په‌نجاوسێ ناقیس یه‌کی ئاڵبانیایی

په‌نجاوسێ ناقیس یه‌کی ئاڵبانیایی
حه‌سه‌نی قازی

به‌ پێی نامه‌یه‌کی کورت، که‌ له‌ ژماره‌ی 19ی ژانڤییه‌ی 2011ی گۆڤاری "Linguist" دا بڵاو بووه‌ته‌وه‌، ژماره‌یه‌ک له‌ ڕووناکبیرانی ئاڵبانیایی، باسی عه‌داڵه‌ت و مافیان سه‌باره‌ت به‌ "زمانی ستاندارد" پێ به‌ بابه‌تێکی بێ جێیه‌ و له‌و ڕووه‌وه‌ هه‌ڵوێستیان له‌ گه‌ڵ هه‌ڵوێستی په‌نجاوسێ ناقیس یه‌که‌کانی هه‌رێمی کوردستان جیاوازییه‌کی ئه‌وتۆی نییه‌.
به‌ڕێز بویار دیبرا که‌ وێده‌چێ لایه‌نگرێکی مافی یه‌کسانیی زمانی بێ له‌ ئاڵبانی له‌ نامه‌یه‌ک دا بۆ "Linguist " ئه‌و بابه‌ته‌ ئاوا باس ده‌کا:
" عه‌داڵه‌ت" له‌ ستاندارد کردنی زمان دا

ده‌سته‌یه‌کی 40 که‌سی له‌ ڕووناکبیرانی نێو به‌ده‌ره‌وه‌ له‌ ئاڵبانی،که‌ هێندێکیان زمانه‌وان و ئه‌وانیدییان نووسه‌ر،وه‌رگێڕ،پرۆفێسۆری زانستی کۆمه‌ڵایه‌تی و ڕووناکبیرن به‌یاننامه‌یه‌کیان بڵاو کردووه‌ته‌وه‌ و تێیدا ئه‌و داوخوازییه‌ی که‌ له‌و کۆنفرانسه‌ی دوایی زماندا کراوه‌ واته داوخوازی ‌" وه‌به‌ر گرتنی سیاسه‌تی پێویست بۆ باشتر کردن و ده‌وڵه‌مه‌ندکردنی زمانی ستاندارد" شه‌رمه‌زار ده‌که‌ن. ئه‌وانه‌ی کۆنفرانسه‌که‌یان ڕێک خستبوو باسی ئه‌وه‌ ده‌که‌ن ڕێگایه‌کی ئه‌وتۆ ببیندرێته‌وه‌ بۆ هێنانه‌ نێوی توخمی ئاڵبانیایی ژووروو (Gegh) بۆ نێو زمانی ستاندارد، که‌ به‌ ته‌واوی له‌ سه‌ر بنه‌مای زاراوه‌ی خوارووی زمانی ئاڵبانی واته‌ (Tosc) هه‌ڵنراوه‌. چه‌مکی ده‌وڵه‌مه‌ندکردنی ئه‌ڵبانیایی ستاندارد له‌وه‌تا هه‌ڵوه‌شانی کۆمۆنیزم له‌ به‌رایی 1990کاندا جێی مشتوومڕی به‌رده‌وام بووه‌.

به‌یاننامه‌که‌ له‌ گه‌ڵ شتی دیکه‌ دا ده‌ڵێ:

" ئیدیعای ئاوا ده‌کرێ که‌ له‌ فۆڕم پێدانی زمانی ستاندارد دا له‌هجه‌ی باکووری وه‌پشت گوێیان خراوه‌ و بێ عه‌داڵه‌تی له‌گه‌ڵ کراوه‌. ئێمه‌ لێره‌ دا به‌ ڕوونی ڕاده‌گه‌یێنین " عه‌داڵه‌ت" و "بێ عه‌داڵه‌تی" له‌ بواری دیکه‌ی ژیانی کۆمه‌ڵایه‌تی دا بۆ پیاده‌ کردن ده‌بن ، نه‌ک له‌ دروست کردنی زمانه‌ ستاندارده‌کان دا." و له‌ سه‌ر ڕوونکردنه‌وکه‌یان به‌رده‌وام ده‌بن و ده‌ڵێن:
" ئه‌وانه‌ی لێره‌ دا باسی " عه‌داڵه‌ت " ده‌که‌ن پێیان وایه‌ ده‌بێ‌ گشت شێوه‌زاره‌ هه‌رێمی و ئه‌ده‌بییه‌کانی له‌هجه‌ی جیاواز که‌متازۆر به‌ شێوه‌یه‌کی ڕێژه‌یی له‌ سازکردنی زمانی ستاندارد دا به‌شدار بن یان به‌ تۆبزی تێکه‌ڵ بکرێن و به‌شێوه‌یه‌کی ده‌ستکرد زمانی ستاندارد له‌ له‌هجه‌ی جیاواز ساز بکرێ . کارێکی ئه‌وتۆ سه‌باره‌ت به‌ هیچکام له‌ زمانه‌کانی دنیا نه‌کراوه‌، جا بۆیه‌ له‌ مه‌ڕ نموونه‌ی ئاڵبانیش کاری کرانێ نییه‌."

