوون و بۆ ئهوهی له برسان نهمرن. ئهوه ڕێنوێنی و بانگهوازی خوڵای بوو بۆ ئهوهی ئێمه دهفریایان بێین و، به خۆشییهوه ئهو ئهرکهی خۆمان ڕاپهڕاندووه. نهمان هێشتووه بکووژرێن و بهتهنێمان نههێشتوونهتهوه.چۆنمان دهتوانی به تهنێیان بهێڵینهوه و خۆیان تێ نهگهیێنین؟ ئهوان ههموویان خهڵکی خۆمانن و، ئهمن کهشیشیانم. له کاتی ئاوا دا کهسێکی دهستنێژ و بهکرێگیراو ههڵدێ و خۆی له داماوان ناگهیێنێ. دهبڵا خوڵا یارمهتیمان دا قهت نهبینه دهستنێژ و بهکریگیراو.
پهنابهرانی شهڕ
هێندێک مهسیحی له میاندواو ههبوون. هێندێکیان ههڵاتن، هێندێکیان کووژران و، هێندێکیان له دهورو بهر خۆیان شاردهوه و دوایه گهڕانهوه ئهوێ. ئهوانهی بهرهو ئێره هاتن دهبوو ئاگادارییان لێ بکرێ و، ئهوانه خۆیان شاردبووهوه و گهڕانهوه ماڵهکانیان دهبوو بهێندرێنه ئێره بهرلهوهی بکووژرێن. چونکه ئهگهر پێی زاندرابا ئهوان مهسیحین دهکووژران. هێندێک لهوان خۆیان له گهورهمان بێ بهری کرد بۆ ئهوهی ژیانی خۆیان بپارێزن، خوڵا بهزهیی پێیان دا هاتهوه و، ئهوهش زۆر دژوار بوو که مهسیحی و موسوڵمان له یهک بکرێنهوه. چونکه، ئهوان له ترسی مردن حاشایان له پێبهندی خۆیان به مهسیحییهت کردبوو، بهڵام به سهدانیش ئازایانه گوتبوویان مهسیحین و ژیانی خۆیان بهخت کردبوو و حاشایان له مهسیح نهکردبوو. له نووسینی دادێ دا هێندێک لهو نموونانهتان بۆ باس دهکهم.
دڵسۆزتان له پێناو ڕزگاری کوردهکان
ل.ئو،فاسوم
وێنهکان
1- ئهم وێنهی فاسوم ئی ئاڵبومی بنهماڵهکهیهتی و بهسپاسهوه لهلایهن کچی نهمر فاسوم یایEsther Holte بۆ ڕوانگه نێردراوه. به ئهگهری زۆر ئهو وێنهی فاسوم له دیوی کاری له "سابڵاغ" ههڵگیراوه. ههبوونی چرای نهوتی و ههر وهها نهخشهی سهر دیوار که بهخهتی "عهڕهبی – فارسی" یه ئهو بووچوونه بههێزتر دهکا.
2- کۆپی وێنهی محهمهد حوسێن خانی سهرداری موکری له گهڵ باییزپاشای مهنگوڕ و سێمانی مامهش به سپاسهوه لهلایهن بهڕێز موههندیس خهلیلی پێشنمازهوه به دهست من گهیشتووه
3- ئهو وێنه و ئهو شهرحهی لهمهڕ ژیانی محهمهد حوسێن خانی سهرداری موکری نووسراوه، وهک له بن وێنه و شهرحهکهی نووسراوه بهڕێز جهعفهری قزڵجی ئامادهی کردووه و بهسپاسهوه لهلایهن بهڕێز مامۆستا ئهنوهری سوڵتانی بهدهست من گهیشتووه. بهداخهوه ئهو زانیارییه لهههڵه بهدوور نییه، چونکه وهک دهزانین سهردار به ساڵان بهر له دهستپێکردنی بزووتنهوهی شێخ مهحموودی نهمرکووژراوه و ئهودهمی "حیزبی هیوا " ناوی له کوولهکهی تهڕیش دا نهبووه.