میسیۆنی لوتێری ڕۆژهەڵات لە مەهاباد و موکریان

 میسیۆنی لوتێری ڕۆژهەڵات لە مەهاباد و موکریان

ئەمیر حەسەنپوور

تێبینی : نەمر ئەمیر حەسەنپوور کۆپی بەشێک لە ژمارەکانی ' کوردستان میشنێری ' لە بەر دەست نام  و ئەوە هاندەری چاک بوو بۆ فکری ئامادە کردنی  زنجیرە فیلمی  بەڵگەیی ' میسیۆنی کوردستان '. دواتر کۆپی زۆربەی ژمارەکانی بەر دەستی ئەو گۆوارە و بڵاوکراوەیەکی دیکەی ' میسیۆنی ڕۆژهەڵات ' لە لایەن بەڕێوەبەری ناونەتەوەیی هەنووکەی ئەو میسیۆنە بە دەستم گەیشت و بە هاوکاری هاوڕێی بەڕیز گۆران مامەخەلانی ئەو کارەمان ڕاپەڕاند.   لە یەکەم ئاڵقەی ئەو فیلمە بەڵگەییە دا حەسەنپوور ئەو میسیۆنەی ناساندووە و گرینگی لێکۆڵینەوە لە ژمارەکانی ' کوردستان میشنێری ' شی کردووەتەوە بۆ تێشک خستنە سەر بەشێک لە مێژووی هاوچەرخی موکریان. لەبەر ئەوەی ئەو زنجیرەیە  دەستگای ئامووزشی ' سکوولا '  لە ئەمریکا  بڵاوی کردەوە ، لەو ئاڵقەیە دا بەشێک بە ئیگلیسی و بەشێک  بە کوردیی سۆرانییە. بەشە کوردییەکەی تێر وتەسەلترە. دەکرێ هەموو بەشەکانی ئەو فیلمە بەڵگەییە (١٥ بەش و هەر کام ٤٥ دەقیقە) لە تۆڕی کۆمەڵی یووتوب دا تەماشا بکەن. حەسەن قازی ئامادەکاری ئەو زنجیرەیە یە و گۆران مامەخەلانی کارە تێکنیکییەکانی ڕاپەڕاندووە.
لێرە دا بۆ بیرەوەری مامۆستا ئەمیر ئەوەش بڵێم کاتی ئەو چاوپێکەوتنە لە لەندەن ئەمن ئەوەندە ماندوو بووم هەر خەو دەیبردمەوە ، بەڵام ئەوە هیچ هەودای قسەکانی ئەوی نە دەپساند. دوای تەواو بوونی کارەکە هەموومان بە ئامادەیی کاک گۆران و کاک سەعید شەمس زۆر پێکەنین. 

ناساندنی ' میسێۆنی لوتێری ڕۆژهەڵات '  بە زمانی ئینگلیسی

بۆ زنجیرەی فیلمی بەڵگەیی میسیۆنی کوردستان

لەندەن ، ٥ –ی ئاوریلی ٢٠٠٩

ئەمیر حەسەنپوور

وەرگێڕ: حەسەن قازی

         کۆمه‌ڵه‌ی لووتێری میسیۆنی ڕۆژهه‌ڵات چالاکییه‌کانی خۆی له سابڵاغ یان ساوجبولاغ  که‌ دوایه‌ نێوی گۆڕدرا به‌  مەهاباد – ئه‌وێ به‌ شێکه‌ له‌ کوردستان له‌  ڕۆژئاوای باکووری ئێران – له‌ ساڵی 1911 ده‌ست پێکرد و جگه‌ له‌ ماوه‌یه‌ک نه‌بێ که‌ ‌ له‌ به‌ڕ هه‌ڵگیرسانی شه‌ڕی یه‌که‌می دنیاگره‌وه‌ کاره‌کانی خۆی ڕاگرت  تا ساڵی 1936 له‌وێ له‌ سه‌ر چالاکییه‌کانی به‌رده‌وام بوو و له‌وساڵه‌دا حکوومه‌تی ئێران له‌ زه‌مانی حوکمی ڕه‌زاشا دا فه‌رمانی پێدان ده‌بێ کاره‌کانیان ڕابگرن و هه‌رێمی کوردستان به‌ جێ بهێڵن.

           ئه‌و میسیۆنه‌ هیندێک شوێنی گرینگی له‌ سه‌ر کۆمه‌ڵه‌ی ئه‌وێ و فه‌رهه‌نگی هه‌رێمه‌که‌ به‌ جێهێشت، ئه‌گه‌رچی زانیاری سه‌باره‌ت به‌ چالاکییه‌کانی ئه‌و میسیۆنه‌ زۆر به‌رته‌نگه‌. ئه‌من له‌ ساڵی 1943 دا له‌ سابڵاغ له‌ دایک بووم و ‌ و له‌وێ گه‌وره‌ بووم. ئه‌وێ میس داڵ خانمی لێ بوو که‌ ئێمه‌ ده‌مانزانی ئه‌مریکاییه‌، به‌ڵام زۆر له‌ ئێمه‌ که‌ منداڵ بووین نه‌مانده‌زانی سه‌ر به‌ میسیۆنێکی مه‌زه‌بی بووه‌، به‌ڵام زۆر له‌ خه‌ڵکی به‌ساڵداچوو له‌ سابڵاغی ئه‌وه‌یان ده‌زانی ئه‌و له‌ میسیۆنێکی ئه‌مریکایی دا کاری کردووه‌ و دوایه‌ له‌ گه‌ڵ پیاوێکی کورد ژیانی هاوسه‌ریی پێک هێناوه‌، کوڕێکی لێی بووه‌ و له‌ کاتی ته‌نگانه‌دا یارمه‌تی خه‌ڵکی مەهابادی داوه‌. کاتێک که‌ هیچ ده‌ره‌تانی خزمه‌تی پژیشکی و ده‌رمانی نه‌بوو ئه‌و تاقه‌ که‌سێک بوو که‌ په‌روه‌رده‌ی ده‌رمانیی هه‌بوو و خه‌ڵکی سابڵاغێ به‌ ڕاستی بوون و چاکه‌ی وییان زۆر له‌ چاوی دابوو به‌ شێوه‌یه‌کی ئه‌وتۆ که‌ له‌و ساڵانه‌ی دوایی دا له‌ پاش نه‌مانی شاره‌داری مەهاباد ئه‌و کۆڵانه‌ یان ئه‌و خیابانه‌ی که‌ ئه‌وی تێدا ژیاوه‌ به‌ نێوی وی کردووه‌.

               جا بۆیه‌ کاری گرینگ ئه‌وه‌یه‌‌ له‌ مێژووی ئه‌و میسیۆنه‌ وه‌کوو به‌شێک له‌ مێژووی هه‌رێمه‌که‌ بکۆڵدرێته‌وه‌، مێژووی ئه‌و به‌شه‌ی کوردستان. هه‌ر وه‌ها وه‌ک به‌شێک له‌ مێژووی کاری میسیۆنێری، پێوه‌ندی ڕۆژهه‌ڵات و ڕۆژئاوا، پێوه‌ندییه‌کانی دوو دینی سه‌ره‌کی ئیسلام و مه‌سیحییه‌ت و زۆر شتی دیکه‌ش له‌وانه‌، ئاڕشیوی ئه‌و وێنانه‌ی که‌ گرتوویانه‌ . زۆر له‌ ژماره‌کانی ئه‌و گۆواره‌ی که‌ به‌ نێوی 'کوردستان میشنێری' بڵاویان ده‌کرده‌وه‌ وێنه‌ی تێدایه‌ که‌ میسیۆنێره‌کان هه‌ڵیان گرتوون و ئه‌وانه‌ زۆر که‌لێنی مێژووی وێنه‌یی شاره‌که‌ و هه‌رێمه‌که‌ پڕ ده‌که‌نه‌وه‌.

                 جا بۆیه‌ زۆر هۆ هه‌نه‌ بۆ به‌ دوا دا چوون و لێکۆڵینه‌وه‌ی کاری ئه‌و میسیۆنێرانه‌، لایه‌نێکی ئه‌و چالاکییه‌ که‌ لێی نه‌کۆڵدراوه‌ته‌وه‌ لایه‌نی دینییه‌ واته‌ ئه‌و حه‌ولانه‌ی  ئه‌وان داویانه‌ بۆ به‌ مه‌سیحی کردنی خه‌ڵکی هه‌رێم به‌ ڕێگه‌ی وه‌رگێڕانی ئه‌ده‌بییاتی عیسایی بۆ سه‌ر زمانی کوردی. ئه‌وان نه‌ک هه‌ر چوار ئینجیله‌که‌ و کتێبی سروودی ڕووحانی و زۆر شتی دیکه‌یان وه‌رگێڕایه‌ سه‌ر زمانی کوردی، به‌ڵکوو یه‌که‌م ڕێزمانی له‌هجه‌ی موکریی کوردیشیان ئاماده‌ کرد و له‌ ساڵی 1919 له‌ نیۆیۆرک بڵاویان کرده‌وه‌ به‌ نێوی " ڕێزمانێکی پڕاتیکی زمانی کوردی" ئه‌و کتێبه‌ له‌ لایه‌ن ل. ۆ. فاسوم ڕا نووسراوه‌ که‌ که‌سایه‌تییه‌کی سه‌ره‌کی میسیۆنه‌که‌ بوو.