به‌ڕێز بویار دیبرا له‌ کۆتایی دا له‌ "Linguist" ده‌پرسێ: " پرسیاری من ئه‌وه‌یه‌ : داخودا ئه‌وه‌ ڕاسته‌‌ له‌ هه‌موو لایه‌نه‌کانی حه‌وڵ دان بۆ ستاندارد کردن یان زمانی ستاندارد بۆخۆی دا بیری "عه‌داڵه‌ت" بیرۆکه‌یه‌کی نه‌بان بێ‌ و شیاوی پیاده‌ کردن نه‌بێ؟"

نوتقی جه‌نابی پێشه‌وا و ڕه‌ئیس جمهووری به‌رزی کوردستان

نوتقی جه‌نابی پێشه‌وا و ڕه‌ئیس جمهووری به‌رزی کوردستان
[به‌ بۆنه‌ی دووی ڕێبه‌ندان]

کوردستان مه‌وقه‌عییه‌تی جوغرافیاییه‌کی مه‌خسووسی هه‌یه‌ که‌ بێ پسانه‌وه‌ و بێ ئه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌ و میلله‌تێکی که‌ له‌ نێویاندا فاسیل و لێکیان بپچڕێته‌وه‌، کورد به‌ سه‌ریه‌که‌وه‌ و پێکه‌وه‌ سکوونه‌تیان تێیدا هه‌یه‌ و دارای مالیکییه‌تی میللین ده‌وێدا. به‌سه‌رهات و سه‌وابیقی تاریخییان یه‌که‌ و عوموومه‌ن تێیدا شه‌ریکن. خاوه‌نی ئاداب و عادات و ڕسوومی میللییه‌کی وان که‌ هیچ جۆره‌ سه‌ده‌مه‌ و حه‌وادسێک نه‌یتوانیوه‌ سستییه‌ک لە‌ بناغه‌ی میللییه‌تی ئه‌واندا په‌یدا بکا.
کورد له‌ قه‌دیم ڕا هه‌زاران پادشا و حوکمدار و ته‌شکیلاتیان بووه‌. هه‌ر له‌م کوردستانی ئازادی ئێستا دا بنه‌ماڵه‌ی ئومه‌رای موکری که‌ سه‌رسلسله‌ی ئه‌وان ئه‌میر سه‌یفودین بووه‌ تا (1020ی کۆچی) بئلئیستیقلال ئه‌میر سه‌یفودین، سارم به‌گ، شێخ حه‌یده‌ر،ئه‌میر به‌گ، ئه‌میر پاشا، تا ده‌گاته‌ قوباد خان به‌ ده‌سته‌ڵات و قودره‌ته‌وه‌ حکوومه‌تیان کردووه‌.
میلله‌تی ڕه‌شید و به‌ غیره‌تی کورد له‌ هه‌موو ده‌ور و زه‌مانێکدا هه‌ر که‌س خه‌یاڵی ئیستیلای نیشتمانی ئه‌وانی بووبێ به‌ره‌نگاری بوون و به‌ربه‌ره‌کانییان کردووه‌ و له‌ هیچ فیداکارییه‌ک ده‌ستیان دانه‌نه‌واندووه‌. له‌ پاش له‌ ده‌ستچوونی سه‌لته‌نه‌ت و حوکمداریشیان بۆ وه‌گیرخستنه‌وه‌ی ئیستیقلال و ئازادی قوربانیان داوه‌ و له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی که‌ هه‌میشه‌ له‌ موباره‌زه‌ و مله‌ دا بوون هیچ جۆره‌ ئه‌زییه‌ت و ئازارێک نه‌ماوه‌ نه‌ی چێژن و نه‌ی بینن.
له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌ش هه‌موو کوێره‌وه‌ری و کوشتن و بڕینێکیان ته‌حه‌مول کردووه‌ و قه‌ت له‌ ئامانج و ئاره‌زووی خۆیان شل نه‌بوونه‌وه‌ و له‌ ڕێی وه‌ده‌ست خستنه‌وه‌ی ئازادیدا ووچانیان نه‌داوه‌، به‌ دڵێکی ئه‌وه‌نده‌ به‌هێز و عه‌زمێکی هێنده‌ سابیته‌وه‌ تێکۆشاون تا ئێستا هێزێکی وا په‌یدا نه‌بووه‌ بتوانێ تێکڕا خه‌فه‌یان بکا، میره‌ کوێره‌یان کوشتووه‌ بابان سه‌ریان هه‌ڵداوه‌، بابانیان بێده‌نگ کردووه‌ ئه‌رده‌ڵان بڵیند بوون، ئه‌وانیان له‌ عه‌رزی داوه‌ بتلیسی به‌رز بوونه‌وه‌ و هه‌زاری دیکه‌ی وه‌ک ئه‌وان.
تا له‌ودواییانه‌ دا له‌ پاش شه‌ڕی به‌ینولمیله‌لی پێشووه‌وه‌ که‌ دیکتاتۆری ئێران و تورکیا هاتنه‌ سه‌ر کار و زمان و عادات و مه‌زهه‌ب و خسووسییاتی میللی کوردیان به‌ جارێک لاواز و کز و که‌نه‌فت کرد، له‌ هیچ وه‌حشییه‌ت و دڕنده‌ییه‌ک ڕانه‌وێستان، خوێندن و نووسینی زمانی کوردی مه‌منووع و پۆشینی لیباسمان قه‌ده‌غه‌ بوو.
