یەکەم لێکۆڵینەوە سەبارەت بە شێوەزاری کورمانجیی زمانی کوردی دە چوارچێوەی زمانناسیی کۆمەڵایەتی دا
بەڕێز ئەرگین ئوێپەنگین لە مانگی ئۆکتۆبری ساڵی ٢٠٠٩ تێزی ماستری خۆی سەبارەت بە بار ودۆخی زمانی کوردی لە ترکییە لە ڕوانگەی زمانناسیی کۆمەڵایەتییەوە پێشکێشی زانکۆی ڕۆوەن لە فەڕانسە کرد. بە خۆشییەوە بەڕێزی بۆ خۆی شانی وەبەر داوە و ئەو لێکۆڵینە بەنرخەی لە فەرانسییەوە وەرگێڕاوەتە سەر زمانی کوردی و بڕیار وایە لە داهاتوویەکی نیزیک دا وەکوو کتێب بڵاو ببێتەوە. وێڕای دەستخۆشانە لە کاک ئەرگین ئوێپەنگین لە خوارەوە سەرەتای پایاننامەکەی ئەو جۆرەی بۆخۆی وەریگێڕاوە دەهێنینە سەر ڕێنووسیی عەڕەبیی کوردی و دەیخەینە بەرچاوی خوێنەرەوانی ڕوانگە.
حەسەنی قازی
ئەرگین ئوێپەنگین
ڕەوشا سۆسیۆلینگویست ئا زمانێ کوردی ل ترکییەیێ :
خەباتەکە ڕاڤەیی و شیرۆڤەیی ل سەر فاکتەرێن سۆسیۆ-پۆلیتیک و پراتیکێن زمانی د کۆنتێکستا زمانێکی کێمینەیی دە
٦ێ چریا پاشین ئا 1991’ێ، له‌یلا زانایا کو هێژ تازه هاتبوو هلبژارتن بۆ پارلامه‌نا ترکیه‌یێ، د مه‌راسیما ڤه‌کرنێ ده هه‌ڤۆکه‌که سۆندا خوه یا وه‌کیلیێ ب کوردی گۆت. ئه‌ڤ روودان، کو بوو بناسێ پۆله‌میکێن مه‌زنێن سیاسی و جڤاکی، د هه‌مان ده‌مێ ده ده‌ربرینا نه‌رحه‌تیا کوردان بوو سه‌باره‌ت ب ستاتوویا زمانێ خوه. له‌وره کوردیا کو مه‌حرووم بوو ژ هه‌ر چ ناسکرنه‌که ره‌سمی و کو بکارانینا وێ د قادا گشتی ده قه‌ده‌خه بوو، د چه‌ند قادێن سۆسیالێن به‌رته‌نگ ده هاتبوو حه‌پسکرن ژ هنگی ڤه، سیاسه‌ت و جڤاک ل ترکیه‌یێ پر گوهه‌رین. پێڤاژۆیا ئه‌ندامه‌تیا ترکیه‌یێ د یه‌کیتیا ئه‌ورووپایێ ده ب خوه ره، بۆ نموونه د وارێ رێزلێگرتن و جیبجیکرنا مافێن کولتووری ده، پێشکه‌تنێن گرینگ ئانین. بێگومان ڤان شه‌رت و گوهه‌رینێن تازه له‌ز و کاریگه‌ریه‌ک دا چالاکیێن کولتووری و سیاسی ل دۆر زمانێ کوردی. لێ به‌لێ، هه‌یاما ل دوو وێ ب ته‌مامی ل سه‌ر ئه‌نستروومانتالیزه‌کرنا سیاسی یا زمانێ کوردی ئاڤا بوو؛ جار وه‌کی بنگه‌ه و سه‌ره‌کانی ژ بۆ مۆبیلیزاسیۆنا سیاسی یا کێمینه‌یا کورد، جار ژ بۆ ده‌رپێشکرن و په‌یتاندنا دیسکوورا/وێژمانا ره‌سمی کو ل سه‌ر نه‌گاسیۆن و ته‌حقیرا کوردیێ ئاڤا بوو. ل ره‌خه‌کێ چالاکڤانیا سیاسی یا کوردی هه‌ر زێده‌تر سلۆگان ددانه پێش ده‌رحه‌قێ گرینگیا زمانێ کوردی ده، ل ره‌خێ دن، رۆژنامه و گۆڤارێن