وتووێژ لەگەڵ پڕۆفێسۆر مارتین ڤان بڕاونێسن ' بەراوەرد کردنی کوردی و ئێسپێڕانتۆ گاڵتەجاڕییە'

وتووێژ لە گەڵ پڕۆفێسۆر مارتین ڤان بڕاونێسن لە زانکۆی ئوترێخت لە هولەند

سەرەتای ئاوریلی ٢٠٠٢

'بەراوەرد کردنی کوردی و ئێسپێرانتۆ گاڵتەجاڕی یە'

حەسەن قازی: زۆر خوشحاڵم کە هاتووینە لای ئێوە

مارتین ڤان بڕاونێسن: [ بە کوردی قسە دەکا] ئەمنیش زۆر خۆشحاڵم

قازی: یەکەم پرسیارم ئەوەیە ئەو خەبات و تێکۆشانانەی خوێندکاران  کە لە پێناو مافی زمان دەستی پێکردووە بە گشتی چۆنی دەبینی؟

مارتین ڤان بڕاونێسن: باشە، ببوورە، بەڵام ئەمن بە زمانی ئینگلیسی جواب دەدەمەوە.

قازی: فەرموو

مارتین ڤان بڕاونێسن: هەڵبەت ئەو خەباتە لە پێناو زمانی کوردی دا لە کۆنەوە کراوە. لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا داوخوازی کوردان بۆ مافی پەروەردە بە زمانی خۆیان هەبوو. لە ڕاستییدا لە سەرەتای سەدەی بیستەم دا سەعیدی نوورسی کەسی یەکەم بوو کە لە ئەستەنبووڵ خوێندنگەیەکی بۆ منداڵانی کورد دامەزراند. ئەوە جاری یەکەم بوو کە خوێندنگەیەکی مۆدێڕنی کوردی لە تورکییە دامەزرا. لە ژێر دەستەڵاتی جمهووری تورکییە دا زمانی کوردی بۆ ماوەیەکی دوور و درێژ قەدەغە کرا و ئاشکرایە کە هیچ پەروەردەیەک بەو زمانە نەبوو. ئێستا ئەوە نزیک دە ساڵە کە ئیدی کوردی بە شێوەی ڕەسمی قەدەغە نییە. بەڵام هێشتا پەروەردە بەو زمانە لە لایەن حکوومەتی تورکییەوە نەناسراوە و لەو ماویەی دواییدا خوێندکاران دیسان ئەو داوخوازەیان هێناوەتە ناو ڕۆژەڤ و گوڕیان پێ داوە. ئەوەش دەکرێ بە ئاگاداری لە مەڕ ئەو ڕاستییە بێ کە بە پێی هەلومەرجی ئورووپا تورکییە ناچارە ئەو مافە قبووڵ بکا. هەر بۆیە ئێستا شەپۆلی چالاکی و داوخوازی هەستاوە و وا دیارە حکوومەت  هەنگاوێکی بەرەو دوا ناوێژێ و نایەوێ هیچ چارەسەرییەک بدۆزێتەوە. بەڵام من وای بۆ دەچم ئەوە کاردانەوەیەکی کاتییە و هەر ئاوا نامێنێ.

قازی: بە باوەڕی تۆ خوێندنی کوردی لەلایەن کوردەکانەوە خۆیان بە چ شێوەیەک دەکرێ ئۆرگانیزە بکرێ؟