نه‌یان ده‌هێشت له‌ هیچ جۆره‌ مه‌زایا و حقوقێکی به‌شه‌رییه‌ت به‌شمان ببێ، ڕێگای فێر بوونی عیلم و سه‌نعه‌تیان لێ بڕیبووینه‌وه‌. هه‌ر رۆژه‌ به‌ به‌هانه‌یه‌ک و هه‌ر ده‌مه‌ی به‌ ته‌شقه‌ڵه‌یه‌ک ده‌سته‌ ده‌سته‌ و پۆل پۆل کوردی هه‌ژارو به‌دبه‌ختیان حه‌بس و ته‌بعید ده‌کرد و ده‌یان کوشتن و له‌ به‌ینیان ده‌بردن، حاسڵ و ده‌سڕه‌نجی ئه‌و میلله‌ته‌ بێچاره‌یان ده‌برد بۆخۆیان و ئه‌وانیشیان برسی و تینوو ڕووت و قووت ده‌هێشته‌وه‌.
تا له‌ شه‌هریوه‌ری 1320 دا فریشته‌ی ئازادی ده‌زگای دیکتاتۆری و فاشیستی ڕه‌زاخانی تێک شکاند،کورد سه‌ری له‌و هه‌موو فشار و ئه‌زییه‌ته‌ که‌مێ فارغ بوو،فه‌وری ئیحساسی کرد چۆن ده‌بێ له‌ فورسه‌ت ئیستیفاده‌ بکات و ڕێگای سه‌لاح و وه‌ده‌ست خستنی ئازادیی ئه‌و میلله‌ته‌ چییه‌ و چ بکا؟ پیاوانێکی به‌ بیر و هۆش و به‌شه‌ره‌ف که‌ زۆر له‌ مێژ بوو خوێناوی دڵی خۆیان ده‌خوارده‌وه‌ و بۆ زه‌لیلی ئه‌و میلله‌ته‌ دووکه‌ڵ له‌ ده‌روونیان ده‌هاته‌ ده‌رێ زۆر زوو ته‌شخیسیان دا که‌ وه‌ختی کاره‌ و له‌و فورسه‌ته‌ ده‌بێ به‌هره‌ وه‌رگیرێ و ئه‌وه‌ ته‌واو ئه‌و ڕۆژه‌یه‌ که‌ پشتاوپشتمان چاوه‌ڕوانی بوون. یه‌کجار و خێرا، بێوچان و ڕاوێستان، ده‌ستیان به‌ کار کرد، حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستانیان ته‌شکیل دا و به‌ ده‌ستوبرد خه‌ریکی کاروباری میللی بوون و به‌چاوێکی وورد و به‌دیققه‌ت ئیحتیاج و پێداویستی کوردیان ته‌شخیس و به‌دی کرد.
له‌ پێش هه‌موو شتێکدا ئیختیلافات و دووبه‌ره‌کانی عه‌شاییری که‌ به‌ ده‌سیسه‌ و حیله‌بازی ئیستیعمارچی و دیکتاتۆران بۆ ئیستیسمار و خواردن و کڕووساندنه‌وه‌ی ئه‌و میله‌ته‌، به‌ قه‌ولی خۆیان( تفرقه‌ بیانداز و حکومت کن ) ده‌به‌ینی خستبوون و تا ئه‌ندازه‌یه‌ک ئه‌و ئاوره‌ بڵێسه‌ی ساندبوو برای دایکوبابی له‌ یه‌ک ترازاندبوو به‌ کولی له‌ گۆڕێ هه‌ڵگیرا و نێوی عه‌شیره‌ت و ته‌وایف و هه‌رچی ئه‌سبابی ئه‌و نیفاق و پڕش و بڵاویه‌ بوو فڕێ درا و عوموومه‌ن له‌ ژێر ناوی حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان دا کۆبوونه‌وه‌ و یه‌ک دڵ و یه‌ک زمان تێکڕا به‌ره‌و ئامانجی ئازادی که‌وتنه‌ ڕێ.
زمانی زگ ماکمان که‌ له‌گه‌ڵ شیری دایک تێکه‌ڵی خوێن و گۆشتی ئێمه‌ بووه‌ له‌ زه‌مانی دیکتاتۆری دا سه‌خت قه‌ده‌غه‌کرابوو، زمانی فارسی به‌ زۆر ته‌حمیلی ئێمه‌ و منداڵه‌کانمان ده‌کرا و ئه‌و کاره‌ پتر سه‌به‌بی پاشکه‌وتنی کورد بوو، له‌ مه‌داریسدا ڕه‌سمییه‌تمان پێدا و خوێندن و ته‌حسیلمان به‌ سه‌بک و ته‌رتیبی دنیا خسته‌ سه‌رباری کوردی – چه‌ند مه‌دره‌سه‌ی کچان و کوڕانمان کرده‌وه‌،مه‌دره‌سه‌ی شه‌وانه‌مان داییر کرد و کتێب به‌ زمانی کوردی ته‌رجومه‌ کران.چه‌ند سه‌د کوڕ و کچ و پیاوی گه‌وره‌ له‌ مه‌داریسی شه‌وانه‌ و ڕۆژانه‌ به‌ زمانی کوردی ده‌خوێنن له‌ جیاتی ئه‌وه‌ی شه‌ش حه‌وت ساڵ خه‌ریکی خوێندن و فێربوونی فارسی بن له‌ مانگێک و دوو مانگدا ده‌بنه‌ خوێنده‌وار و هه‌موو شتێک ده‌خوێننه‌وه‌ و ده‌نووسن. بۆ ناساندنی لیاقه‌تی میلی و وه‌ده‌رخستنی حه‌یاتی ئه‌ده‌بی و فه‌رهه‌نگی کورد و بۆ ڕاگه‌یاندنی هاواری خۆمان به‌ گوێی دنیای به‌شه‌رییه‌ت و عه‌داڵه‌ت موحتاجی وه‌سیله‌ی چاپ و بڵاو کردنه‌وه‌ بووین.چاپخانه‌ی زۆر چاک ته‌ئسیس کرا و دامه‌زرا، له‌ شاری خۆماندا، به‌ زمانی خۆمان به‌ چاپخانه‌ی خۆمان گۆوار و ڕۆژنامه‌ ده‌رده‌چێ و بیر و فکر و داخوازی ئێمه‌ له‌ دنیا دا بڵاو ده‌کاته‌وه‌.