                 ئه‌من یه‌که‌م جار له‌ ساڵی 1972 به‌ کاری ئه‌و میسیۆنه‌ و گۆواره‌که‌یان کوردستان میشنیریم زانی کاتێک که‌ له‌ زانکۆی ئیلینۆی له‌ ئه‌مریکا ده‌ستم به‌ خوێندن کرد. که‌ چوومه‌ کتێبخانه‌ی ئه‌و زانکۆیه‌  وه‌کوو عاده‌تی هه‌میشه‌ییم که ده‌چمه‌ کتێبخانه‌یه‌ک‌ پێم خۆشه‌ بزانم له‌ سه‌ر کورد چی لێیه‌، دیتم گۆواری کوردستان میشنێرییان هه‌یه‌، زۆرم پێ سه‌یربوو ئه‌و گۆواره‌ له‌وێ ببینم، چونکوو قه‌ت هیچم سه‌باره‌ت به‌ هه‌بوونی گۆوارێکی ئه‌وتۆ نه‌بیستبوو، کاتێک ته‌ماشای گۆواره‌که‌م کرد ئه‌وه‌نده‌ی دیکه‌ش واقم وڕ ما. کتێبخانه‌ی زانکۆی ئیلینۆی ژماره‌کانی ساڵی 10 واته‌ له‌ ساڵی 1918 وه‌ تا ساڵی 1927 یان هه‌بوو. و له‌ ساڵی 1973 دا ئه‌من باسێکم له‌ سه‌ر ئه‌و میسیۆنه‌ نووسی بۆ ده‌رسی مێژوو له‌ زانکۆ و له‌وبابه‌ته‌ دا له‌ سه‌ر بنه‌مای گۆواره‌که‌ و هێندێک سه‌رچاوه‌ی دیکه‌ له‌مه‌ڕ ئه‌ده‌بییاتی لوتێری که‌ ئه‌و ده‌می ده‌ست ده‌که‌وت  ئه‌من مێژووی میسیۆنه‌که‌‌م ساخ کرده‌وه‌، به‌ڵام دوایه‌ به‌رده‌وام نه‌بووم له‌ سه‌ر لێکۆڵینه‌وه‌ی مێژووی میسیۆنه‌که‌ خۆی، ئه‌گه‌رچی ئه‌و زانیارییانه‌ی که‌ له‌ گۆواره‌که‌ ده‌ستم که‌وتبوون سه‌باره‌ت به‌ وه‌رگێڕانی ئینجیل به‌ زمانی کوردی له‌‌ تێزی دوکتورایه‌که‌م دا که‌ پاشان وه‌کوو کتێب بڵاو بووه‌وه‌، به‌کارم هێنا، بۆ وێنه‌ ئه‌و شێوه‌یه‌ی که‌ ئه‌وان بۆ نووسینی کوردی به‌کاریان هێنابوو ، ئه‌وان هێندێک ڕێفۆرمیان له‌ ڕێنووسی فارسی- عه‌ڕه‌بی دا کردبوو بۆ نووسینی کوردی. ئه‌گه‌رچی ئه‌وه‌ چه‌قی سه‌ره‌کی لێکۆڵینه‌وه‌ی تێزه‌که‌م نه‌بوو، به‌ڵام له‌و زانیارییانه‌ی زیاد دەکرد لە به‌ده‌سته‌وه‌ی ده‌دا . دوایه وابزانم‌ له‌ ساڵی1987دا بوو که‌ وتارێکی کورتم له‌ سه‌ر ئه‌و میسیۆنه‌ نووسی و به‌ زمانی سوێدی وه‌رگێڕدرا و له‌ گۆواری Svensk-Kurdisk له‌ سوێد بڵاو بووه‌وه‌.
                   دیاره‌ ئه‌من سه‌باره‌ت به‌و گۆواره‌ باسم بۆ خه‌ڵک ده‌کرد و یه‌كێک له‌وکه‌سانه‌ی که له‌ سه‌ره‌تاوه‌‌ لێکۆڵینه‌وه‌ له‌و بواره‌یدا زۆر پێ خۆش بوو حه‌سه‌ن  قازی بوو و تا ئه‌و جێگه‌یه‌ی ‌ ئه‌من وه‌بیرم دێ دواتر له‌سه‌ر هێندێک له‌ ژماره‌کانی گۆواره‌که‌‌ کاری کرد و هه‌رنه‌بێ  وتارێکی له‌وباره‌یه‌وه‌ به‌ زمانی کوردی نووسی سه‌باره‌ت به‌ مێژووی ژیانی دوکتور مسته‌فای قازی زاده‌ (شه‌وقی)، که‌ هێندێک له‌ نامه‌کانی له‌ کوردستان میشنێری دا بڵاو بوونه‌ته‌وه‌ و ئه‌و زانیارییانه‌ بۆ یه‌که‌م جار به‌ زمانی کوردی بڵاو ده‌بوونه‌وه‌ و له‌ هیچ کوێی دیکه‌ نه‌بوون و زۆربه‌یان له‌ گۆواره‌که‌دا بوون.

                 شتێکی دیکه‌ی که‌ ئه‌من کردم، هه‌ر ئه‌و ساڵه‌ی که‌ به‌ گۆواره‌که‌م زانی، له‌ ژماره‌کانی کۆتایی ساڵی 1927 دا نێونیشانی پۆستی ئاگوستا گودهارتی تێدابوو و ئه‌من وه‌بیرم هاته‌وه‌ که‌ به‌منداڵی نێوی میس گودارم وه‌به‌ر گوێیان که‌وتبوو، و له‌لای خۆم‌ گوتم ئه‌وه‌ ده‌بێ بۆخۆی بێ، بۆیه‌ ته‌ماشای ده‌فته‌ری ته‌له‌فونی فیلادێلفیام کرد و له‌وێدا ژماره‌ ته‌له‌فۆنه‌که‌یم دۆزییه‌وه‌‌ و له‌ ئیلینۆی ڕا ته‌له‌فۆنم بۆ کرد بۆ فیلادێلفیا. به‌ زمانی ئینگلیسی خۆم پێ ناساند، پێم گوت ئه‌من خه‌ڵکی سابڵاغم و ئه‌من لێره‌ خوێندکارم. تا ئه‌وه‌م گوت ئه‌و به‌ کوردی وڵامی دامه‌وه‌:

 " به‌ خێر بێی، سه‌رچاوم هاتی " You are welcome, you are most welcome. ، به‌ڕاستی ئه‌و زۆری پێ ‌سه‌یر بوو، هه‌ڵبه‌ت دیاره‌ ئه‌من زۆر زیاترم پێ سه‌یر بوو. و دوایه‌ له‌ یه‌که‌م ده‌رفه‌ت دا که‌ چه‌ند ساڵ دواتر ده‌ستم که‌وت بۆ دیتنی بچم، ئه‌و 93 بوو، چاوی نه‌ی ده‌دی، ژنێک له‌وێ بوو یارمه‌تی ده‌دا، شه‌وێ له‌ ماڵی مامه‌وه‌ و قسه‌م له‌ گه‌ڵ کرد و پرسیارم لێکرد و له‌ سه‌ر کاسێت ئاسته‌م کرد و به‌خۆشییه‌وه‌ کاسێته‌که‌ ماوه‌ و ڕه‌نگه‌ ئه‌وه‌ ته‌نیا به‌ڵگه‌یه‌کی قسه‌کردنی بێ.

               هه‌رچۆنێک بێ ئه‌وه‌ ده‌ستپێکی سه‌فه‌رێکی درێژه‌، حه‌سه‌ن ئه‌من خۆشحاڵم که‌ ئه‌تۆ درێژه‌ به‌و لێکۆڵینه‌وه‌یه‌‌ ده‌ده‌ی و ئه‌وه‌ له‌ چه‌ندین ڕووه‌وه‌ گرینگه ویارمه‌تی ده‌کا‌، به‌تایبه‌تی تیشک ده‌خاته‌ سه‌ر مێژووی موکریان، هه‌ر وه‌ها مێژووی پێوه‌ندی ڕۆژهه‌ڵات – ڕۆژئاوا و مێژووی پێوه‌ندی کوردستان – ڕۆژئاوا. بۆیه‌ ئه‌من پێم وایه‌ ئه‌وه‌ سه‌رچاوه‌یه‌کی گرینگه‌ بۆ لێکۆڵینه‌وه‌ له‌ مێژوو.   

...........................

ناساندنی ' میسیۆنی لوتێری ڕۆژ‌هەڵات ' بە کوردی

بۆ زنجیرە فیلمی بەڵگەیی ' میسیۆنی کوردستان '

ئەمیر حەسەنپوور

                 میسیۆنی لوتێرییەکان کە لە شاری سابڵاغی بوون لە ساڵی ساڵی ١٩١١ چالاکی خۆی دەست پێ کرد لە شاری سابڵاغێ . لە ساڵی ١٩٣٦ کە ئیدی حکوومەتی ڕەزا شای هێزێکی تەواوی لە کوردستانێ دا هەبوو ئەو زەمانی لە پێشدا نەیبوو ، دەوڵەتی ڕەزا شای نەیدەویست هیچ هێزێکی دەرەکی لەوێ بێ چونکە بەرنامەی ئەوەی هەبوو لە کوردستانێ عەشیرەتەکان و ئاغاوەت و ئەوانە ، هێزی ئەوانە تێک بدا، دەیەویست هێزی عەسکەری و زەبروزەنگی خۆی لە دژیان بە کار بێنێ بۆ ئەوەی کوردستانی ئارام بکاتەوە ئەوانەی وەدەر نا.

              بەڵام ئەو میسیۆنە لەگەڵ ئەوەشدا نەی توانی کارەکەی درێژە بدا بەعزە تەئسیرێکی بووە لە ژیانی خەڵکی دا و لە زمانی کوردیدا کە جێی ئەوەیە لێکۆڵینەوەی لێ بکرێ بزانین مێژووی ئەو ناوچەیە تا چ ڕادەیەک ڕوون دەکاتەوە و چۆن پێوەندی کوردستان و ئی ووڵاتە ڕۆژئاواییەکان  دیاری دەکا و مەسەلەی زمانی کوردی، هەر وەک گوتم ئەوانە ئەدەبییاتی ئینجیل یان وەردەگێڕا سەر کوردی، کلیسایان هەبوو لە شاری سابڵاغێ، نەخۆشخانەیان هەبوو لەگەڵ خەڵکی شار و دەوروبەری پێوەندییەکی یەکجار زۆریان هەبوو . ئەوانە ژن بوون لە ووڵاتی ڕۆژئاوایی هاتبوون پیاو ، ژن لە نێو خەڵک دا دەژیان  پێوەندییان هەبوو لەگەڵ خەڵک و ئومێدیان ئەوە بوو کە بتوانن خەڵکی کوردستانێ بکەنە مەسیحی ، بۆیە منداڵی بێ دایکوباب ئەوانەیان پەیدا دەکرد و وەریان دەگرتن و کلاسیان بۆ دادەنان و فێری خوێندنەوە و نووسینیان دەکردن و دەچوونە دێهاتی دەوروبەری شاری سابڵاغێ، دێیەکی خوارووی شاری سابڵاغێ خەڵکی گولی زۆر لێ بوو ، دەچوون یارمەتی ئەوانەیان دەدا کە ئەو گولانە موعالەجە بکەن خولاسە هاتوچۆی دێهاتیشیان دەکرد هەر ئەوە نەبوو لە نێو شاری دا بن.