مارتین ڤان بڕاونێسن: وەک ئەتۆش بیستووتە، ئەو کارە لە تورکییە ئێستا نابێ هاسان بێ. لە ئەنیستیتووی کوردی ئەستەنبووڵ و چەند شوێنی دیکە خولی فێرکردنی زمانی کوردی هەبوون، خولی ئەدەبی ئەوتۆی بۆ ئەو جۆرە کەسانەی کە دەتوانن بە کوردی قسە بکەن، بەڵام خوێندنەوە و نووسین بە کوردی نازانن. ئێستا ئەو خولانە قەدەغە کراون و ئەنیستیتووی کوردی لە ئەستەنبووڵ دەرگای گاڵە درا ، هەر لە بەر ئەوەی خولی ئاوای ڕێک خستبوو. ئەمن پێم وایە کورد لە هەندەران دیسان بۆ ماوەیەک پێشەنگی دەخەنە دەستی خۆیان. ئێمەخەباتی ئەوانمان دیتووە. لە ووڵاتانی سکاندیناڤی، لە دانمارک و لە سوێدێ. بە تایبەتی لە سوێد، ئێستا زیاتر لە بیست ساڵە کە زمانی کوردی لە پەروەردە دا بە کار دەهێندرێ و لەوێ تەجروبەی کوردی فێر کردن هەیە. لەوێ هێندێک کەرەستە و پێداویستی خوێندنی کوردی ئامادە کراون و ئەمن پێم وایە چالاکی ئاوا بەربڵاوتریش دەبێ و کەرەستە و پێداویستی بە ناوەرۆکتر و باشتر بۆ خولی پەروەردە کردن بە کوردی ئامادە دەکرێن. بە بۆچوونی من ئەو کوردانەی کە لە دەرەوەی ووڵات دەژین ئێستا دەتوانن دەورێکی زۆر گرینگ بگێڕن.

قازی: بە بۆچوونی تۆ ئەو شتانەی کە لە دەرەوەی ووڵات ئامادە و چاپ کراون بە چ شێوەیەک لە ناوخۆی ووڵات دەکرێ بەکار بهێندرێن، هێندێک نیشانە هەیە کە مەسەلەی پەورەردە جێ بە جێ دەکرێ. پرسیارەکەی من ئەوەیە، لەگەڵ ئەوەش کوردی قەدەغەی لە سەرە پێشکەوتنی درێژەی هەیە، لە لایەکی دیکەشەوە تورکییە دەیەوێ بێتە ناو یەکێتیی ئوڕووپا و ئێستا ئەوە کوردان دەستیان کردووە بە وەڕێخستنی کەمپەین بۆ خوێندن بە زمانی دایکی. ئایا ئەوە ڕێگای وەدستخستنی ئەو مافە بۆ کوردان خۆش دەکا؟

مارتین ڤان بڕاونێسن: مەبەستی تۆ ئەوەیە کە مامۆستای زانا چۆن پەیدا بکرێن؟ لایەکی دیکەی ئەو کێشەیە ئەوەیە ئایا دەوڵەت بۆ خۆی خوێندنی کوردی ڕێک دەخا؟ بۆ نموونە لە خوێندنگە سەرەتاییەکان و شارە پچووکەکان و تەنانەت لە گوندەکانی کوردستانیش دا، ئایا دەوڵەت ڕێگا دەدا بە پەروەردە بە زمانی کوردی؟ یان دەرفەتی خوێندنی کوردی دەدرێ بە تەنیشت خوێندنی نۆرماڵەوە؟ ئەمن لەو باوەڕە دام ئەو کارە لە سەرەتاوە بە دەستپێشخەری شەخسی دەست پێ دەکا. بۆیە کوردەکان دەبێ خۆیان ئامادە بکەن بۆ ساز کردنی بناغەیەک بۆ ئەوەی ڕێگا بۆ خوێندنی کوردی بکاتەوە. دەبێ کەرەستەی خوێندن ئامادە بکرێن. تا ئەو جێگایەی من دەزانم ئەو کارە تا ڕادەیەک کراوە. لەوانەیە پێویستی بە کتێبی باشتر و زیاتر هەبێ. نوختەی دووهەم ئەوەیە پێویستە کەسی ئاوا هەبن کە بتوانن دەرس بڵێنەوە. کەسی ئاوای کە نەک هەر بتوانن بە کوردی باش قسە بکەن بەڵکوو ئەوەش بزانن کە زمانێک چۆن فێر دەکردرێ. تەماشای وەزعی من بکە. دەکرێ بۆ من هاسانتر بووبێ کە کوڕەکەم فێر بکەم کە بۆچی بە زمانی ئینگلیسی هێندێک شتی تایبەتی دەگوترێ. هۆیەکەی ئەوەیە من بۆخۆم بە زانایی فێری ئینگلیسی بووم ، بەڵام لە زمانی زگماکی خۆمدا بە خۆزایی دەزانم کام پەیڤ دروستە، بەڵام نازانم ئەوە بۆچی وایە. مامۆستایەک دەبێ بتوانێ بۆ شآگردەکەی ڕوون بکاتەوە کە بۆچی شتێک بەم یان بە شێوەیەکی دیکە دەگوترێ. پێویستی ئێمە بە مامۆستایانی ئاوا هەیە کە بتوانن ئەو ئەرکە ڕاپەڕێنن.

