هێژێمۆنی کاری فکری، کاری فەرهەنگی ، کاری کۆمەڵایەتی لەوانەش گەورەتر کاری فکری تێۆریکی دەوێ بۆ هەڵسەنگاندنی ئەوەی کە هەمانە و ئەوەی دەبێ ببێ

 وتووێژێک لە گەڵ پڕۆفێسۆر عەبباس وەلی

'هێژێمۆنی کاری فکری، کاری فەرهەنگی ، کاری کۆمەڵایەتی لەوانەش گەورەتر کاری فکری تێۆریکی دەوێ بۆ هەڵسەنگاندنی ئەوەی کە هەمانە و ئەوەی دەبێ ببێ.'

حەسەن قازی: بینەرانی خۆشەویست، بەخێر بێنەوە بۆ بەرنامەکی دیکەی ڕاوێژ. لە ڕاوێژی ئەمجارە دا میوانداری دەکەین لە بەڕێز پڕۆفێسۆر دوکتور عەبباس وەلی مامۆستا کۆمەڵناسی و تیوری سیاسی. زۆر خۆشحاڵین بەڕێزیان جارێکی دیکە لە بەرنامەی ڕاوێژ دا بەشداری دەکەن.

مامۆستا لەوەڕا دەست پێ بکەین، دەزانین کە لە کۆتاییەکانی ساڵی ٢٠١٧ ، شەپۆلێکی ئعترازی هەستا کە لە شاری مەشهەد دەستی پێکرد. ئەو ئعتراز و پڕۆتێستانە بە دژی گشتی سیستمی کۆماری ئیسلامی تەنییەوە و هەر لە شارێک دا نەما گەیشتە زۆر لە شارەکانی ئێران و تایبەتمەندییەکیشی کە هەبوو ئەوە بوو ، ئەگەر ئەو پڕۆتێستانە بەراوەر بکەین لەگەڵ بزووتنەوەی کەسک، بە پێچەوانەی بزووتنەوەی کەسک لە شارە گەورەکان نەبوو ، و لە گشتی خۆیدا هەموو سیستمەکەی بردە ژێر پرسیار و زۆر چاوەدێری سیاسی دەڵێن ئەوە دەتوانێ سەرەتایەک بێ بۆ ئەو بارودۆخە سیاسییەی کە لە ئێراندا هەیە ، بەڕێزت تێخوێندنەوەت چییە لەو بزووتنەوە ئعترازییە، ئەگەر تابڵۆیەکی گشتی لێ بکێشییەوە.

