ژمارە ٣ی ڕۆژنامەی " کرد" (کورد) ی سەردەمی سمکۆ بە ڕێنووسی ئێستا

ژمارە ٣ی ڕۆژنامەی  " کرد" (کورد) ی سەردەمی سمکۆ  بە ڕێنووسی ئێستا

لە ٢٦ی مەی ٢٠١٤ بەڕێز محەمەد ڕەزا سەیف قازی  هەموو لاپەڕەکانی  ژمارە ٣ی ڕۆژنامەی "کرد"ی لە توڕی کۆمەڵایەتی فەیس بووک دا بڵاو کردەوە. زۆر وێدەچێ ئەو ڕۆژنامەیە لەو کاغەز و بەڵگانە ی شەهید محەمەد حوسێن سەیف قازی دا بووبێ کە هاوسەری خودالێخۆشبوو فەروخلەقا مەلیک قاسمی پاراستبوونی. لە لاپەڕەی یەکەمی ڕۆژنامەکە بە قەڵەم نووسراوە " سنجاغ ، آقای جهانگیر بگ " کە دەکرێ مەبەست لە یەکێک لە خاوەنموڵکانی پێشووی سەرچۆمی جەغەتوو بێ. لەو ژمارەیە  دا ٥ بابەت چاپ کراون ( دو ووتاری کوردی بە کوردیی کورمانجی و کوردیی سۆرانی لە گەڵ وەرگێڕاوی فارسی ئەوان و بەشێک لە پارچە شێعری بە نێو بانگی سەیفولقوزات: کوردینە تا کەی...) ، لە سەر دێڕی لاپەڕەی یەکەم جێگەی ئیدارە ورمێ و چاپخانەی غیرەت و نێوی مودیری ڕۆژنامە محەمەد تورجانی نووسراوە. لە مەڕ قازیی سمکۆ؛ محەمەد جەماڵەدینی حەکاری لە کتێبی " ارومیە در محاربەء عالم سوز" لە چەند جێ باسی قەزاوەت کردن و حوکم دانی کراوە.

هەر ئەو چەند بابەتەی نێو ئەو ژمارەیە ڕووناکاییەکی نوێ دەخاتە سەر بزووتنەوەی سمکۆ  و لە جێی خۆی دایە بخرێتە بەر لێدوان و لێکۆڵینەوەی زیاتر. من بەدڵ سپاسی کاک محەمەد ڕەزا سەیف قازی دەکەم بۆ بڵاو کردنەوەی لاپەڕە سکانکراوەکانی ئەو سەرچاوە بەنرخەی بڕگەیەک لە مێژووی سیاسی ڕۆژهەڵاتی کوردستان.

حەسەن قازی
٣٠ی مەی ٢٠١٤

شمارە ٣  ، سال اول ،  صفحە

١

واعتصموا بحبل اللە جمیعا و لا تفرقوا

حەقی رۆزنامە  پێشەکی وەردەگیرێ

داخلە  ساڵێک ٥٠ قڕان

شەش  مانگ ٢٧ قڕان

خاریجە ساڵێک ٦٠ قڕان

شەش مانگ ٣٥ قڕان

قیمەت  یەک نوسخە  دە شاهی

قیمەتی ئێعلانان هەر دێڕی دوو قڕان

جێگەی ئیدارە  ورمێ چاپخانەی غیرەت

مودیر  محە مەد تورجانی

مەقالاتێک مەنفەعەتی کوردانی تێدا بێ  وەردەگیرێ

جارێ لە هەر هەفتە دا یەکێک چاپ دەکرێ

دووشەنبە ٢٨ی مانگی زیقەعدەی ١٣٤٠

دوو دەست لێک دەدەنەوە

ووشەی  " کرد " لە نێوەڕاست

لە خوارەوەی ١٣٤٠

ڕوزنامێکە  سیاسی ، ئەدەبی ، ئەخباری ، سەرمەقالەی تەرجەمە دەکرێ  بە فارسی دەینووسێ کوردێک لۆ هەموو کوردان

چارساڵە وقووعاتێت  لەوان سەرحەدان  واقع دەبن عەجەم  بە واسیتا غەزتەیێت  خوە ب ناوی شەقاوەت ئێعلان دکن. مرۆڤێت دوور ژی چکۆ ژ حەقیقەتا شولێ بێ خەبەرن  ب وی تەرزی دزانن حال ئەوە حەقیقەتەن شولێ ئەوەیە. مە هێوی هەیە جەراییدا کوردان [!! عەجەمان؟!] ئیرۆ پاشوە ڕاستیا د شتێت وەها بنویست دا خەلق حەقیقەتی بزانت:

( د وی بابیدا چەند خەبەران ئەز دێ بێژم )

ل با هەموو کەسی مەعلوومە کو د وی حەڕبا عوموومی دا ئیرانێ بێ تەڕەفییا خوە ئێعلان کری بوو. حاڵ ئەو ملەتی چو دەولتێت موحارب هندی کوردێت کەفتی د سەرحەدا ئێرانێدا موتەزەریر نەبوویە ، ئەوە ل مەیدانێ یە هەر کەسی باوەر نەکت بلان بێت ببینت نە نفووس، نە ماڵ  بۆ کوردێت فەقیر نەمایە ئایا ئەوە ژ چ بوو؟  ئەگەر دەوڵەتا ئیرانێ – کو حەتا نوها خوە  مەتبووعی وی ملەتی کوردی فەقیر کەفتی د وی موحیتی دزانی -  موحارب بوو لەو را  ملەتی تابعی وی موتەزەریر بوو. کانێ ئێعلانی حەرب دگەل  کی دەولەتی کری یە بلان بدە زانین. حال ئەوە بێ تەرەفیا خوە ڕەسمەن بدەفعانان ئێعلان کری یە هەر وەکی ل نک هەمی کەسی مەعلووم وموقەییدە.

ئەگەر موحارب نەبوو ملەتی تابعی وی چرا هندە مەحو و موتەزەریر بوو ئەلبەت ئەوی سەبەب هەیە ، بەلێ سەبەبی وی ئەوەیە کو دەولەتا ئیرانێ موقتەدر نەبوو ملەتی تابعی خوە ژ پەنجا ئەجنەبییان موحافەزە بکەت. دەولەتێت موجاوری وی کو موحارب بوون هاتنە ناو مولکی وی ئەهالی و ملەتی تابعی وی مەحو و پەریشان کرن پاش کو دو دەولەتێت خارجە ژ ناو موڵکێ وی پاش وەچوون ئیرانی دیسا ئیدارا خوە یا زاڵمە تەئسیس کر. ملەتی کوردان فکری ئەوە نەچارە کە هەر چ زەمانی ئێک ئەجنەبی حەرەکەت  داخل موڵکی دیت ملەتی مەحو کەت کەس لێ ناپرست، زێدە ژ وی وێرگی و تەکالیفێت مە فەوقولتاقە و جەریمێت بێ قانوون هندی حەز دکەت ژ کوردان دستینیت ل کەیفا خوە مەسرەف دکەت، نە مەکتەبەکی، نە فابریقەیەکی، نە ڕییەکی، نە ئەجزاخانەکی، حاسڵی چو ئەسەرێت مەدەنییەتێ بۆ کوردان تەئسیس ناکەت؛ چ کەسی حەز کەت بێ سوئال و جەواب دەکوژیت، دەگریت، نە قانوون، نە شەریعەت ، نە سیاسەت چو دەستوورەکی عەمەل ناکەت. ڕۆژا لازم ژی بت ملەتی تابعی خوە نکارت موحافەزە بکەت. بەلکە بخوە ژی هاوی ئەجنەبییان ملەتی تابعی خوە دهەرشیت هەر وەکی چارساڵان بەر نوها کورد و ئەرمەنی یێت ملکی ئیرانێدا کو چەند عەسران حەتا نوها وەکی بران دەرباز دەکرن ئیرانی تەحریک کرن بەردانە  هەو نفووسا کوردان ب دەستی ئەرمەنی و ئاسۆرییان دا مەحو کرن. نامووسا کوردان ب دەستی وان دا پامال کرن پاشی گوتە ئەرمەنی یان من های ژێ نینە کوردان بخوە ئەو حەڕەکەت ئەو عەداوەت کری نە، ب وان درەوان، ب وان حیلەیان دگەل ئەرمەنی یان بوو یەک سیلاح و موهیمات دایێ سەوق کرن سەر کوردان. گەلەک شوولێت وەها کرنە. کوردێت فەقیر ژ وی زوڵمی، ژ وی جەبری بێ تاب مان ئێدی تەحەمولا وان نەما مەجبوور بوون  ئیدیعا کرن مادام دەولەتا ئیرانێ نەشێت  مە موحافەزە بکەت و ژ غەیری زوڵمێ چو موعامەلە دیتر دگەل مە ناکەت بلان دەستێ خوە ژ مە بکیشیت  ئەم بو خوە دێ ئیدارا خوە بکن، و مولک و جێیێ خوە ژی دێ موحافەزە بکن. کوردێت فەقیر چکو واسیتا نەشری، و مرۆڤێت وان ل ناو مەجلیسا دەوڵەتان تونە بوو ژ بۆ وی فکرا خوە ژ غەیری سیلاحی چو واسیتە دیتر ندیتن دەست دانە سیلاحا خوە عەجەم هێدی هێدی ژ ناو .../ ...../  دا ژ عەجەمان تەمیز کن. عەجەمان ئەو فکرە دزانی؛ سەبەبی ئیقداما کوردان دزانی بەڵی ڕاستی ندگۆت، دگۆت کورد شەقاوەتی دکن،هەر دەم ئۆردوویەک تەرتیب دکر سەوق دکرە سەر کوردان، بەڵکە کوردان تەمامەن مەحو کەت، ئەو فکرە ئینتیشار نەکت بڵێ کوردان غیرەت و سەبات کرن شوجاعەتا خوە یا فیتری ئیزهار کرن د هەمی شاران دا غالب بوون نوها شوول گەهشتە دەرەجەکی نیزیکە عەجەم بۆ خوە ژی مەغلووبییەتا خوە  و غالبییەت و حەقانییەتا کوردان ئیقرار کت . ئەگەر ئیقرار نەکت ژی وەقاییع  دێ شەهادەتی یێ ل حەقیقەتێ بدن مەجالا ئینکار نامینت ، ئەو وقووعاتێت چار سالە د وی موحیتی دقەومت سەبەب ئەو بوو کو من عەرز کر شەقاوەت نینە مودافەعا حەقی یە :

قازیی سمکۆ. محەمەد جەمالەدین ئەلحەکاری
------------------------

از آقای مدیر محترم جریدەح شریفە ( کرد) خواهشمندم بنام کردیت این چند سطر بندە را در یکی از ستونهای  جریدە برای اطلاع عمومی درج فرماید

وقایع چهار سالەء کردستان را ایرانیان در جرائد خود بنام شقاوت اکراد اعلان کردە و قارئین محترم جرائد نیز چون از حقیقت کار بی خبرند بە اظهارات جرائد باور کردە و چنین تصور مینمایند در صورتیکە تمامی اظهارات جرائد ایران محض کذب ( کذب محض!) بودە و نام شرافت قیام کردستان بنام منحوسە شقاوت لکەدار میکنند. لهذا فریضە کردی خود میدانم برای اطلاع عمومی بوسیلەء جریدەء شریفە عرض و بسمع قارئین محترم برسانم اولا دولت ایران درین جنگ بین المللی بی طرفی خود را اعلان کردە بودید بدبختانە هیچ کدام ملت دولت محارب مثل کردستان سرحد ایران محو نشدە دوچار صدمات فوق الطاقە نگردیدە.علت این مسئلە همانا بی اقتداری دولت بود کە نتوانست ملت تابع خود را محافظە نماید. ازین بی اقتداری دولت است کە در کردستان سرحد نە نفوس ماندە و نە مال هر کس هم میتواند حقیقت و صدق مسئلە را برای العین مشاهدە نماید، بطوری این مملکت فلکزدەء کردستان پایمال گردیدە کە آبادیهایش یک منظرەء خرابە زاری را تشکیل دادە کە دل هر سنگ دل از دیدن آن میسوزد. پس از متارکە کە سرحدات تخلیە گردید عوض اعانت دولت ایران با این بی اقتداری دائرەء ظلمیە و مستبدەء سابقەء خود را تشکیل دادە درین حال مظلومانەء کردستان بنای تعدیات مالایطاق و اجحافات طاقت شکنانە را گذاشتە و آنچە در امحای این ملت فلکزدە بقیە السیف از دستش می آید خودداری نە نمود. آیا ملت کرد بشر و مخلوق خدا نیست ؟ چە تقصیری دارند  کە دولت ایران این همە مظالم را با آن بی اقتداری خود در حقش روا میدارد؟ آیا مکتبی برای اطفال کردستان تاسیس نمودە و یا از آثار مدنیت راهی نشان دادە؟ بلی بجز کشتن و محو کردن ملت  یکی از وظایف انسانیت را در حق کردستان بعمل نیاوردە نە با قانون و نە با شریعت و نە با سیاست با ملت کرد رفتاری نداشتە و ندارد. با آنهمە مظالم در امحای کردستان اجانب را نیز ترغیب نمودە و شریک ظلم خود می نماید و در امحای این ملت بی صاحب  میکوشد . شاهد قضیە همانا ملت کرد سالهای سال بودە با آرامنە و آثوری همجوار و مثل برادر بودند. چهار سال قبل ایرانیان با وسائل مختلفە این هر دو ملت را اغفال کردە بجان همدیگر ریختند و نفوس ملت فلک زدەء کرد را بدست ارامنە و آثوریها محو ، بعد عدم اطلاع خود را ازین قضیە اظهار نمودە و ملت کرد را تقصیر کار و ارامنە را بە بغل کشید. کردستان را در اول کار تشویق و ترغیب  نمود و میگفت مگر اکراد مسلمان نیستند چرا انتقام از آثوری و ارمنی نمیکشند. ملت بیچارەء کرد نیز بە اغفال ایرانیان فریب خوردە یکدفعە کار از کار گذشت. پس از آنکە ایرانیان بە آمال معاندت کارانەء خود نائل شدە و ناموس اکراد را با دست ارامنە و آثوری محو  کردند، ارامنە و آثوری را مثل اولاد عزیز بە آغوش خود کشیدەاند چون ملت کرد بی صاحب و فریاد مظلومانەاش را کسی نبود جواب بدهد بجز قیام برای حفظ ناموس خود چارەء دیگری ندانستند بسایەء اسلحەء خود مظهر شدە با ایران جنگیدند و ایرانیان را از چندین ولایات کردستان خارج نمودند لکن ایرانیان حقیقت مسئلە را پنهان و اسم شقاوت را بە اکراد می بندند و هر زمان اردوی ترتیب دادە بسر اکراد سوق میدهند بالاخرە اولاد عزیز خود ارمنی را مسلح  کردە بسر اکراد سوق نمودند کە کردستان را  بکلی محو کنند. خوشبختانە ملت کرد در قیام خود ثبات [ثابت!] کردند و شجاعت فطری خود را بە عالم نشان دادند  و در تمامی جنگها فتح موفقیت حاصل نمودند فعلا هم ایرانیان از کردەء خود نادم و بجز بستن اسم شقاوت بە اکراد بە چیز دیگری متوصل نیستند. تشبثات کردستان شقاوت نیست حفظ حقوق و ناموس است .

‌قاضی سمکو- محمد جمال الدین الحکاری

------ ----

قسمت ادبی، اثر قلمی آغای سیف القضات

کوردینە تا کەی ئێمە لە  کێوان میسالی دێو
دێین و دەچین بۆ مە نەبێ قەت خودان و خێو

خەڵکی هەموو لە باغ و لە شارانە کەیف خۆش
ئێمە بڵاو و بێ سەرە ماوین لە دەشت و کێو

ڕەشماڵە ماڵ و کەشک و پەنیرە مەتاعی مە
قەسر و سەرای خەڵکی دییە پڕ لە زێڕ و زێو

ژێر دەستی و ئیتاعەتی بێگانە تا بەکەی
شەرمە لە بۆ مە هێندە بژین بێ نیشان و نێو

گوردانی کوردەکان  بە خودا ڕۆژی غیرەتە
دەس دەینە خەنجەران و پیاوانە بێینە نێو

سمکۆ ، خودا کە داویە بە مە ساحێب و ڕەئیس
شوکری بکەین بە زار و زبان و ددان و لێو

مەقسوودی وی ئەمە، کە حەق بداتە مە
تەکلیفی مەش وەهایە فیدای بین بە نێر و مێو

----------------------------------------

هەر چەند ئێمە لە زیمنی لەوائحێک لە پێشدا دەرجمان کرد مەڕامی کوردانمان دە قارئین گەیاند، ئەمما دووبارە بۆ تەوزیح عەرزیان دەکەین : نەهایەت ئارەزووی کوردان و نوقتەی نەزەریان ڕاگرتن و ئاگاداری شەرەفی قەومییەتە و بەرقەرار کردنی ئاسوودەیی و ئازادی تەواوە کە لە سەر ئەو زەوی و ئاو و خاکە بە دڵخۆشی بتوانن زیندەگانی بکەن. جید و جەهدی کوردان دەوە دایە کە لە ژێر چەرخی سیاسەتی ئێرانیان کە بۆ نەهێشتنی وان هەمیشە دەگەڕێ دەرچن، وە بۆ نەجاتی ئەو میلەتە لە خەتەراتێک هەڕەشەی نەمانیان لێ دەکا مەجبوور بە ئیقدامات بوون، لە ڕێگەی سابیت کردنی ئەمنییەتی تەواو کە لە حالی ئیزتیڕاب دەرچێ لە دڵی هەموو لا ئیتمینانی مەحکەم  پەیدا بکا فیداکاری دەکەن.
هەرکەس بە ڕاستی و ئینساف تەماشای تاریخی کوردان بکا دەبینێ : کە جان و ویجدان، روح و ماڵ، عێزەت و نامووسی وان هەڕەشەی سەختی ئێرانیان لە سەرە.