         لە ئەمریکایەش ئەوانە گۆوارێکیان هەبوو کە مانگێ جارێک بڵاو دەبووەوە، ئەو گۆوارە ١٩١٠ دەستی پێ کرد سالێک پێش ئەوەی بچنە سابڵاغێ. گۆوارەکە پڕە لە زانیاری سەبارەت بە چالاکییەکانی خۆیان لە ناوچە دا، خەڵک لە موکریاندا چۆن دەژین؟ وێنەی شاری زۆر تێدایە ، وێنەی خەڵکەکەی تێدایە، حەموو ساڵێ چەند نامەیان دەنووسی بۆ ناوەندەکەیان لە ئەمریکا. ئەو نامانە لە گۆوارەکەیدا بڵاو بوونەوە. زانیاری زۆر گرینگی تێدایە کە یارمەتی دەدا بۆ ئەوەی کە مێژووی ئەو ناوچەیە کەمێک زۆرتر ڕوون بکرێتەوە. ئەو بە تایبەتی بۆیە گرینگە چونکە لەو ناوچەیە دا گۆوار و ڕۆژنامە و نووسین و چاپکردنی کتێب و ئەوانە نەبوو لەبەر ئەوە مێژووی ئەو ناوچەیە زۆرتر لە بیری خەڵکی دا بوو، بیری خەڵکیش خەڵک کە دەمرن هەرچی خەڵکەکە لە فکریان دایە لەگەڵ خەڵکەکە، لەگەڵ وان دەڕوا دەچێتە ژێر خاک. مێژووی ئەو ناوچەیە کە مێژوویەکی زۆر گرینگە پڕە لە شەڕ و قەتڵ و کوشتار و بێجگەلەوە لە پێشکەوت، کاری زۆر گرینگیش کراوە لە ناوچە دا ئەوانە وەک بەڵگە نەماون بەڵام  لەو گۆوارە دا ئەگەر چاوی لێ بکەی زۆر شتی تێدایە کە ئەگەر بەشێوەیەکی باش کەلکیان لێ وەربگیرێ بۆ ڕوون کردنەوەی مێژووی ئەو ناوچەیە زۆر گرینگە.

       لە بابەت ئەوەی کە ئەو میسیۆنە بۆچی هاتە شاری سابڵاغێ دەبێ بڵێم کە لە زۆر زووەوە، چەند سەدە لە پێشدا مەسیحییەکانی ئوڕووپا بە تایبەتی واتیکان ، کاتۆلیکەکان ئەوانە زۆر بۆیان گرینگ بوو کە بێنە ئەو ناوچەیە هەر کوردستانیش نا ، تەواوی ناوچەی باکووری ئەفریقا و بە تایبەتی ئەوەیکە ئێستا پێی دەڵێن ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئاناتۆڵی ڕۆژهەڵات کە دەبێتە کوردستان و هەرمەنستان و لە ناو ئاسۆرییەکان دا، ئەوانەیان زۆر بۆ گرینگ بوو. جا دەکرێ بڵێین بۆخۆیان مەبەستی خۆیان زۆر بە ڕاشکاوی باس کردووە، دەڵێن ئێمە دەمانەوێ بچین ئەو خەڵکەی بکەینە مەسیحی  وشارستانەتی بەرینە نێویان Christianizing و civilizing . بەرنامەیان ئەوە بووە بەڵام ئەو میسیۆنانە، هەر میسیۆنێکی، هەر  فیرقەیەکی  مەسیحی کە ویستبای دەهات لەو ناوچە دا چالاکی دەکرد، لە نێو خۆیاندا ڕقەبەری زۆر هەبوو ئاکامەکەشی زۆر باش نەبوو ، بۆ وێنە ئەوانە؛ لێکۆڵینەوەیەک هەیە جان جۆزف کردوویە کە بۆ خۆی ئاسووری یە نزیک سی ساڵ لەوەی پێش لە ئەمریکایە بڵاو بووەوە سەبارەت بە کاری ئەو میسیۆنانە لە نێو ئاسوورییەکانی کوردستانێ دا. کورتەی ئەو لێکۆڵینەوە ئەوەیە کە ئاسۆری و کورد نێوانیان زۆر باش بوو پێش ئەوەی ئەو میسیۆنێرانە بێن دوای ئەوەیکە ئەوانە هاتن نێوانی نێو ئاسۆرییەکان و کوردەکانیشیان تێک دا. میسیۆنەکان بۆ خۆشیان پێیان زانی کە ئەو کارەی دەکەن، شەڕ و ناکۆکی لە ناو خەڵکی زۆرتر بووە لەوەتا لەوێ چالاکیان هەیە. لە ساڵی ١٩١٠ کۆنفڕانسێکیان بوو دنیایان لە نێو خۆیاندا دابەش کرد. ئەو بەشەی کوردستانیان دا بە لوتێرییەکان ، جا بۆیە ئەوانیش فەوری ساڵێک دوایە هاتنە ناوچەی موکریان.

              ناوچەی موکریانیشیان بۆیە پێ باش بوو چونکە موکریان ئەو دەمی ناوچەیەکی گرینگ بوو نزیک بوو لە سنوورەکانی ڕووسییە، لە سەر سنووری دەوڵەتی عوسمانی بوو ، ئەو ناوچەیە ئاسۆری تێدا بوو، هەرمەنی تێدا بوو ئەوانەش بۆ ئەوان زۆر گرینگ بوو . تیجاڕەتێکی زۆر بوو لە نێو شاری ، هاتوچۆ بەینی تاجرەکانی سابڵاغ و ڕووسییە هەبوو، پێوەندی نێوان ئەو ناوچەیە و ڕووسییە یەکجار زۆر بوو. هاتن ئیتر لەوێ دامەزران و زۆر ئومێدیان ئەوە بوو بتوانن خەڵکێکی زۆر وەرگێڕنە سەر مەسیحییەت بەڵام ئەو ماوەیەی کە لەوێ تێکۆشانیان بوو  زۆر سەرنەکەوتن لەوەیدا کە خەڵکەکە بکەنە مەسیحی . ئەو چالاکیانەی کە بوویان دەکرێ بڵێین تائێستاش تا ڕادەیەک تەئسیری ماوە ئەوە بوو کە ئینجیلەکانیان وەرگێڕا سەر کوردیی موکری ، بڕێک کتێبی دۆعا و ئەوانەشیان کردە کوردیی موکری لە کلیسا و لە سێرویسە مەزەبییەکانیاندا سروودی کوردییان دەخوێندەوە و گۆرانی مەسیحییان بە کوردی دەخوێندەوە ، منداڵی بێ دایکوبابیان فێری خوێندن دەکرد، نەخۆشخانەیان هەبوو لە شاری سابڵاغێ لە دێهاتی دوور و نزیک نەخۆش دەهات بۆ  لایان ، بۆ خەڵکی شاری دەورێکی زۆر گرینگیان گێڕا. بەو بەرنامەی کە هەیان بوو  و بۆخۆیان پێیان وابوو دەتوانن خەڵکەکە بەرەو مەسیحیەت بەرن، دوای دە ساڵێکی دەکرێ بڵێین کە چالاکیان دەکرد ئەگەر چاو لەو گۆوارانە بکەین  کە باسی چالاکی خۆیان دەکا دەردەکەوێ کە زۆر سەرنەکەوتوون. بیست ساڵ  دوایە چاو لێ بکەی هەر وایە، کەسێکی وایان بۆ وەرنەگێڕدراوەتە سەر مەسیحییەت ئەگەرچی، لە ناو شار دا هەبوون چەند کەسێک کە یارمەتییان دان بۆ تەرجومە کردنی ئەو نووسراوانە و پێم وایە بە لانی کەمەوە دوو دانەیان باس دەکەن کە ئەوانە بوونەتە مەسیحی ، بەڵام زیاتر لەوەیان بۆ نەکراوە خەڵکەکە نەبوون بە مەسیحی گەرچی خەڵکەکە زۆریان پێ خۆش بوو کە ئەوانە لە شاری دان چونکە بە تایبەتی نەخۆشخانەیەکی کە دایان نابوو یەکجار گرینگ بوو  بۆ خەڵکەکەی. چون هیچ شتێکی دی نەبوو غەیری ئەو نەخۆشخانەیە .  

                  ئەوەی کە لە گۆوارەکەیان دا هەیە وێنەی تێدایە ، وێنەی ئاوای کە لە هیچ جێیەکی دی دا نییە. ئەو زانیارییەی کە بڵاویان کردووەتەوە سەبارەت بە  چالاکی خۆیان بەشێکی زۆری باری سیاسی و ئابووری و کولتووری خەڵکەکەشی تێدایە، ئەو کاتی کە تەجرەبەی خۆیان لێک دەدەنەوە دەڵێن کە پێیان ناخۆشە کە خەڵک لە دینی خۆیان لا نادەن و نابنە مەسیحی جار جارە زۆر تووڕە دەبن و قسەی زۆر ناخۆش دەکەن سەبارەت بە ئیسلام. ئیسلامی وەک دینێکی زۆر دواکەوتوو، پڕ لە خوڕافات باس دەکەن و پێیان وایە کە ئیسلامە ناهێڵێ خەڵکەکە لە دین وەرگەڕێ . بەڵام جار جارە لە خەڵکەکەش تووڕە دەبن، پێیان وایە و دەڵێن خەڵکەکە بۆچی وەدوای دینێکی ئاوا کەوتوون کە بە بڕوای وان دینێکی زۆر دواکەوتوو و پڕ لە خورافاتە و دژی شارستانییەتە. زۆر جاران ئاوای باس دەکەن. تەنانەت لە گۆوارەکەشیان لە ' کوردستان میشنێری '  لە سەرەوەی لاپەڕەی ئەوەڵ خاجێکی مەسیحی تێدایە و هەڵۆیەکی تێدایە کە هێرش دەباتە سەر ئیسلام دەیەوێ بە چنگی ئیسلامی بگرێ و فڕێی بدا. ئەوە لە زۆربەی ژمارەکانی ئێمە دیومانە تا ئێستا لە ساڵی ئەوەڵەوە تا ساڵی ١٩٢٨ ئەوەی تێدایە یانی بۆچوونێکی ئاوایان هەبووە بە نیسبەت خەڵکی سابڵاغێ .