دیارە ئەوان لە خۆوە پەیدا نابن، دەکرێ لە کەسی ئەوتۆ کەلک وەربگیرێ کە بە زمانی تورکی دەرسیان گوتووەتەوە و مامۆستایەتییان کردووە. ئەوان دەتوانن لە دەرس دانی کوردی دا ئەو تەجروبەیە بەکار بێنن. هەر وەها ئەمن لەو باوەڕە دام ئەو کەسانەش کە لە ئوڕووپان و تەجروبەی مامۆستایەتییان هەیە بە کوردی  لە سەرەتاوە دەتوانن دەورێکی گرینگ بگێڕن. دەکرێ شتی باش ئەوە بێ کە کوردەکان ژمارەیەکی زۆر مامۆستا بۆ دوا ڕۆژ ئامادە بکەن بۆ ئەوەی بە کوردی دەرس بڵێنەوە. ئێمە ئەو وتووێژە بۆ مێدیا تیڤی دەکەین. لە مێدیا تیڤی دا کوردەکان لە ڕووی تیورییەوە ئاستێکی بەرزیان هەیە بۆ  فیر کردنی زمان. بەڵام بەداخەوە ئەمن پێم وا نییە ئەو ئامرازە  ئەو جۆرەی کە پێویستە بەکار هێندرا بێ . وەک ئەتۆش دەزانی لە ئوڕووپا نووسەرە کوردەکان زۆر بە ڕێکی لە دەوری یەکتری کۆ بوونەتەوە. ئایا زمان چۆن ستاندارد دەکرێ؟ ڕۆژنامەیەک هەیە بە ناوی ' کورمانجی ' کە هەتا ئێستا زیاتر لە بیست ژمارەی لێ بڵاو بووەتەوەە. ئەوە هەنگاوێکی باشە بەرەو ستاندارد کردنی کورمانجی. ڕێکەوتن لە سەر ئەوەی کە هێندێک شت چۆن بگوترێن یان چ جۆرە ووشەیەک ووشەی هەرە باشە بۆ بەکار هێنان . ئەمن هیچ نیشانەیەک لە شوێنی ئەو خەباتە لە میدیا تیڤی دا نابینم. هەر وەها ئەو شتەی دیکەی کە لەمەڕ مێدیا تیڤی سەرنجی من ڕادەكێشێ ئەو زمانەیە کە بێژەر و پێشکێشکاران دەکاری دەکەن. وا وێدەچێ ئەوە زمانێک نییە کە فکری لە سەر کرابێتەوە. خەڵک بە ئاوای نۆڕماڵ قسە دەکەن، بەڵام هیچ حەولێک نییە بۆ بەکارهێنانی کورمانجییەکی ستاندارد. ئەمن وای بۆ دەچم ئەو کەسانەی کە بەردەوامی دە تێلێڤیزیۆنێ دا قسە دەکەن پەروەردە ناکرێن بۆ ئەوەی بە کورمانجییەکی باش قسە بکەن. تێلێڤیزیۆن بۆ ئەو خەڵکەی کە لە کوردستان تەماشای دەکەن یان لە ئوڕووپا و یان لە جێی دی ئامرازی لێ فێر بوونە. دەبێ پێشکێشکاران فێر بکرێن کە کوردییەکی باش، مۆدێرن و ستانداردی کورمانجی چییە؟ تێلێڤیزیۆن دەتوانێ لەو شتەی کە هەتا ئێستا کردوویە زیاتر بکا. دەبێ ئەوەمان لە بیر نەچێ کە لە ئوڕووپا کوردی قەدەغە نییە. لە میدیا تیڤی دا دژواری و گرێوگۆڵی دیکە هەیە. ئێمە ناتوانین هەموو خەتا بخەینە ملی تورکان یان حکوومەتەکانی ئێران و عێڕاقێ. ئێمە دەبێ کەمایەسییەکانی کۆمەڵگەی کوردیش ببینین. زۆر جار لە بەر هۆی سیاسی، لەبەر ئەوەی کەسێک سەر بە پارتییەکی سیاسی دیکەیە یان سەر بە هیچ پارتییەکی سیاسی نییە  دەرفەتی نادرێتی کە هاوکاری بکا و دیتنی خۆی دەرببڕێ. ئەگەر چی قسەکانی ڕەنگە زۆر یارمەتیدەر بێ.