زوڵم و بێحیسابی زاهیری و باتینی ( لە قەبیلی جەریمە و کوشتن، زەجر و حەبس، نەهێشتنی وەسائیلی تەڕەقی، بێ بەش کردن لە نیشانانی مەدەنییەت، بۆ دانەنانی مەنافعی خەیرییە، ڕێ نەدان لە چاک کردنی ئومووری ژیانی خۆیان و شەریک نەکردن لە هیچ کار و شوغلێک و لە نێو خستنی نیفاق .. و .. و ) لە تەڕەف ئێرانیان بۆ سەر کوردان لە ئومووری عادی بەڵکوو حالەتێکی تەبیعی بوو. دەگەڵ ئەو هەموو زوڵمی خۆیان کە تەبعی بەشەر قەبووڵی ناکا هیچ وەختێکیش  موحافەزەیان لە کوردان نەکردووە، کوردان هەمیشە تووشی مەسائیبی خاریجیش بوون لە بەر ئەوانە عەوامیلی غیرەت دە کورداندا وەجۆش هات، پەنایان برد بۆ سپەری قەیام خۆیان ئاوێشتە سەنگەری ئیقدام و نواندنی مەوجوودییەت بە دەنگی بڵند ئەو کەلیمە حەقەی دەڵێن : لێمان گەڕێن دەست لە حقووقمان مەدن!!! لەوە زیاتر مەمانکەنە جێگەی تاڵان و بڕۆ!!! تەواوی ئارەزووی کوردان عیباڕەتە لەو جوملە: حیفز کردنی خۆیان، پەیدا کردنی ئاتییەیێکی ڕووناک .

(م – د) تورجانی

--------------
بیان مرام

هرچند در ضمن مندرجات سابقی ما مرام کردان را بقارئین افادە نمودیم، ولی دوبارە محض توضیح معروض میداریم غایە ا نقطە نظر کردان حفظ شرافت قومیت و برقرار داشتن آسایش و آزادی تام است کە در آتیە در این سرزمین  و آب و خاک با رفاه حال بتوانند زندگانی کنند. جد [و] جهد کردن کردان در این است کە خود را از زیر محور سیاست  ایرانیان کە همیشە برای هدم و خفە کردن ایشان در دوران بودە خلاص نمایند ، و  برای نجات دادن قوم خویش از خطراتی کە خیلی تهدید آور و وحشت انگیز است مجبور باقداماتی قاطع شدە و در راه استقرار یک امنیت تام کە از حال تزلزل و مبهمیت بیرون آمدە، در قلب عموم تولید یک اطمینان پایدار نماید، فداکاری میکنند. هرکس بدون انحراف از دائرەء صدق و انصاف مراجعەء تاریخ کردستان نماید خواهد دید: کە جان و وجدان، و مال و عزت و ناموس کردان معرض تهدیدات سخت ایرانیان بودە و میباشد، ظلم و تعدی مادی و معنوی ( از قبیل زجر و قتل، جریمە و حبس، اعدام وسائل ترقی؛ محروم کردن از آثار مدنیت، عدم تاسیس منابع تعالی، مداخلە ندادن در تنظیم امور حیاتی و عدم اشتراک در هیچ کار و شغلی و . و ...) از طرف ایرانیان بر سر کردان بمثابەء امور عادیە تلقی شدە و بلکە یک حالت طبیعیە را تشکیل میدهد. با وصف این همە مظالم کە طبع بشری تحمل آنرا روا نمیدارد؛ در این مدت سلطنت هیچ وقتی ملت کرد را محافظە نکردە و کردان همیشە دچار مصائب خارجی هم شدەاند. لهذا عوامل غیرت در کردان بهیجان و غلیان آمدە ملتجی بە سپر قیام و پناهندە بە سنگر اقدام و ابراز موجودیت شدە با صدای رسا این کلمەء حقە را می سرایند: بگذارید دست بە حقوق ما نزنید!!! از این زیادە ما را مورد تاخت و تاز نسازید! همەء آمال کردان عبارت ازین جملە است: حفظ حقوق و تحصیل  آتیەی درخشان
محمد ترجانی                                                                                       چاپخانەء غیرت

تێبینی: وێنەی محەمەد تورجانی و شەرحی ژیان و کۆچی دوایی وی لەگۆواری هەتاودا بە سپاسەوە لە لاپەڕەی بەڕێزموحسین قزڵجی لە فەیس بووک وەرگیراوە.هەتاو، هەولێر، ژمارە ١٦٢، ١٥ی ئەیلوولی ١٩٥

گوشاری تاکزمانی هەڵەیە

٢٢ی مەی ٢٠١٤

یێنی ئوێزگویرپۆلیتیکا

جەمیل باییک

گوشاری تاکزمانی هەڵەیە

جێژنی زمانی کوردی پیرۆز کرا. خەبات لەپێناو زمانی کوردی دا پێش دەکەون . مەیل و مرخ بۆ خەبات و تێکۆشانی ئەوتۆش پەرە دەستێنێ. ژمارەی ئەو تێلێڤیزۆن و ڕادیۆیانەی بە کوردی دەوەشێنن لە زیاد بوون دایە، ڕۆژنامەی ڕۆژانەی کوردی بڵاو دەکرێنەوە.ئەوانە هەموویان بە مانای خۆڕاگرین لە ئاست ژێنۆسیدی کولتووری دا. بێ گومان هەڕەشەی ژێنۆسیدی کولتووری هێشتا هەر هەیە. زێهنییەتی تواندنەوە و لە نێو بردنی کوردان لە ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست دا  هێشتا درێژە بە  بوونی خۆی دەدا .لە بەر ئەوە ئەو حەساسییەتەی بۆ زمان و لە پێناو زمان دا نیشان دەدرێ دەبێ بەگوڕ و تینەوە بەردەوام بێ. زمان هەر تەنیا ئامرازی قسە کردن نییە؛ لە هەمان کاتدا ئامرازی کولتووری کۆمەلەیە واتە هەبوونی کۆمەلەیە .

هەموو جوورە خەباتی کوردان لە پیناو زمان دا لە ئاستێکی پیرۆز دایە. بێگومان تا ئەو کاتەی کە کورد  نەگەن بە ژیانێکی ئازاد و دێمۆکڕاتیک بە خەباتی تاکەکەسی یان دەستەیی ناکری ژێنۆسیدی کولتووری و تواندنەوە ڕابوەستێندرێ. جا بۆیە تێکۆشان بەمەبەستی بەرەوپێشبردن و گەشاندنەوەی زمانیش  بەشێکە لە تێکۆشان لە ڕێبازی ئازادی و دێمۆکڕاسی دا. هەر بۆیە دەبێ خەبات لە پێناو زمان دا بەربڵاوتر بکرێن و بە حەساسییەتەوە بەڕێوەبچن. دەبێ هەموو ڕۆژێک بە ڕۆژی جێژنی زمان
  دابندرێ و ئەوە نەخرێتە دەرەوەی ڕۆژەڤێ.لەبەر ئەوەی زمان  خۆ دەڕبڕینی ڕۆژانەیە، دەبێ هەموو ئان و ساتێک و بە هەستیارییەکی بەردەوام و بێ ناوبەر بە هێند بگیرێ.
ماوەیەک لەمەوبەر کۆنفڕانسی ئەدەبییاتی کورد لە چیا پێک هات. ئەوەش ئاکامێکی کەمایەسیی ئەدەبییات بە کوردی یە. هەتا ئێستا دەبوو بە سەدان، بە هەزاران ڕۆمان، چیرۆک و شێعری ئەم شۆڕشە مەزنە نووسرابا، لەو بوارە دا بەتاڵاییەکی گەورە هەیە. چونکە ئەوەی کە زمان دەژێنێتەوە ئەوەیە کە زمانی بەرباس ببێتە زمانی ئەدەببات ، زمانی ڕۆمان و زمانی شێعر.ئەوانە هەموویان گرینگن. لێرەدا دەمەوێ سەرنجتان ڕابکێشمەوە سەر بابەتێکی گرینگ ، لەبەر ئەوەی حەولی سەپاندنی یەکجوورەیی زمانی دەهێندرێتە گۆڕێ. ڕەنگە لە دنیا دا نموونەی فرەچەشنی زمانیی وەک زمانی کوردی هەر نەبێ، کورد خاوەنی زمانێکی دەوڵەمەندن . ئەوە زمانەیکە گەلێک پەل و پۆی هەیە، کورمانجی، سۆرانی، کرمانجکی – دملی، کەلوڕی، هەورامانی. ئەگەر لۆریش لە بەرچاو بگرین زمانێکە خاوەنی گەڵێک شێوەزارە. ئەوانەی هەمووی دەوڵەمەندی و سامانی کوردین ، هەر کامێکیان دەربڕی کولتوورێکی کوردین. ئەوە سەرچاوەی دەوڵەمەندی و بەهێزتری بوونی ئەوانە لە چاو سەرچاوەی تر. کاتێک ئێمە باسی کولتووری کورد و جوانیی ئەو کولتوورە دەکەین مەبەستمان گشت ئەوانەیە کە ئەو هەموو دەوڵەمەندییانە دەپارێزن. ئەگەر عەڕەبان لە سەر چاڵە نەوتان ڕۆنیشتوون ، کوردانیش لە سەر کانگای کولتووری دەژین. دیارە لە کوردستان سەرچاوەی نەوتیش زۆرن ،ئەمن هەر لە بەر ئەوەی مەبەستەکە باشتر تێبگەیشترێ ئەم مێتافۆڕەم بەو شێوەیە بەکار هێنا. ئەوەی کە کوردەکان لە سەر سەرچاوەی کولتووری دەژین بێگۆمان لە بەر زمانەکەیان و دەوڵەمەندیی کوردییە. بەڵام لە پێوەچارانی ئەو مژارە دا هەڵە دەکرێ. دوای سەدەی ١٧ زێهنییەتی نەتەوە – دەولەت هەموو لک و پۆپی زمانانی لە چوارچێوەی تاکزمانییەوە ترینجاند و لە نێوی بردن. لە ژێر پەردەی ستاندارد کردنی زمان و سازدانی زمانی نەتەوەیی ژێنۆسیدی زمانی و کولتووری کرا. بۆ نموونە شێوەزاری فەڕانسەیی پاریسێ کە بەشێکی بچووک لە دانیشتووان بەکاریان دەهێنا، بە سەر هەموو کۆمەڵە دا سەپێندرا و تاکە زمانێک ئافرێندرا. چەمک، جیاوازی، شێواز، شێوەزار و لەهجەکانی دیکەی زمان لە نێو بران و یەک جوورەیی ( تاکزمانی) یان خولقاند. لە زۆر جێیان پەل وپۆ زمانییەکان لە ژێر پەردەی " زمانی نەتەوەیی" لە لایەن نەتەوە – دەوڵەتانەوە لە نێو بردران. ڕەنگە ئەوە زۆر باسی لێوە نەکرابێ بەڵام بە مانای ژێنۆسیدی کولتووری یە. ئایا هەورامانی و کرمانجکی یەک زمانن؟ داخوا کولتوور، دەروونناسی، بزووتنەوە و شێوازی ئەوان جیاواز نییە؟ داخودا ئەو جیاوازییە دەوڵەمەندی نییە؟  داخودا حەولدان بۆ ئەوەی هەموو شێوەزار و لەهجە کوردییەکان لە نێو زاراوەیەک دا بتوندڕێنەوە ژێنۆسیدی کولتووری نییە؟ ئایا هەست پێدەکەن کە بە نێوی ساز کردنی زمانی نەتەوەیی دەیانەوێ چ لە نێو بەرن؟ لە باشووری کوردستان  مەترسی ئەوەی کە کورمانجی و پەل و پۆی دیکەی زمان دەنێو سۆرانی دا بتوێندرێنەوە و لە نێو ببردرێن هەیە، هەمان مەترسی لە باکووری کوردستانیش هەیە کە هەموو لەهجە و پەل و پۆی زمانی لە نێو کورمانجی دا بتوێندرێنەوە.بۆیە حەوڵدان بە نێوی ستاندارد کردنی  زمانی کوردی یان ساز کردنی تاکەزمانێکی نەتەوەیی دەبێ بەرپەرچ بدرێنەوە. چونکە حەولدانی ئەوتۆ بە مانای زێهنییەتی ژێنۆسیدی کولتووری یە

ئەوبۆچوونە لەمەڕ زمان بەشێکە لە پڕۆژەی نەتەوە – دەوڵەت بۆ یەک کردنی کۆمەڵ. جا بۆیە لە ژێر پەردەی تاکزمانی یان   نەتەوەبوون دا پەروەردەی تاکزمانی هەڵەیە. لە باشووری کوردستان لە هەڕێمی سۆرانی ئاخێو  دەبێ پەروەردە بە سۆرانی بێ و لە بادینان پەروەردە دەبێ بە کورمانجی بێ. لە هەڕێمی سۆرانی ئاخێو، کورمانجی و لە بادینان ،سۆرانی وەک زمانی دووەم دەبێ بە شێوەیەکی باش فێر بکردرێ.  لە باکووری کوردستانیش لە هەرێمەکانی دێرسم، چەولیک، سوەرەگ و وارتوو پەروەردەی زمانی زگماکی دەبێ بە کرمانجکی – دملی بێ. کورمانجیش وەک زمانی دووەم دەبێ بە شێوەیەکی باش فێر بکردرێ.لەمەش زیاتر لە ژێر پەردەی ستاندارد کردن و نەتەوە بوون دا  لە نێو بردنی جیاوازییەکان هەڵەیە. بە تێپەڕینی زەمان لە سەر یەک کردنەوە و بە یەکەوە چاران و لەیەکتر کەلک وەرگرتن و یارمەتی یەک دانی زمان و شێوەزاران ڕێگای هەرە ڕاستە. ئەگەر ئاوا بێ سەردەمێک دەگاتێ کە یەک یەکی دی لە نێو نابا، و هەمووان بە روح و جوانی خۆیان دەبن بە پارچەی هاوژینی هەبوونێک. بە بێ ئەوەی کە زمانێک، کولتوورێک لە نێوبچێ، هەموو بەیەکەوە دەوڵەمەندی و گەشەی زمانی دەخولقێنن. لەو ڕوانگەیەوە زمانی نەتەوەیی بە مانای لە نێوبردنی دەوڵەمەندیانە، هێندێک شت لە پەل و پۆیان ئەستاندن نابێتە هۆی دەوڵەمەند کردن. هەلوێست و بۆچوونی ئاوا هیچ جیاوازی نییە لەگەڵ ئەو دزێتییەی کە سەردەستان لەزمانانی دیکەی دەکەن.

بۆچوونی لەمەڕ ساز کردنی زمانی نەتەوەیی، واتە زمانی نەتەویی چەمکێکی ئاڵۆزو پڕ لە کێشەیە. زێهنییەتی نەتەوە – دەوڵەت  دەبێ وەلا بندرێ . دەبێ زێهنییەتی نەتەوەی دێمۆکڕاتیک، کولتوور و زمانی شیاوی نەتەوەی دێمۆکڕاتیک جێی بگرێتەوە. ئەوەندەی کولتوور و زمان هەن دەبێ بژین، دەبێ  لە ئاست زمان و کولتووری ئەوانەی کە لە کۆمەڵ دا بەژمارە کەمترن  فەرقو جیاوازی دانانی پۆزیتیڤ نیشان بدرێ.
لە مەڕ  چەمکێکی وەک زمانی نەتەوەیی نابێ بۆچوونێکی هێڕارشێکی کەم و زۆری هەبێ، بەڵکوو بە فەرقوجیاوازی لەگەڵ دانانی پۆزیتیڤ لە ئاست زمانان و کولتوورانی دیکە دەبێ بەهێزتر بکرێن و هەلوێست وکردەیەکی ئەوتۆیان لە بەرانبەر دا ڕەچاو بکرێ. دەبێ پەروەردەی زمانی دایکی بەهەموو پەل و پۆیەکانی کوردییەوە بەڕێوەبچێ . هەر زمانێک لە جوگرافیای خۆی دا  دەبێ بە زمان و کولتووری خۆیەوە لە خۆسەرییەکی دێمۆکڕاتیک دا بژی.نەک هەر دەبێ کولتوورەکەی ئازاد بێ بەڵکوو لەبواری بەڕێوەبردنیش دا دەبێ لە خۆسەرییەکی دێمۆکڕاتیک دا بژی. لەجێدا ئەگەر ئەوە نەبێ زمان و کولتوورەکانیش ناتوانن بەرگری لە هەبوونی خۆیان بکەن.

گنجینەء گرانبهای ادبیات کرد

  

گنجینەء گرانبهای ادبیات کرد

بقلم آقای محمد قاضی

مقدمە

آقای مدیر محترم روزنامە وزین کوهستان – من یقین دارم کە تا قبل از انتشار آن نامە گرامی اطلاعات مرکز نشینان   و مردم سایر شهرستانهای ایران در بارە کردستان محبوب و سایر مناطق کرد نشین ایران بسیار محدود و مختصر بود  و نە تنها از ذخایر و نفایس ادبی این ملت ایرانی الاصل و نجیب و از صفات پسندیدە و آداب و رسوم پاک و جوانمردانە ایشان بی خبر بودند بلکە اصولا بنظر بربریت و توحش بآنان می نگریستند و برادران اصیل و شریف کرد را جز مردمی غارتگر و بیابانگرد و چادرنشین نمیدانستند. این نظریە غلط و قابل تاسف بر اثر دو موضوع بود: یکی سوء سیاست حکومت های وقت از زمان صفویە و بخصوص شاە عباس جنت مکان(!) تا زمان زمامداری جناب آقای قوام السلطنە، کە الحق و الانصاف در ایذاء و آزار نژاد پاک کرد هر یک گوی سبقت از سلف خود میربودند و در طول اینمدت تاریخی روزی نشد کە ایلات نجیب و دلاور کرد را بدون هیچگونە گناە و تقصیری از مراتع آبا و اجدادی خود بنقاط دور دست نرانند  و از لانە و خانە خود متواری و فراری ننمایند و سالی نشد کە حکومت پر افتخار مرکزی لشکرکشی فاتحانە (!) بخاک کردستان نکند و پدران و مادران بیگناه را بعزای جوانان  ننشاند، مخصوصا  در دورە بیست سالە حکومت پهلوی و دورە دمکراسی پس از شهریور بجای اینکە نظری بفرهنگ و بهداشت و اقتصاد فلاکت بار این تودە  شرافتمند و پاک کشور داشتە باشند و آنان را از آن بدبختی و مذلت و فقر مادی و معنوی کە دارند نجات بخشند روءسای غیور  و دلیرشان را در زندانهای قصر قاجار و شهربانی مختاری محبوس ساختند و مردم بیچارە را هم بصدها فرسنگ دور از اوطان عزیز خود بردە و با صد خفت و خواری پراکندە و متفرقشان نمودند کە شاید بعدها اثری از این نژاد عزیز و محبوب کە یکی از مدافعین حقیقی و واقعی مرزهای ایران بودە وهست باقی نماند. چون ملت مظلوم و ستمدیدە کرد برخلاف مردم سایر نقاط ایران هیچوقت  دست بستە و مفلوک تن بزیر بار مظالم و ستمگریهای دژخیمان مرکزی ندادە  و همە وقت تا آنجا کە مقدورش بودە  در برابر زورگوئیها و قلدریهای خانەبرانداز  حکومت های مرتجع  دست باسلحە بردە و با آنکە تاکنون هیچگاە موفق بە حفظ حقوق حقە خویش نگردیدە همیشە با کمال جوانمردی و شهامت از خود دفاع نمودە است اینست کە خائنین حقیقی ملک و ملت یعنی وزرای بی تدبیر و ژنرالهای برادرکش وقتی با این لجاجت و عناد تودە دلیر کرد مواجە میشدند هم بر فشار ظلم و تعدیهای ناجوانمردانە خود میافزودند و آتش خشم و غضب خود را بیشتر بر سر آنان می باریدند و هم شیپور تبلیغات کثیف خود را بلندتر نواختە این مردم بیچارە را دزد و غارتگر و راهزن و یاغی و متمرد و وحشی بمرکز معرفی می کردند و بالنتیجە احساسات خفتە و غاضی مرکز نشینان و مردم سایر نقاط ایران را بر علیە آنان بر می انگیختند و همە را از تودە دلیر کرد روگردان میساختند.