حاسڵ و به‌روبووی ئێمه‌ که‌ میقدارێکی زۆر و زه‌وه‌ند و به‌ قیمه‌ت بوو به‌ فیڕۆیی له‌ ده‌ستیان ده‌ر ده‌هێناین و ده‌ستی ئیستیعمار سه‌دێکی له‌ پێش ئێمه‌ و بازاری دنیا دروست کرد بوو، ڕێگای حه‌لمان دییه‌وه‌ و ته‌جاره‌ت و ئیقتیسادییاتی کوردستان زۆر باش ته‌ئمین کرا.
له‌ زه‌مانی دیکتاتۆریدا که‌ هه‌موو عه‌وارزێکیان لێ ده‌ساندین که‌م و زۆر وه‌سیله‌ی له‌ش ساغی و موعاله‌جه‌، نه‌ حه‌کیم، نه‌ دەر‌مان، نه‌ مه‌ریزخانه‌یان بۆ ساز نه‌کردین،ئێمه‌ بۆخۆمان مه‌ریزخانه‌ی زۆر باش به‌و زووانه‌ داییر ده‌که‌ین و له‌ش ساغی ووڵاتمان ته‌ئمین ده‌بێ. هێزێکی میللی مان ته‌شکیل داوه‌ که‌ به‌ شه‌جاعه‌تێکی ته‌واو حازره‌ دیفاع له‌ نیشتمان بکا.
دیاره‌ موه‌فه‌قییه‌تی ئێمه‌ سه‌راسه‌ر له‌ عه‌ینی مه‌ڕامی دێمۆکڕاسی و له‌ نه‌تیجه‌ی فه‌عالییه‌تی حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان و پشتیوانی عاله‌می دێمۆکڕاته‌. له‌ به‌ر ئه‌وه‌ به‌ دڵ و به‌ناو ده‌ڵێین: بژی موئه‌سیسینی دێمۆکڕات.
میلله‌تی کورد هه‌زاران سه‌د و به‌رهه‌ڵستی سه‌خت و سه‌هه‌نده‌ی له‌ ڕێدا بوو. ده‌سته‌ و دایه‌ره‌ی دیکتاتۆری بێ ووچان کارشکێنی ئێمه‌یان ده‌کرد و له‌ هیچ نامه‌ردییه‌ک ڕانه‌ده‌وه‌ستان.ئیجتیلافاتی عه‌شاییر بۆ داخڵیش ئیشکاڵێکی گه‌وره‌ بوو بۆ ئێمه‌.ئه‌مما ئه‌وانه‌ هێچ کامێکیان نه‌یان توانی پێش به‌ ئێمه‌ بگرن، به‌ دڵێکی به‌هێز پایه‌داریمان کرد و ئیدامه‌مان به‌ فه‌عالییه‌تی خۆمان دا تا ئیستیقلال و ئازادی نه‌ته‌وه‌ی کوردمان به‌ ده‌ست هێنا.
دیاره‌ به‌قایایه‌کی ئه‌و خه‌ته‌راته‌ش که‌ ماوه‌ چ له‌ داخڵدا و چ له‌ خارجدا میله‌تی کورد موباره‌زه‌ی خۆی له‌ گه‌ڵیان ئیدامه‌ پێ ده‌دا و به‌ پشتیوانی خودا موزه‌فه‌ر و مه‌نسوور ده‌بێ.
ئه‌و ڕۆ له‌ نمایه‌نده‌کانی ته‌واوی نه‌واحی و نوقاتی کوردستان بێ ڕعایه‌تی ته‌به‌قات ئه‌عه‌م له‌ ئاغا و ڕه‌عێت و گه‌وره‌ و چووک کۆ بوونه‌وه‌ و یه‌ک دڵ و یه‌ک زمان هاواری دێمۆکڕاسی ده‌که‌ن و به‌ ڕێی دێمۆكڕات دا ده‌ڕۆن ، قودره‌ت و قوه‌تی دێمۆکڕات نیشان ده‌دا.
*******
پاش ته‌واو بوومی نوتقی جه‌نابی پێشه‌وا له‌ تریبوون هات بێته‌ خوارێ عه‌بدول که‌رباسی (عه‌بدول ئه‌و که‌سه‌یه‌ که‌ ڕۆژی هه‌ڵکردنی ئاڵا گایه‌کی به‌ سه‌د تمه‌ن کڕی و له‌ به‌رامبه‌ری ئاڵا دا کردی به‌ قوربانی) که‌ به‌ ئه‌سله‌حه‌وه‌ له‌ پشت تریبوون ڕاوه‌ستابوو شانی دانواند که‌ جه‌نابی پێشه‌وا پێ له‌ سه‌ر شانی دانێ و بێته‌ خوارێ به‌ڵا له‌ به‌ر خووی ته‌وازوع که‌ له‌ ڕه‌وشتی مومتازی پێشه‌وای به‌رزه‌ قوبووڵی نه‌فه‌رموو و بۆخۆی هاته‌ خوارێ. له‌م کاته‌ دا ته‌واوی عه‌شاییر و خه‌ڵکی شاری هوروژمیان هێنا و هه‌موو ده‌ستیان ماچ کرد و به‌یعه‌تیان ده‌گه‌ڵ کرد، به‌ جۆرێ خه‌ڵک ده‌وره‌یان گرتبوو که‌ ماوه‌ی ساتێک نه‌ده‌بیندرا که‌ جه‌نابی پێشه‌وا له‌ کوێیه‌ و له‌ ماوه‌ی سێ ڕۆژ مه‌راسیمی به‌یعه‌ت بێ ووچان ده‌وامی بوو.