قازی: یەکێک لە کەموکووڕییە گەورەکان قەدەغە بوونی زمانی کوردی یە و ئەمن پێم وایە کە ئەتۆش لەو ڕووەوە لەگەڵم هاو ڕای. ئەگەر زمانێک قەدەغە بکرێ، ئینکار بکرێ، ئەو دەمی دەرفەتی پێشکەوتنی دەست ناکەوێ. ئەگەر جارێکی دیکە ئێمە بگەڕێینەوە سەر بابەتی پەووەردە، بە ڕای تۆ کەرەستە و پێویستی خوێندن کە لە قەوقاس یان باشووری کوردستان ئامادە کراون ئایا دەکرێ لەو پێواژۆیە دا کە لە باکوور دەستی پێکردووە بە کار بهێندرێن؟

مارتین ڤان بڕاونێسن: نا، ئەمن پێم وا نییە بکرێ بە کار بهێندرێن. چونکە ئەو کەرەستەی کە لە ئەرمەنستان و ئازەربایجان و بە تایبەتی لە ئەرمەنستان ئامادە کراون بەر لەهەموو شت لە سەردەمی سۆڤێتی دا ئامادە کراون و ئەو بۆ پەروەردەیەکی بە تەواوی جیاوازن. یانی پەروەردەی شۆڤییەتی. نوختەی دووەم ئەوەیە ئەو زمانەی کە لەو کتێبانەدا بەکار هاتوون لەو کورمانجییەی کە لە تورکییە قسەی پێ دەکرێ زۆر جیاوازە. خاڵی سێیەم ئەوەیە کە ناوەرۆکی ئەو کتێبانە باسی کولتور و کۆمەڵگەیەکی سیاسی دەکەن کە لە ئی تورکییە زۆر جیاوازە. جا بۆیە بە باوەڕی من دەبێ کەرەستەی خوێندنی ئەوتۆ ئامادە بکرێن کە بە تایبەتی ئی باکووری کوردستان بن. لە ئوڕووپایە بۆ نموونە ئەو کوردانەی لە سوێد دەژین جۆرەیەک کەرەستەی خوێندن و پەروەردەیان ئامادە کردووە، لە ئاوسترالیا کەسێک خولێکی کوردی کردووەتەوە، لە جێگای دیکەش لە دەوڵەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا کەسی ئاوا هەن کە لە سەر خولی فێرکردنی کورمانجی کاریان کردووە. ماتریال و کەرەستە لە دەرەوەی ووڵات هەن کە دەکرێ بە کار بهێندرێن.