موضوع دیگر نقض معنوی و مادی فرهنگ است کە علت العلل کلیە بدبختیهای دیگر کشور نیز باز می باشد. این وظیفە وزارت فرهنگ است کە اطلاعات و تحقیقات لازم در بارە ادبیات محلی و رسوم و عادات و آداب و سایر شئون اجتماعی کلیە شهرستانها و طوایف و قبایل و ایلات مملکت تهیە و در دسترس علاقەمندان قرار دهد و تمام ایرانیان را باوضاع و احوال و مفاخر و مظاهر اجتماعی یکدیگر آشنا سازد و چون  ایرانیان اصیل در واقع همان ایلات و عشایر و قبایل مرزی هستند و مفاخر ملی از قبیل زبان و آداب و رسوم در میان آنان پاکتر و خالصتر و بی شائبەتر از شهرنشینان باقی ماندە است از جمع آوری و تدوین آنها برای تصفیە زبان آلودە فارسی و احیای ترادیسیون های ملی استفادە نماید متاسفانە وزارت فرهنگ تاکنون کوچکترین قدمی در راە انجام و ایفای این وظیفە اساسی و مهم خود برنداشتە است و بیگانگان هموارە در این امر واجب پیشقدم بودەاند.

حقیقتا مایەء کمال تاسف و نهایت خجلت و شرمساری است کە یکنفر مستشرق انگلیسی یا آلمانی یا روسی یا فرانسوی بهر نظری کە باشد جلای وطن کند و سالها در میان ایلات و عشایر و قبایل ایرانی با هزاران خطر جانی و مالی مواجە شود و با تحمل هزاران رنج و مشقت بە تحقیق و تتبع در فرهنگ و آداب و سنن ایشان بپردازد و نتیجە مطالعات و زحمات خود را بشکل گنجینەهای تاریخی و اجتماعی و ادبی بکشور خود ارمغان نماید  و ایران و ایرانیان را با مفاخر سە هزار سالە شان بعالم معرفی نماید ولی ایرانیان خودشان از بذل توجهات عالیە اولیاء فرهنگ (!) از حال هم بی خبر باشند و آنوقت یکنفر استاد دانشگاە آنهم استاد در تاریخ و ادبیات کە نظیرش در کشور انگشت شمار است چنان از اوضاع غافل و بی خبر باشد کە ملت کرد را فاقد تاریخ و ادبیات معرفی نماید و برای آنان قدر و منزلتی در عالم علم و ادب نشناسد و هنوز بهمان چشم توحش و بربریت بایشان بنگرد.

خوشبختانە از روزیکە روزنامە وزین کوهستان انتشار یافتە قدمهای بلندی در معرفی جامعە کرد و تاریخ و ادبیات و سایر مظاهر ملی و مفاخر باستانی این نژاد اصیل و نجیب برداشتە و با انتشار آثار ادبی شعرای کرد تا حدی پردە ابهام و سوء تفاهم را از جلو چشم بی خبران بکنار زدە است ولی بعقیدە نگارندە تنها این اندازە کافی نیست و باید  بیش از پیش  در این راە مجاهدت کرد و مخصوصا تتبعات و زحمات بیگانگان را برخ آشنایان جاهل و بیخبر کشید تا بلکە خجالت بکشند و از این ببعد اقلا اگر خودشان  در صدد تحقیق و مطالعە در آثار باستانی و مفاخر علمی و ادبی برادران خود بر نمی آیند آنکار آثار و شواهد گرانبهای آنان را را هم ننمایند و ذهن سایر برادران ایرانی را مشوب نسازند.

باری برخلاف تصور آن استاد ادبیات کە نفایس و ذخایر ادبی را فقط در انحصار زبان فارسی حافظ میداند خوشبختانە زبان کردی نیز دارای گنجینە گرانبهائی است کە متاسفانە بعلل فوق تاکنون از دسترس سایر برادران علاقەمند ایرانی بدور بودە و بندرت اتفاق اتفادە است کە تشنگان ذوق ادب قطرەای از آن دریای بیکران نوشیدە باشند.

آثار گرانبهای ادبیات کردی را بدو قسمت بسیار متمایز میتوان تقسیم کرد:

اول آثار نظمی و نثری شعرای بزرگ اخیر کرد یا ادبیات جدید کە مانند آثار نویسندگان و شعرای زبان فارسی عبارت از یک سلسلە دواوین و آثار نثری شعرای معروفی مانند نالی و شیخ رضا و مصباح و مولوی و وفائی و احمد کور و ملا محمد کوئی و غیرە کە اغلب آنها در بغداد بطبع رسیدە و گاهی نیز ‌‌قطعاتی از آثار شعرای مزبور یا شعرای جدید کرد در آن روزنامە گرامی منتشر گردیدە و در مجلات و روزنامەهای عراق نیز گاهی دیدە شدە است.

گرچە آثار نظمی و غزلیات شیوای بعضی از این شعرای عالیمقام بقدری زیبا و دلچسب است کە لازم است کتابها در بارە آنها نوشتە شود  ولی چون نظر نگارندە بحث در این باب نیست بمختصر  اشارەای اکتفا کردە و میگذرم فقط این نکتە را متذکر میگردم کە بسیاری از این استادان شعر کردی حتی بزبان فارسی و عربی نیز آثاری از خود بیادگار گذاشتەاند کە در فصاحت و بلاغت پای کمی از آثار کردی ایشان ندارد و استادی و احاطە انان را در زبانهای دیگری غیر از زبان مادری خودشان میرساند.

دوم- بیتهای کردی یا آثار کلاسیک ادبیات کرد عبارت از یک سلسلە درامهای مهیج یا حماسەهای قهرمانی و عشقی و ملی است کە زیبائی و ملاحت و شیرینی آنها از حد وصف خارج است.

مجموعە این بیتها و حماسەهای ملی تشکیل ادبیات قدیم کرد را میدهد و وجە تمایز آنها با آثار شعرای جدید کرد اینست کە: اولا در بیشتر آنها نثر و نظم مخلوط است،

ثانیا- قسمتهای منظوم آن بوزن عروضی نیست بلکە بطرز سیلابی یا هجائی است و در اغلب موارد نیز تعداد سیلابهای مصرعی با مصرعی دیگر مساوی نمیباشد و فقط وحدت قافیە است کە صورت شعر بودن آنها را محفوظ داشتە است.

ثالثا- قسمتهای منظوم بآهنگ های بسیار غم انگیز و محزون موسیقی کردی از قبیل  لەلە و حیران و غیرە خواندە می شود و چون در میان قبایل و ایلات کرد حتی عشق نیز با قهرمانی  و دلاوری و شجاعت و رشادت توام است بیتهای مزبور بهترین غزلیات عاشقانە ایست کە جوان کرد میتواند برای نرم کردن دل سنگ معشوق خود بروی فرو خواند و او را مست و شیدا از خود بیخود کند. لحن آهنگ های لەلە و حیران کە قالب منحصر بفرد بیتهای کردی است بقدری غم انگیز و مهیج است کە حتی چوپانان نیز وقتی در نی محزون مینوازند گوسفندان زبان بستە را از چرا باز میدارند.

رابعا- آن سلاست و روانی کە در بیتهای کردی عموما از سینە و دل کردهای حقیقی و ساکنین سادە و بی آلایش کوهستانهای باطراوت و صفای کردستان برخاستە است آلودگی و اختلاط با زبانهای بیگانە بسیار کم پیدا کردە و اگر هم لغات اجنبی در آن دیدە میشود شاید بر اثر تحریفاتی است کە بعدها بعمل آمدە است.

برعکس چون شعرای جدید تحت تاثیر ادبیات بیگانە قرار گرفتەاند لغات و کنایات و استعارات و تشبیهات زیادی از دیگران اقتباس کردە زبان شیرین کردی را از آن سلاست و شیوائی اولیە قدری منحرف کردەاند بطوریکە بیتهای کردی را حتی چوپانان و دهقانان بیسواد نیز میتوانند بفهمند در صورتیکە معنی اشعار نالی و شیخ رضا و احمد کور را همە نمی توانند  درک کنند.

خامسا – برخلاف اشعار شعرای جدید گویندە و سرایندە بیتهای قدیم مشخص و معلوم  نیست و تاریخ تالیف آنها نیز نامعلوم میباشد این ابیات را فقط پیرمردان باذوق و شوریدە حال ایلات کرد بخاطر دارند و سینە بسینە باخلاف خود منتقل مینمایند.

تا آنجا کە نگارندە اطلاع دارد دانشمندان ایران و بخصوص وزارت فرهنگ هرگز در صدد جمع آوری و تدوین این آثار نفیس برنیامدەاند.

سادسا- زمان تالیف و تصنیف هیچ یک از ابیات کردی معلوم نیست ولی قدیم ترین آنها از لحاظ زمانی کە قهرمانان بیت در آن زندگی میکردەاند گویا بیت دمدم باشد کە مربوط بە زمان شاە عباس کبیر و جنگهای قهرمانی احمد خان لپ زرین رئیس یکی از ایلات دلاور کرد با آن پادشاە است.

و جدیدترین آنها بیت باپیرآقا پدر حمزە ‌آقا رئیس ایل منگور است کە از شصت سال تجاوز نمی نماید.

از میان تمام مستشرقینی کە در راە احیای آثار ادبی کرد رنج فراوان کشیدەاند اسکار مان (Oskar-Mann) مستشرق آلمانی بیش از همە شهرت دارد. این خدمتگذار بزرگ فرهنگ ایرانی در ١٩٠١ از دیار خویش بعزم خوشەچینی از خرمن دانش شرق حرکت کردە پس از مدتی توقف در کرمانشاهان و کردستان بە مهاباد آمد  و در آن شهر کە امروز مرکز نهضت مترقی و آزادی خواە حزب دموکرات کرد است بە تحصیل زبان کردی همت گماشت.

معلم او در آموختن زبان کردی بطوریکە خود در مقدمە کتابش مینویسد عموی نگارندە بودند کە در آنزمان در مسجد شاە درویش بتحصیل علوم قدیمە اشتغال داشتند و امروز نیز کە در قید حیات اند از شخضیتهای برجستە علمی و از صاحبمنصبان عالی رتبە وزارت دادگستری و مستشار دیوان عالی تمیز می باشند.

باری اسکارمان بعموی نگارندە تدریس انگلیسی میکرد و در نزد او کردی میآموخت تا دو سال گذشت و بقدری در پیشرفت این منظور کوشید کە در ظرف دوسال زبان کردی را با همە اشکالاتش بخوبی فرا گرفت و گرچە نتوانست لهجە مهابادیان را کاملا تقلید نماید و بتمام معنی مثل یک فرد کرد صحبت کند ولی در محاورە و گفتگوی معمولی روزانە کلمە یا جملەء نبود کە برای وی مشکل و غیرقابل فهم باشد،

پس از آموختن زبان کردی لهجەء مهابادی اسکارمان در صدد برآمد کە بتدوین و جمع آوری آثار زیبای کرد همت گمارد و خدمتی بادبیات باستانی کردستان بنماید و برای این منظور از معلم کردی خود و چند نفر از نکتە سنجان قوم کمک خواست.

مشاورین اسکارمان بهمان نحو کە نگارندە در مقدمە این مقالە یعنی در شمارە قبل، بنظر خوانندگان گرامی رساندم تقسیم بندی آثار ادبی کرد را بە بیتهای باستانی و دواوین شعرای جدید کرد تشریح نمودند ولی آن مستشرق دانای سخن شناس اصالت و زیبائی و لطف کلام را در بیتهای باستانی یافتە جدا خواستار جمع آوری و تدوین آنها گردید و برای نیل بهدف دانشمندانەء خویش وعدە نثار جان و مال داد.

بیتهای باستانی کردی را هرکسی نمیدانست و در سینە هر نامحرمی پیدا نمی شد.جستجو کردند تا دو نفر پیرمرد زندە دل را سراغ گرفتند. یکی رحمن بکر از ایل منگور کە هفتاد و اندی از سنین عمرش گذشتە بود ولی هنوز شاداب و خرم در کوهستان آسمان سای گاگش زندگی میکرد و دیگری میرزا اسکندر کە در میان اهل دە بوکری می زیست و دسترسی بوی چندان مشکل نبود.

البتە پیرمردان دیگری نیز در میان ایلات کرد وجود داشتند کە بیتهای باستانی کرد را چون گنجی در سینە پنهان ساختە بودند ولی هیچیک باشتهار و معروفیت رحمن بکر و میرزا اسکندر نبودند و شاید هیچکدام نیز تا آنحد تسلط بر محفوظات خویش نداشتند و باندازەء آندو نفر متبحر و ورزیدە نبودند.

اسکارمان با اهدای مبلغی گزاف هر دو را بمهاباد دعوت کرد.میرزا اسکندر کە جوان تر از رحمن بکر و از مهاباد نیز آنقدر دور نبود دعوت ویرا پذیرفت  و بمهاباد آمد ولی رحمن بکر بعلت پیری و شکستگی و شاید برای اینکە در لحظات آخر عمرش نیز نمیخواست بهر قیمتی شدە از کوهستان های پر طراوت گاگش دست بردارد از قبول دعوت مستشرق آلمانی سر باز زد. اسکار مان مجبور شد بە مصداق: " هرکە را طاوس باید جور هندوستان کشد" خود باتفاق میرزا اسکندر و معلم زبان کردی خویش رنج سفر را بر خویشتن هموار سازد و شخصا بمحضر استاد بشتابد.

دیری نگذشت کە پیرمرد دل زندەء کرد مهمان دانش پژوه آلمانی و همراهان او را در دامنەهای بهشت مانند کوهستان گاگش پذیرفت و چنان از درچشمە گهربار محفوظات گرانبهای خود سیرابش کرد کە خستگی و رنج چند روزەء سفر را از یاد وی برد.

اسکارمان بهمت و هدایت و کمک رحمن بکر و میرزا اسکندر بسیاری از بیتهای کرد از قبیل " مم و زین " و " دمدم" و " لاس و خزال" و " ناصر و مالمال" و " برایموک و فرخولە" و " بیتی زنبیل فروش" و " لشکری" و " خزیم" و غیرە را کە هر یک داستانی زیبا و مهیج و حماسەای پر شور و غم انگیز و ملی است جمع آوری و تدوین کردە و با یک دنیا سپاس گذاری و خجلت از آنهمە مهمانوازی کردی بە مهاباد بازگشت.

این نکتە را نیز نباید ناگفتە گذاشت کە رحمن بکر و میرزا اسکندر با همە اصرار و ابرام مستشرق آلمانی نە تنها دیناری بعنوان مزد و پاداش قبول نکردند بلکە در طی این مسافرت علمی کە بیش از چهاردە ماه و اندی بطول انجامید نگذاشتند حتی یکشاهی از جیب خود خرج نمایند.

اسکارمان با یک مجموعە نفیس کە پیشینیانش هرگز بفکر جمع آوری و تدوین آن نیفتادە بودند بە مهاباد مراجعت کرد و مدتی نیز در آن شهر بکمک میرزا اسکندر و عموی نگارندە بدورە و مراجعە بآثار گردآوردە پرداخت تا اگر اشتباهی در فهم اشعار مشکل داشتە باشد برطرف نماید.

در شمال مهاباد رودخانەء کوچک زیبائی است کە بشکل مارپیچ از آن شهر میگذرد و در بسیاری از نقاط بیشەهای باصفای مهاباد بید چهرە شفاف آسمانی او را در جامەء سبز رنگ برگهای خود می پوشانند. اسکار مان کە مردی شاعر مشرب و باذوق بود، دورە آثار گردآوردە را باتفاق معلم خود و میرزا اسکندر در زیر آن درختان باصفا و در ساحل آن رودخانە زیبا انجام میداد.

عموی گرامم برای من تعریف کرد کە روزی کە بعادت مالوف در زیر درخت بیدی در ساحل نهر نشستە بودیم  و اسکارمان داستان شورانگیز و زیبای " لاس و خزال" را دورە میکرد بجائی رسید کە " خزال" از عاشق شیدای خود "لاس" گلە  عاشقانە آمیختەء با هزاران ناز و عشوە میکرد و " لاس" پاسخ معشوقە شهرآشوب خود را باتضرع و التماس قهرمانانە توام با پوزش و استرحام میداد.