سه‌رچاوه‌:جێژنی سه‌ربه‌خۆیی و ئیستیقلالی کوردستان یا دره‌وشینی ئه‌ستێره‌ی خۆشبه‌ختی کوردان
کۆکه‌ره‌وه‌: سه‌یید محه‌مه‌دی حه‌میدی
ڕۆژنامه‌ی کوردستان، ژماره‌ی 10، دووشه‌مۆ 15ی ڕێبه‌ندان و ژماره‌ی 11،چوارشه‌مۆ 17ی ڕێبه‌ندانی
1324ی هه‌تاوی / 4 و 6ی فێورییه‌ی 1946ی زایینی.
وێنه‌، له‌ کتێبی: "كوردستان له‌ سێبه‌ری مێژووو دا " وه‌رگیراوه‌، ئه‌ویش له‌ ویلیام ئیگلتن ی کوڕی وه‌رگرتووه‌.

سەفەری دەستەی نوێنەرایەتی ئازەربایجان و کوردستان بۆ تاران

سەفەری دەستەی نوێنەرایەتی ئازەربایجان و کوردستان بۆ تاران
بۆ وتووێژی لەگەڵ دەوڵەتی نێوەندی و کابینەی ئەحمەدی قەوامولسەلتەنە
یەکشەمۆ ٨ی بانەمەڕی ١٣٢٥ی هەتاوی/ ٢٨ی ئاوریلی 1946ی زایینی