              جا هەر وەک گوتم ئەو گۆوارانە سەرچاوەیەکی گرینگن بۆ مێژووی ناوچە بەڵام  سەرچاوەیەکی گرینگیشە بۆ مێژووی پێوەندی نێوان کورد و ووڵاتانی ڕۆژئاوا، مێژووی پێوەندی نێوان مەسیحییەت و ئیسلام ، مێژووی پێوەندی کوردان و دەوڵەتی ئێران چون ئەوانەش زۆر لەوێدا باس دەکرێن . زۆر بابەتی دیشی تێدایە جاروبار باسی وەزعی ژنی کوردی تێدایە بۆ وێنە ، بەعزە زانیارییەکی تێدا سەبارەت بە ژنی کورد کە ئەوانەش گرینگن . باسی زمانی کوردی تێدایە ، وەزعی شت بڵاو کردنەوە ، بوون یان نەبوونی نووسین بە زمانی کوردی ئەوانەی تێدایە. جارو بار کە شتەکانیان دەخوێنییەوە وا دەردەکەوێ  کە زمانی کوردی قەت نەنووسراوەتەوە و ئەوان بۆ هەوەڵ جار دەیهێننە سەر نووسین. کە دیارە ئەوانە دروست نین پێش ئەوانیش ، چەند ساڵێک پێش ئەوەی ئەوان بێنە سابڵاغێ  لە ڕاستیدا میسیۆنێکی دیکەی ئەڵمانی ئی لوتێریرکان هاتبووە شاری سابڵاغێ پێم وایە ساڵی ١٩٠٥ ئەوانە ماوەیەک لەوێ مانەوە دوایە ڕۆیشتن لە ناوچە.

             سابڵاغ کلیسای هەبوو پێش ئەوەی ئەوانە بێن چونکە سابڵاغ نزیکە دووسەد ماڵی مەسیحی هەرمەنی و هەر ئەوەندەش ماڵی مەسیحی ئاسۆری هەبوو . پێش  ئەوەی ئەوانە بێن . ئەوانەش خۆیان کلیسایان هەبوو ، لە شاری سابڵاغێ کلیسایەک هەبوو . ئەو کلیسایە لە شەڕی جیهانی ئەوەڵ کە ١٩١٤  دەستی پێ کرد تا ساڵی ١٩١٨ بەردەوام بوو لەوێدا ئەو کلیسایە ڕووخا و ئیدی  دوایە کلیسا نەما. شتێکی زۆر گرینگ لەو گۆوارە دا ساڵی ١٩١٨  فاسوم نووسیویە باسی کوشتاری شاری سابڵاغی دەکا . ئەمن بە منداڵی کە گەورە دەبووم  هەمیشە گەورەکان ئەگەر ویستبایان منداڵان بترسێنن  دەیانگوت عرووس هات ، زۆر دەترساین ئێمە ، هەمیشە باسی عرووسی ئەوەڵ دەکرا، عرووسی ئەوەڵ مەبەست لەو کوشتارە بوو کە ڕووسەکان کردیان لە ئاخری ١٩١٥ و ئەوەڵەکانی ١٩١٦  لە سابڵاغێ و چەند گوندێکی دەورو بەری سابڵاغێ کوشتارێکی یەکجار زۆریان کرد و خەڵکی سابڵاغی هەمیشە ئەوەیان لە بیر بووە. تەنیا نووسراوەیەکی کە بە زمانی ئینگلیسی  سەبارەت بەو کوشتارەی هەیە لەو گۆواری کوردستان میشنێری دایە کە  فاسوم نووسیوێتی و لەگەڵ ئەوەشدا  نووسراوەیەکی زۆر درێژ نییە زانیاری گرینگی تێدایە بۆ وێنە باسی ئەوە دەکا کە  چۆن ئەوانە خەڵکی شاریان کوشت و لە  سەرمای زستانێ دا چ وەزعێک بوو لە شاری دا. ئەوانەی هەر کەسێکی زانیبایان کوردە لە ڕووی جلوبەرگی ڕا دەیانزانی دەیانکوشت . باسی وەی دەکا جەیشی ڕووسییە نزیکەی ٤٠٠ ژنی کوردیان  لەگەڵ خۆیان برد. هەر وەک گوتم تەنیا شتێکە بە زمانی ئینگلیسی سەبارەت بەو کوشتارە نووسراوە،

            بە کورتی ئەو گۆوارەی ' کوردستان میشنێری '  کانگایەکی گرینگی زانیارییە سەبارەت بە مێژووی ناوچە. ئەو گۆواری کوردستان میشنێری من کە پێم وابوو زۆر شت دەزانم سەبارەت بە وەیکە ڕۆژئاواییەکان چییان نووسیوە سەبارەت بە کوردستانێ پێم وا بوو کەم شت هەیە کە نەم دیبێ ، لە بیبلیوگڕافی و جێی ئاوا دا نەمدیتبێ ، خودی چاپەمەنییەکانم نە دیبێ. بەڵام ئەوەم کە دی بە ڕاستی پێم سەیر بوو. ساڵی ١٩٧٣ کە چوومە زانکۆی ئیلینۆی کتێبخانەیەکی گەورەی هەبوو زانکۆ، ئەو زەمانی دەیانگوت  ٤ میلیۆن کتێبی هەیە و ٩٠ هەزار گۆوار و ڕۆژنامە لە کۆنەوە بە حەموو زمانێک. ئەوەی  کە تێدا بوو ئەمن  هەر باوەڕم نەدەکرد کە شتێکی ئاوا هەبێ زوو دەمەویست هەر فەوری بچمە نێو کتێبخانەکەی، کارتەکانم کە چاو لێ کرد لە سەر وێ دیتم ئەوەڵ  جار فەوری چووم کە گۆوارەکەی ببینم  کە کردمەوە بە ڕاستی زۆرم پێ سەیر بوو ، حەموانم هەر بە پەلە چاو لێ کرد، وێنەکانم کە دەدی ئیدی لە خۆشیان شاگەشکە دەبووم چون  پێش ئەوەی من بچمە ئەمریکایە بۆ ماوەی دوو ساڵان  لە شاری سابڵاغێ  وێنەم هەڵدەگرت، سڵایدم هەڵدەگرت لە  خانووبەرە کۆنەکان، لە خودی شاری سابڵاغێ چون هەر زووتر دەستم پێ کرد بوو پڕۆژەیەکی لێکۆڵینەوە سەبارەت بە مێژووی کۆمەڵایەتی و ئابووری موکریانم دەست پێ کرد بوو کە دیارە شاری سابڵاغ بەشێکی موهیمی بوو. کە ئەوەم دی ئیدی لە خۆشیان شا گەشکە بووم ، ئەو شتەی کە دەمەویست وێنەی کۆنی شار ببینم و ئەو حەمووە زانیارییە زۆرم پێ خۆش بوو. پێم وایە باسی ئەوەم کرد کە هەر ئەو دەمی لە شومارەکانی ئاخری کە کتێبخانە هەیبوو نێوی میس ئاگووستا گودهارتی تێدا بوو کە ئادرێسی وی تێدا بوو کە لە شاری فیلادێلفیایە. تەلەفۆنم کرد لە تەلەفۆن دیرێکتری پرسیم گوتم ئاگووستا گوودهارت هەیە لەوێ ئەوان گوتیان هەیە شمارەکەیان دامێ و تەلەفوونم لێ کرد و ئیدی خۆم ناساند و گوتم ئەمن خوێندکارێکم تازە هاتووم لە کوردستانێ ، خەڵکی شاری سابڵاغیم ، ئیدی ئەویش  زوو بە کوردی دەستی پێ کرد و بە خێرهاتنی کردم و چەند ساڵ دوایەش پێم وایە ساڵی ١٩٧٧ بوو  چووم بۆ دیتنی لەوێ ئیتر  قسەم لەگەڵ کرد ٩٣ ساڵ بوو ، ژنێک دەهات یارمەتی دەدا، شەوێ ئەمن درەنگ گەیشتمێ نزیک سەعات ١٠ی دەبوو، چاوەڕوانی من بوو کە گەیشتمێ هەر ئەوەندە فرسەت دەبوو ئیدی نزیکەی سەعاتێکی پێکەوە قسەمان کرد و قسەکانم لە سەر شریتی  تۆمار کرد و ڕۆژی دوایەش کە هەستاین ئەمن لێم پرسی چاپەمەنی و شتی وات هەیە دەیگوت زۆرم هەبووە بەڵام لە ساڵانی ڕابردوو دا  داومە بە خەڵکی هیچی لە لای خۆی نەمابوو. ئەو دەمیش هەر بڕێک قسەم کرد و دوایە ئیدی ئەمن ڕۆیشتم و پێم وابوو دیسان دێمەوە بیبینم ئەمما ئیتر وەدوای نەکەوتم و دوایە ئیتر ئەو مرد. کە قسەی دەکرد شەوێ و قسەکانی تەواو بوو و هەستا بڕوا بنوێ دەنگی دەزگای موسەجەلەکە کە هات پێم وایە چاوەڕوانی ئەوەی نەبوو کە قسەکانیم تۆمار کرد بێ . پێم گوت ئەوە قسەکانم تۆمار کرد بوو پێم وایە بڕێک پێی سەیر بوو یا پێی خۆش نەبوو ، بەڵام نەیگوت ئیتر وا مەکە یا شریتەکەی لێ وەرنەگرتمەوە. ئەوە دیارە تەنیا تۆمارکردنێکی دەنگەکەیەتی کە ماوە. ئەو پرسیارانەی ئەو زەمان ئەمن لێم دەکرد هەر مێژووی میسیۆنەکەم زۆر بۆ موهیم نەبوو ، ئەو دەمی تازە لە ووڵات ڕا هاتبووم و پڕۆژەکەم هەر ئەوە بوو وەختێکی زۆر تەرخان بکەم بۆ ئەوەی  لەسە مێژووی کۆمەڵایەتی و ئابووری موکریانێ زانیاری تازە پەیدا بکەم و  درێژە بدەم بەو لێکۆڵینەوەیە زۆرتری ئەو پرسیارانەی لێم کردووە سەبارەت بەوەیە. بەڵام دیارە زۆر شتی تریشی تێدایە، هەر لەوێدا بەعزە زانیارییەک سەبارەت بە خودی میسیۆنەکەشی تێدایە، یا بۆخۆی چی کردووە ئەوانەی حەموو تێدایە. شتێکی کە ئەلعان وەبیرم هاتەوە ئەو دەمی کە تەلەفوونم لێ کرد هەر زۆر زوو دەستی پێ کرد نێوی زۆر خانمی سابڵاغی دەهێنا کە زۆرتری  لە بنەماڵەی قازی بوون. هەر دەیگوت فڵانە خانم چۆنە. ئەمن دەمگوت ئەمن ئەوانە نازانم ، ئەوانە زەمانی تۆ هەبوون، ئەمن بەعزێک نێوی وانەم بیستووە بەڵام  پێم وا نییە ئەوانە هیچیان ما بن .  دیار بوو دوای ئەو حەمووە ساڵانە هێشتا بیری زۆر باش کاری دەکرد، زۆر شتی لە بیر بوو ، بە تایبەتی ئەو  خەڵکەی کە لە نزیکەوە دەیناسین و زانیاری هەبوو سەبارەت بە وانە  کە لە نێو ئەوانە دا زۆرتر باسی خانەوادەی قازی دەکرد. ئیتر ئەوە شریتەکەی ماوە و دەبێ شریتەکەی بخرێتە سەر نووسین و لەگەڵ ئەو زانیارییەی دیکە هەیە لە گۆوارەکە دا  کەلکی لێ وەربگیرێ بۆ لێکۆڵینەوە و ساخکردنەوەی مێژووی ناوچە.