زیبائی و لطف کلمات و سادگی روستائی و بی تکلفی وطبیعی بودن جملات منظوم بقدری در مستشرق آلمانی محروم از طبیعت موءثر افتاد کە بی اختیار از جای برخاستە همچون کسی کە بر اثر یک تحول ناگهانی و یک انقلاب درونی غیر مترقبە دیوانە شدە باشد در ساحل رودخانە بنای رقصیدن گذاشت و گفت:
" شما کردها قدر این منظومە گران بها را نمیدانید، خدا علیم است کە نە " شکسپیر" و نە "دانتس"(!) و نە " گوتە" و نە " شیلر" و نە " هوگو" و نە " لامارتین" و نە " پوشکین" هیچ کدام بە این لطف و زیبائی شعر نساختەاند ..."

اسکارمان دورە خود را بپایان رسانیدە آمادەء حرکت بآلمان گردید و معلم کردی خود را بپاس کمک های گران بهائی کە در یاد دادن زبان کردی و تدوین آن مجموعە نفیس بوی کردە بود با خود بآلمان برد . بمحض ورود بە برلن تمام آن بیتهای باستانی را بزبان آلمانی ترجمە کردە قبلا متن کردی را با یک مقدمە کوچک و یک رسالەء مختصر راجع بە صرف و نحو زبان کردی بخط لاتین و سپس ترجمە آلمانی چاپ و منتشر نمود.

رسالەء راجع بدستور زبان کردی و مقدمەء متن کردی ابیات بزبان آلمانی نوشتە شدە و بامتن کردی آن مجموعا بنام
Der Mukri Mundart موسوم است در دست نگارندە می باشد.
عموی نگارندە تحصیلات خود را در آلمان در رشتە حقوق بپایان رسانید و پس از اخذ گواهی نامە دکترای حقوق در وزارت امور خارجە و در سفارت ایران در آلمان بسمت دبیری استخدام گردید و سالها در برلن اقامت داشت تا در سال ١٣٠٦ یا ١٣٠٧ کە مرحوم داور سازمان جدید عدلیە را ایجاد کرد او را نیز بعدلیە انتقال دادە بە طهران فراخواند و اینک بطوریکە گفتە شد مستشار دیوان عالی تمیز است و آنکە در برلن کتابخانە بسیار کامل و زیبائی داشت چون احضار معظم لە بطور ناگهانی انجام گرفت قادر بحمل آن بە تهران نگردید و بعدها نیز وسیلەء برای نقل آن کتابخانە نفیس نیافت و اکنون شاید بر اثر جنگ  اخیر بکلی از بین رفتە باشد.

من در تهران نسخەء از این کتاب نفیس ندیدەام و نسخە موجودە خود را نیز از جناب قاضی محمد رهبر و پیشوای حزب دموکرات کردستان بیادگار دارم.

تفصیل آنکە نگارندە در اوان کودکی در دبستان سعادت مهاباد تحصیل میکردم. در آن ایام چون همیشە در خدمت قاضی بودم کتابهای او را زیاد مطالعە میکردم و در میان آنهمە کتب قدیمە و جدیدە کتاب اسکار مان بیش از همە مرا بخود مشغول می داشت. درست در همان زمان جوان هنرمندی بنام عبدالرحمن گیو از بیروت بمهاباد بازگشتە و در جستجوی کار مناسبی برای خویش بود من در نزد آن جوان چند ماهی زبان فرانسە را تحصیل کردم و بدینجهت خواندن و استفادە کردن از کتاب اسکارمان کە بزبان کردی و خط لاتین نوشتە شدە بود کار آسانی بود.

بعدها کە بە تهران آمدم و در سایە لطف و عنایت عموی گرامم در دبیرستان دارالفنون تحصیل مینمودم سالی در کلاس سوم یا چهارم متوسطە شاگرد اول یا دوم شدم و این موفقیت را بجناب قاضی محمد کە علاقەء بسیار بە پیشرفت تحصیل من داشت مژدە دادم جناب قاضی خواست جایزەای بمن بدهد و مرا در تعیین جایزە و کمیت و کیفیت آن مخیر گذاشت. من هنوز لذت و لطف کتاب اسکارمان را فراموش نکردە بودم لذا بدون تردید آن کتاب را برگزیدم و ارسال آن را از جناب قاضی خواستار گردیدم و از آنزمان تاکنون چون هدیە نفیسی بە یادگار زمان تحصیلی خود نگاه داشتەام.

بسیار جای تاسف است کە نقصی در این نسخە مشاهدە میشود و آن این است کە اولا تا صفحە ٢٨٨ بیشتر ندارد و بقیە کتاب افتادە است و معلوم هم نیست کە چقدر از آن ناقص میباشد. ثانیا از وسط کتاب نیز در داستان " مم و زین" چند صفحە یعنی از صفحە ٣٣ تا پایان ٤٨ افتادە است. ولی بسیار جای خوشوقتی است کە در سایر داستانها و بیتها نقصی پیش نیامدە است.

از شمارەء اتیە ببعد از داستان حماسی و عشقی " لاس و خزال" شروع می کنم و عین متن کردی آنرا با ترجمە فارسی از نظر خوانندگان گرام میگذرانم و امیدوارم کە این خدمت ناچیز حقیر مورد قبول و پسند ارباب ذوق و هنر قرار گیرد و چنانچە بخبط و اشتباهی برخوردند استدعا دارم تذکر فرمایند کە هم موجب کمال تشکر و امتنان و حق شناسی اینجانب و هم باعث تکمیل و رفع نقص این مجموعە گرانبها خواهد شد. " تا چە قبول افتد و چە در نظر آید"
راجع بە مستشرقین دیگری کە در احیای آثار منظور و منثور کردی زحمت کشیدەاند بعدها در مقدمە ترجمەء داستان " مم و زین" سخن خواهم گفت و فعلا مقدمە را بهمین جا پایان می بخشم.

بیت اول- لاس و خزال

لاس و خزال از زیباترین و مهیج ترین حماسەهای ملی کرد و روح قهرمانی و دلاوری کردان را بە بهترین وجهی نشان میدهد. مهمترین نکتەای کە در داستان لاس قابل توجە است اینست کە نطفە این قهرمان ملی بر پشت شیر بستە شدە و شاید در هیچ یک از داستانهای حماسی دیگر عالم نظیری برای آن نتوان یافت. این داستان شیرین از دو قسمت مرکب شدە قسمت اول سرگذشت پدر لاس تا حین تولد لاس و قسمت دوم داستان عشقبازی و نبردهای قهرمانانە او است کە اصل بیت را تشکیل میدهد.

قسمت اول را نگارندە علاوە بر آنچە در کتاب اسکارمان دیدە و خواندەام بطرز دیگری نیز از زبان همشهریان خود شنیدەام کە اختلافاتی با کتاب مستشرق آلمانی دارد بدینمعنی کە نام پدر و مادر لاس را غیراز آن شنیدەام کە در کتاب اسکارمان نوشتە شدە و بعلاوە مسموعات نگارندە کامل تر و مهیج تر از منقولات اسکارمان است و چون ناگزیر  از نقل کلیە مطالب مربوط بداستان لاس و خزال می باشم قبل از اینکە متن کتاب اسکارمان را منتشر کنم  داستان پدر لاس را تا زمان انعقاد نطفە او بر پشت شیر همانگونە کە شنیدەام  در اینجا میاورم ضمنا برای اینکە از راوی داستان نیز قدردانی و تشکر کردە باشم ناگزیرم از نظر کمکی کە بە تکمیل نوشتەهای نگارندە کردەاند اسم شریفشان را بخوانندگان عزیز بگویم. راوی داستان آقای ترجانی زادە از علمای معاصر و دانشمند کرد هستند کە اکنون در تهران اقامت دارند و جای خوشوقتی است کە وزارت فرهنگ از وجود فاضل ایشان استفادە میکند و دبیری یکی از دبیرستانهای پایتخت را بایشان محول نمودە است – باری آقای ترجانی زادە  داستان پدر لاس را چنین حکایت کردند:

صوفی یکی از روسای ایل بالک مردی بود دانا، قوی هیکل و نجیب و با آنکە پنجاە و سە سال از سنش گذشتە و زمستان عمر بر سر و رویش باریدن گرفتە بود ولی بگرمی تابستان و صفای خاطری بخرمی و طراوت بهار داشت. روزی کە دور از ایل و خاندان خود یکە و تنها بر اسب سفیدی سوار شدە و از کنار چشمەساری میگذشت چشمش بە یکدستە دختران ماەپیکر افتاد کە هر یک کوزەای بر دوش دارند و برای آوردن آب بچشمە میروند صوفی بدنبال آنان بکنار چشمە آمد و از دخترک بلند بالای پریشان گیسوئی کە دین و دل از کفش بریدە بود آب خواست دخترک مغرور با چشمان سیاه و فتان خود سرتاپای مرد پنجاە سالە را نگریست و با بی اعتنائی و سردی خاصی کە از صفات برجستە پریوشان طناز و ستمگر است روی زیبای خود را از او بگرداند و وقعی بە تقاضای آن تشنەلب دلسوختە نگذاشت. صوفی از اینهمە سردی و ناز و کرشمە جگرسوز دلبر سخت متاثر گردید بیچارە نمیدانست کە تمام پرندگان خوش خط و خال را صیادان ماهر با دام سفید میگیرند بجز این طیر خوش خط و خال و خوش اطوار کە نامش زن است و هرگز بدام سفید نمی افتد و از سر و روئی کە زمستان پیری بر آن باریدە باشد گریزان است و تنها خط و خال سیاە جوانان رعنای بلند بالا است کە او را بدام می آورد.

صوفی چنان متاثر و رنجیدە خاطر گردید کە سوگند یاد کرد بازای این تشنگی ظالمانە چشمە ‌آب حیات لبهای نوشین او را برای همیشە متعلق بخود سازد و داغ این بی اعتنائی و سردی را بر دل سرد و سنگ او بگذارد ولی تا آن نازنین با دست خود بند شلوارش را نگشاید کام دل از او نگیرد.وقتی دختران از چشمە بازگشتند سوارە دنبال آنان رفت تا آشیانە آن کبوتر وحشی را یاد گرفت و پس از تحقیق و تفحص از اصل و نسب آن ماەپارە معلومش شد کە از خانزادگان است.

صوفی چون از روسای طراز اول ایل بالک بود و بعلاوە شخصیت و رشادت و دلاوری او مورد احترام و ستایش مردان قوم بود وقتی بخواستگاری دختر فرستاد با روی گشادە افتخار دامادی مرد چون او را پذیرفتە و خانزادە خانم را با تحف و هدایای بسیار برسم جهیز بوی تقدیم داشتند. صوفی پس از برگزاری مراسم جشن عروسی بلافاصلە عروس را برداشتە بمیان ایل خود رفت و در آنجا جشن مفصلی بافتخار این عروسی برپا کرد و افراد ایل سر و جان در قدم رئیس محبوب خود و عروس زیبای او نثار نمودند.

هفت سال از این عروسی مجلل گذشت ولی صوفی هنوز داماد نشدە بود زندگی این هفت سالە بقدری بسردی و خشگی گذشت کە خانە پرشکوە و جلال شوهری چون صوفی دلاور بر آن دختر مەپارەء دلفریب چون زندان مینمود. در این هفت سال هرگز تبسمی بر لبان عروس و داماد ننشست و هرگز سخنی از مهر و محبت از لبهای خشک و بی مهر آنان بیرون نیامد وهرگز نگاهی از دلداگی و شور و علاقە بهم نکردند . روز تا شب صوفی برتق و فتق امور ایل و مشکلات زندگی مردم می پرداخت و عروس زیبا روی کدبانوی خانە بود و با اینوصف هرگز ذرەای از تجلیل و احترام یکدیگر غفلت نورزیدند . راستی چە زندگانی مرموزی داشتند.

یکروز هوای دیدار پدر و مادر و خواهر و برادر بر سر آن دخترک ماه جبین افتاد و این نکتە را با شوهر خویش در میان نهاد و از او رخصت طلبید و ضمنا چون راه هم دراز و هم پر خطر بود خواستار گردید کە سوارانی چند بهمراهی او بفرستند. صوفی مسئول او را اجابت کرد ولی همراهی او را شخصا بعهدە گرفت و خانزادە خانم نیز ظاهرا از این مرحمت اظهار خوشوقتی نمود.

زن و شوهر صبح یکروز بهار بار سفر بربستند و براه افتادند . صوفی بزن فرمان داد کە از جلو حرکت کند و بهیچ وجە اجازە ندارد بعقب برگردد بعلاوە بوی گوشزد کرد کە ممکن است در راە با مخاطرات و بلاهای ناگهانی تصادم کنند کە خود بە تنهائی از عهدە رفع آنها برخواهد آمد ولی او حق ندارد حتی یک کلمە از ماجرای بین راه را برای پدر ومادر خود تعریف کند و در این بارە میگفت:
" هنرهای صوفی هر قدر هم عالی و درخشان باشد زن او حق ندارد برخ خویش و بیگانە بکشد زیرا چنین عملی در نزد آنان حمل بر خودستائی خواهد شد و صوفی مردی نیست کە از هنرهای خود برخود ببالد و یا از خودستائی خوشش بیاید."

در راە همانطوریکە پیش بینی کردە بودند بمخاطرات بسیاری برخوردند کە اگر از یکایک آنها سخن گوئیم موجب اطلالە کلام خواهد شد و شاید خاطرات این سفر دراز از نظر ترس و وحشت عروس و رشادت و شجاعت بی بدیل صوفی کم از خاطرات هفتخوان رستم نباشد ولی صوفی هنرمند قوی پنجە بر تمام آن مشکلات طاقت فرسا غالب شد و بالاخرە پس از یکماه و اندی راه پیمائی بمقصد رسیدند.

از شعف و سرور خارج از وصف پدر و مادر و کسان عروس کە پس از هفت سال جگرگوشە شیرین و زیبا و داماد محترم و پهلوان خود را میدیدند هرچە بگویم کم است. همە انتظار داشتند کە دختر نازنینشان فرزاندان برومندی در این مدت مدید ببار آوردە باشد ولی نە تنها فرزندی پیدا نکردە بود بلکە وقتی مخفیانە بە پدر و مادر خود اطلاع داد کە در ظرف این هفت سال هنوز دختر ماندە است و کوچکترین علقەء زناشوئی واقعی بین او و شوهرش برقرار نبودە همە از تعجب بر جای خود خشک شدند.

پدر و مادر عروس یقین کردند کە صوفی مرد نیست و یا فاقد هنر مردانگی است و از این حیث از انتخاب چنین داماد یاوەای سخت پشیمان شدند ولی عروس سیمین بدن کە در بین راە آنهمە مردانگی و شجاعت از شوهر خود دیدە بود هرگز نمیتوانست چنین تصوری بخاطر خود خطور دهد و از طرفی این بی اعتنائی و سردی شوهرش را نیز نمیدانست بە چە حمل کند.

خانزادە خانم پسرعموی نحیف العقلی داشت کە با همە جوانی و زیبائی پسرک احمقی بیش نبود .این جوان سبکمغز آرزوی ازدواج دختر عموی ماهپارە خود را سالها بود در دل میپروراند و با آنکە همچون صوفی حریف نیرومندی را در برابر داشت هنوز کاملا مایوس نشدە بود. پدر و مادر خانزادە خانم نیز از روزیکە پی بسرنوشت اسف انگیز دختر خود بردە بودند  در صدد برآمدند بهر حیلەای شدە شر صوفی را از سر دخترشان بکنند و آن پریچهرە را بە جوانک خودخواه بدهند.

قضا را در همان اوان در بیشەای کە مجاور دە بود شیر درندەای پیدا شد کە در ظرف دو روز چندین هیزم شکن بدبخت و سە چهار راس گاو و گوسفند آبادی را درهم شکست. آوازەء این بلای ناگهانی چنان در دە پیچید کە کسی از ترس خواب و آرام نداشت . پدر زن صوفی کە رسیدن چنین بلای خانمانسوزی را برای عملی ساختن نقشە خود از خدا میخواست تصمیم گرفت بهر زبانی شدە صوفی را فریب دهد و بجنگ آن شیر وحشتناک بفرستد.

عصر همانروزیکە صوفی آهنگ بازگشت بدیار خود کردە بود پدر زنش بحضورش آمد و او را بجنگ شیر ترغیب کرد.صوفی بدون کوچکترین تاملی دعوت وی را پذیرفت و هنوز غروب نشدە بود کە سلاح رزم پوشیدە و بطرف بیشە رفت. پدر زن از شادی در پوست نمی گنجید ولی زن صوفی کە شوهرش را در حین رفتن بە بیشە ندیدە بود سخت نگران بود.

صبح زود وقتی کە خبری از صوفی نشد پدر و مادر خانزادە خانم با حضور دختر خود و پسر عموی سبکمغز انجمنی تشکیل دادند و از مرگ حتمی صوفی سخن گفتند. پدر از مرگ دلیرانە داماد خود بدخترش هم تبریک گفت و هم تسلیت داد و در ضمن او را تشویق کرد کە با پسر عموی خود کە سالها دلباختە و مفتون و شیدای او بودە ازدواج نماید. دختر خان در عین حال کە مرگ شوهرش را باور کردە بود در تحت تاثیر وسوسەهای شیطانی نزدیک بود بازدواج پسر عموی خوشگل و خوش سیمای خود تن در دهد کە در این اثنا موشی از سوراخ اطاق بیرون آمدە از پهلوی مادر او گذشت و آن خانم بیچارە را متوحش ساخت.پسر عموی نادان از جا پریدە نعرە زنان دم موش را گرفت و بر زمین کوبید و گفت: " دختر عموی عزیزم، چرا بمن شوهر نمیکنی، من جوان دلیر و بی باکی هستم و دشمنان ایل را اینگونە بخاک سیاە می نشانم." ...
پسرک احمق چنان براین شجاعت و زورآزمائی خود بالید و غرید کە عرصە را بر همە تنگ کرد.خانزادە خانم کە تا آنروز کلمەای از داستان دلاوریها و شجاعتهای بی نظیر صوفی بخانوادە خود نگفتە بود مثل کسی کە از خواب گرانی  بیدار شدە باشد یکمرتبە پی بمردانگی و علو طبع و آزادگی صوفی بردە جانش از تلف شدن چنان شوهر نازنینی سوخت و ماجرای بین راە را با پدر و مادر خود در میان نهاد، سپس سراسیمە از جا پریدە همچون دیوانە زنجیر گسیختە رو بە بیشە نهاد تا جسد همسر پهلوان خود را بیابد و پس از مرگ نیز بر هزاران همچون پسر عموی بزدل و مغرورش ترجیح دهد.