ترکی نه‌تیجه‌یێن سۆنداژێن بێیی مێ‌تۆدۆلۆژیێن ده‌قیق و شکبه‌ر به‌لاڤ دکرن و دل دکرن نیشان بدن کو ل کوردستانا باکوور (هه‌رێما رۆژهلات و باشوور-رۆژهلات) زمانێ کوردی بوویه زمانه‌کی مارژینال کو پر کێم که‌س پێ داخڤن ب هه‌ر چ حالێ هه‌یی، هنگی، هه‌روه‌کی نها، لێکۆلینێن سۆسیۆله‌نگویستیک کو ره‌وش و شه‌رتێن کوردیێ راخنه به‌ر چاڤان نه‌بوون. هه‌ڤاهه‌نگ دگه‌ل ڤی حالێ بێپاخاڤیا سه‌باره‌ت ب کوردیێ د ئاکاده‌میێ ده، د ژماره‌یا 165 ژ گۆڤارا ئینترنەشناڵ جورناڵ ئاف سۆسیالۆچی ئاف لەنگوێج ده (2004) [گۆڤارا ناڤنه‌ته‌وه‌یی ل سه‌ر سۆسیۆلۆژیا زمانی]، کو ژ بۆ بەحسکرنا سۆسیۆله‌نگویستیک ئا زمانێن ل ترکیه‌یێ هاتبوو ته‌رخانکرن، چو لێکۆلینێن ل سه‌ر کوردیێ نه‌هاتنه به‌لاڤکرن، د ده‌مه‌کێ ده کو کوردی بۆ هه‌ژمارا ئاخێڤه‌ران دویه‌مین زمانێ هه‌ری مه‌زنە ل ترکیه‌یێلاپ نه‌بوونا لێکۆلینێن ل سه‌ر بەحسا سۆسیۆله‌نگویستیک ئا کوردیێ ل ترکیه‌یێ کر کو ئه‌م ده‌ست باڤێژنه ڤێ لێکۆلینێ. مه خوه‌ست د په‌رسپه‌کتیفه‌که سۆسیۆله‌نگویستیک ره لێ بنهێرن و تێبگهن کا ئاخێڤه‌ر د ژیانا رۆژانه ده، سه‌باره‌ت ب ته‌رجیح و بکارانینا زمانی، موعامه‌له‌یه‌که چاوا دکن ب زمانان ره. لێ به‌لێ، شه‌رت بوو کو ئه‌م ژ بەحسکرنەکا ساده یا ره‌فتارێن به‌یانکری یێن ئاخێڤه‌ران وێده‌تر چووبانا. له‌وما، مه فه‌ر زانی کو بەحسکرن ل سه‌ر پراتیکێن زمانی، ب نرخاندنه‌که به‌رفره ئا شه‌رتێن سۆسیۆ-پۆلیتیک ئێن جه‌ماعەتا کوردی ئاخێڤ ته‌مام بکن. ئارمانج ژ ڤێ یه‌کێ بجیکرنا دیارده‌یێن زمانی یه د ناڤ کۆنته‌کستا وان ده دا کو مه‌یلێن زمانی یێن ئاخێڤه‌ران د ناڤ پاشخانه و چارچۆوه‌یا سۆسیۆ-پۆلیتیک ده بێنه تێگهشتن مه د چارچۆوه‌یا ڤێ خه‌باتێ ده، لێکۆلینه‌که ل سه‌ر ئه‌ساسێ ئانکه‌تێ ل سێ کۆنته‌کستێن جهێ یێن هه‌رێما کوردنشین ئا ترکیه‌یێ ب رێ ڤه بر. ئه‌م دێ مه‌یلێن گشتی یێن سه‌باره‌ت ب پراتیکێن زمانی یێن ئاخێڤه‌ران ژ به‌رسڤێن ب ئانکه‌تێ هاتی به‌رهه‌ڤکرن بەحس بکن و بسه‌نفینن ئه‌ڤ خه‌بات د ناڤ پێنج به‌شان دا هاتیه برێکخستن. پێشی، به‌شێ یه‌که‌م پرۆبله‌ماتیکێ و هیپۆته‌زان پێشکێش دکه؛ هه‌روها کورته-ده‌ستپێکه‌ک بۆ پاشخانه‌یا لێکۆلینێن مینا لێکۆلینا مه دده دوو. به‌شێ دویه‌م سه‌رنجێ دده سه‌ر تێگه‌هێن بنگه‌هی یێن وارێ بەحسکرنا سۆسیۆله‌نگویستیک د ناڤ چارچۆوه‌یا گشتی یا