حەسەن قازی: بۆچی پسانێک هەیە لە سەر مێژووی ناوچەی موکریان دا کە نووسراوە،  زۆر کەم باسی ئەو میسیۆنە کراوە سەبەب چییە؟

ئەمیر حەسەنپوور: پێم وایە چەند شت هەیە، دیارە خۆ  کە ڕەزا شا هاتە سەر کار ئازادیی ئەوە نەبوو لێکۆڵینەوە بکرێ سەبارەت بە ناوچە. ئەمن کە بۆ خۆم حەولم دا ساڵی ١٩٦٣ دەستم پێ کرد، بە ڕاستی زۆر زەحمەت بوو لێکۆڵینەوەی مەیدانی ئی مێژووی موکریان. ئەمن هەر چۆنێکی بێ دەستم پێ کرد ، لە بابم یارمەتیم وەردەگرت کە خەڵکی زۆرتر دەناسی ئەمن ئینسانێکی گەنج  بوم زۆر پیرە پیاوی سابڵاغێ پێم وایە ئەو دەمی کە دەسەڵاتی دەوڵەت و ساواک و ئەوە هەبوو زۆر بۆیان هاسان نەبوو لەگەڵ من قسان بکەن سەبارەت بەو ڕابردوویەی  کە زۆریش دوور نەبوو. یەکێک ئەوەیە کە ئازادی ئەوەی نەبوو خەڵکی ناوچە لە مێژووی خۆیان بکۆڵنەوە، لێکۆڵینەوەیان هەبێ و بڵاوی بکەنەوە. هەرچی لەبیریان دا ما بوو ئەوە بوو هەر کەسەی بۆ خۆی یان لە ناو ئەو خەڵکەی کە باوەریان بە یەکتر هەبوو ، لە یەکتر نە دەترسان. ئەوە یەک شتە، یەکی دیش ئەوەیە  بە داخەوە ئەو گۆوارە لە خودی ئەمریکایە حەمووی نەماوە. لە ئەمریکایە کە کتێبخانە زۆر گرینگە و زۆریان بایەخ دەدا بەوەی کە ئەو شتانە ڕاگرن ، خودی میسۆنەکە، ئەمن چوومە ئەو میسیۆنە هێشتا هەیە لە ئەمریکایە ، لە خودی میسیۆنەکەیدا کە بڕێک ئاڕشیویشیان هەیە ، شتی ڕابردوویان ڕاگرتووە و بەعزە شتێکی ئەو میسیۆنەی ماوە خۆشیان بە ئەندازەی زانکۆی ئێلێنۆی گۆوارەکەیان نییە.  ١٠ – ١٥ ژمارەیان زیاتر نییە بە ڕاستی لەوێ دا. لە دوو جێگای دی هەیە، یەکیان کتێبخانەی زانکۆیەکە لە  کانادا ئەوانیش نزیکەی دە ساڵێکیان هەیە ، زۆرتریان ئەو دە ساڵانەن کە لە ئیلینۆی هەیە. شومارەکانی پێش لە ١٩١٨ کەمێکی لە کالیجێکی لوتێرییەکان لە  نزیک شیکاگۆیە هەیە کە ئەمن  ڕۆژێکیش چوومە وێش و ئەوەندەی فورسەت بوو ئەوانەم فۆتۆکۆپی کرد ئیتر نەماوە. ئەوە بەو مانایەیە کەسێکی لە ئەمریکایەش با ، یا فەڕز کە مینۆرسکی مێژوویەکی زۆر گرینگی سابڵاغێ دەکرێ بڵێین هەوەل مێژووی سابڵاغێ مینۆرسکی نووسیویە کە لەEncyclopedia of Islam   بڵاو کراوەتەوە. نزیکەی ٤ لاپەڕەی ئەو ئینساکلۆپێدیایە یە کە ئەگەر  وەریگێرییە سەر کوردی و بڵاوی بکەیەوە بۆ خۆی دەبێتە بیست سی لاپەرە. تەنانەت مینۆرسکیش نەیزانیوە کە  ' کوردستان میشنێری '  هەیە  یان ئەگەر زانیوێتی  دە  کاری نەهێناوە. ئەمن پێم وایە نەیزانیوە، ئەگەر زانیبای شتێکی وا هەیە بە بێ هیچ شک باسی دەکرد دەیگوت شتێکی وا هەیە. لە هیچ جێیەکی دیش دا ئەمن هەرچی بیبلیۆگڕافی سەبارەت بە کوردستان کۆن و تازە هەرچی چاوم لێ کردووە هیچیان ' کوردستان میشنێری' یان تێدا نییە ، کە وا بێ شتێکی ئاوا گرینگ لە باری مێژووی کوردستانەوە ئەوەڵەن بە تەواوی نەماوە، لە ووڵاتێکی وەکوو ئەمریکا کە شەڕێکی ئاواشی تێدا نەبووە، ئەسڵەن شەڕی لێ نەبووە ئەو زەمانی کە ئەو گۆوارە بڵاو بووەتەوە وەک ئوڕووپایەش نییە بڵێی لە شەڕی جیهانی ئەوەڵ و دووەم دا زۆر شت وێران بوو لە ئوڕووپایە. لە ئەمریکایە لەو زەمانی دا کە ئەو گۆوارە بڵاو بووەتەوە هیچ شەڕێکی ناوخۆیی وا نەبووە یان شەڕی دەرەکی نەبووە لەوێش ئەو گۆوارە تەواوی وەدەست ناکەوێ پێم وایە ئەوە هۆیەکانیتی بۆچی کەس نەیزانیوە شتێکی ئاوا هەیە.

        بەڵام ئێستا کە شتێکی ئاوا هەیە هێشتا لێکۆڵینەوە سەبارەت بە مێژووی کوردستانێ زۆر کەم دەکرێ، لەو ساڵانی ڕابردوو، بیست ساڵی ڕابردوو، زۆرتر کراوە چەندین کتێب نووسراوە لە کوردستانی ڕۆژهەڵات سەبارەت بە مێژووی موکریان دیارە ئەوانیش دیارە ئەوەیان لە بەر دەست دا نەبووە. ئەگەر لە بەر دەستیشان دا بووبایە موشکیلەی زمان هەیە کە زۆرتریان زمانی ئینگلیسی نازانن بەڵام، ئێستا ئەمن  بە هاندانی تۆ  کاک حەسەن ئەوانەم کە فۆتۆکۆپی کرد بوو ئەوە سکان کراوە ئیتر لە بەر دەست خۆت دایە، ئەگەر کەسێکی دیش بییەوێ لەو مێژوویەی بکۆڵێتەوە دەکرێ بیاندەینێ بۆ ئەوەی یارمەتی بدا بە مێژوونووسان و لێکۆلەرەوە حەول بدەن ئەو مێژووەی باشتر و زیاتر لەوەی کە ' کوردستان میشنێری ' بۆ خۆی تۆماری کردووە، دیارە ئێمە دەبێ لەویش تێ پەڕێین دەبێ ئەوانە زۆرتر لێکۆڵینەوەی لە سەر بکرێ،

         ئەو مەسەلەی دەکار هێنانی ئەو سەرچاوەیە بۆ لێکۆڵینەوەی مێژووی موکریان چەند کێشەیەکی مێژوو نووسینی دێنێتە گۆرێ. یەکیان ئەوەیە دیارە هەر سەرچاوەیەک دەبێ، پێویستە بە شێوەیەکی ڕەخنەگرانە چاوی لێ بکەین. هەر سەرچاوەیەک لە بار و دۆخێکی مێژوویی دا پێک هاتووە و پەیدا بووە ئەگەر ئەو بارو دۆخەمان لە بەر چاو نەبێ نازانین ئەوە بۆچی مێژووی کوردستانی ئاوا تۆمار کردووە، جا ئەوە بەو مەعنایەیە کە دەبێ بزانین ئەو میسیۆنە بۆچی هاتووەتە ئەوێ مەبەستی چ بووە، ئەوانەمان ئەگەر لە بەر چاو بێ بەعزە شتێک ڕوونتر دەبێ. بۆ وێنە لە ساڵانی ڕابردوو دا، لە دە پازدە ساڵی ڕابردوو دا، مێژوو نووسینی میسیۆنەکان پێشکەوتی زۆر بووە. ئەمن ماوەیەک لەوە پێش چووم لە کتێبخانە چاوم لێ کرد بزانم شتی تازە چ هەیە سەبارەت بە مێژوو نووسینی میسیۆنەکان بە نیسبەتی ئەو ساڵەی کە من ئەو مەقالەم نووسی بۆ دەرسێکم . ئەمن ئەو مەقالەیەشم تازە دیتەوە ، لە نێو شتەکانم دا ئەوەم ڕاگرتووە. کە بە پەلە چاوێکم پێدا خشاند دوایەش ئەو شتەی کە تازە نووسرابوو، دوو کتێبم چاو لێ کرد بە دیقەتێکی زۆرتر یەکیان کتێبێکە بە ناوی  Artillery of Heaven  یانی  ' تۆپخانەی بەهەشتێ' ، یەکیان Altruism and Imperialism یانی  ' خێرخوازی و ئەمپریالیزم ' . هەر دووکیان باسی مێژووی میسیۆنەکان دەکەن بەعزە میسیۆنێک لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست یەکیان نووسراوەیەکی تێدایە سەبارەت بە مێژووی میسیۆنەکان لە کوردستانی عوسمانی . باسەکان ئەوەن پێوەندی نێوان میسیۆنەکان و کۆلۆنیالیزم یانی ووڵاتە ڕۆژئاواییەکان کە زۆر ناوچەی ئاسیا و ئەفریقایان داگیر کرد بوو زۆر کەس لەوانەی مێژووی میسیۆنەکانیان نووسیوە دەڵێن پێوەندی هەیە بەڵام، ئەمن لەو نووسراوەی خۆمدا وام داناوە میسیۆنەکان حەموو ئەو پێوەندییەیان هەبووە  لەگەڵ ئەمپریالیزم مونتەها ئەو زەمانی ئەمن  بۆ خۆم بە خوێندنەوەی گۆوارەکەی دەمزانی ئەو پێوەندییە بڕێک لەوەی ئاڵۆزترە کە هەر وا بلێی ئەوانە لە خزمەت ئەمپریالیزم دا بوون. یەک شت کە دەبێ لە بیرمان بێ ئەوەیە کە ئەو میسیۆنانە وا نەبوون کە میسیۆنێک دروست دەبوو ئەوانە بچن لە دەوڵەتی ئەمریکایە یان ئەگەر ئەڵمانی بوون بچنە  وەزاڕەتی دەرەوەی ئەڵمان یا ئەمریکا ، یا سوێد بڵێن ئەوە ئێمە دەچین میسیۆنی دادەنێین لەوێ دەمانەوێ لە خزمەت تۆ دا بین، لە خزمەتی دەوڵەتی خۆماندا بین. مومکینە وایان نەکرد بێ شایەدیش وایان کرد بێ بەڵام یەک شتیان کردووە ئەوانە پێویستیان بوو کە سەفاڕەتخانەکانی خۆیان لەو ووڵاتانە ئاگایان لێ بێ کە ئەوان دەچنە ئەو ووڵاتانە کە ئەگەر کێشەیەکیان بۆ هاتە پێش  چ لە گەڵ دەوڵەتەکان، چ لەگەڵ خەڵکی ئەوانە ئاگایان لێ بێ و یارمەتییان بدەن. بە بێ هیچ شک ئەوەیان کردووە.