وقتی وارد انبوە درختان شد چشمش بنعش کوە پیکر شیر افتاد کە در خون خود غلطیدە بود.
صوفی نیز مجروح و خونین بر پشت شیر افتادە بود و آثار حیات در سیمای مردانەاش دیدە نمیشد. خانزادە خانم صوفی را کشتە پنداشتە زار زار گریست ولی ناگهان یک فکر شیطانی بمغزش راە یافت کە آرام نتوانست بگیرد. بیچارە هفت سال بود زن صوفی شدە و هنوز دختر ماندە بود و بهمین جهت او نیز مانند پدر و مادرش در مردانگی صوفی با همە زور و شجاعتش تردید داشت حال در درون بیشە خلوت و انبوهی نعش  او را در برابر خود میدید و بهتر از این مکانی برای آزمایش تصور بیجای خود نمی یافت تا اقلا این راز ابدالدهر بروی مکتوم نماندە باشد.

عروس با همە حجب و حیائی کە داشت دست برد و بند ازار صوفی را بگشود، صوفی کە از کثرت تقلا و زورآزمائی با حریف قوی پنجەای چون شیر خستە و کوفتە شدە و بر پشت شکار خود بخواب رفتە بود چشمان خون آلودش را آهستە بگشود و چیزی را کە هفت سال تمام چشم براە دیدنش بود بچشم خود دید. خانزادە خانم با دست نازنین خود بند ازارش را گشودە بود.

صوفی دلاور دیگر اهمال و خیرە سری را جایز ندانستە مچ سفید و قشنگ عروس را گرفت و پشت شیر بخون آغشتە را حجلەگاە دامادی کرد و کام دل از آن نازنین برگرفت و سپس داستان لب چشمە سار و آب خواستن و کبر و ناز او را پس از هفت سال برخش کشید  و خود را بزنش شناساند. خانزادە خانم از این انتقام عاشقانە لذت برد و برسم پوزش بپای صوفی افتاد.

لاس پسر صوفی و خانزادە خانم بود و نطفە او در همان صبحگاه قهرمانی بر پشت شیر بستە شد.

این بود داستان بوجود آمدن لاس از قول آقای ترجانی زادە حال متن نوشتە اسکارمان را با ترجمە آن از نظر خوانندگان عزیز میگذرانیم.

حال بە نقل نوشتەء اسکارمان با ترجمە فارسی آن می پردازیم:

 احمد آغای بالکی چی کری نبو. محمود آغا برای وی بو اویش چی نبو. هردوک ژنیان حامیلەدار بو.

خولا لاسی دا بە احمدآغای، خانزادیشی دا بە محمودآغای. لەکیان مارە کردن لاس و خانزاد. دایکی لاسی نیوی شمە بو.

دە سالان احمدآغا وەکوت (١)مردی پە ندەکرد. شەرەک یاغی بو، پیاوی دشکاند، دیخوارد. احمد آغا کوتی: " یان دەبە امنیش بخوا، یان آو شەرەی دەکوژم." چوار سال بو شمەی هنابو ایلاقی نە دەکرت.

کوتی: " بوچی ایلاقی من ناکی؟.." کوتی هتا بە دەستی خوت دوخینم نەکیەوە امن اتو ایلاقە ناکەم. احمد آغا سرو برگی پوشی چووە زک شەری. شەر دەستی بە دعوایە کرد دەگلی، خولا فرصتی احمد آغای دا شەرخست . هلاتە سری سری بری. ماندو بو لە سەر پشتی شەرەکی نوست خوی لە کوت. لە خلکی بوە شین و گریان. گوتیان:
" شەر احمدآغای کوشت." ژنەکە کوتی: امن دەچم یان دەبە امنیش بکوژە یان تولەی احمد آغای دەکەموە. ژن دەستی دا خنجرە چووە زگ شەری اگر چو تمشای کرت؛ شەر کوتبو، احمدآغا لە سری درەژ ببو (٢) کوتی واللە اوە شەر شکاندویەتی لە سر پشتی خوی داناوە تمشای کرت سری شیری براوە.احمد آغا خوی لە کوتبو. کوتی خولاکی ایلاقی من ناکا بزانم پیاوە یان پیاو نیە. دوخینی کردوە.

احمد آغا چاوی هلەنا تمشای کرت، ژنەکی دوخینی دەکردوە. انجا هلاتە سری لە سر پشتی شەری گای. انجا لاس لە سر پشتی شەری گوراوە هلستان هاتنوە مالە.

خانزادە خان و لاس لەک مارە کرابون. هتا دوازدە سالان دە پاشان احمد آغا مرد، محمود آغا مرد. شش سالان تازیەی احمد آغای و محمود آغای بو. پاشی شش سالان چو بو جلبی، چو بو نەو عەلی ممودینیان. لەوی چاوی بە خزالی ملا نبییان کوتبو. هاتوە کوتی: لاسە شور، عمرد بە هیچە چووە، کوتی بوچی وا دەلەی؟ کوتی مال خرانبو، اورو خزالی ملا نبییانم دیوە دەگل روژە دەعوایە دەکا. ایدی هر او بو تو چاکە. لاس هلستا ولاتی بالکانی بەجە یشت  چو نەو عەلی ممودیینیان چاوی بە خزالە بکەوە. اگرچو لەوە دابەزی جلویان گرت و ولاغەکیان بستەوە.

بو خوی چوە خذمت ملا نبی . کوتی ها بابم کوەندری؟ کوتی قربان هاتومە نوکری یە. کوتی خلکی کوەی، کوری کەی؟. کوتی قربان لە گرمەنە هاتوم. ملا نبی کوتی: احمدآغا و محمودآغای بالکی دناسی؟. کوتی قوربان خەر خلکی عەلی وان نیم. کوتی قنەداری دەتوانی بکەی؟: کوتی بلە قوربان دەتوانم. کیسە و قنەیان دایە. لاس بو بە قنەداری ملا نبی.

دە شوانی قنە تەکرت. روژەکی خزال هات بە پەش چاوی دا. لاس کوتی اوهە کەیە؟! کوتیان اوهە خزالی ملانبییانە.

لاس دەلە:

------------------------------------

(١)وەکوت در اینجا غلط است و مینایستی بگوید وەی کوت

(٢)ببو غلط است و می نایستی بگوید بو بو

احمد آقای بالک پسری نداشت. محمود آقا برادر او بود. او نیز فرزندی نداشت. هر دو زنشان حاملە بود. خداوند لاس را بە احمدآ‌قا بخشید  و خانزاد را بە محمود آقا. خانزاد را بعقد لاس درآوردند. مادر لاس نامش شمە بود دە سال تمام احمد آقا بدنبالش افتاد ولی شمە باو شوهر نمیکرد. شیری بعصیان پرداختە بود و مردان را در هم می شکست و میخورد. احمد آقا گفت : " یا باید این شیر مراهم بخورد و یا من او را خواهم کشت". احمد آقا چهار سال بود شمە را بعقد نکاح خود درآوردە بود ولی باو نزدیک نمیشد. زن گفت چرا بمن نزدیک نمیشوی؟ ... گفت تا تو با دست خود بند ازارم را نگشائی من ترا تصرف نخواهم کرد.

احمد آقا لباس رزم پوشید و بجنگ شیر رفت. شیر با وی بنبرد پرداخت خداوند احمد آقا را ظفر و نصرت داد و او شیر را بر زمین زدە بر سرش نشست و سرش را از تن جدا ساخت. آنگاە خستە شد و بر پشت شیر دراز کشید و خوابش برد. فریاد شیون و زاری از مردم برخاست. گفتند شیر احمد آقا را کشت. زنش گفت من میروم یا باید مرا نیز بکشد و یا انتقام احمد آقا را باز خواهم ستاند.زن (این بگفت و ) دست بخنجر بردە بجنگ شیر رفت. وقتی رفت شیر را دید کە افتادە و احمد آقا بر روی او دراز کشیدە بود گفت قسم بخدا کە شیر او را در هم شکستە و بر پشت خود نهادە است. ( وقتی خوب نگاه کرد) دید سر شیر از تن جدا شدە است  احمد آقا خوابش بردە بود . زن گفت خدایا این مرد بمن نزدیک نمیشود. من باید بدانم مرد است یا نیست و بند ازارش را گشود.

احمد آقا چشمش را باز کرد دید زنش بند ازارش را می گشاید آنگاە وی را تنگ در بر گرفت و پشت شیر را حجلەگاه ساخت و نطفە لاس بدینگونە بر پشت شیر بستە شد سپس برخاستند و بخانە بازگشتند.

خانزادە خان و لاس را برای هم عقد کردە بودند.پس از دوازدە سال احمد آقا مرد و محمود آقا نیز وفات یافت شش سال برای احمد آقا و محمود آقا عزاداری کردند پس از شش سال مردی ( از ایل بالک ) برای فروش گوسفند بمیان ایل ممودین رفت و در آنجا چشمش بە خزال (غزال) دختر ملا نبی افتاد، وقتی بە ایل خود بازگشت بە لاس گفت: جوان رعنا ، تو عمرت را بباطل گذراندەای. لاس گفت چرا، این چە سخنی است کە تو میگوئی؟ .. گفت خانەات آباد من امروز خزال دختر ملا نبی را دیدەام کە پنجە در پنجە آفتاب می افکند این دختر فقط برای تو شایستە است. لاس برخاستە ولایت بالک را بجا گذاشت و بمیان ایل ممودین رفت تا خزال را بچشم خود ببیند، وقتی بآنجا رسید از اسب پیادە شد. جلو اسبش را گرفتە و مرکبش را در طویلە بستند و خودش بخدمت ملا نبی رسید . ملا نبی گفت: ها، پدر، کجائی هستی؟ ... گفت قربان آمدەام نوکری کنم. گفت میپرسم اهل کجا هستی و پسر کیستی؟.. گفت قربان از قشلاق آمدەام . ملا نبی گفت احمد آقا و محمود آقای بالک را میشناسی گفت خیر قربان نمی شناسم، من از ایل ایشان نیستم. گفت قلیان چاق کردن بلدی؟ ... گفت بلی قربان، بلدم. کیسە تنباکو و قلیانی بدست لاس دادند  و از آنروز ببعد قلیان چاق کن ملا نبی شد. دە شب قلیانداری کرد تا روزی خزال آمد و از جلو چشمش عبور کرد. لاس پرسید. این دختر کیست ؟.. گفتند این خزال دختر ملا نبی است. لاس میگوید:

تا اینجا مقدمەء بیت لاس و خزال از کتاب اسکارمان بود کە داستان ظهور لاس را تا حین عاشق شدن او بر خزال بیان کرد و چنانچە بنظر رسید اختلافاتی با منقولات ‌ آقای ترجانی زادە داشت. بهر حال پس از این مقدمە نثری اصل بیت شروع میشود و از آنجا کە میگوید : لاس دەلە: گفتار عاشقانە و راز و نیاز شیدائی و دلباختگی هر دو آغاز میگردد  و از این پس بیت با شعر هجائی قصیدەوار ادامە می یابد.

توضیح :  این نوشتە محمد قاضی کە پس از ٦٨ سال برای بار اول بر روی هم منتشر میشود، در چهار شمارە پیاپی نامەهفتگی کوهستان  ( شمارە ٦٣، دوشنبە ١٧ تیرماە ١٣٢٥، صفحە ٤، شمارە  ٦٤، دوشنبە ٢٤ تیر ماه ١٣٢٥، صفحە ٣، شمارە ٦٥، دوشنبە ٣١ تیر ماە ١٣٢٥،صفحە ٣، شمارە ٦٦، دوشنبە ٧ مرداد ١٣٢٥، صفحە ٣) چاپ شدە است. نشریە هفتگی کوهستان  در تهران منتشر میشدە و دکتر اسماعیل اردلان صاحب امتیاز و مدیر مسئول آن بودە است. متن کردی بدون دخل و تصرف چنانکە در نامەهفتگی کوهستان ‌آمدە نقل شدە و بازنویسی نشدە است.در شمارەهای بعدی " هفتەنامە کوهستان" آنچنانکە قاضی وعدە دادە مطلب ادامە پیدا نکردە است. این نوشتە محمد قاضی بجز بعد ادبی آن از جنبە تاریخی نیز بسیار با ارزش است.

حسن قاضی، اردیبهشت 1393

                                                    تصویری از محمد قاضی در سال ١٣٣٠ شمسی

در آستانۀ صدمین سالگرد ژنوسید ملت های ارمنی و آشوری/امیر حسن پور

در آستانۀ صدمین سالگرد ژنوسید ملت های ارمنی و آشوری/امیر حسن پور

علائم  اخطار اولیۀ پاکسازی قومی در ایران امروز

دکتر امیر حسن پور

نود و نه سال پیش دولت ترکیۀ عثمانی در جریان جنگ جهانی اول (1918-1914) پروژۀ از بین بردن ملت های ارمنی و آشوری را که در سرزمین باستانی خود در شرق امپراتوری زندگی می کردند شروع کرد. این جنایت، یعنی «نابودی کلی یا جزئی یک گروه ملی، قومی، نژادی یا دینی»، که بسیاری دولت های قدیم و جدید مرتکب شده اند، به دنبال هولوکاست (کشتار یهودی های اروپا در جنگ جهانی دوم  1945-1939)، در سال 1948 با مفهوم «ژنوسید» در حقوق بین الملل مشخص شد و به عنوان جنایتی دارای ابعاد بین المللی شناخته شد.

در چند دهه ی اخیر ارمنی ها، آشوری ها و بسیاری فعالان جنبش های اجتماعی مختلف در سراسر دنیا از جمله ترکیه تلاش کرده اند که دولت ترکیه این جنایت را به مثابۀ ژنوسید به رسمیت بشناسد. روشن است که به رسمیت شناختن این کشتار به عنوان ژنوسید، آن هم بعد از گذشت یک قرن، تنها هدف تصحیح تاریخ را دنبال نمی کند و حتی به تامین عدالت هم نمی تواند بینجامد. در اثر این جنایت بیش از نیمی از ملت ارمنی و سرزمین بومی آن ها در ترکیۀ عثمانی از دست رفت و ملت آشوری هم به سرحد نابودی رسید، و از این رو اقرار ترکیه به ارتکاب ژنوسید نمی تواند مردم و سرزمین از دست رفته شان را برگرداند.  با وجود این، به رسمیت شناختن این جنایت اهمیت عملی و امروزین دارد، زیرا خطر ژنوسید به هیچ وجه و هیچ جا رفع نشده است. گذشته از این، انکار هر ژنوسیدی شکلی از ادامه دادن آن به حساب می آید، و از این رو اکنون، در آستانۀ صدمین سالگرد ژنوسید ارمنی ها و آَشوری ها، کوشش برای به رسمیت شناساندن آن هم اقدامی آزادی خواهانه است هم گامی در جهت گسترش آگاهی و پیشگیری از تکرار این جنایت. تنها با آگاهی و هشیاری مردم یک کشور و مخالفت آن ها با شووینیسم ملی، نژادپرستی و بنیادگرایی دینی می توان از تکرار این جنایت جلوگیری کرد. امروز «علائم اخطار اولیۀ» (Early Warning Signs) ژنوسید را در بعضی کشورها از جمله ایران و عراق و سوریه می توان دید و شنید. حکومت ها، گروه ها، افراد، و جریاناتی هستند که در شرایط مشخص به سهولت دست به این جنایت سهمگین می زنند. در این نوشته، برخی از جوانب جنایت ژنوسید، ژنوسید ارمنی ها و آشوری ها، اهمیت مبارزه برای به رسمیت شناختن آن، و «علائم اخطار اولیۀ» ژنوسید در ایران بررسی می شوند.

ایران «کنوانسیون پیشگیری و مجازات جنایت ژنوسید» را که سازمان ملل متحد در دسامبر 1948 (1327) برای امضاء و تصویب به دولت های عضو ارائه کرد در سال 1335 به تصویب رساند.  اما در فرهنگ سیاسی ایران، توجه کافی به جدی ترین و وخیم ترین جنایت ها ـ «ژنوسید»، «جنایت علیه بشریت»، «جنایات جنگی» و «پاک سازی قومی» ـ نشده است، و آگاهی در مورد این جنایات و فعالیت برای پیشگیری از وقوع آن ها و مجازات مرتکبین بسیار محدود است. این بی توجهی در شرایطی صورت می گیرد که میلیون ها انسان در سه دهۀ اخیر در سراسر دنیا قربانی این جنایت شده اند و پایانی بر آن متصور نیست. اگر چه به رسمیت شناساندن ژنوسید ارمنی ها مدت ها است به عرصۀ مبارزه ای بین المللی تبدیل شده است، تا چندی پیش، در اشارات مختصری که گاه و بیگاه در ایران به این رویداد می شد آن را «قتل عام» می نامیدند. به همین ترتیب، ژنوسید یهودی ها (هولوکاست) به دست رژیم نازی آلمان تا وقتی که سران رژیم اسلامی فعالانه به انکار آن نپرداخته بودند مورد توجه آزادی خواهان ایرانی قرار نگرفت

ژنوسید چیست؟

در زبان فارسی هنوز معادل درستی برای اصطلاح «ژنوسید» ارائه نشده است. در این نوشته به جای معادل های نارسای «کشتار جمعی»، «قتل عام»، «نسل کشی»، «کشتار گروهی»، «نژادکشی» یا «امحای ملی»، واژۀ «ژنوسید» را به کار می برم. «ژنوسید» گونه ای از قتل عام است، اما هر قتل عامی ژنوسید به حساب نمی آید. با وجود این که این جنایت پدیده ای باستانی است، واژۀ «ژنوسید» نسبتاً جدید است که در سال 1935 وضع شد، و در جریان تدوین و تصویب «کنوانسیون پیشگیری و مجازات جنایت ژنوسید» در سازمان ملل متحد در سال های 1948-1946 بر سر زبان ها افتاد، و به اصطلاح مهمی در حقوق بین الملل تبدیل شد. مطالعات ژنوسید در سال های اخیر پیشرفت بسیاری کرده است و دانش وسیعی در مورد جوانب گوناگون این جنایت تولید شده است. «ژنوسید» مثل هر مفهوم دیگری تعبیرها و تعاریف گوناگون دارد. در این نوشته، از تعریف آن در «کنوانسیون پیشگیری و مجازات جنایت ژنوسید» استفاده می کنم زیرا این سند، با وجود انتقاداتی که به آن وارد است، چهارچوب حقوقی-قضائی این جنایت را ترسیم کرده است، به تصویب بسیاری اعضای سازمان ملل رسیده، و مبنای کار «دادگاه جنائی بین المللی» قرار گرفته است.  طبق مادۀ  دوم «کنوانسیون»:

«ژنوسید یعنی هر یک از اعمال زیر که به قصد نابودکردن، کلی یا جزئی، یک گروه ملی، قومی (ethni)، نژادی یا دینی، به مثابۀ چنین گروهی، ارتکاب گردد:

الف) کشتن اعضای گروه

ب) وارد کردن صدمۀ جدی جسمی و فکری به اعضای گروه،

ج) تحمیل کردن تعمدی نوعی شرایط زندگی به گروه به طوری که به نابودی فیزیکی آن گروه، به طور کلی یا جزئی، بانجامد،

د) تحمیل اقداماتی که قصد آن جلوگیری از زادوولد در درون گروه باشد،

ه) انتقال اجباری کودکان [هر یک از این گروه ها]  به گروه دیگر.»