قازی: خاڵی هەرە جێی سەرنج ئەوەیە کە کاتێک باسی زمانی کوردی و دژوارییەکانی سەر ڕێی دەکرێ و مەسەلەی کورد بەگشتی لە هێندێک میدیای تورکییە دا سووکایەتی بە کوردان و زمانی کوردی دەکرێ. لەو دواییانە دا ئەمن تەماشای کاناڵێکی تێلێڤیزیۆنی تورکییەم دەکرد ، لە بەرنامە دا کەسێک بە تەلەفۆن بەشداری کرد و وەک پسپۆڕی زمان ناساندرا. ئەو زمانی کوردی و ئێسپێڕانتۆی بە یەکەوە بەراوەرد دەکرد، دەیویست بڵێ کە کوردیش وەک ئێسپێرانتۆ زمانێکی دەسکردە و دەیگوت زۆر هەنبانەی ووشەی کوردی لە فارسی و زمانی دیکە وەرگێراوە و زمانێکی چێکراوە. بۆچوونی بەڕێزت لە سەر زمانناسی لەو بابەتە چۆنە؟

مارتین ڤان بڕاونێسن: [ پێدەکەنێ] ، من ئەو پسپۆڕە ناناسم. بەڵام بەڕاستی زۆر سەیرە زانایەکی تورک شتێکی ئاوا بڵێ. ئەوە ڕاستە کە لە کوردی دا ئینسان دەتوانێ زۆر ووشە یان پەیڤ ببینێ کە لە سەر بنەمای زمانی دیکە داڕێژرابن. ئەو کەسانەی کە بە کورمانجی قسە دەکەن دەکرێ لە فارسی یان کوردیی سۆرانی ووشە قەرز بکەن بەڵام ئەگەر ئینسان ئەو کارە بەراوەرد بکا لەگەڵ ئەو کارەی کە  ' تورک دیل کورومی'[ سازیی زمانی تورک] لە زەمانی خۆی دا کردبووی، ئینسان واقی ووڕ دەمێنێ. ئەو سازییە ویستی زمانێکی پەتیی تورکی ساز بکا و
ووشەی عەڕەبی و فارسی لەو زمانە دەر کا و پاکیان کاتەوە. ووشەی ئاوایان داڕشت کە هەڕ بڕووسکەیەک وە ئی تورکی دەچن.ئەندامانی دیل کورومی زمانزانی باش نەبوون، بۆیە ئەو ووشە و پەیڤی کە سازیان کردن لە ڕوانگەی زمانناسییەوە بێ مانا و قۆڕ بوون. هێندێک لەو چێکراوانە وەرگیران و بوون بە بەشێک لە زمانی زیندوو، بەڵام زۆربەی ئەو ووشانە خەڵک پەسندی نەکرد و نەی پەژراند و ئیدی بەکار ناهێندرێن. تورکیی پەتیی تەنێ تەجروبەیەک بوو، تەجروبەیەکی موهەندیسی بۆ ئەوەی زمانێکی دەسکرد ساز بکرێ. ئەو حەوڵە تێک شکا. بەڵام بارو دۆخی زمانی کوردی بە تەواوی جیاوازە. ئێمە دەزانین کە دەقی نووسراوی ئەوتۆ بە کوردی هەن کە هەر نەبێ چوار پێنج سەدە لەمەو بەر نووسراون. ئێمە بەردەوامییەکی گەورە دەبینین لە بەکارهاتنی کوردی دا. نووسەری تورکی خۆشەویستی من ئەولیا چەڵەبی دەقی ئەوتۆی ئاستە کردووە کە هێشتا ئێنسان دەتوانێ بیانناسێتەوە و بۆی دەردەکەوێ ئەو دیالێکتەی ئەو دەقەی پێ نووسراوە ئێستاش بە کار دەبردرێ، هەر هەمان ووشە و هەمان داڕشتن. بۆیە کوردی زمانێکی ئاوایە کە سەباتێکی گەورەی تێدا دەبیندرێ و بەراوەرد کردنی لەگەڵ ئێسپێرانتۆ گاڵتەجاڕییە.