کۆنتاکتا زمانان ده. موناقه‌شه‌یا زاراوه و تێگه‌هان ئا د ڤی به‌شی ده ب نرخاندنا لایه‌نێن په‌یوه‌ندیداری زمانێ کوردی هاتنه راڤه‌کرن. د پارا دویه‌م ئا ڤی به‌شی ده، ئه‌م دێ وان تیۆری و مۆدێلان پێشکێش بکن کو ژ بۆ بەحسکرنا سۆسیۆله‌نگویستیک ئا زمانێن کێمینه‌یی هاتنه دارشتن. ئه‌ڤ موناقه‌شه دێ د ره‌خه‌کێ ره بکن کو هنده‌ک فکرێن مه هه‌بن سه‌باره‌ت ب دیارده‌یێن تێکهه‌لیا زمانی ، و د ره‌خێ دن ره ژی دێ رێ بدن ئه‌م وان فاکته‌ران تێبگهن یێن کو ئیحتیمالە کاریگه‌ر و خوه‌دان-تەئسیر بن ل سه‌ر ره‌وشا زمانان. به‌شێ سێیه‌م، ره‌هه‌ندێن فاکتایی ئان ژی ئۆبژه‌کتیڤێن ره‌وشا کوردی و جه‌ماعەتا کورد ئا ل ترکیه‌یێ دکه مژارا نرخاندنان. ب ڤی ره‌نگی ئه‌م هه‌ول ددن شه‌رتێن سۆسیۆ-پۆلیتیک د ناڤ بتوونیا وان ده پێشکێش بکن دا کو بکارن دیارده‌یێن په‌یوه‌ندیداری کوردیێ د په‌رسپه‌کتیفه‌که به‌رفره‌هتر ره شیرۆڤه بکن. به‌شێ چاره‌م به‌حسا مێتۆدۆلۆژیا ڤێ خه‌باتێ دکه. ئه‌م دێ د ڤی به‌شی ده کۆنته‌کستا لێکۆلینا خوه، ئامرازێ به‌رهه‌ڤکرنا دانه‌یان و هه‌روها مێتۆدا ته‌حلیلا دانه‌یان ب هوور و درێژی بەحس بکن. داوی، به‌شێ پێنجه‌م ته‌رخانکری یه ژ بۆ ته‌حلیلا دانه‌یان و شیرۆڤه‌یا مه‌یلێن سه‌ره‌کی کو ژ ئه‌نجامێن ته‌حلیل و لێکدانه‌وه‌یان ب ده‌ست که‌تنه. د ڤی به‌شی ده، ئه‌م دێ پێشی لایه‌نێن سۆسیال و شه‌خسی یێن ئاگاهیده‌ران پێشکێش بکن؛ پاشێ ئه‌م دێ بکه‌ڤنه ناڤ بەحسا وارێن بکارانینا زمانی ب رێیا گرافیکێن فره‌کانسێ و هه‌ری داوی، ئه‌م دێ هه‌ول بدن گرانی و گرینگیا گوهۆره‌رێن جودا د وه‌رارا ره‌وشا کوردیێ ده ل ترکیه‌یێ تێبگهن
٦ێ چریا پاشین ئا 1991’ێ، له‌یلا زانایا کو هێژ تازه هاتبوو هلبژارتن بۆ پارلامه‌نا ترکیه‌یێ، د مه‌راسیما ڤه‌کرنێ ده هه‌ڤۆکه‌که سۆندا خوه یا وه‌کیلیێ ب کوردی گۆت. ئه‌ڤ روودان، کو بوو بناسێ پۆله‌میکێن مه‌زنێن سیاسی و جڤاکی، د هه‌مان ده‌مێ ده ده‌ربرینا نه‌رحه‌تیا کوردان بوو سه‌باره‌ت ب ستاتوویا زمانێ خوه. له‌وره کوردیا کو مه‌حرووم بوو ژ هه‌ر چ ناسکرنه‌که ره‌سمی و کو بکارانینا وێ د قادا گشتی ده قه‌ده‌خه بوو، د چه‌ند قادێن سۆسیالێن به‌رته‌نگ ده هاتبوو حه‌پسکرن ژ هنگی ڤه، سیاسه‌ت و جڤاک ل ترکیه‌یێ پر گوهه‌رین. پێڤاژۆیا ئه‌ندامه‌تیا ترکیه‌یێ د یه‌کیتیا ئه‌ورووپایێ ده ب خوه ره، بۆ نموونه د وارێ رێزلێگرتن