مطابق این تعریف، تفاوت ژنوسید با قتل عام در این نیست که ژنوسید گسترده تر از قتل عام است.  آن چه ژنوسید را از قتل عام متمایز می کند تعداد کشته شدگان نیست بلکه قصد یا نیت کسانی است که برای از بین بردن افراد «به مثابۀ» یکی از این گروه ها به ارتکاب این جنایت می پردازند.  مثلاً اگر دولت عثمانی ارمنی ها را نه به خاطر ارمنی بودن بلکه به بهانۀ گرایش سیاسی آن ها از بین می برد، این جنایت ژنوسید به حساب نمی آمد.  به همین ترتیب، قتل عام چند صد هزار کمونیست اندونزی (1966-1965) تحت رهبری ژنرال سوهارتو معمولاً ژنوسید قلمداد نمی شود، زیرا قربانیان کشتار، گروه «ملی، قومی، نژادی یا دینی» نبودند و یا «به مثابۀ چنین گروهی» قتل عام نشدند.  همچنین اگر رژیم نازی یهودی ها را نه به خاطر یهودی بودن، بلکه به دلیل دیگری مانند تمایلات سیاسی آن ها کشتار می کرد، جنایتش ژنوسید تلقی نمی شد.  اما اگر دولت عثمانی، به جای بیش از یک میلیون ارمنی، هزار نفر را «به مثابۀ» یک گروه ملی و قومی و نژادی یا دینی کشتار می کرد، طبق تعریف کنوانسیون ژنوسید به حساب می آمد. محدود کردن تعریف ژنوسید به نابودکردن گروه های قومی یکی از اشکالات کنوانسیون است. از نظر قربانیان این جنایت مهم نیست که با چه نیتی از بین می روند.

در گفتار عادی، معمولاً کشتاری که به شیوه ای بسیار خشن صورت بگیرد ژنوسید نامیده می شود.  اما شیوۀ کشتن معیار نیست. اگر رژیم نازی یهودی ها را با گاز سمی و در کوره های آدم سوزی نابود نمی کرد، یا اگر آن ها را به شیوه های «انسانی تر»، به عنوان یک گروه «قومی، نژادی یا دینی» از بین می برد، این جنایت هنوز ژنوسید به حساب می آمد. در واقع طبق تعریف کنوانسیون، اقداماتی از قبیل منع زادوولد و یا جداکردن کودکان از والدین که می تواند به امحای جزئی یا کلی گروه منجر بشود، ژنوسید به حساب می آیند. به این ترتیب سیاست رژیم اسلامی ایران که قصد نابودی بهائی ها را «به مثابۀ یک گروه دینی» آشکارا اعلام کرده است، چه از طریق اعدام (طبق بند الف) و چه به شیوه های کم تر خشونت آمیز (طبق بند ج)، باید ژنوسید به حساب آید. همچنین، جداکردن کودکان مردم بومی از خانواده هایشان، تعلیم آن ها در مدارس شبانه روزی، و تحمیل دین (مسیحیت) بر آن ها در کانادا می تواند، طبق بندهای ج و ه، ژنوسید قلمداد بشود.  به همین ترتیب، سیاست رژیم رضا شاه در مورد منع زبان های غیر فارسی و یا پروژۀ مشابهی که در سال های آخر حکومت محمدرضا شاه در شرف برنامه ریزی بود طبق بند ج سیاستی ژنوسیدی به حساب می آید.

تفاوت دیگر ژنوسید با قتل عام در این است که ژنوسید، از نظر حقوق بین الملل، یک «جنایت بین المللی» است و قتل عام جزو «امور داخلی» دولت به شمار می رود. هر دولت مدرنی در درون مرزهای خود از حق اعمال حاکمیت برخوردار است به این معنی که سایر دولت ها یا سازمان های فرادولتی از قبیل سازمان ملل مجاز نیستند در «امور داخلی» آن دخالت بکنند. اما مرتکبین ژنوسید، به مثابۀ یک جنایت علیه بشریت، در هر کشوری قابل تعقیب هستند. طبق مادۀ سوم «کنوانسیون»،

armenian-genocide

اعمال زیر قابل مجازات خواهند بود:

 الف) ژنوسید؛

 ب) توطئه به منظور ارتکاب ژنوسید؛

ج) تحریک مستقیم یا همگانی به ارتکاب ژنوسید؛

د) مبادرت به ارتکاب ژنوسید؛

ه) همدستی در ژنوسید.

با وجود این، لیو کوپر (Leo Kuper)، مورخ ژنوسید، سه دهه بعد از تصویب کنوانسیون، در سال 1981 اظهار کرد که دولت ها برای خودشان «حق ارتکاب ژنوسید» قائل هستند و سازمان ملل عملاً نمی تواند مانع آن ها بشود. برای مثال، ژنوسید موسوم به «انفال» رژیم بعث علیه کردها (1988)، پاکسازی قومی مردم تیمور شرقی (1999-1975)، کشتارها و پاکسازی قومی در بوسنی (1995-1992)، رواندا (1994)، و سودان نظر کوپر را تایید می کنند.  باوجود این، سازمان ملل در اواخر سال های 1990 گامی در جهت اجرای کنوانسیون 1948 برداشت و آن تاسیس «دادگاه جنائی بین المللی» بود که قابلیت محاکمه مرتکبین ژنوسید، جنایات جنگی و جنایت علیه بشریت را دارد.

آناطولی شرقی: «حوزۀ ژنوسید»

مارک لوین (Mark Levene)، مورخ ژنوسید، نشان داده است که در پروسۀ دولت سازی و ملت سازیِ امپراتوری عثمانی، آناطولی شرقی در سال های 1923ـ 1878به «حوزۀ ژنوسید» تبدیل شد و بعد از فروپاشی این امپراتوری، جمهوری ترکیه و عراق این حوزه را تا امروز برقرار نگه داشته اند. در این حوزه، ارمنی ها، آشوری ها، کردها و یونانی های پونتوس (جنوب شرق دریای سیاه) قربانی ژنوسید و پاک سازی قومی شدند. مارک لوین نشان داده است که ژنوسید در این منطقه قاعده است نه استثناء. تداوم سیاست های پاک سازی قومی در عراق، ترکیه و سوریه صحت این بینش را تایید می کند.

ارمنی ها و آشوری ها، هزاران سال پیش از اشغال «آسیای صغیر» توسط قبایل ترک عثمانی، در منطقه ای که امروز بخشی از شرق ترکیه و شمال عراق و شمال غرب ایران است زندگی می کردند. به این ترتیب سرزمین بومی آن ها ارمنستان، که بعدها «آناطولی شرقی» نیز نامیده شده، بخش هایی از کردستان و بین النهرین را در بر می گرفت. دولت عثمانی در سال 1874 پروژۀ پاک سازی قومی ارمنی ها را شروع کرد. کشتار یکی از شیوه های پاک سازی بود و بعضی از روسای عشایر کرد با نیروهای سوارۀ خود که توسط دولت تعلیم می دیدند (حمیدیه سواری آلایلاری) به عنوان همدست ارتش و ژاندارمری در این قتل عام شرکت می کردند.  با شروع جنگ جهانی اول (1918-1914)، برنامۀ پاک سازی قومی با شدت بیشتر ادامه یافت و این بار آشوری ها هم آماج حمله قرار گرفتند.  در 24 آوریل 1915، حکومتِ «ترک های جوان»، که تحت کنترل «کمیتۀ اتحاد و ترقی» بود، رهبران و روشنفکران ارمنی استامبول را دستگیر کرد و بعد از مدت کوتاهی اعدام کرد.  سپس هزاران نفر در پایتخت و دیگر شهرها به همان سرنوشت دچار شدند. کشتار و تبعید ارمنی ها و آشوری ها، که بیشترشان همراه کردها ساکن روستا بودند، در طول جنگ و بعد از پایان آن تا تاسیس جمهوری ترکیه در سال 1923 ادامه یافت.

پاک سازی قومی سیمای ترکیه را به کلی تغییر داد. امروز از  قریب دو میلیون و نیم ارمنی که در سرزمین بومی خود در شرق ترکیه زندگی می کردند اثری نیست. در طول نود سال اخیر، این پروژۀ ژنوسید با زدودن بیشتر آثار زندگی ارمنی ها و آشوری ها، از جمله خراب کردن بناها و آثار فرهنگ مادی آن ها (ساختمان ها، کلیساها، مقبره ها و …) و پاک سازی اسامی جغرافیائی، ادامه داشته است.  هم چنین ژنوسید به شیوه ای بسیار خشن در موزه های شهرهای شرق ترکیه ادامه دارد.  این موزه ها، ترک ها را به عنوان قربانیان ژنوسیدی که ارمنی ها مرتکب شده اند ارائه می دهند.

دولت جمهوری ترکیه و بیشتر ناسیونالیست های ترک تبعید ارمنی ها و حتی کشتار آن ها را انکار نمی کنند، اما با ژنوسید نامیدن آن به شدت مخالفت می ورزند. آن ها استدلال می کنند که ارمنی ها شورش کرده بودند، مسلح شده بودند، قصد تجزیه طلبی داشتند، ترک ها را کشتار می کردند، و توسط روسیۀ تزاری تسلیح و تحریک و رهبری می شدند.  به این ترتیب، قصد نابود کردن ارمنی ها را به عنوان یک «گروه ملی، قومی، نژادی و دینی» انکار می کنند و تبعید آن ها را به ضرورت ها یا مشکلات «عادی» و «اجتناب ناپذیر» زمان جنگ تقلیل می دهند و در واقع ارمنی ها را مقصر به حساب می آورند.  این دیدگاه ناسیونالیستی، کشتار جمعی و پاک سازی را برای حفظ «تمامیت ارضی» و تضمین «تجزیه ناپذیری ملت» مجاز می شمارد. دولت ترکیه و ناسیونالیست های مدافع آن معتقد نیستند که اگر ملیتی بخواهد مستقل بشود، دولت حق ندارد آن را نابود بکند. روشن است که ناسیونالیسم به این درجه از مدنیت نرسیده است که برای حفظ «تمامیت ارضی» به «جنایت علیه بشریت» متوسل نشود.

پاسخ این سئوال که نابودی ارمنی ها ژنوسید است یا یک واقعۀ «عادی» زمان جنگ در تحلیل نهائی در پاسخ به این سئوال نهفته است که سران دولت عثمانی قصد نابودی ارمنی ها و آشوری ها به مثابۀ یک «گروه ملی، قومی، نژادی و دینی» را داشتند یا نه؟  از جمله کسانی که پاسخ مثبت به این سئوال داده اند جامعه شناس ترک تانر آکچام است که در تحقیقات خود با استناد به «مدارک عثمانی ـ ترکی» از جمله شواهدی که در دادگاه های نظامی سال های 1919-1922 ارائه شد به این نتیجه رسیده است که کمیتۀ مرکزی «کمیتۀ اتحاد و ترقی»، که حکومت عثمانی را در دست داشت، تصمیم به نابودی ارمنی ها گرفت و برنامه را به اجرا گذاشت(1).  طبق رای دادگاه نظامی در 1919، سران «کمیته»، اسماعیل انور پاشا، محمد طلعت پاشا و احمد جمال پاشا، که وزرای کابینه بودند قصد نابودی ارمنی ها را داشتند و هر سه غیاباً به اعدام محکوم شدند.

یکی از سئوال های مهم اینست که آیا می توان دولت، این قدرتمند ترین شکل سازماندهی سیاسی، را از حق ارتکاب ژنوسید، جنایت جنگی و جنایت علیه بشریت محروم کرد؟ متاسفانه با وجود دستاوردهای سال های اخیر در مبارزه علیه این جنایت ها هنوز راه دوری در پیش است.  ژنوسید محصول ملت، ناسیونالیسم، پروژۀ ملت سازی، و دولت مدرن سرمایه داری است (2) و تا وقتی که بشریت به ملت و قوم و قبیله های گوناگون تقسیم شده، تا وقتی که قومیت و ملیت مبنای قدرت و تقسیم نابرابر این قدرت است، و تا وقتی که تضادهای طبقاتی با تضادهای ملی و قومی و نژادی گره می خورد پایانی بر این جنایت ها متصور نیست.

ژنوسید، ملت، و ناسیونالیسم

در دو دهۀ اخیر رابطۀ بین مدرنیته و ژنوسید بویژه هولوکاست (ژنوسید یهودی ها توسط رژیم نازی) تئوریزه شده است.  این رابطه پیچیده و همه جانبه است اما یکی از وجوه مشخصۀ کشتار جمعی در دوران مدرنیته پیوند آن با ناسیونالیسم است.  دولت ـ ملت، هم در شکل «ملت مدنی» و هم در قالب «ملت قومی (اتنیک)»، برای تضمین وحدت ملی و «تمامیت ارضی» و جلوگیری از تجزیۀ آن به ژنوسید، پاکسازی قومی، جنایت جنگی و دیگر اشکال جنایت علیه بشریت دست می زند.

ناسیونالیسم تفاوت های زبانی و فرهنگی و فیزیکی انسان ها را که محصول ده ها هزار سال تکامل اجتماعی است به تفاوت های سیاسی تبدیل می کند و با توسل به این تفاوت ها بشریت را به ملت های گوناگون تقسیم می کند و سازماندهی می کند. ملت مقدس و «تجزیه ناپذیر» است و جهانبینی ناسیونالیستی برای تامین یکپارچگی، «خاک و خون» را در هم می آمیزد و به ایجاد «نژاد پاک» متوسل می شود. لیبرالیسم این سیاست نژادپرستانه را به «ناسیونالیسم قومی» نسبت می دهد، اما «ناسیونالیسم مدنی» همین سیاست را زیر پرچم فرهنگ و «تمدن» برتر دنبال می کند. در واقع پروژۀ ساختن نژاد خالص (Eugenics) ابتدا در «ملت های مدنی» آمریکا، انگلستان، سوئد و کانادا در اواخر قرن نوزده طرح ریزی شد و به اجرا گذاشته شد. در کانادا و آمریکا بر هزاران زن و مرد بومی و سیاه و سفید عمل جراحی انجام دادند تا نتوانند بچه دار بشوند. استان آلبرتای کانادا، مدت ها بعد از سقوط رژیم نازی، تا سال 1972 قانون یوجنیکس داشت. پاک سازی قومی، آپارتاید (که شکلی از جنایت علیه بشریت است) و نژادپرستی نه تنها با دمکراسی در تضاد نیستند، بلکه طبق تحقیق مایکل مان (Michael Mann)، «جانب تاریک دمکراسی» به شمار می روند.(3)

اگر ژنوسید محصول ناسیونالیسم است، مبارزه با آن نیز گرفتار قیدوبندهای سیاست ناسیونالیستی می شود.  ناسیونالیست ها ملت خود را پاک و منزه به حساب می آورند و معتقدند که به چنین جنایات زشتی دست نمی زند.  برای مثال، دولت ترکیه و ناسیونالیست های ترک به هر وسیله ای متوسل می شوند (از رشوه دادن گرفته تا تهدید) تا مانع به رسمیت شناختن ژنوسید ارمنی ها شوند. و بعضی ناسیونالیست های ترک آذربایجانی، با احساس «هم خونی» و «هم نژادی» از جنایت سران ترکیۀ عثمانی دفاع می کنند و به انکار ژنوسید ارمنی ها و آشوری ها می پردازند.

ناسیونالیست ها وقتی که ملت خودشان قربانی ژنوسید می شود اعلام می کنند که ژنوسیدشان سهمگین تر از ژنوسید سایر ملت ها است و یا به دلایل دیگر «منحصر به فرد» است. برای مثال، بعضی از ناسیونالیست های یهودی ژنوسید ملت خودشان را «یگانه» (unique) به حساب می آورند، حتی اسم آن را هم ژنوسید نمی گذارند، و ادعا می کنند که هولوکاست یا شوعا (به زبان عبری) تنها جنایت سهمگین تاریخ یا تنها ژنوسید واقعی است و یهودی ها تنها قربانیان واقعی این جنایت بودند.  بعضی صهیونیست ها حتی به انکار ژنوسید ارمنی ها می پردازند، زیرا نگران این هستند که تایید تجربۀ ارمنی ها باعث کم ارزش شدن هولوکاست گردد. دولت اسرائیل به همین دلیل و نیز به خاطر منافع سیاسی، نظامی و اقتصادی (همکاری با ترکیه) ژنوسید ارمنی ها را انکار می کند. برای مثال، سفیر اسرائیل در ترکیه در ماه مارس 2008 در توجیه این سیاست به روزنامۀ «حریت» ترکیه گفت که آن چه در جنگ جهانی اول اتفاق افتاد ژنوسید نبود، زیرا حوزۀ جغرافیایی آن محدود بود و «در مورد ارمنی هایی که در استانبول و حلب و اورشلیم زندگی می کردند هیچ اتفاقی نیافتاد».  سفیر متوجه نیست که ژنوسید ربطی به وسعت «حوزۀ جغرافیایی» ندارد، ژنوسید امحای کلی یا جزئی یک گروه است، و جنایت 1915 با دستگیری و اعدام ارمنی های استانبول شروع شد.