وەلی: ئەو پێشەکییەی کە ئێوە فەرمووتان دوو مەتڵەبی گەورەی تێدایە، یەکیان ئەوەیکە ئەو جووڵانەوە، ئەو قەیرانەی کە هاتووەتە پێشێ لە ئێرانێ زۆر جیاوازە، فەرقی هەیە لەگەڵ رووداوەکانی ساڵی ٨٨ ، لە لایەکی دیکەشەوە دروستە ئەو فەرقەی هەیە بەڵام  بە شێوەیەکی سیاسی – تاریخی پێوەندی هەیە لەگەڵ ڕابردوو و ئەمن لەگەڵ قسەی ئەو چاوەدێرانە هەم ، ئەوانەی کە تەماشای ئەو ڕووداوەیان کردووە و شی دەکەنەوە دەڵێن: ئەوە دەتوانێ دەسپێکێکی تازە بێ لە سیاسەتی ئێرانێ دا. ئەو دوانە دروستن. با بچینەوە سەر ئەو مەتڵەبەی کە من عەرزم کردی ئەویش ئەوەیە کە لە لایەکییەوە جیاوازی هەیە لەگەڵ ٨٨ ی ، لەلایەکی دیکەوە پێوەندی هەیە لەگەڵی. جا دەبێ ئەوەی شی بکەینەوە بە باوەڕی من زۆر مەتڵەبی لێ دێتە دەرێ. ئەوەیکە دەڵێم جیاوازی هەیە لەگەڵ قەیرانی ٨٨ ی لە لایەکی دیکەشەوە زۆر پێوەندی نزیکی لەگەڵ هەیە ئەوەیە ئەو وەزعەی لە ئێرانێ هاتووەتە پێشێ هەم ساڵی ٨٨ی، هەم ئێستا، ئەوە دە حەقیقەت دا جوورە تەحەولێکە، قەیرانێکە کە لە ناوەرۆکی دەستەڵاتی سیاسی لە ئێرانێ هەیە. ئەگەر لە بیرمان بێ لە بەحسێکی کە کردمان پاش ٨٨ ی ئەمن ئەو دەمی عەزرم کردن کە سیستمی ئێرانێ یانی ڕێژیمی ئێرانێ واریدی قەیرانێکی بووە،ئەو قەیرانە ئەمن گوتم قەیرانی شەرعییەت، ئی مەشرووعییەتی سیاسی یە. یانی ئەو سیستمە شەرعییەتی خۆی لە دەست دەدا و ئەوانەی کە لە داخڵی خودی ئەو سیستمەی دا وەکوو ئۆپۆزیسیۆنی ئەو سیستمەی بوون یان لە ناوەرۆکی سیستمەکە یان لە پەراوێزی دابوون، ئەوەیان دەدی و دەیانەویست ئەو ڕێژیمەی لە سەر ڕا بەجوورێکی ساز بکەنەوە کە شەرعییەتێکی کە بنەمای خەڵکی هەبێ، بنەمای جەماوری هەبێ بۆ ڕێژیمەکەی ساز بکەنەوە. ئەوە لە ڕاستیدا لە دایکبوونی پڕۆسەی ئیسلاحات بوو لە ئێرانێ. ئیسلاحات دەیەویست ووڵامێک بداتەوە بە قەیرانی مەشرووعییەتی ڕێژیم . بەڵام ئێمە دەزانین ئیسلاحات لە ئێرانێ دا شکستی خوارد ، لە بەر ئەوەی کە بە شێوەی ئۆپۆزیسۆنێکی ناوخۆی ڕێژیم هاتە مەیدانێ، و ئەو دەمی کە ئۆپۆزیسیۆن لە دەرەوەی دروست بوو وکوو مانگی بەفرانبار، پێوەندی ئیسلاحاتی هەم لەگەڵ ڕێژیمی و هەم لەگەڵ ئەو ئۆپۆزیسیۆنەی کە لە دەرەوەی ڕێژیمی بوو پسا. ئەلئانەکە لە هەلومەرجی ئێستا دا لە ئێرانێ دا قەیرانەکەی ناوەرۆکی دەسەڵاتی سیاسی هاتووەتە ناو قۆناغێکی تازە، دیارە ئەوە لە خولی دووەمی سەرکۆماری ئەحمەد نژادەوە هەبوو و جەنابی ڕووحانیش نەیتوانی ئەوە چارەسەر بکا و ئەو قەیرانەی کە ئێستا هەیە قەیرانی مەشرووعییەت نییە، ئەوە ئاستێکی بەرزتر لە تەحەولی قەیرانی ناوەرۆکی سیاسی سیستمەکەیە کە ئەوە قەیرانی حاکمییەتی سیاسی یە. بەو مەعنایەی کە دەسەڵاتی سیاسی ئەساسەن بە هیچ شێوەیەکی جگە لە بەکار هێنانی زەخت، ناتوانێ سوڵتەی خۆی لە ئێرانێ دابمەزرێنێ بەو مەعنایە کە قەیرانی حاکمییەت یەکێک لە بنچینەکانی و یەکێک لە نیشانەکانی ئەوەیە کە قانوون لە ڕێژیمەکەدا  ناتوانێ دە پڕۆسەی قانوونیدا کار بکا و نەتیجەی هەبێ، یانی هەمیشە ئەو زەختەی کە لە پشت سەری قانوونی ڕاوەستاوە، ئەو زەختە موسەلەت دەبێ بە سەر قانوون دا حاڵەتێکی دەدا بە ڕێژیمی کە هەمووشت بە حوکم ئیجرا دەکرێ نەک بە قانوون.