قازی: ئێستا با بگەڕێینەوە ئەو خزمەتانەی  دیکە کە ئەتۆ بە زانستی ئینسانیت کردووە، چونکە جگە لە دۆزی کورد تۆ لە ئەندۆنێزی ش لە سەر ئیسلام لێکۆڵینەوەت کردووە.بۆ مان باس بکە لەو بارەیەوە چ لێکۆڵینەوەیەکت کردووە؟

مارتین ڤان بڕاونێسن: لە ڕاستیدا ، من دەمەویست لە کوردستان لێکۆڵینەوەی زیاتر بکەم، بەڵام لە بەر شەڕی ئێران- عێڕاق و کودەتای نیزامی لە تورکییە بۆ ماوەیەکی درێژ لەو ناوچانە دەرفەت بۆ لێکۆڵینەوەیەکی ئازاد و بە ئازادی نەبوو. ئەمن لە نێوەڕاست ساڵانی ١٩٦٠کاندا چوومە ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست ، ئەگەر هەڵە نەبم یەکەم سەردانم لەوێ لە ساڵی ١٩٦٦ دا بوو. من بە تورکییە، ئێران ، عێڕاق و سوورییە دا گەڕام  و زۆر جاران سەردانی کوردانم کرد. ئەمن لە ساڵی ١٩٧٤ دا دەستم کرد بە لێکۆڵینەوەیەکی جیدی. ئەمن بوورسێکم وەرگرت بۆ لێکۆڵینەوەیەکی هەموو لایەنە و زیاتر لە دوو ساڵ لە کوردستان ژیام. لە نێوان ساڵانی ١٩٧٤ – ١٩٧٦ دا لەهەموو پارەچەکانی کوردستان لێکۆڵینەوەم کرد. ئەمن لە کوردستانی ئێرانەوە دەستم پێکرد ، دوایە چوومە کوردستانی عێڕاق کە ئەو دەمی لەوێ ناوچەی ڕزگارکراوی مەلا مستەفای بارزانی هەبوو. دوایە لەوێوە چوومە تورکییە و سوورییە. هەر چۆنێک بێ لە ماوەی ئەو دوو ساڵەی باسم کرد سەردانی هەموو بەشەکانی کوردستانم کرد و بە دوای ئەوەشدا زۆر جار چوومەتەوە کوردستان. لە سەرەتای ساڵانی ١٩٨٠ لە بەر بارودۆخی سیاسی کە من باسم کرد بواری لێکۆڵینەوەی خۆم گۆڕی. ڕووم لە جوغرافیا و مژارێکی دیکە کرد واتە ئەندۆبێزی و لەوێ لە سەر ئیسلام دەستم کرد بە لێکۆڵینەوە. لەوێ شتێکی سەرنجڕاکێشم بەدی کرد، ڕەنگە لە بەر ئەوەی کە ئەمن بۆ ماوەی درێژ بە لێکۆڵینەوە لە سەر کوردستان خەریک بووم. لەوێندەرێ من زۆر شتم دیتەوە کە زۆر وە وەزعی کوردستان دەچوون. بۆ وێنە من بۆم دەرکەوت زۆر خەڵکی ئیمانداری ئەندۆنێزیایی هەن کە ناویان ' کوردی ' یە ، لە پێشدا پێم وا بوو ئەوە هەر بە هەڵکەوت وایە و ڕەنگە مانای وشەکە بە تەواوی جیاواز بێ. بەڵام بۆم دەرکەوت کە ' کوردی' هەر مانای کوردی یە و ماوەیەک من حەولم دا بزانم ئەوە لە کوێوە هاتووە. بۆم دەر کەوت کە لە مەدرەسەکان[ خوێندنگە ئاینییەکان] یەک لە کتێبە گرینگەکان سەبارەت بە فیقهە  بە دەستی محەمەد بنی ئێبڕاهیم ئەلکوردی نوسراوە . ئەو عالـمێکی کورد بووە و لە سەدەی  هەژدەهەم دا لە میسرێ مامۆستایەتی دەکرد . دوایە ئەمن بەو شوێندانانەم زانی کە کورد لە سەر ئیسلامی ئەندۆنێزی کردووە. جارێک من نووسێنکم نووسی و پرسیارم کرد داخودا عەڕەبان، هیندییان یان چینییان ئەندۆنێزییان موسوڵمان کردووە؟ و ئەمن گەیشتمە ئەو ئاکامەی کە ئەوە دەکرێ کاری کوردان بێ.چونکوو نیشانەی کوردی لە ئیسلامی وێدا دیارە. هەڵبەت ئەمن لەوێ لە سەر زۆر شتی دیکەش لێکۆڵینەوەم کردووە کە هیچ پێوەندی بە کوردانەوە نییە.
هەمیشە حەولم داوە ئەو بوارەی لێکۆڵینەوەی لە سەر دەکەم خەڵکی عەلاقەداریش بتوانن بیخوێننەوە. زۆر کاری من لە مەڕ ئەندۆنێزی بە زمانی ئەندۆنێزیایی ش بڵاو بوونەتەوە. چوار کتێبم بەو زمانە بڵاو کردووەتەوە.