جهانبینی ناسیونالیستی دامنۀ مبارزه علیه ژنوسید را به شیوه های دیگر محدود می کند. برای مثال، بعضی ناسیونالیست های ارمنی مایل نیستند  آشوری ها را قربانی ژنوسید دولت عثمانی به حساب بیاورند، زیرا تصور می کنند که از اعتبار ژنوسید خودشان کاسته می شود.  همچنین بعضی از ناسیونالیست ها تمام ترک ها یا کردها را دشمن ملت ارمنی و شریک در جنایت قلمداد می کنند. این سیاست، علاوه بر این که تصویر نادرستی از وقایع به دست می دهد، جبهۀ مبارزه علیه ژنوسید را محدود می کند، و کسانی را که مخالف این جنایت هستند با موافقان آن در کنار هم قرار می دهد. در واقع، بسیاری از ترک ها، حتی عده ای از کارکنان حکومت، و بسیاری از کردها با پروژۀ کشتار مخالفت کردند، و بعضی ها به خاطر همدردی با ارمنی ها و آشوری ها و نجات آن ها به قتل رسیدند. در سه دهۀ اخیر نیز، در حالی که دولت ترکیه با تمام قوا به انکار ژنوسید پرداخته است، ترک ها و کردها برای به رسمیت شناختن آن تلاش کرده اند، برای مثال اسماعیل بشکچی، اورهان پاموک، تانر آکچام، یلماز گونی، اران گوندوز و بسیاری دیگر به خاطر این فعالیت ها به محاکمه و زندان کشیده شده اند.

بخش دوم

مبارزه علیه ژنوسید

 اکنون، قریب هفتاد سال بعد از پایان جنگ جهانی دوم و شکست فاشیسم، روشن است که بلافاصله بعد از هولوکاست، ژنوسید همچنان ادامه یافت و در همان سالی که کنوانسیون سازمان ملل علیه ژنوسید تصویب شد، ملتی که خودش در شرف نابودی قرار گرفت، با تاسیس دولت اسرائیل، به نابودی ملت فلسطین کمر بست.  هم چنین پوشیده نیست تا وقتی که پدیدۀ ناسیونالیسم و دین بر زندگی بشریت مسلط است، تضادهای ملی و قومی و دینی و پاک سازی قومی، دینی، نژادی و آپارتاید ادامه خواهد یافت، اما نمی توان منتظر آینده ای شد که این تضادها خودشان ریشه کن بشوند. باید از هم اکنون در مبارزۀ سیاسی برای پایان دادن به این خشونت  درگیر مبارزه شد.

مبارزه با ژنوسید تنها به دخالت در حال و آینده مربوط نمی شود. برای مثال ادامه داشتن ژنوسید ارمنی ها و آسوری ها نه تنها به این معنی است که دولت عثمانی و جانشینش جمهوری ترکیه قدمی در راه تامین عدالت برنداشته اند، بلکه به این معنی است که آن جهانبینی و سیاست که این جنایت را مرتکب شد هنوز دولت ترکیه را سازماندهی می کند.  انکار ژنوسید توسط دولت ترکیه به منزلۀ تایید و ادامۀ آن است.  ژنوسید پروژه ای ست که با قصد و نیت و برنامه ریزی (معمولاً توسط  دولت) شروع می شود و نیاز به بسیج  نیرو دارد: ارگان های ایدئولوژیک (نظام آموزشی، رسانه های جمعی، دین، هنر…) باید افکار عمومی را برای تایید این جنایت و شرکت شهروندان در آن یا، حداقل، بی تفاوتی و نظاره گری آنان آماده کنند. ارگان های سرکوبگر دولت (ارتش، تشکیلات امنیتی، ژاندارمری، پلیس، زندان…) پروژه را به  اجرا می گذارند و گاهی شهروندان و گروه های غیر دولتی را بسیج می کنند.

همچنین باید در نظر داشت که ژنوسید یک حادثۀ منفرد و تصادفی نیست، بلکه به بخشی از نظم بین ـ دولتی و بین المللی تبدیل شده است. برای مثال، ژنوسید ارمنی ها و آشوری ها در طول جنگ جهانی اول با مخالفت روسیه و آمریکا و سکوت یا رضایت آلمان روبرو شد. پروژۀ انفال دولت بعث و تولید اسلحۀ شیمیائی و استفاده از آن علیه کردها و ایران با کمک یا اطلاع آمریکا و بعضی کشورهای اروپایی صورت گرفت.  هنگامی که جمهوری مغولستان و اتحاد شوروی در سال 1963 از سازمان ملل خواستند، که براساس مفاد کنوانسیون 1948، سرکوب کردها را توسط عراق (رژیم بعث اول) به عنوان ژنوسید تلقی بکند، همۀ دولت های غربی و خاورمیانه با آن مخالفت کردند. امروز نیز تلاش برای به رسمیت شناختن کشتار ارمنی ها و آشوری ها به عنوان ژنوسید به یک مبارزۀ بین المللی تبدیل شده است.  اکنون که ملت فلسطین، هفت دهه بعد از تاسیس دولت اسرائیل، در آستانۀ نابودی قرار گرفته است، سازمان ملل اقدامی علیه پروژۀ اسرائیلی پاک سازی قومی، آپارتاید، جنایات جنگی، و جنایت علیه بشریت به عمل نمی آورد، دولت های غربی آن را تایید می کنند، دولت های عربی سکوت می کنند، و هرگونه مخالفت با آن مهر آنتی ـ سمیتیسم یا «یهودی- ستیزی» می خورد.

اگر ژنوسید یک جنایت فراملیتی یا بین المللی است، مبارزه با آن نمی تواند در قالب کشور و ملت و سیاست ناسیونالیستی صورت بگیرد. برای مثال نمی توان با سیاست های ژنوسیدی دولت اسرائیل مخالفت کرد، اما هولوکاست را انکار کرد یا به آن کم بها داد. هولوکاست تنها ژنوسیدی است که قصد عاملین آن بارها و به صورت های گوناگون (توسط مقامات دولتی، رسانه های جمعی، محافل آکادمیک…) بیان شد و هر لحظۀ آن به تفصیل ثبت شده است. نابودی چند میلیون یهودی در اروپا با استفادۀ وسیع از دانش مدرن و ابزار مدرن و با اتکا به تئوری و پراتیک یوجنیکس (اصلاح نژاد) صورت گرفت. کم بها دادن به این جنایت، و یا انکار و حتی توجیه آن، مانند احمدی نژاد، به این بهانه که هولوکاست پدیده ای اروپایی است و یهودی ها را می بایست در اروپا یا آمریکا مستقر بکنند، هم درک نادرست از صهیونیسم است و هم بی خبری از ژنوسید و ناسیونالیسم و امپریالیسم. در واقع تنها با درک درست و عمیق فاجعۀ هولوکاست است که می توان به عمق فاجعۀ نابودکردن فلسطینی ها توسط رژیم صهیونیستی پی برد. رژیم نازی در پاک سازی نژادی تنها به نابودی یهودی ها بسنده نکرد. علاوه بر یهودی ها، همزمان مردم روما («کولی ها») نیز تحویل کوره های آدم سوزی شدند.  این نیز کافی نبود و «همنژادان آریایی» خودشان که «آلوده» بودند (کمونیست ها و همجنس گرایان) و آن ها را که از نظر فکری و جسمی «ناقص» می دانستند به همان شیوه از بین بردند.  در عین حال، زنان و مردان جوان و سالم را در مراکز مخصوصی به تولید بچه های سالم و کامل «آریایی» ترغیب می کردند. این درجه از پاک سازی قومی و نژادی، در عصر قبل از مدرنیته میسر نبود، اما نباید آنرا ویژگی ایدئولوژی فاشیسم به حساب آورد.  قبل از آلمان نازی، این پروژه، بدون کوره های آدم سوزی، و تحت عنوان یوجنیکس در بیمارستان های کشورهایی که نمونۀ دمکراسی بورژوایی یا «دمکراسی لیبرالی» بودند از جمله آمریکا و کانادا و سوئد به اجرا درآمده بود.  پاک سازی قومی یهودی ها توسط رژیم نازی و پاک سازی قومی فلسطینی ها توسط اسرائیل از یک ایدئولوژی، یک سیاست، و یک منطق سرچشمه می گیرند: ناسیونالیسم و اشکال گوناگون آن از صهیونیسم گرفته تا فاشیسم و پروژۀ ملت سازی بر اساس نژاد و خاک و خون. یهودی ها، که ستمدیده ترین مردم دنیا بودند، با تاسیس دولت اسرائیل، به ملتی ستمگر تبدیل شدند.

ممکن است استدلال بشود که ناسیونالیسم تنها معمار ژنوسید نیست و رژیم های سوسیالیستی و دین سالار نیز به این جنایت دست زده اند.  تردیدی نیست که کارنامۀ این دولتها  نیز مخدوش است. برای مثال، دولت شوروی به دنبال حملۀ آلمان نازی در1941، همۀ شهروندان آلمانی تبار ساکن بخش اروپایی روسیه را به سیبریه و آسیای مرکزی تبعید کرد و بعد از عقب نشینی ارتش آلمان در 1944-1943 بسیاری از تاتارهای کریمه، چچن ها، اینگوش ها، بالکارها و دو گروه دیگر را به آسیای مرکزی تبعید کرد.  علاوه براین ها، بسیاری از کردها، خمشیل ها، یونانی ها، بلغاری ها و ارمنی های منطقۀ دریای سیاه نیز به آسیای میانه تبعید شدند. دولت شوروی، مانند همه دولت های دیگر، این تبعیدها را به عنوان ضرورت های زمان جنگ و دفاع از تمامیت ارضی دولت سوسیالیستی توجیه می کرد، اما این توجیهات، که ریشه در بی اعتمادی به شهروندان غیر روس (گروهای ملی و قومی و دینی) داشت، چیزی جز یک سیاست ناسیونالیستی نبود. در آمریکای شمالی نیز همۀ شهروندان کانادایی و آمریکایی ژاپنی تبار را دستگیر کردند، در اردوگاه های امنیتی به اسارت کشاندند، اموالشان را مصادره کردند، و آمادۀ تبعید به ژاپن کردند. در مورد رژیم های دین سالار، می توان به ایران اشاره کرد. خمینی مخالفت خود را با ناسیونالیسم مدام اعلام می کرد و آن را توطئۀ غرب علیه اسلام به حساب می آورد و معتقد بود که ناسیونالیسم باعث انحلال امپراتوری اسلامی عثمانی شد.  اما خمینی و جانشینانش در برخورد به ساخت چندملیتی و چندزبانی و چندفرهنگی ایران سیاست رژیم پهلوی را با دقت ادامه دادند.  در دوران ما، دین و جنبش های دینی در ناسیونالیسم لنگر انداخته اند و، برای مثال، در عراق برای کنترل منابع طبیعی و انسانی آن به صورت پیچیده ای با رژیم های منطقه و امپریالیسم آمریکا گره خورده اند. در ترکیه، حکومت اسلامی فعلی و گروه های اسلامی رنگارنگِ ترک مانند ناسیونال شووینیست های سکولار (از جمله کمالیست) ژنوسید ارمنی ها و آشوری ها را به شدت انکار می کنند و به دلایل ایدئولوژیک مسیحی بودن ارمنی ها و آسوری ها و یونانی ها را نیز جرمی علیه خلافت اسلامی به حساب می آورند.

  اکنون صد سال بعد از ژنوسید ارمنی ها و آشوری ها، دانش و آگاهی دربارۀ این جنایت پیشرفت چشمگیری کرده است. مطالعات هولوکاست، که از مطالعۀ همۀ  موارد دیگر پیشرفته تر است، به رشد این دانش کمک بسیاری کرده است. امروز در کانادا و آمریکا و بعضی کشورهای اروپایی بعضی دانشگاه ها برنامۀ مطالعات ژنوسید و هولوکاست ارائه می کنند و گاهی این موضوع به عنوان تک درس وارد برنامۀ آموزشی دبیرستان ها  می شود.  در سال های اخیر موزه های ژنوسید تاسیس شده اند و سه مجلۀ آکادمیک مخصوص مطالعۀ ژنوسید و دو دائره المعارف به زبان انگلیسی منتشر شده اند.  در این شرایط مانع اصلی در مبارزه با ژنوسید نه کمبود دانش بلکه سلطۀ دید ناسیونالیستی بر تحقیق و تحلیل است. برای مثال، ریچارد گیبسن (Richard Gibson)، در تحقیق خود راجع به برنامه های آموزشی هولوکاست در آمریکا، به این نتیجه رسیده است که هدف اصلی این برنامه ها درک فاشیسم و غلبه کردن بر آن نیست، بلکه توجیه پروسۀ ملت ـ سازی و دولت ـ سازی اسرائیل و ادامۀ سیاست اشغال است. پژوهش های محقق اسرائیلی ادیث زرتال (Edith Zertal) این نظر را تایید می کند؛ او نشان داده است که مرگ و قبر و خاطرۀ آن به سنگ بنای ملت و دولت اسرائیل تبدیل شده اند. (4)

دستاوردها در زمینۀ حقوقی و قانونی و قضائی نیز قابل توجه اند.  تاسیس «دادگاه جنائی بین المللی» از جمله پیشرفت هایی است که در دو دهۀ اخیر در مبارزه با ژنوسید روی داده است. این دادگاه در سال 2002 رسمیت یافت و تا امروز 122 کشور از 193 کشور عضو سازمان ملل به آن پیوسته اند. آمریکا، ایران، اسرائیل، عراق، عربستان سعودی، چین، روسیه، ترکیه و سوریه از جمله کشورهایی هستند که با آن مخالفت کرده اند. با وجود این که 145 دولت کنوانسیون ژنوسید را تصویب کرده اند (از جمله کشورهای مذکور)، باید متوجه بود که بسیاری از این مصوبات مشروط هستند. برای مثال تصویب کنوانسیون توسط آمریکا سی و شش سال طول کشید، آن هم تحت فشار حقوق دانان مترقی و فعالان سیاسی. آمریکا تصویب کنوانسیون را با قید و شرط هایی مشروط کرد که به هیچ یک از قربانیان ژنوسید این امکان را نمی دهد که این کشور را به اتهام این جنایت تحت تعقیب قرار بدهند.

 با وجود این دستاوردها، و علیرغم اهمیت مبارزه در عرصۀ قانون، باید تاکید کنم که قانون، هرچه هم کامل و جامع باشد، نمی تواند مانع ارتکاب ژنوسید و جنایات مشابه بشود.  دولت ـ ملت پدیدۀ بسیار خطرناکی است و در صورت احساس خطر، قوانین بین المللی و کشوری را به آسانی زیرپا می گذارد.  آمریکا و انگلستان، طبق تحقیق حقوق دان بریتانیایی فیلیپ سندز (Phillppe Sands)، قوانین بین المللی را که خودشان در تدوین آن ها شرکت فعال داشته اند، به ویژه بعد از 11 سپتامبر، زیر پا می گذارند.(5) آمریکا به دستگیری، شکنجه، آدم ربایی، و ترور مخالفان در نقاط مختلف دنیا پرداخته و در عراق مزدوران جنگی را به کار گرفته است. باید به یاد داشت که به قدرت رسیدن نازی ها در آلمان در سال 1933 از طریق کودتا انجام نشد، بلکه از طریق انتخابات پارلمانی و با همکاری لیبرال ها و محافظه کاران صورت گرفت.  تجربه نشان داده است که دمکراسی لیبرالی به آسانی می تواند به فاشیسم تبدیل بشود.

ژنوسید معمولاً توسط بنیاد دولت طراحی و اجرا می شود و از این رو شهروندان نمی توانند به سادگی رژیم قانونی و قضایی را که بخشی از دولت است علیه خود بنیاد دولت به کار ببرند.  اعمال خشونت (از طریق ارتش، ژاندارمری، پلیس، زندان، اعدام…) جزو اختیارات دولت مدرن و بخشی از پروسۀ اعمال حاکمیت آن است.  حتی اکنون که در زمینۀ قانونی پیشرفت هایی علیه اعمال خشونت دولت صورت گرفته است، اجرای قانون به علت سطحی بودن پروژۀ تفکیک قوا (مقننه، مجریه و قضائیه) با محدودیت جدی روبرو میشود، هم در سطح کشوری و هم در سطح بین المللی.  دولت مردان استقلال قانون و قضاوت را زیر پا می گذارند و در نتیجه شهروندان نمی توانند از حربۀ قانون و قضاوت علیه مرتکبین ژنوسید استفاده بکنند. برای مثال، دولت هایی که سابقۀ وسیعی در ژنوسید و جنایت علیه بشریت و جنایت جنگی دارند از پیوستن به «دادگاه جنائی بین المللی» خودداری کرده اند و در همان حال این دادگاه به بازیچۀ  قدرتهای بزرگ تبدیل شده است. مثال دیگر محاکمۀ صدام حسین و هم دستانش است که می بایست به اتهام ژنوسید و جنایات جنگی محاکمه بشوند اما محاکمه آن ها به معرکه گیری سران تازه به قدرت رسیدۀ عراق تبدیل شد، و اجازه ندادند که دادگاه آن ها با محاکمه ای درست و مستند اخطاری به همۀ دولتمردان و همدستان بین المللی آن ها باشد. در واقع هیچ جا دولتمردان مایل نیستند که حتی رقبایشان به اتهام این جنایات محاکمه بشوند، زیرا نمی خواهند بنیاد دولت تضعیف بشود، در مقابل شهروندان پاسخگو باشد، و شهروندان بتوانند دولت و سران آن را محاکمه  و مجازات بکنند.