و جیبجیکرنا مافێن کولتووری ده، پێشکه‌تنێن گرینگ ئانین. بێگومان ڤان شه‌رت و گوهه‌رینێن تازه له‌ز و کاریگه‌ریه‌ک دا چالاکیێن کولتووری و سیاسی ل دۆر زمانێ کوردی. لێ به‌لێ، هه‌یاما ل دوو وێ ب ته‌مامی ل سه‌ر ئه‌نستروومانتالیزه‌کرنا سیاسی یا زمانێ کوردی ئاڤا بوو؛ جار وه‌کی بنگه‌ه و سه‌ره‌کانی ژ بۆ مۆبیلیزاسیۆنا سیاسی یا کێمینه‌یا کورد، جار ژ بۆ ده‌رپێشکرن و په‌یتاندنا دیسکوورا/وێژمانا ره‌سمی کو ل سه‌ر نه‌گاسیۆن و ته‌حقیرا کوردیێ ئاڤا بوو. ل ره‌خه‌کێ چالاکڤانیا سیاسی یا کوردی هه‌ر زێده‌تر سلۆگان ددانه پێش ده‌رحه‌قێ گرینگیا زمانێ کوردی ده، ل ره‌خێ دن، رۆژنامه و گۆڤارێن ترکی نه‌تیجه‌یێن سۆنداژێن بێیی مێ‌تۆدۆلۆژیێن ده‌قیق و شکبه‌ر به‌لاڤ دکرن و دل دکرن نیشان بدن کو ل کوردستانا باکوور (هه‌رێما رۆژهلات و باشوور-رۆژهلات) زمانێ کوردی بوویه زمانه‌کی مارژینال کو پر کێم که‌س پێ داخڤن ب هه‌ر چ حالێ هه‌یی، هنگی، هه‌روه‌کی نها، لێکۆلینێن سۆسیۆله‌نگویستیک کو ره‌وش و شه‌رتێن کوردیێ راخنه به‌ر چاڤان نه‌بوون. هه‌ڤاهه‌نگ دگه‌ل ڤی حالێ بێپاخاڤیا سه‌باره‌ت ب کوردیێ د ئاکاده‌میێ ده، د ژماره‌یا 165 ژ گۆڤارا ئینترنەشناڵ جورناڵ ئاف سۆسیالۆچی ئاف لەنگوێج ده (2004) [گۆڤارا ناڤنه‌ته‌وه‌یی ل سه‌ر سۆسیۆلۆژیا زمانی]، کو ژ بۆ بەحسکرنا سۆسیۆله‌نگویستیک ئا زمانێن ل ترکیه‌یێ هاتبوو ته‌رخانکرن، چو لێکۆلینێن ل سه‌ر کوردیێ نه‌هاتنه به‌لاڤکرن، د ده‌مه‌کێ ده کو کوردی بۆ هه‌ژمارا ئاخێڤه‌ران دویه‌مین زمانێ هه‌ری مه‌زنە ل ترکیه‌یێلاپ نه‌بوونا لێکۆلینێن ل سه‌ر بەحسا سۆسیۆله‌نگویستیک ئا کوردیێ ل ترکیه‌یێ کر کو ئه‌م ده‌ست باڤێژنه ڤێ لێکۆلینێ. مه خوه‌ست د په‌رسپه‌کتیفه‌که سۆسیۆله‌نگویستیک ره لێ بنهێرن و تێبگهن کا ئاخێڤه‌ر د ژیانا رۆژانه ده، سه‌باره‌ت ب ته‌رجیح و بکارانینا زمانی، موعامه‌له‌یه‌که چاوا دکن ب زمانان ره. لێ به‌لێ، شه‌رت بوو کو ئه‌م ژ بەحسکرنەکا ساده یا ره‌فتارێن به‌یانکری یێن ئاخێڤه‌ران وێده‌تر چووبانا. له‌وما، مه فه‌ر زانی کو بەحسکرن ل سه‌ر پراتیکێن زمانی، ب نرخاندنه‌که به‌رفره ئا شه‌رتێن سۆسیۆ-پۆلیتیک ئێن جه‌ماعەتا کوردی ئاخێڤ ته‌مام بکن. ئارمانج ژ ڤێ یه‌کێ بجیکرنا دیارده‌یێن زمانی یه د ناڤ کۆنته‌کستا وان ده دا کو مه‌یلێن زمانی یێن ئاخێڤه‌ران د ناڤ پاشخانه و چارچۆوه‌یا سۆسیۆ-پۆلیتیک