قازی : وا بزانم لە سەر پێوەندیی کورد و ئەندۆنێزییانیش دووبابەتی درێژت بڵاو کردووەتەوە.

مارتین ڤان بڕاونێسن: بەڵێ  ئەمن دوو نووسینی درێژم لە سەر ئەو مژارە بڵاو کردووەتەوە. یەکێکیان ئەوە بوو کە باسم کرد ناوی ' کوردی' . پێوەندییەکی دیکەی ئاشکرا پێوەندیی تەریقەتی سۆفییانە. بە سەدان هەزار کەس لە خەڵکی ئەندۆنێزی پێڕەوی لە تەریقەتی نەخشبەندی دەکەن کە لە کوردستانیش زۆر بڵاوە. ‌هێندێک لە موسوڵمانەکانی ئەوێ پێرۆی لقێکی تایبەتی نەخشبەندینە. لەوێ پێیان دەڵێن خالیدیە. خالیدییە تەریقەتێکی ڕێفۆرمکراوی نەخشبەندی یە لە لایەن کوردێکەوە بڵاو کراوەتەوە کە سەر بە عەشیرەتی جاف بوو؛ خالید زیائەدین ئەلکوردی. کتێبێکی گرینگی دیکە هەیە کە کەسێکی کورد نووسیویە؛ محەمەد ئەمین ئەلکوردی. ناوی ئەو کتێبە تەنویرولقلووب ە. ئەوە دەقێکی نەخشبەندی یە کە لە ئەندۆنێزی بە بەرىڵاوی دەخوێندرێتەوە. بە بۆچوونی من بە ڕێگای نەخشبەندییە پێوەندییەک لە نێوان ئەندۆنێزی و کوردستان دا پێک هاتووە. ئەو پێوەندی پێوەندییەکی ڕاستەوڕاست نییە بەڵکوو بە ڕێگای مەکەوە دامەزراوە. بەر لەوەی کە ئالی سعوود مەکە داگیر بکەن لەوێندەرێ چەند خانەقای نەخشبەندی هەبوون کە ئەندۆنێزیاییەکان سەریان لەو خانەقایانە داوە و لەو خانەقایانە دا جار جار تووشی مامۆستای کورد بوون. من چەند مامۆستای کوردم لە سەدەکانی پێشتر دا پەیدا کردووە کە ژمارەیەکی زۆر شاگرد و تەلەبەی ئەندۆنێزیاییان هەبووە.