             جا لەو مێژووانەی دا کە تازە نووسراون باسی وەی کراوە کە ئەو پێوەندییە هەمیشە پێوەندییەکی دۆستانە نەبووە لە بەینی میسیۆنەکان و دەوڵەت . بۆ وێنە لە مێژووی میسیۆنەکانی ئینگلیسی و دەوڵەتی ئینگلیستان دا باسی ئەوەیان کردووە دەڵێن جار جارە دەوڵەتی ئینگلیستان زۆر تووڕە بووە لەو میسیۆنانە. دەڵێن ئەوانە دەچن لەگەڵ خەڵکی ئەو ووڵاتانە باسی شتی وا دەکەن کە ئێمە تووشی کێشە دەکەن . جاری وا بووە پێوەندییان زۆر ناخۆش بووە . جاری واش هەبووە، میسیۆنێرەکان ئینسان بوون ئیدی وەک حەموو ئینسانێک ، ئینسانی تێگەیشتوویان تێدا بووە ، ئەو وەزعەی خەڵکیان دەدی لە وەزعێکی ناخۆش دان، ژیانێکی ناخۆشیان هەیە ، زوڵمیان لێ دەکرێ، لایەنی خەڵکیان دەگرت.

             نموونەیەکی زۆر ئاشکرای وەی هەر لە نزیک شاری سابڵاغی، لە  تەورێزێ میسیۆنێرێکی مەسیحی بوو ئی ئەمریکایی سەر بە پڕێسبێتاریەنەکان لە تەورێزێ بوون ئەوانە لە زەمانی شۆڕشی مەشڕوتییەت دا
١٩١١ -١٩٠٦ بە ئەندازەیەک شۆڕشی مەشڕووتییەت،

حەسەن قازی: باسکرویل

ئەمیر حەسەنپوور: بەڵێ هاوارد باسکرویل بە ئەندازەیەک بۆی موهیم بوو کە خەڵک ئاوا قیامیان  کردووە ، ئازادیان دەوێ ، دێمۆکڕاسییان دەوێ چوو لەگەڵیان کەوت ساڵی  ١٩٠٩ کە دەوڵەتی شا و ڕوسەکان کە هێزی قەزاق یان هەبوو لە تەورێز و لە تارانێ شۆڕشی مەشرووتەیان سەرکوت کرد، شاری تەورێزیان گەمارۆ دا ئەو لە شاری تەورێزێ چەکی هەڵگرت لە دژی دەوڵەتی ئێران و ڕووس . وای لێ هات کە میسیۆن پێی گوت ئەتۆ حەقت نییە ئەو کارەی بکەی ئێمە میوانی شای ئێرانێین ئێمە نەهاتووین لێرە کاری سیاسی بکەین، ئەتۆ یا دەبێ دەست هەڵگری یا وەدەرت دەنێین لە میسیۆنێ. دەستی هەڵنەگرت . لە کتێبخانەی میسیۆن لە تەورێزێ ئیسیکلۆپێدییایەک هەبوو کە لەو زانیارییەی ئینسیکلۆپێدیایێ کەڵکی وەرگرت بۆمبی دروست کرد بۆ شۆڕشگێڕانی مەشڕووتە ، ئاخرەکەشی بۆخۆشی هەر لەو ساڵی ١٩٠٩ دا لە شەڕێکی دا لە تەورێزێ کووژرا. و ئێستاش قەبرەکەی ماوە خەڵکی ئێرانێ هەمیشە ئیحتیرامێکی زۆریان بۆ دا دەنا  لە ساڵڕۆژی مردنی دا بەعزە کەسێک دەچووب گوڵیان لە سەر قەبرەکەیان دا دەنا جا مەنزوورم ئەوەیە کە ئێمە ئەوە لە فاسوم یش دا 

دەبینین. فاسوم خەڵکی کوردستانی زۆر خۆش دەویست، زۆری پێ خۆش بوو کە باری ژیانی خەڵکی باشتر بێ. جا بۆیە لە لێکدانەوەی مێژووی ئەوانە دا زۆر گرینگە هەر وای چاو لێ نەکەی بڵێی چون میسیۆنەکان بە گشتی لە خزمەت ئەمپریالیزم دا بوون کە وا بوو هەرچی  میسیۆنێرە نۆکەری ئەمپریالیزم بووە ئەوە دروست نییە دەبێ کەمێک بە شێوەیەکی هەمەلایەنیتر چاو لە مێژووی ئەو میسیۆنە بکەین. نموونەیەکی تر هەر وەک گوتم میس داڵ خانمە . میس داڵ خانم  لە شاری سابڵاغێ ماوە لەگەڵ ئەو خەڵکەی ژیا تا ئاخری ژیانیشی یارمەتی ئەو خەڵکەی دەدا . ئەمن بۆ خۆم کە لە دایک بووم ، خوشکێک و براکانم حەموومان میس داڵ خانم هەمیشە ، میس داڵ خانم دەهات یارمەتی دایکمی دەدا بۆ ئەوەی منداڵی ببێ و زۆر ماڵباتی دیکەی سابڵاغێش هەر وا بوون 

*وێنەی میس داڵ خانم ( مارتا داڵ) لەگەڵ پێرسۆنێلی دەرمانی لە نەخۆشخانەی شێروخورشیدی سووری مەهاباد بە سپاسەوە لە ئارشیوی بەڕێز وەفا ماملێ وەرگیرواە. میس داڵ رێزی پێشەوە لە ڕاستەوە نەفەری سییەم

KURD U MARTIN کورد و مارتین

Pirtuka  KURD  U  MARTÎN komelek lêkolîn u  nivîsarên atropologê Holendî Martîn van Birawnêsin [Bruinessen] e   kû Hesenê Qazî wergerandiye ser zimanê Kurdî u Ekedûmiya Kurdî li Hewlêrê di dawiya sala 2017an de  weşandîye.

Di beşek li pêşgotinê pirtûkê de Van Birawnêsin dinîvîse: “ Ji bo min şanazîyek mezine ku dibînim komelek ji wergerên Kurdî ya Hesenê Qazî li nivîsên min li Kurdistanê tên  weşandin. Ez mîna lêkolerek biyanî  her tim bi vatinî ya exlaqî  ya xwe hesbandîye  ku nivîsên min li ser ew xelkên ku li ser wan dinivîsim , bi wan zimanan ku ew dizanin bikewin destên wan. Ez li kûrahîya dilê xwe  pêzanîn u sipasiya xwe li hember Hesen Qazî didem ragehandin  ku ew derfet pêk hanîye xwêndewanan  li  Kurdistana Iraqê karên min nas bikin”.

KURD U MARTIN , KOMELEK LÊKOLÎN U WUTARÊN ANTROPOLOJÎ LI SER KURD U KURDISTAN, werger ji Englisîwe Hesen Qazî, Çapxana Zanîngeha Selahadin, Weşana Ekadêmiya Kurdî ,Hewlêr 2017, 400 rûper

 کورد و مارتین ، کۆمەڵێک لێکۆڵینەوە و وتاری مەردمناسی هۆلەندی مارتین ڤان بڕاونێسن سەبارەت بە کورد و کوردستان، وەرگێڕان لە ئینگلیسییەوە حەسەن قازی، چاپخانەی زانکۆی سەلاحەدین، لە بڵاوکراوەکانی ئەکادیمیای کوردی هەولێر ٢٠١٧ ، ٤٠٠ لاپەڕە

سەرەتای نووسەر

 ئەمن نزیکەی چل ساڵە لە کۆمەڵ و مێژووی کوردەکان دەکۆڵمەوە  و بابەت دەنووسم ، و زیاتر لە بیست ساڵە  نووسینەکانی من بەردەوام لە دیالۆگ دا بووە لەگەڵ حەسەن قازی. یەکەم وەرگێڕانەکانی حەسەن لە نووسینەکانی من لەو گۆوارە کوردیانەی دا  وا لە ساڵانی ١٩٩٠ کان لە سوێد بڵاو دەبوونەوە چاپ کران و کارەکانی منی بە  کوردەکانی عێڕاق و ئێران لە تاراوگە چاکتر ناساند. حەسەن هەر وەها ئەمنی لە کاردانەوەی خوێنەرەوان لە ئاست نووسینەکانم ئاگادار دەکردەوە و وەک پردێکی پێوەندیی بوو لە نێوان من و  خوێنەرەوەکانمدا  و بە دەربرینی بۆچوون و پرسیار لێ داهێنانم درێژەی دەدا بە بەردەوامی ئەو دیالۆگە. دواتر حەسەن چاوپێکەوتنی شی لەگەڵ کردم بۆ ئەو بەرنامە تێلێڤیزیۆنی یانەی بەڕێوەی دەبرد و لە سەری بەردەوامە، پرسیارەکانی لە من زۆرجار بووەنەتە هۆی ئەوەی ئەمن بە شیکردنەوەکانمدا بێمەوە. حەسەن خۆی ئاگاداری باشی هەیە لە سەر مێژووی کوردەکان و لە بەشکردنی زانست و بۆچوونەکانی دا کەسێکی سەخی یە.