ده بێنه تێگهشتن مه د چارچۆوه‌یا ڤێ خه‌باتێ ده، لێکۆلینه‌که ل سه‌ر ئه‌ساسێ ئانکه‌تێ ل سێ کۆنته‌کستێن جهێ یێن هه‌رێما کوردنشین ئا ترکیه‌یێ ب رێ ڤه بر. ئه‌م دێ مه‌یلێن گشتی یێن سه‌باره‌ت ب پراتیکێن زمانی یێن ئاخێڤه‌ران ژ به‌رسڤێن ب ئانکه‌تێ هاتی به‌رهه‌ڤکرن بەحس بکن و بسه‌نفینن ئه‌ڤ خه‌بات د ناڤ پێنج به‌شان دا هاتیه برێکخستن. پێشی، به‌شێ یه‌که‌م پرۆبله‌ماتیکێ و هیپۆته‌زان پێشکێش دکه؛ هه‌روها کورته-ده‌ستپێکه‌ک بۆ پاشخانه‌یا لێکۆلینێن مینا لێکۆلینا مه دده دوو. به‌شێ دویه‌م سه‌رنجێ دده سه‌ر تێگه‌هێن بنگه‌هی یێن وارێ بەحسکرنا سۆسیۆله‌نگویستیک د ناڤ چارچۆوه‌یا گشتی یا کۆنتاکتا زمانان ده. موناقه‌شه‌یا زاراوه و تێگه‌هان ئا د ڤی به‌شی ده ب نرخاندنا لایه‌نێن په‌یوه‌ندیداری زمانێ کوردی هاتنه راڤه‌کرن. د پارا دویه‌م ئا ڤی به‌شی ده، ئه‌م دێ وان تیۆری و مۆدێلان پێشکێش بکن کو ژ بۆ بەحسکرنا سۆسیۆله‌نگویستیک ئا زمانێن کێمینه‌یی هاتنه دارشتن. ئه‌ڤ موناقه‌شه دێ د ره‌خه‌کێ ره بکن کو هنده‌ک فکرێن مه هه‌بن سه‌باره‌ت ب دیارده‌یێن تێکهه‌لیا زمانی ، و د ره‌خێ دن ره ژی دێ رێ بدن ئه‌م وان فاکته‌ران تێبگهن یێن کو ئیحتیمالە کاریگه‌ر و خوه‌دان-تەئسیر بن ل سه‌ر ره‌وشا زمانان. به‌شێ سێیه‌م، ره‌هه‌ندێن فاکتایی ئان ژی ئۆبژه‌کتیڤێن ره‌وشا کوردی و جه‌ماعەتا کورد ئا ل ترکیه‌یێ دکه مژارا نرخاندنان. ب ڤی ره‌نگی ئه‌م هه‌ول ددن شه‌رتێن سۆسیۆ-پۆلیتیک د ناڤ بتوونیا وان ده پێشکێش بکن دا کو بکارن دیارده‌یێن په‌یوه‌ندیداری کوردیێ د په‌رسپه‌کتیفه‌که به‌رفره‌هتر ره شیرۆڤه بکن. به‌شێ چاره‌م به‌حسا مێتۆدۆلۆژیا ڤێ خه‌باتێ دکه. ئه‌م دێ د ڤی به‌شی ده کۆنته‌کستا لێکۆلینا خوه، ئامرازێ به‌رهه‌ڤکرنا دانه‌یان و هه‌روها مێتۆدا ته‌حلیلا دانه‌یان ب هوور و درێژی بەحس بکن. داوی، به‌شێ پێنجه‌م ته‌رخانکری یه ژ بۆ ته‌حلیلا دانه‌یان و شیرۆڤه‌یا مه‌یلێن سه‌ره‌کی کو ژ ئه‌نجامێن ته‌حلیل و لێکدانه‌وه‌یان ب ده‌ست که‌تنه. د ڤی به‌شی ده، ئه‌م دێ پێشی لایه‌نێن سۆسیال و شه‌خسی یێن ئاگاهیده‌ران پێشکێش بکن؛ پاشێ ئه‌م دێ بکه‌ڤنه ناڤ بەحسا وارێن بکارانینا زمانی ب رێیا گرافیکێن فره‌کانسێ و هه‌ری داوی، ئه‌م دێ هه‌ول بدن گرانی و گرینگیا گوهۆره‌رێن جودا د وه‌رارا ره‌وشا کوردیێ ده ل ترکیه‌یێ تێبگهن
No comments:
Post a Comment