نموونەی هەرە سەرنجڕاکێش دەکرێ پیاوێکی کورد بێ بە ناوی ئەبووبەکر سەر بە عەشیرەتی خۆشناو  کە لە ساڵی ١٨٦٠ کاندا چووە ئەستەنبووڵ  بۆ لای سوڵتان، لە بەر ئەوەی عەشیرەتەکەی نەدار بوو  و چییان نەبوو بیخۆن.داوای لە سوڵتان ئەوە بوو لە شوێنێکی دیکە زەوی و زاریان بداتێ بۆ ئەوەی بە دەواری خۆوە بچنە وێ و لە سەر زەوی کار بکەن. سوڵتان چ زەوی پێ نەدا بەڵام پێی گوت لە ئەفریقای باشوور داوخوازێک لە من کراوە. لەوێ موسوڵمان هەیە. ئەوان ئەندۆنێزیایین. ئەو دەمی ئەفریقای باشوور کۆلۆنی هۆلەند بوو. ئەندۆنێزییەکان هەمیشە خەڵکی سەربزێویان دوور دەخستەوە بۆ ئەفریقای باشوور.لە ئەندۆنێزی لە سەر کێشەی ئایینی لە ناو موسوڵمانەکانی ئەوێدا دژایەتی ساز ببوو ، بۆیە هێنذێکیان گوێزاربوونەوە ئەفریقای باشوور. ئەوان نامەیان نووسیبوو بۆ سوڵتان و داوایان لێ کرد بوو ڕێبەرێکیان بۆ بنڕێ. ئەویش ئەبووبکری وەک مامۆستا نارد بۆ ئەفریقای باشوور و لە هەمان کاتدا داوی لێ کرد وەک سەفیری وی کار بکا. ئەبووبەکر لەوێندەرێ بوو بە باڵوێزی ئیمپراتۆری عوسمانی ، ئەو فێری زمانی ئەندۆنێزی بوو و بە زاراوایەکی هۆڵەندی قسەی دەکرد. ئەبووبەکر سەبارەت بە فیقهه کتێبێکی بە زمانی ئەفریکانس بڵاو کردەوە. ئەوە تاقەکتێبی هولەندی یە کە لە سەر فیقهه نووسرابێ بە زمانی هۆلەندی بە دەست کوردێکی سەر بە عەشیرەتی خۆشناو.

قازی: هیچ نێشانەیەک بە دەستەوەیە کە ئەو بە کوردیش هیچی نووسی بێ؟

مارتین ڤان بڕاونێسن: نا، ئەو بە کوردی هیچی نەنووسیوە.

قازی: ئێستا لە سەر چ مزارێک دەکۆڵییەوە؟

مارتین ڤان بڕاونێسن: ئێستا خەریکی بە دوا داچوونی پێشوەچوونەکانی ئەو دواییانەی ئەندۆنێزیم. خەریکی نووسینی چەند ووتار و لە ڕاستیدا کتێبێکم. لەسەر ڕێکخستنێکی گەورە لە ئەندۆنێزی کە ناوی ' نێهزەتولعوڵەما' یە کار دەکەم. ئەوە ڕێکخستنێکی گەورەی موسوڵمانانە و سەرۆکەکەی بوو بە سەرۆک کۆماری ئەندۆنێزی؛ عەبدولڕەحمان وەحید. خەرێکی نووسینی کتێبێکم لە سەر ئەو ڕێکخستنە. پڕۆژەیەکی دیکەش لە سەر موسوڵمانەکانی ئوڕووپایە کە لە چەند ساڵی داهاتوو دا پێیەوە خەریک دەبم.

قازی: هیچ فکرت لێ کردووەتەوە کەلە کرانەوەی یەکەم خوێندنگە بە زمانی کوردی لە تورکییە ئامادە بی؟

مارتین ڤان بڕاونێسن: زۆر زۆرم پێ خۆش دەبێ لەوێ دەرسێکی کوردی بڵێمەوە لە پۆلێکی کوردی دا

قازی: زۆر سپاس

مارتین ڤان بڕاونێسن: زۆر بە خێر بێی.  

تێبینی: ئەم وتووێژە لە کۆتاییەکانی مانگی ژانڤییەی ساڵی ٢٠٠٢ لە زانکۆی ئوترێخت لە هۆلەند لەگەڵ پرۆفێسۆر مارتین ڤان بڕاونێسن کراوە بۆ میدیا تیڤی و لە ٤-ی ئاوریلی ٢٠٠٢ ئەو کاناڵە بڵاوی کردووەتەوە.