حەسەنی قازی

کۆماری کوردستان و حکوومه‌تی نیشتمانی ئازه‌ربایجان له‌ ڕۆژی سێشه‌مۆ 3ی بانه‌مه‌ڕی 1325ی هه‌تاوی په‌یمانی " یه‌که‌تی و برایه‌تی حکومه‌تی ملی کوردستان و آذربایجان" یان واژۆ کردووه‌. به‌ دوای ئه‌وه‌ دا قازی محه‌مه‌د چه‌ندین ڕۆژ له‌ ته‌ورێز ماوه‌ته‌وه‌ و له‌ ڕێوڕه‌سمی کرانه‌وه‌ی ڕادیوی ده‌نگی ئازه‌ربایجان دا به‌شداری کردووه‌ و هه‌ر وه‌ها له‌ گه‌ڵ میرجه‌عفه‌ری پیشه‌وه‌ری ڕێبه‌ری فیرقه‌ی دێمۆکڕاتی ئازه‌ربایجان و سه‌رۆک وه‌زیری حکوومه‌تی نیشتمانی ئازه‌ربایجان مانۆری هێزی فیداییان له‌ شاگۆلی ته‌ورێز به‌ سه‌ر کردووه‌ته‌وه‌.له‌ کاتی سه‌فه‌ری میرجه‌عفه‌ری پیشه‌وه‌ری سه‌رۆکوه‌زیری حکوومه‌تی نیشتمانی ئازه‌ربایجان و ده‌سته‌ی نوێنه‌رایه‌تی ئازه‌ربایجان و کوردستان بۆ تاران، پێشه‌وا قازی محه‌مه‌د له‌ فڕۆکه‌خانه‌ی ته‌ورێز پیشه‌وه‌ری و هاوڕییانی به‌ڕێ کردووه‌. به‌ پێی نووسراوه‌یه‌ک ‌ له‌ ژێر سه‌رنووسی " طیاره‌ میدانیندا " ‌که‌ له‌ ژماره‌ی 185ی ڕۆژنامه‌ی آذربایجان ئۆرگانی فیرقه‌ی دێمۆکڕاتی ئازه‌ربایجان دا بڵاو بووه‌ته‌وه‌ (دووشه‌مۆ 9-ی بانه‌مه‌ڕی 1325ی هه‌تاوی/ 29-ی ئاوریلی 1946)له‌و ڕێوڕه‌سمه‌ دا هه‌م پێشه‌وا قازی محه‌مه‌د و هه‌م میرجه‌عفه‌ری پیشه‌وه‌ری سه‌رۆکوه‌زیری ئازه‌ربایجان قسه‌یان کردووه‌. ڕۆژنامه‌ی ئازه‌ربایجان ووته‌کانی پێشه‌وا قازی محه‌مه‌دی به‌م شێوه‌یه‌ بڵاو کردووه‌ته‌وه‌:

.... دوایه‌ ئاغای شه‌بوسته‌ری ڕایگه‌یاند: ده‌رفه‌تی قسه‌ کردن ده‌درێ به‌ ڕێبه‌ری گه‌وره‌ و پێشه‌وای برا کورده‌کانمان جه‌نابی قازی محه‌مه‌د. ئاغای قازی محه‌مه‌د ده‌ناو چه‌پله‌و هه‌ر بژی ئاماده‌بوان دا ده‌ستی به‌ قسه‌کانی کرد و
گوتی: "ئه‌من زۆر به‌ داخه‌وه‌م له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی زمانی ئازه‌ربایجانی باش نازانم، له‌و هه‌لومه‌رجه‌ ناسکه‌ دا ده‌رفه‌تی ئه‌وه‌م نییه‌ به‌و زمانه‌ بۆچوونه‌کانم بڵێم. ئێستا که‌ جه‌نابی ئاغای پیشه‌وه‌ری به‌ نوێنه‌رایه‌تی نه‌ته‌وه‌ی ئازه‌ربایجان ده‌چێته‌ تارانێ، پێمخۆشه‌ بێڵم‌ به‌ڕێزیان هه‌ر نوێنه‌ری گه‌لی ئازه‌ربایجان نییه‌ به‌ڵکوو نوێنه‌ری نه‌ته‌وه‌ی کوردیشه‌( چه‌پڵه‌ لێدان و هوریا کێشان). ئه‌مڕۆ گه‌لی ئازه‌ربایجان و گه‌لی کورد له‌ نێو خۆیاندا یه‌که‌تییه‌کی پته‌ویان دامه‌زراوندووه‌ و ئه‌و یه‌که‌تییه‌ ده‌رفه‌تیان پێ ده‌دا به‌ لێوه‌شاوییه‌وه‌ به‌رگری له‌ مافی یه‌کتری بکه‌ن. له‌و پێوه‌ندییه‌ دا ئێمه‌ش له‌ گه‌ڵ ئه‌م ده‌سته‌یه‌ به‌ نوێنه‌رایه‌تی گه‌لی کورد دوو نوێنه‌ر ئاغای محه‌مه‌دحوسێن خانی سه‌یفی قازی و ئاغای سه‌دری قازی ده‌نێرینه‌ تارانێ. ئه‌و نوێنه‌رانه‌ له‌ لایه‌ن ئێمه‌وه‌ ده‌چنه‌ ئه‌وێ و نه‌ته‌وه‌که‌مان داوخوازی به‌رپرسیاره‌تییان لێ ده‌کا. ئه‌وان ده‌بێ به‌ شێوه‌یه‌ک بگه‌ڕێنه‌وه‌ ئێره‌ که‌ هه‌م ڕێز و حورمه‌تی میله‌ت به‌ره‌و لای خۆیان ڕاکێشن و هه‌م له‌ مێژووش دا نێوێکی گه‌وره‌ بۆ خۆیان وه‌ده‌ست بهێنن. ئه‌من له‌ به‌ر که‌می کات کۆتایی ده‌هێنم به‌ قسه‌کانم و داواتان لێده‌که‌م به‌سڵامه‌تی نوێنه‌ره‌ خۆشه‌ویسته‌کانمان له‌ هوڕا ده‌ن . - ده‌نگی هوڕا و چه‌پله‌ و به‌شینه‌وه‌ی به‌ هه‌زاران ده‌سته‌ گوڵ
میر جه‌عفه‌ری پیشه‌وه‌ری له‌و ڕێوڕه‌سمه‌ دا وه‌ک دوایین که‌س قسه‌ی کردووه‌ و له‌ به‌شی کۆتایی ووتاره‌که‌ی دا
ده‌ڵێ: " بابه‌تێکی دیکه‌ی گرینگیش هه‌یه‌ که‌ له‌ ڕوانگه‌ی ده‌سته‌به‌ری بناغه‌ی ئازادییه‌که‌مان، ئابووری، بیروڕا و ئیده‌ئاله‌وه‌ و له‌و ڕێبازانه‌‌ دا یه‌کێک له‌ مه‌سه‌له‌ هه‌ره‌ گرینگه‌کانی ئێمه‌یه‌. ئه‌ویش بریتییه‌ له‌و یه‌که‌تی و یه‌کایه‌تییه‌ی وا‌ له‌ نێوان ئێمه‌ و برا کورده‌کانماندا هه‌یه‌. هه‌تاکوو ئێستا سیاسه‌تی کۆنه‌په‌رستانه‌ هه‌وڵیان ده‌دا‌ دووبه‌ره‌کی بخه‌نه‌ ناو ئه‌و دوو میله‌ته‌ نه‌جیبه‌، ئیدی ئه‌و دووبه‌ره‌کییه‌ نه‌ماوه، برایانی کوردمان به‌ سه‌رنێزه‌کانی خۆیان سنووره‌کانی ئێمه‌ ده‌پارێزن و ئێمه‌ش سنووره‌کانی ئه‌وان ده‌پارێزین. ئه‌و دوو نه‌ته‌وه‌یه‌ ئه‌گه‌ر ده‌یانه‌وێ بژین و بمێننه‌وه‌، ده‌بێ یه‌ک بگرن.بنچینه‌ی سه‌رکه‌وتنی ئێمه‌ به‌ یه‌که‌تی ئه‌و دوو نه‌ته‌وه‌یه‌ به‌ستراوه‌ته‌وه‌.ئاغای محه‌مه‌دی قازی پێشه‌وای گه‌لی کورد ئێستا یه‌ک له‌ بڵیمه‌ته‌کانی ووڵاتانی ڕۆژهه‌ڵاته‌، به‌ڕێزیشیان له‌و ڕاستییه‌ تێگه‌یشتوون.ئێمه‌ له‌ داهاتوو دا ده‌ست له‌ ده‌ستی یه‌کتری دا نه‌ته‌وه‌ی کورد و گه‌لی ئازه‌ربایجان که‌ به‌ساڵان سووکایه‌تیان پێ کراوه‌ و چه‌وسێندراونه‌ته‌وه‌ به‌ ته‌واوی ئازاد ده‌که‌ین ( چه‌پڵه‌ لێدان و هوریا کێشان)
بژی گه‌لی ئازه‌ربایجان !
بژی ئازادی ! - چه‌پڵه‌ لێدان و به‌شینه‌وه‌ی ده‌سته‌ گوڵ

‌

دەستەی نوێنەرایەتی کوردستان لە تەورێزێ بۆ بەڕێکردنی ئەڕتەشی سوور

بەشداری دەستەی نوێنەرایەتی کۆماری کوردستان و هێزی پێشمەرگە لە ڕێو ڕەسمی بەڕێ کردنی لەشکری سوور لە تەورێزێ.