اگر شهروندان یک کشور یا دنیا نمی توانند ابزار دولت را علیه خودش به کار بگیرند، می توانند به ابتکاراتی دست بزنند و دولت ها را وادار به عقب نشینی هائی بکنند. مثلاً امروز، بعد از دو قرن و نیم مبارزه علیه مجازات اعدام، شهروندان در یک صد کشور (51% کشورهای عضو سامان ملل) دولت  را از حق اعدام کردن محروم کرده اند. البته مبارزه علیه «حق ارتکاب  ژنوسید»  به مراتب مشکل تر است و هیچ دولتی مایل به الغای بنیادهای سرکوبگر نیست. با وجود این، در صورتی که مبارزه علیه مجازات اعدام، زندان، جنگ، جنایات جنگی، نژادپرستی، آپارتاید و ژنوسید به جنبش های اجتماعی و جهانی تبدیل بشود می توان انتظار پیشرفت داشت. برای مثال روشنفکران ضد جنگ و فعالان صلح طلبی در سال های 1960 و 1970 یک سری دادگاه به منظور محاکمۀ آمریکا و دیکتاتوری های نظامی آمریکای لاتین برپاکردند. اولین جلسات این دادگاه که مشهور به دادگاه برتراند راسل (اسم فیلسوف انگلیسی مبتکر این پروژه) است در سال های 1967-1966 تشکیل شد و حکم صادر کرد که آمریکا در ویتنام مرتکب ژنوسید شده است. دولت های برزیل، شیلی، اروگوئه و بولیوی نیز به اتهام نقض حقوق بشر به محاکمه کشیده شدند. دادگاه های راسل که صدها روشنفکر و فعال سیاسی در آن شرکت کردند دادگاه رسمی و دولتی نبودند، قدرت اجرایی نداشتند، و مورد حملۀ رسانه های عمده قرارگرفتند. اما تحقیقات دادگاه  و رای آن تاثیر مهمی در مبارزه علیه تجاوز آمریکا داشت، جنبش ضد جنگ را تقویت کرد، و تاثیر بسزایی در پایان دادن به جنایات جنگی آمریکا در این منطقه از دنیا داشت.  دادگاه راسل  کار خود را تحت عنوان «دادگاه دائمی خلقها» ادامه داد و در سال 1984 در پاریس تشکیل جلسه داد و کشتار 1915 را، طبق کنوانسیون 1948، ژنوسید به حساب آورد. دادگاه از سازمان ملل و کشورهای عضو خواست که از دولت ترکیه بخواهند که ژنوسید ارمنی ها را به رسمیت بشناسد. بدون تردید این تلاش ها چیزی جز گام های اولیه در مبارزه علیه ژنوسید نیست، اما همین ابتکارات نشان دادند که شهروندان آگاه و مصمم می توانند وضع موجود را تغییر بدهند.

در ایران آگاهی راجع به ژنوسید ارمنی ها، آشوری ها و هولوکاست بسیار محدود است. رشد آگاهی در مورد ژنوسید نیاز به ایجاد سنت تحقیق در مورد این جنایت ها و برنامه های آموزشی در سطح دبیرستان و دانشگاه دارد.  دولتمردان و نمایندگان پارلمان باید در مورد ماهیت ژنوسید و جنایت علیه بشریت و جنایات جنگی آموزش ببینند. در سال های اخیر در ترکیه پیشرفت هایی در زمینۀ  به رسمیت شناختن ژنوسید ارمنی ها به چشم می خورد.  عدۀ بیشتری از روشنفکران و فعالان سیاسی با انکار ژنوسید مخالفت می کنند، و این موضوع در بعضی رسانه های خبری، کتاب ها، فیلم سینمایی، ادبیات، و رساله های تحصیلی مطرح می شود. آثار تانر آکچام  منتشر شده اند.  در مورد حقوق کردها و سایر گروه های ملی و زبانی و فرهنگی تحمل بیشتری دیده میشود.  برای مثال، فیلمساز جوان ترک، یسیم استااغلو، در فیلم «سفر به آفتاب» (گونه شه یولجولوک) به سرکوبی کردها و ویران کردن دهات کردنشین اعتراض کرده است.  نشریات، موسیقی، و هنر به زبان های کردی، سریانی و ارمنی منتشر می شوند. اما هنوز مبارزه بر سر انکار یا تایید ژنوسید ادامه دارد.  باید دولت ترکیه را وادار کرد که این جنایت را به عنوان ژنوسید بشناسد، آن را محکوم بکند، و عذرخواهی بکند. این مبارزه بدون شرکت فعال شهروندان ترکیه به نتیجه نخواهد رسید. همچنین باید ژنوسید ملت آشوری را به عنوان بخشی از جنایت 1915 به رسمیت شناخت.

«علائم  اخطار اولیۀ» ژنوسید در ایران و منطقه

ژنوسید معمولاً ناگهان اتفاق نمی افتد و در نتیجه میتوان «علائم  اخطار اولیۀ» آن را تشخیص داد.  هنگامی که یک گروه ملی و قومی و نژادی و دینی آماج حملۀ تبلیغاتی و تحقیر و توهین قرار می گیرد، هنگامی که چنین گروهی به «خیانت»، «ارتداد»، «شرارت»، «وابستگی به بیگانه» یا «کسب ثروت» یا حتی «زاد و ولد» متهم می شود؛ هنگامی که فریاد «وا مام میهن!»، «وا تمامیت ارضی!»، «وا ملت و کشور و وطن!» بلند می شود میتوان همۀ این ها را «علائم  اخطار اولیۀ» ژنوسید و سایر جنایات علیه بشریت به حساب آورد.

در سیزده سال اخیر که امپریالیسم آمریکا برای زدوبند با رژیم اسلامی به بهره برداری از تضادهای ملی و زبانی و فرهنگی ایران نظر داشته است و جریانات ناسیونالیست بلوچ، ترک، کرد و عرب به استقبال آن رفته اند، علائم اخطار را باید جدی گرفت.  با وجود این که هر واقعۀ تاریخی خاص است و هیچ رویدادی کپی وقایع گذشته نیست، شباهت وضع کنونی ایران با امپراتوری عثمانی را نمی توان از نظر دور داشت. از یک طرف، تداوم ستم ملی، پروژۀ امپریالیستی بهره برداری از آن، شوونیسم ملی حکومت، عقب ماندگی و درماندگی جنبش های سیاسی ملت حاکم و ملیت های تحت ستم، و فعال بودن گروه های دینی-سیاسی ارتجاعی و فاشیستی، و از طرف دیگر فقدان جنبش انقلابی و در عرصه نبودن طبقۀ کارگر و مردم زحمت کش و آزادیخواه از طریق سازماندهی سیاسی و تشکیلاتی خودشان، و حاکم نبودن جو انقلابی از جمله شرایطی هستند که می توانند ایران را به عرصۀ ژنوسیدهایی از نوع ترکیۀ عثمانی و یوگسلاوی سابق تبدیل بکنند.

در سال های اخیر عده ای از ناسیونال شووینیست های ترک (آذربایجانی) نگران «زاد و ولد بی رویۀ» کردهای آذربایجان غربی، «مهاجرت» کردها به این استان، و خرید زمین و ملک در آن جا هستند، و این را خطری برای از دست رفتن «آذربایجان جنوبی» به حساب می آورند، و برای مقابله با این «خطر» به کردها اعلام جنگ می کنند. در این میان، سایتی تحت عنوان «جنبش اخراج کردها از آذربایجان» و فیس بوک «جنبش مبارزه با تروریسم کردی در غرب آذربایجان» و بعضی سایت های مشابه کردها را «مهاجر» و «مهمان» می نامند و آن ها را تهدید به پاک سازی قومی و ژنوسید می کنند. این نمونه ای از مشی و پروژه ی سیاسی آن ها است: «نه یک وجب کمتر نه یک وجب بیشتر! حتی یک وجب از خاک آذربایجان را به اکراد مهاجر نخواهیم داد!»  و خطاب به کردها می گوید:

«نه تنها نخواهیم گذاشت حتی یک شهر از آذربایجان غربی جدا بشود، بلکه باید شهرستان های تورک نشین و آذربایجانی بیجار، قروه، سریش آباد و سنقر نیز از چنگ استان های جعلی کردستان و کرمانشاه رهایی یافته و به آغوش آذربایجان بازگردند و استان آذربایجان جنوبی متشکل از این شهرستان ها ایجاد گردد. فراموش نکن که در این خاک مهمان موقتی بیش نیستی و روزی باید این خاک را به مقصد کوه های سوریه یعنی همان وطن اصلی ات ترک کنی. پس بیش از این گستاخی نکن و در خاک آذربایجان و وسط 35 میلیون تورکی که خونشان از این همه گستاخی تو و امثال تو به جوش آمده، جفتک نینداز که خیلی برایت گران تمام خواهد شد!… صدها هزار جوان تورک و فدایی آذربایجان از ماکو گرفته تا تیکان تپه و از سولدوز و از تبریز و اردبیل و زنجان و … منتظر روزی برای راندن تو از خاک آذربایجان هستند»! (6)

  در جای دیگر، «تشکیل نیروی نظامی کشورهای ترک “ارتش توران” چهار کشور ترک زبان ترکیه، آذربایجان، قرقیزستان، و مغولستان» را می ستاید و بعد از سجده بردن به قدرت نظامی «جمهوری آذربایجان شمالی» و «جمهوری تورکیه» می نویسد:

«بیش از پنجاه درصد نظامیان ایران را تورک ها تشکیل می دهند در صورت ایجاد جنگ بین کردها و تورک ها این نظامیان در کدام سو خواهند ایستاد؟ … جمعیت تورکی که قادر به مبارزه در مقابل انضمام طلبی کردی است بیش از جمعیت کل اکراد ایران می باشد …پس ای ملت تورک…هرگز زمین های خود را به گروه های کردی که ادعاهای واهی و نژادپرستانه دارند نفروشید».

نوشتۀ فوق تنها «علائم اخطار اولیه» ژنوسید نیست، بلکه نقشه ای برای ارتکاب آن است و عناصر این جنایت را مشخص کرده است: گروهی که آماج ژنوسید است (کردهای آذربایجان و استان های کردستان و کرمانشاه و حتی ترکیه)، نیروی نظامی کشتار (نظامیان ترک در ارتش ایران و ارتش های «توران»)، نیروهای غیرنظامی کشتار («صدها هزار جوان تورک و فدایی آذربایجان»)، و شیوه های ژنوسید (اخراج کردها «به مقصد کوه های سوریه»). این دستورالعمل همان است که در ژنوسید سایر ملت ها ـ ارمنی و آشوری و یهودی و در یوگسلاوی سابق  ـ با تفاوت هایی در جزئیات اجرا شد. این روشن است که تعفن این فکر و سیاست همه بخصوص اکثریت شهروندان ترک را آزار می دهد و چنین پروژه ای در تضاد آشکار با سنت همزیستی و همدردی خلق های ترک و کرد و سایر ملیت های ایران و منطقه است، اما امروز که خلق های ایران و منطقه بیش از هر زمانی به هم نزدیک شده اند، و افکار ارتجاعیِ پرستش خاک و خون و نژاد و ملت و دین را زیر سئوال کشیده اند، این فوران خشم عده ای فاشیست چه اهمیتی دارد؟

درست است که شرایط مادی برای نزدیکی مردم ایران و دنیا و حتی فروریختن مرزها و زوال ملت ـ دولت ها بیش از همیشه فراهم شده است، اما درست به همین دلیل پاسداران دنیای کهن با افکار زنگ زدۀ «خاک و خون» و ناسیونالیسم به جنگ دنیای نو و سنت انترناسیونالیسم می روند. در ایران و بیشتر نقاط دنیا، مبارزۀ مداومی بین اکثریت مردم گرسنه، محروم و ستمدیده و اقلیت استثمارگری که قدرت دولتی را غصب کرده است در جریان است. فاشیست ها می گویند که مسئلۀ مردم ایران مبارزۀ مشترک برای زندگی بهتر، آزادی و رهایی از ستم و استثمار نیست، بلکه کشتار همدیگر به خاطر تعلقات واهی به این و آن عشیره و ایل و تبار و نیاکان است. به همین دلیل، این پروژه، چه به وسیلۀ دولت ارائه شده باشد چه توسط مشتی فاشیستِ غیرحکومتی، به تداوم یک رژیم مستاصل کمک می کند. در مبارزات خیابانی 1388 بعد از رادیکالیزه شدن آن، رژیم با همۀ جناح هایش خطر سقوط را احساس کرد، و اگر بار دیگر با قیام مردم مواجه بشود، و برخلاف سوریه مردم ایران متحداً و با مشی انقلابی مبارزه کنند، راه نجاتی برای آن متصور نیست، و تنها از طریق تفرقه انداختن در بین ملیت ها و به ویژه جنگ آذربایجان و کردستان می تواند ادامۀ حیات بدهد.

مرتجعین، دولتی و غیردولتی، به سهولت به تحریک احساسات ملی، قومی، نژادی، دینی، و مذهبی متوسل می شوند، و در نبود شرایط انقلابی و جو چپ و انقلابی می توانند مردم را به کشتار هم دیگر وادارند. در شرایط امروزِ ایران در بعضی مناطق شلیک یک گلوله و کشتن یک نفر می تواند به کشتاری وسیع تبدیل بشود.  با وجود این که پروژۀ ژنوسید کردها بیشتر در سطح فیس بوک و سایت و بلاگ تبلیغ می شود و اکثریت مردم آذربایجان با چنین جنایتی مخالفند، در وضع بحرانی امروز این تهدیدات را باید جدی گرفت. پیشگیری از ژنوسید تنها با وجود آگاهی و سازماندهی انقلابی مردم میسر است. از این رو مسئولیت آزادی خواهان ترک و کرد بسیار سنگین است. آن ها، از هر روند فکری و سیاسی باشند، باید به مقابله با این توطئه بپردازند. تاریخ آذربایجان و کردستان دو مسیر را ارائه داده است: راه امثال صمد بهرنگی، علیرضا نابدل، و پیشه وری یا مغاک پان ترکیست ها، «تورانیان»، ملاحسنی ها و حکومت آن ها؟(7)

در عراق، جنگ حکومت های مختلف علیه جنبش خودمختاری کردها از1961 شروع شد، اما ملیت ها و پیروان مذاهب گوناگون با هم زندگی می کردند، و در اواخر جنگ عراق- ایران، صدام ژنوسید موسوم به انفال را علیه کردها مرتکب شد و از بمب شیمیایی علیه آن ها استفاده کرد. این جنایت توسط ارتش و نیروهای امنیتی و مسلح انجام شد، اما بعد از تجاوز دوم آمریکا در 2003، و تداوم جنگ داخلی در سال های اخیر، پاکسازی قومی به شکل بیسابقه ای به راه افتاده و بیشتر به وسیله ی نیروهای غیردولتی صورت می گیرد. در شهر بغداد، که نمونۀ تنوع ملی و قومی و مذهبی در این کشور بود، پاک سازی دینی و مذهبی محله به محله و خیابان به خیابان انجام گرفته است؛ در سراسر کشور، کلیساها و مساجد به دست مسلمانان سنی و شیعه منفجر می شوند؛ کردها از مناطق عرب نشین فرارکرده اند، و آشوری ها و یزیدی ها و دیگر اقلیت های ملی و مذهبی مورد تهدید جدی قرارگرفته اند و اقلیت مندائی در شرف نابودی است؛ بسیاری از عرب ها و آشوری ها از منطقۀ عرب نشین فرار کرده و به کردستان یا کشورهای همسایه پناه برده اند. در دعوا بر سر کرکوک، ناسیونالیست های ترکمن و عرب و کرد و آشوری و دولت های عراق و ترکیه و «حکومت منطقه ای کردستان» صف آرائی کرده اند.  همۀ علائم اخطار اولیۀ ژنوسید را می توان در این جبهه گیری مشاهده کرد. در سوریه نیز، اقلیت های مسیحی در خطر پاکسازی قومی هستند، نیروهای اپوزیسیون و رژیم اسد درگیر جنگی نابود کننده هستند، و در صورت سقوط رژیم اسد علوی ها هم به دست بنیادگرایان اسلامی و بعضی گروه های اپوزیسیون پاکسازی می شوند.  جنگِ بین جمهوری های آذربایجان و ارمنستان بر سر منطقۀ قراباغ که فعلاً ساکت است نیز زمینۀ دیگری برای ژنوسید و پاک سازی قومی است. به این ترتیب، آتش «حوزۀ ژنوسید» که خلق های ارمنی و آشوری را به آستانۀ نابودی کشاند بعد از یک قرن هم چنان روشن است و قربانیان تازه می طلبد. در این شرایط که امپریالیسم و بنیادگرایی منطقه را از لیبی گرفته تا افغانستان و پاکستان به میدان جنایت علیه بشریت تبدیل کرده اند، می توان بر اساس تجربه های قرن گذشته گفت که یا این وضع به انقلاب می کشد و یا انقلاب جلوی آن را خواهد گرفت. اما اگر شرایط عینی دخالت فوری و جدی آزادی خواهان را می طلبد، شرایط ذهنی به طرز اسفناکی عقب مانده است.

پانویس ها:

(1) به کتاب تانر آکچام  «از امپراطوری تا جمهوری: ناسیونالیسم ترک و ژنوسید ارمنی ها» مراجعه کنید:

Taner Akçam, From Empire to Republic: Turkish Nationalism and the Armenian Genocide. London, Zed Books, 2004.

برای اطلاع در مورد آثار آکچام به ترکی به منبع زیر مراجعه کنید:

http://tr.wikipedia.org/wiki/Taner_Ak%C3%A7am

(2) Mark Levene, Genocide in the Age of the Nation-State. London, I.B. Tauris, 2005 (2 volumes)

(3) Michael Mann, The Dark Side of Democracy: Explaining Ethnic Cleansing. London, Cambridge University Press, 2005.

(4) Edith Zertal, Israel’s Holocaust and the Politics of Nationhood. New York, Cambridge University Press, 2005.

(5) Phillippe Sands, Lawless World: Making and Breaking Global Rules. London, Penguin, 2006.

(6) این نوشته ها از این منابع نقل شده اند:

ـ اویان نیوز، “انکار جمعیت تورکان مهاباد از سوی اداره‌ی کل میراث فرهنگی استان آذربایجان‌غربی“

 ـ صفحه ی “جنبش اخراج تروریستهای کرد از آذربایجان” در فیس بوک

(7) درباره رابطۀ آذربایجان و کردستان، بنگرید به: امیر حسن پور، «علیرضا نابدل: آذربایجان و کردستان دیروز و امروز»، شهروند، شماره 1329، 14 آوریل 2011.

http://www.shahrvand.com/archives/13793

*دکتر امیر حسن پور، استاد دانشگاه تورنتو است.

ماخذ: شهروند