قازی: باشە لێرە دا شتێک هەیە ئەویش ئەوەیە وەکوو باسم کرد ئەو حەڕەکەتە لە شارە گەورەکان نەبووە لە ناوچە مەرکەزییەکان و ڕۆژهەڵاتی ئێران دەستی پێکرد ، بەڵام لە عەینی حاڵ دا کە زەبر و زەنگ بەکار هاتووە و ژمارەیەک  خەڵک کووژراون و خەلكێکی زۆر گیراون بەڵام بە نیسبەت وەک ئەوەی باستان کرد، بەڵام دەکرێ بڵێین ئەو زەبر وزەنگە سنووردار و بەر تەسک بووە چونکوو ڕەد فێعلیش لە ئاست ئەوە دا تا ڕادەیک جیاواز بووە، بۆ وێنە ئەگەر گوێ بدەیە قسەکانی ڕووحانی یان ئەوەی کە خامنەیی کە لەو حەڕەکەتە دا باسی لاچوونی کراوە و شەخسییەت و کەسایەتی وی براوەتە ژێر پرسیار ، لەگەڵ ئەوەشدا زۆر توندو تیژ مەوقیفی نەگرتووە ، ئەوەیکە دەفەرمووی ئەو حاکمییەتە بۆ مانەوەی خۆی مەجبوورە زەبر وزنگ بەکار بێنێ.