حەسەنی قازی

بە پێی ڕێکەوتن و بەیاننامەی هاوبەشی سادچیکۆف سەفیری شووڕەوی لە ئێران و ئەحمەدی قەواموسەلتەنە سەرەۆکوەزیری ئێران کە لە ١٥ی خاکەلێوەی ١٣٢٥ی هەتاوی ( ٤ی ئاوریلی ١٩٤٦) لە نێوانیان دا ئیمزا کرا، لە گەڵ شتی دیکە دەبوو ئەڕتەشی سوور لە ماوەی ٤٥ ڕۆژان دا خاکی "ئێران" بە جێ بهێڵێ. وەک زیائەدینی ئەلەمووتی لە کتێبی "فصولی از تاریخ مبارازات سیاسی و اجتماعی ایران و جنبشهای چپ. شرکت انتشارات چاپخش،١٣٧٠"دا دەنووسێ:" دوایین بەشی ئەو ئەڕتەشە لە ١٥ی بانەمەڕی ١٣٢٥ی هەتاوی (٥ی مانگی مەی ١٩٤٦) لە تەورێزێ وەرێکەوتن ". به‌ر له‌وه‌ی که‌ دوایین به‌شه‌کانی ئه‌ڕته‌شی سوور خاکی ئازه‌ربایجان به‌ جێ بهێڵن به‌پێی نووسراوه‌یه‌کی ڕۆژنامه‌ی آذربایجان ( ژماره‌ی 186، 10ی بانه‌مه‌ڕی 1325/30 ئاوریلی 1946 دەستەڵاتدارانی حکوومەتی نیشتمانی ئازەربایجان له‌ ڕۆژی 7ی بانه‌مه‌ڕی 1325 ( 27ی ئاوریلی 1946) میواندارییەکی گەورە ساز دەکەن و بە شێوەی ڕەسمی بەڕێیان دەکەن.
دەستەیەکی نوێنەرایەتی کۆماری کوردستان بە سەرۆکایەتی سەیید محەمەدی تەهازادە معاونی سەرۆکی حیزبی دێمۆکراتی کوردستان و سەدیقی حەیدەری مودیری کوللی ئینتیشارات و تەبلیغاتی کوردستان لە گەڵ پەلێک پێشمەرگە دەچنە تەورێزێ و لەلایەن کۆماری کوردستانەوە لەو ڕێو ڕەسمە دا بەشداری دەکەن.
لە ژمارەی ٢٠٣ ڕۆژنامەی آذربایجان دا ( یەکشەمۆ ٢٩ی بانەمەڕی ١٣٢٥) وێنەی سەید محەمەدی تەهازادە لە جلو بەرگی نیزامی و بە دەرەجەی سەرپۆلی ٢ [ ئەندامانی کۆمیتەی نێوەندی حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان، کاتێک بەرگی نیزامییان دەبەر کردووە دەرەجەیان سەرپۆلی ٢ بووە] و سەدیقی حەیدەری دەبینین لەوحەیەکیان بە دەستەوەیە کە وێنەی چەندین کەسایەتی نیزامی شووڕەوی لە سەر هەڵکەندراوە. لە بن ئەو وێنەیە نووسراوە." نموونەیەک لەو دییاریانەی کە دراوە بە ئەڕتەشی سوور". لە ژمارەی ٢٠٤ی آذربایجان دا (سێشەمۆ ٣١ی بانەمەڕی ١٣٢٥ی هەتاوی) وێنەی پۆلێک پێشمەرگەی کورد کە لەو ڕێو ڕەسمە دا بەشدارییان کردووە بڵاو کراوەتەوە و لە بنی نووسراوە : " لە دەستە چەکدارەکانی گەلی قارەمانی کورد".
ماڵپەڕی " Critical Past LLC " کە ماڵپەڕێکئ ئەمریکاییە لە ساڵی ٢٠١٠ فیلمێکی بەڵگەیی ٧ دەقیقەیی ڕووسی بڵاو کردووەتەوە کە کشانەوەی ئەڕتەشی سوور لە هێندێک لە شارەکانی ئازەربایجان و هێندێک ناوچەی کوردستان نیشان دەدا. لەو فیلمە دا چەند دیمەن لە و دیمەنانەی کە لە ڕۆژنامەی ئازەربایجان دا بڵاو کراوەتەوە دەبینین لە گەڵ وێنەی کەشەفێکی زێو کە بە نیشانەی سپاس و پێزانی لە لایەن حیزبی دێمۆكراتی کوردستانەوە پێشکێش بە فەرماندەرانی لەشکری سوور کراوە. لە سەر ئەو کەشەفە زێوە بە کوردی و بە ڕووسی ئەم ووتانە هەڵکەندراوە:
" چونکە لە مانەوەی لەشکری سور لە کوردستاندا گەلی کورد لە آکار و پیاوەتی وان زۆر مەمنونە. ئەورۆ کە دەرونەوە ئەوا ئەو دیاریە بۆ بیرەوەری لە لایەن حزب دمکرات کوردستانەوە [ پێشکێش دەکرێ].بەداخەوە لە بەر ئەوەی لە فیلمەکەدا ئەو دیمەنە گشتی دەر ناکەوێ لە وانه‌یە ئەوە هەر بەشێک بێ لە دەقە کوردییەکە.
جێی ئاماژەیە لە دەقی ڕووسی ئەو فیلمە دا بە ڕوونی باسی بەشداری دەستەی نوێنەرایەتی کوردستان لەو ڕێوڕەسمە دا کراوە.ئەم وێنە مێژوویانە برگەیەکی دیکە لە مێژووی کۆماری کوردستانمان بۆ ڕوون دەکەنەوە. لە خوارەوە کۆپی وێنەکانی ڕۆژنامەی آذربایجان و کریتیکاڵ پاست ئێل ئێل سی دەبینن .