 بۆ من شانازییەکی گەورەیە ببینم کە کۆکراوەیەک لە وەرگێڕانە کوردییەکانی حەسەن لە کارەکانی من لە کوردستاندا بڵاو دەبێتەوە . وەکوو لێکۆلەرەوەیەکی بێگانە، ئەمن هەمیشە بە بەرعۆدەیی ئەخلاقیم زانیوە کارەکانم لە بەر دەست ئەو خەڵکەی دا بێ کە لە سەریان دەنووسم،بەو زمانانەی کە ئەوان لێیان تێ دەگەن.  ئەمن لە قووڵایی دڵەوە پێزانی خۆم لە ئاست حەسەن قازی دەردەبڕم بۆ ئەوەی ئەو هەلەی ڕەخساندووە خوێنەرەوان لە کوردستانی عێڕاق  لە گەڵ هێندێک لە  کارەکانی مندا ناسیاوی پەیدا بکەن.

  وا بزانم لە ساڵی ١٩٩٥ بوو ، لە کۆنفڕانسێکدا لە ستۆکهۆڵم بۆ ڕێز لێنان لە ئەحمەدی خانی کە ئەمن بۆ یەکەم جار لە نزیکەوە حەسەنم دی، بەڵام پێشتر ئێمە لە مێژ بوو بە نامە پێوەندیمان هەبوو، و ئەو دەبێ  هێندێک لە وەرگێڕانەکانی کارەکانمی بۆ نارد بم، چونکە باشم وەبیر دێ لەو کۆنفڕانسە دا بە بەشدارانم گوت کە وەرگێڕانەکانی حەسەن جارو بار باشترن لە دەقی ماکی کارەکانی من.

 ووتارەکەی من لە ستۆکهۆڵم لە ١٩٩٥،کە حەسەن هاوکات وەری دەگێڕا، و دواتر پێی داهاتمەوە و لەم کۆکرایەوەیە لە (بەندی ٧) دا بڵاو کراوەتەوە، مشتومڕێکی زۆری  ورووژاند. ئەمن دەوێدا دەڵێم هێندێک بەشی دیباچەی مەم و زین ی خانی  زۆر مۆدێڕن وەبەر گوێیان دەکەوێ ، بە تایبەتی لەوجێیەی دا کە دەڵێ:

           گەر دێ هەبوا مە پادیشاهەک (...)

           غالیب نەدەبوو ل سەر مە ئەڤ ڕۆم

           گەر دێ هەبوا مە ئیتیفاقەک

           ڤێکرا بکرا مە ئینقیادەک

           ڕۆم و عەڕەب و عەجەم تەمامی

 ئەو قسانە وە قسەی ناسیۆنالیستێکی سەدەی بیستەم دەچن. و وا وێدەچێ خانی داوای دەوڵەتێکی نەتەوەیی بۆ کوردەکان بکا، ئەویش دوو سەد ساڵ بەر لە پەیدا بوون و دەرکەوتنی ناسیۆنالیزمی مۆدێڕن. بۆ من دژوار بوو باوەر بکەم خانی بیری لە دەوڵەت نەتەوەیەکی مۆدێڕن  کردبێتەوە و دەمگوت ڕەنگە دواتر نووسەرێک ئەو قسانەی لە کارەکەی خانی ترینجاندبێ. بەڵام ئەو ووشانە لە کۆنترین نوسخەی دەستنووسی مەم و زینیش دا هەن، ئەو جۆرەی مارگارێت ڕۆدێنکۆ و دواتر تەحسین ئیبراهیم دۆسکی نیشانیان داوە.

جا ئەو پرسیارەی لە بەر من قوت بووەوە ئەوە بوو، ئێمە بە چ شێوەیەک و بە ووردی دەکرێ ئەوە لێک بدەینەوە کە مەبەستی خانی لەو ووشانە چییە. گەلۆ ئێمە دەبێ  لە ڕۆم ، عەڕەب و عەجەم وەک نەتەوە تێ بگەین یان وەک دەوڵەت؟ ئەمن پێم وایە مەبەستی ئەوەی دواییی بووە. ڕۆم ، واتە ئێمپراتۆری عوسمانی ، دەوڵەتێک بوو کە خەڵکێکی زۆری وەبەر دەگرت ، ئێران و هەرێمی عەڕەبیش هەر وا بوو. ئایا دە تەسەوری خانی دا فەرمانڕەوایی شایەکی کورد بە سەر دەوڵەت دا چۆن بوو؟  لە سەروبەندی خانی دا هەبوونی چ جۆرە فکری سیاسی دەلوا؟  گەلۆ ئەو بیری لە کەسێکی وەک سەلاحەدین ئەیووبی کردووەتەوە، کە کوردێک بوو بەڵام ئەڕتەش و سەربازەکانی تورک و کورد و عەڕەب بوون، و دەوڵەتەکەیان بە پێی زمان ناوزەد نەدەکرا بەڵکوو بە پێی ئیسلامی سوننی؟

 ئەمن  کاردانەوەیەکی زۆرم پێگەیشت سەبارەت بە وەرگێڕانی کوردیی ووتارەکەم لەمەڕ خانی.هێندێک لە خوێنەرەوان لەگەڵ ئەوە هاوڕا بوون کە ناسیۆنالیزم دیاردەیەکی تازەیە لە ناو کوردەکاندا و ئەوە هەڵەیە خانی  بە ناسیۆنالیستێکی  مۆدێڕن دابندرێ و ئاوا بخوێندرێتەوە؛ خەڵکی دی بەوە زۆر بریندار بوون و وایان دانا قسەکانی من هێرش بێ بۆسەر ڕەمزێکی سەرەکی  ناسێنە و مێژووی کورد. تەنانەت محەمەدی مەلا کەریم نامیلکەیەکیشی لە ووڵامی ئەو ووتارەی مندا نووسی ، و لە نووسینەکەیدا گوتی خانی کوردانی بە نەتەوە داناوە بە مانای مۆدێڕنی ئەو چەمکە. و وێدەچێ مشتومڕە و گەنگەشە سەبارەت بە مۆدێڕن بوون یان ئەزەلی بوونی ناسیونالیزمی کورد بەردەوام بێ. ئەگەر ووتارەکەی من یارمەتی ئەوەی دابێ کە خانی بە جیدی بخوێندرێتەوە وحەول بدرێ بۆ تێگەیشتن لە بیرە دینی، کۆمەڵایەتی و سیاسییەکانی ، ئەوە ئەرکی خۆی بەجێ گەیاندووە.

لەکارەکانی مندا پرسیارگەلی لە مەڕ ناسێنە جێی سەرنجی ئیست کردن و لێوردبوونەوەی من بووە، هەر وەک لە چەندین بابەتی ناو ئەم کۆکراوەیە ڕا دەردەکەوێ. بە حەولدان بۆ تێگەیشتن لە پەیدا بوون و دەرکەوتنی ناسیونالیزم، ئەمن دەبوو سەرنج بدەمە سەر ئەو سەراوەرد یان سنوورانەی کە کوردەکان لە خەڵکی دیکە جوێ دەکەنەوە وەکوو تورکەکان، فارسەکان، عەڕەبەکان و ئەرمەنییەکان ، بەڵام هەر وەها ئەو لەمپەرانەش کە پێش بە کوردەکان دەگرن  بۆ ئەوەی ببن بە نەتەوەیەکی تاقانەی بێ ئەملاو وئەولا. عەشیرەتەکان  بەشێکی گرینگن لە کۆمەڵی کوردستان ، و زۆر کەس لەوانەیە ڕێک بن لەگەڵ ئەوەی کە عەشیرەتەکان بڕبڕە پشتی نەتەوەی کورد پێک دەهێنن. بەڵام  وەفاداری پتەو بە عەشیرەتێک لەوانەیە ڕێگە لە وەفاداری لە ئاست نەتەوەی کورد بگرێ؛ عەشیرەتە کوردەکان زۆرجار  پێوەندییان لەگەڵ هاوپەیمانە ناکوردەکانیان لە عەشیرەتە کوردە دراوسێیەکانیان باشتر بووە. جوگرافیا و زمان  ناسێنەی ئەوتۆ پێک دەهێنن کە لە نەتەوەی کورد پچووکترن. سۆران و بادینان لەکۆنەوە جووتێک بوون کە لە زمان و کولتوور دا لەیەک جیاوازن و نەریتی جیاوازی سیاسییان پێش خستووە. هەورامان و دەرسیم، سنجار و کورد داغ، حەکاری و دیاربەکر  گشتیان دیالێکت و مێژووی جوێ و تایبەتی لەمەر خۆیان هەیە و ئەوەش ناسینەی پتەوی داوە بە دانیشتووانیان.

 دین ڕەنگە زەقترین خەتی لێک جوێکەرەوەی هەرە  ئاشکرا بێ. کۆمەڵگەی عەلەوی و ئێزیدی لە بیرەوەری ناخۆش و دڵتەزینی سەرکوتکران بە دەست دراوسێ سونییەکانیان دا هاوبەشن. زۆر لە لاوانی عەلەوی و ئێزیدی لە ژێر تەئسیری  بزووتنەوەی کورد لە تورکییە و عێڕاق دا بوونە سیاسی و بڕیاریان دا لەمەڕ ناسێنەی یەکەمی خۆیان واتە کورد بوون، بەڵام نەبوونی باوەڕی لە نێوان ئەو کۆمەڵگەیانە و کوردە سونییەکانی کە لە ڕووی ئەژمارەوە زۆربەن هەر وا بەردەوام بووە. زۆر لە موسڵمانانی کۆنەپارێزی سوننی دەستیان لەوە گێڕاوەتەوە عەلەوییان و ئێزیدییان وەکوو برایانی یەکسان لە ناو هەمان نەتەوە دا بپەژرێنن. جا بۆیە سەیر نییە کە زۆر لە ئەندامانی ئەو کۆمەڵگەیانە ئەوەیان هەڵبژاردووە کە خۆیان نەک وەک کورد بەڵکوو وەکوو دیکە بناسێنن: وەکوو گەلێکی جیاوازی ئێزیدی ، ڕەنگە لە ئیتیلاف لە تەک کەمایەیەتی دیکەی دینی دا ، یان وەک گەلێکی دەرسیمی گەورەتر ، لە نموونەی عەلەوییەکاندا.