وەلی: زەبروزەنگەکە، هەڵبەتە ئەمن هێندە لەگەڵ ئەوە نیم کە زەبر وزەنگ کەم  بەکار هاتووە. لە هێندێک جێگا زۆر بەکار هاتووە، بە بەرفراوانی دەکار کراوە وەک لە کرماشانێ. لە سنەی ، لە لوڕستانێ ، بەڵام لە مەشهەدێ ئەو جوورە نەبووە، لە مەرکەزی قەیرانەکەی، سەرهەڵدانەکەی ئەو جوورە نەبووە. ئەوە یەک شتی نیشان دەدا ئەوەیش ئەوەیە وەختێک ڕێژیم دێتە سەر بوحڕانی حاکمییەتی ، یانی دەستەڵاتەکەی لە ئیختیار دایە ، دەسەڵاتەکەی بە کار دێنێ بەڵام ناتوانێ ئەو نەتیجەی کە دەیەوێ لێی وەربگرێ. یانی هەتا ئەو جێگایەی کە بەکار هێنانی دەسەڵاتەکەیە ئەوە تەسەلووتی خۆی نیشان دەدا ، بەڵام ئەوەی کە چ نەتیجەیەکی دەتوانێ لەوەی وەربگرێ ، هێزی دیکە لە مەیدانێ دا هەن لە سەر نەتیجەی ئەوەی تەئسیر دادەنێن. هەر ئەو جوورەی کە دەڵێن لە ئێرانێ بۆ خۆیان ئەو قەیرانەیان لە مەشهەدێ ساز کردووە وەکوو قەیرانێکی ناو خۆیان کۆنتڕۆڵ کراو، کە بتوانن ئەوەی بە دژی حکوومەتی ڕووحانی بە کار بێنن بەڵام بەکردەوە لە دەست چووە دەرێ. شوعارەکان بوونە ئەوەی پێی دەڵێن ساختار شێکەن، وەختێکی شوعار ساختار شکێنە، لە بناغەی دەدا بەو مەعنایەیە کە قەیرانییەکە گەیشتووەتە ئاستێکی دیکە. ئەگەر تەماشای بکەین ، لە ٨٨ی دەگوترا  ' کوا دەنگەکەم ؟ ' یان باسی نەبوونی ئیجماعی سیاسییان دەکرد، باسی ئەوەیان دەکرد کە دەستەڵاتی سیاسی بەو شێوەیە کار ناکا. پێشتر لەوی، زۆر پێشتر لە ٨٨ یش کەسانی وەکوو خاتەمی ، وەکوو سرووشی و ئیسلاح تەڵەبانی دیکە لە سەر ئەوە نووسییان کە ئەگەر حکوومەتی جمهووری ئیسلامی نەتوانێ ئەو قەیرانییەی مەشڕووعییەتی جێ بە جێ بکا ئەوە دەگاتە مەرحەلەیەکی دی، ئێستا لەو مەرحەلەی تێپەڕ بووە. ئەوەی کە دەبینین ئیسلاح تەڵەبان دە دەرەجەی ئەوەڵ دا دەیانەویست لە شارە گەورەکان کە لەوێ چینی ناوەندی بە هێزە، چینی ناوەندی لەوێ بە هێزە ، چینی ناوەندی تەحسیلکەردە بە هێزە، داوخواز و موتالەباتی ئەوانە فەرقی هەیە ، بەڵام ئێستا کە بڵاو بووتەوە، وەکوو ئە جوورەی ئەوانەی لەوێ بوون و شاهیدی بوون و بە ئێمە دەڵێن چینی ناوەندی دەورێکی کەمتری هەیە لێرە، لێرە بەو شێوەیە حەساس نییە و ئەوە بڵاو بووەتەوە، یانی داوخوازییەکان وەکوو ئەوەی بە فارسی پێی دەڵێن ئی ' فروو دەستان ' ە، ئەوانەی کە نەدارن ، ئەوانەی کە برسین ئاوای لێ هاتووە. جا بۆیە حکوومەت کە هەمیشە بە تایبەتی بەشی ئووسول گەراکان، تۆند ئاژۆیەکانی حکوومەت ئەوانە هەمیشە شەرعییەتیان لە موستەزعەفین وەر دەگرت ، لە پێخواسەکان، لە نەدارەکان، ڕووت و قووتەکان، لەوانە شەرعییەتیان وەر دەگرت. شەرعییەتیان لە نیاوەران و دانیشتووانی شیمالی تارانێ وەر نەدەگرت ، بەڵام ئێستا هەر ئەوانەن کە هاتوون دەڵێن برسیمانە ، نانمان نییە، دەست لە سووریای بکێشەوە فکرێکی بۆ حاڵی ئێمە بکەوە ، دەست لە لوبنان و غەزەی بکێشەوە و یان ئەوەی کە شوعاری ' مەرگ بەر دیکتاتۆر' دێتە پێشێ و بە ڕاشکاوی دەچن وێنەکانی دیکتاتۆری دەسووتێنن ئەوە نیشان دەدا کە ئەو جەماوەرە چیدی بۆیان موهیم نییە کە ئایا ئەو سیستمە دەتوانێ شەرعییەتێکی مەقبووڵی هەبێ بۆ چینی ناوەندی لە تارانێ. ئەوەشت عەرز بکەم کە دەبینین  لە هێندێک لە شارەکان چینی ناوەندی بەو شێوەیەی بەشداری نەکردووە لە لایەکی دیکەوە تەفسیری کۆمەڵناسانەشی هەیە . تا حەدێکی لەو پازدە بیست ساڵەی دا چینی ناوەندی لە ئێرانێ وەکوو چینی ناوەندێکی ڕانت خۆر بووە ، ئەوە لە ڕانتی حکوومەتی کەلکی وەرگرتووە و ئەوەی کە قەدیم مارکسیستان پێیان دەگوت پێتی بورژوازی، پێتی بورژوازی داکشاوە، ئێستا پێتی بورژوازی نەک لە ڕووی هەڵکەوتی چینایەتی خۆیەوە بەڵکوو لە ڕووی داهات و توانایی کڕینی گەیوەتە حاڵەتێکی پرۆلێتێری، ئاوای لێ هاتووە.

قازی: ئێستا بێینە سەر لایەنی کاردانەوەکان. ئێمە دەزانین ئەو حەڕەکەتە وەکوو بە گشتی باس دەکرێ بزووتنەوەیەکە لە خۆوەیە و رێبەرییەکی تایبەتیشی نییە ، ئەگەڕ چی هێندێک لە دروشمەکانی و ئەو داخوازیانەی هێنایە گۆڕێ دەکرێ هێزی ئۆپۆزیسیۆن یان هێزی کۆمەڵایەتی بکرێ ئەوانە بقۆزنەوە و لە چوارچێوەی ڕوانگە، و ویستەکانی خۆیاند بتوانن بە کاریان بهێنن. باشە تەئسیراتی کورتخایەن و درێژ خایەنی ئەو بزووتنەوە چ دەبێ؟ یانی لە کورتخایەندا ئێمە شاهیدی چ دەبین ؟ ئایا ئەگەر  ئەوە بەردەوام نەبوو وەک دیاردەیەکی کاتی بووە و نەماوە یان ئەوەی هێندێک کاردانەوەی دەبێ لە ڕوی کۆمەڵایەتییەوە؟