 لە ناو کوردە سونییەکاندا، دین و بەتایبەتی تەریقەتە سۆفییەکانی نەخشبەندی و قادری دەورێکی یەکگرانەیان پێک هێناوە. شێخەکانی نەهری ( بەندی پێنجی ئەم کتێبە) عەشیرەتەکانی هەرێمی حەکاری و تەنانەت دەرەوەی ئەوێشیان یەک خست.بنەماڵەی شێخ سەعید عەشیرەتە زازا زمانەکان و هێندێک لە عەشیرەتی کورمانجیان یەک خست لە هەرێمی نێوان ئەرزەڕۆم و دیاربەکر دا ( بەندی دووەم). بڵاوبوونەوەی ئەو تەریقەتانە زەمینەی بۆ سەرهەڵێنانی هەستی ناسیۆنالیستی خۆش کرد. بەڵام هەر وەها  ئەو قەڵشتەی قووڵتر کردەوە کە کوردە سونییەکان لە کورد عەلەوییەکان یان کوردە ئێزیدییەکان جوێ دەکاتەوە. هیچکام لە عەشیرەتە عەلەوییەکان داوایان لێ نەکرا لەگەڵ ڕاپەڕێنی شێخ سەعید بکەون. و کاتێک ئەڕتەشی تورک عەمەلیاتە توندو تیژەکانی خۆی بە دژی دەرسیم ئەنجام دا ، هیچکام لە عەشیرەتە سونییەکان بە دەنگ خەڵکی دەرسیمەوە نەهاتن و پشتیوانییان لێ نەکردن.

خەڵک چۆن خۆیان دەناسێنن و خۆیان بە چی دەزانن، کامەیەک لە ناسێنەکانیان زەق دەکەنەوە، و چ جۆرە سیاسەتێک هەڵدەبژێرن، گەلۆ ئەوان لە ئاست نەتەوەی کورد هەست بە بەرعۆدەییەک دەکەن یان نا، ئەوانە هەمووی بە دەم مێژووەوە گۆڕاوە و هەر لە ئاڵوگۆڕ دایە. زۆربەی ووتارەکانی ناو ئەم کتێبە لەمەڕ گۆڕانی ناسێنە و ئەو هۆکارانەیە کە شوێن لە سەر ناسێنە دەکەن. چین، گۆڕەری سەرەکی شیکردنەوەی مارکسیستی ، یەک لەو هۆکارانەیە. لە ڕووی مێژووییەوە بزووتنەوە نەتەوەییەکان بە ئاسایی بەدەست بورژوازیی نوێ باو ئەوەی کە پێی دەگوترێ ' چینە ناوەراستە نوێیەکان ': مامۆستای خوێندگایان، مووچەخۆران، پارێزەران و خوێندووی دیکەی زانکۆیان ڕێبەری کراون. بەڵام ئەندامانی ئەو چینانە زۆر جار بەرژەوەندییەکی پتەویان هەیە بۆ پاراستنی پێوەندیی خۆیان لەگەڵ ئەو دەوڵەتەی تێیدا دەژین و چالاکییە ئابوورییەکانیان بەوان بەستراوەتەوە.  لە باکووری کوردستان ، بەشێکی زۆر لە چینی ناوەڕاستی شارنشین لەگەڵ پارتیی داد وگەشەپێدانی ئەردۆغان ڕێک کەوتن تا ئەو جێیەی کە پێیان وا بوو ئەو پارتییە دەتوانێ دەستەبەری ئاشتی و سەبات بێ. لە نێوان هەڵبژاردنەکانی یەک بە دوای یەکدا ، ئێمە شاهیدی گۆڕانێکی بەرچاویان لە وەفاداری سیاسی چینی ناوەڕاست دا، لە وەفاداری بە
ئاکەپەوە و بەرەو ( هادەپ ، بەدەپە و هەدەپە)ی لایەنگری کورد و بە پێچەوانە.

زۆر بە گشتیتر، دەوڵەتان – تورکییە، ئێران، عێڕاق، سوورییە، بەڵام هەر وەها دەوڵەتە ئیمپریالیستییەکان ڕووسییە و بریتانیا، هەر وەها دەوڵەتەکانی پێشووتری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست- شوێنێکی گەورەیان لە سەر ستروکتووری کوردستان و بۆچوونی خەڵک لە مەر خۆ –ناسینیان داناوە. لە ووتاری لەمەر عەشیرەتاندا ( بەندی ٦)، ئەمن حەولم داوە نیشان بدەم کە چۆن ڕێکخستنی ناوخۆیی و دەستەڵاتی ئابووری عەشیرەتەکان تا ڕادەیەکی زۆر بە ڕێگەی تەعامول لەگەڵ دەوڵەتە دراوسێیەکانیانەوە شکلی بەخۆیەوە گرتووە. بە شێوەیەکی زۆر بێ بەزەییانەتر ، سێاسەتە زاڵمانەکانی دەوڵەتەکان – هەر وەک لە نموونەی دەرسیم و ڕاپەڕینی شێخ سەعید دا دەیبینین (بەندەکانی ١ و ٢ ) – تا ڕادەیەکی زۆر ڕێکخستنی کۆمەڵایەتی کۆمەلی کوردییان گۆڕی بەڵام هەر وەها شوێنیان لە سەر ئەوەش کرد کە کوردەکان چۆن وەک نەتەوەیەک بیر لە خۆیان بکەنەوە.

ئەو سیاسەتانە بریتی بوون لە دامەزراندنی عەشیرەتی کۆچەر، دروست کردنی خوێندنگە، پۆستی پۆلیس (کاراکۆل)، تا دەگاتە جوێ کردنەوەی بنەماڵەی ئاغاوەت لە عەشیرەتەکانیان و پاتراو کردنیان، نەفی بەلەد کردنی گشت عەشیرەتان، سووتاندن و وێران کردنی لادێیان و ، لە دەرسیم جێنۆساید. هەر وەها لە هێندێک سەروبەند دا سیاسەتی دۆستانەتر بەڕێوەچووە. بۆ ماوەیەکی کورت ، حکوومەتی ئاکەپە لە تورکییە بە ڕواڵەت زۆر حەولی جیدی دا بۆ دیالۆگ لەگەڵ کوردەکان و هەروەها عەلەوییەکان، و بەڵێنی دا ناسێنەی تایبەتییان بە ڕەسمی بناسێ (بەندی ١٣).

لە هێندێک هەرێماندا، کوردەکان بە چەندین سەدان بە تەنیشت گەلانی دیکەوە ژیاون. لە هەرێمی وەک کەرکووک، مەلەتی و مێردین ، چ دەستەیەکی زاڵی ئاشکرا بەرچاو ناکەوێ بەڵکوو چەندین کولتووری بەهێز هەنە و شانبەشانی یەکتری دەژین؛ دیارە کێشە لە ناو دەستە جیرانەکاندا هەبووە بەڵام زۆر جار ئەوان بە شێوەی جۆر بەجۆر لەگەڵ یەکتری هاتوونە ڕەدایێ. دوایین بەند (بەندی ١٤) لە نموونەی تایبەتی توور عابدین دەڕوانێ، بەشێک لە ویلایەتی مێردین، کە ئێمە لەوێ سێ دین و سێ یان چوار زمان دەبینین کە لە نزیکەوە بە تەنیشت یەکترییەوەن. کوردەکان، سوریانییەکان و عەڕەبەکان، موسوڵمانەکان، ئێزیدییەکان و مەسیحییەکان  کە لەتەک یەکتری دا ژنوشوویی ناکەن، کە ئەوە لە یەکدیان جوێ دەکاتەوە، بەڵام ئەوان یەکتری وەک کریڤ (کرڤە، کریف) دەپەژرێنن، پێوەندیی دۆستایەتی و یەکتر پاراستن دادەمەزرێنن لە ناو سنوورە ئێتنیکییەکاندا. و فەرهەنگەکانیان بە قووڵی شوێنیان لەسەر یەکتری داناوە. ئەوەش ڕەهەندێکی کۆمەڵی کوردی نیشان دەدا کە لەو دواییانە دا زۆر مرخی منی بۆ سەر خۆی ڕاکێشاوە: کوردستان کۆمەڵێکی فرە کولتوورییە، کە تێیدا جگە لە کوردەکان زۆر خەڵکی دیکەشی لێێە و یارمەتی گرینگیان کردووە.
سێ بەندی ئەم کتێبە ( ٩ ، ١٠ و ١١) ڕاستەو ڕاست لە مەڕ مێژوو و کۆمەڵی کورد نییە بەڵکوو سەبارەت بە لێکۆڵینەوە لەم بابەتانەیە. هەڵبەت کۆمەڵناسی تورک ئیسماعیل بەشیکچی پێویست ناکا بناسێندرێ، چونکوو ئەو لە ناو کوردەکان دا بە تەواوی ناسراوە. ووتاری ( بەندی ٩) تابڵۆیەک لە بەرەوپێشچوونی ڕووناکبیری وی ، کورتەیەکی گشتی کارەکانی، ئەو بەستێنە سیاسییەی تورکییە کە ئەو کاری تێدا کردووە، و ئەو زوڵم و زۆرە گەورەیەی کە هەر لە بەر نووسینەکانی لێی کراوە، باس دەکا. دوو بەندەکەی دیکە هەڤپەیڤینن لەگەڵ من  سەبارەت بە ئەزموونەکانم لەمەڕ لێکۆڵینەوە سەبارەت بە کوردان و ئەو دەرسانەی لێیانەوە فێر بووم لە ماوەی ساڵانی درێژی تێکەڵاویم لەگەڵ کوردەکاندا. هەڤپەیڤینەکەی بەندی ١٠ لە لایەن حەسەن قازی را لەگەڵ من کراوە و خۆی نیشانەیەکە لەوەی کە چۆن پرسیارەکانی بوونە هۆی ووروژاندنی کاردانەوەکانی من.

ئەمن هیوادارم خوێنەرەوەی ئەم کتێبە هەر هەمان چێژ و خۆشی لێ وەربگرێ کە من لە لێکۆلێنەوەکانم و نووسینی ئەم ووتارانە وەرم گرتوون.

مارتین ڤان بڕاونێسن

زانکۆی ئوترێخت

١٣-ی ئۆکتۆبری  ٢٠١٧