وەلی: بە باوەری من ئەو جووڵانەوەی لە ئێرانێ هەبووە، ئەلئانیش بەشێوەیەکی بەردەوامە، بە شێوەیەکی لاوازتر و زەعیفتر ئەوە ڕێبەرایەتی هەبووە دیارە ئەتۆ دەبێ ڕێبەرایەتییەکت هەبێ کە شوعارەکان لە هەموو جێیەک بێنیە گۆرێ، بەڵام ڕێبەرایەتی ستڕاتێژیکی نەبووە. ڕێبەرایەتی ستراتێژیکی بەو مەعنایەی کە ئێمە  موحاسەبەی دەکەین کە ئەو کارەی دەکەین هەدەفی ئەو کارەی چییە و  لە بەر ئەوەی کە هەدەفی ئەو کارەی بەدی بێ ئێمە چەندە هێز بەکار دەهێنین و نەتیجەی ئەو هێز بەکار هێنانە چۆن دەبێ و لە چوارچێوەی ئەوەیدا تەواوی مێعیاری ئەساسی هەڵسەنگاندنی بەکار هێنانی زەبر و زەنگ یان بەربەرەکانی لە بەرانبەر زەخت دا نیشان دەدا کە مێعیارەکە ئی هەدەفێکی گەورەترە. ئەو هەدەفە گەورەترە ئەساسی سازمانەکەی مەعلووم دەکا. ئەو سازمانی ستڕاتێژیکەی بەو شێوەیەی نەیبووە ئاوا دیارە. بەڵام سازمانێکی ئەوەندەی هەبووە کە بتوانێ بڵێ بۆ وێنە لە فڵان شاریدا دەبێ شوعارەکە ئاوا بێ، لە شوێنێکی دیکە جۆرێکی دیکە. لە نەزەر فکرییەوە ئەو ڕێبەراتییە ستراتێژیکییەی نەبووە، لە ڕووی تەئسیسات و ئەنستیتووشن و ئەوانەشەوە وا دیارە کە فکری ئەوەیان نەکردووەتەوە بەو شێوەیەی. ئەگەر ئەوە بەردەوام بێ بەشێوەیەک  نەفی ئەو جوورە تەجهیز و مۆبیلیزاسیۆنێکە کە بەشێوەی کلاسیک هەمیشە دەکرا، ئەویش ئەوە بوو لە پێشدا حیزبێک، ڕێکخراوێک دەهات ئعترازەکەی ڕێک دەخست، شوعاری بۆ ساز دەکردن. بەڵام ئێستا ئێمە باسی ئەو حەرەکەتە کۆمەڵایەتییە تازانە دەکەین. لەو حەڕەکەتە کۆمەڵایەتییە تازانە دا ئاسایی وایە کە حەڕەکەتەکە دەست پێ دەکا و لە ناوەرۆکی ئەو حەڕەکەتە ئەو ستڕاتێژی ئەساسیەی کە ئەو کەسانەی کە ئەوە بە کار دێنن دێتە دەرێ، بەڵام لێرە دا یەک شت هەیە ئەویش ئەوەیە بۆ ئەوەی کە حەڕەکەتێکی کۆمەڵایەتی تازە سەربکەوێ پێویست بەوە بوو کە لە پێشدا ئەو کەسانە مەیدانی وێژیاکی یانی مەیدانی فەرهەنگییان گرتبایە. لێرە دا ئێمە دێینە سەر ئیسلاح تەڵەبان . یەکێک لە تایبەتمەندییەکانی ئیسلاح تەڵەبان ئەوە بوو کە وەختێکی هاتن بوون بە ئۆپۆزیسیۆنی نێو ڕێژیمی ئەوانە مەیدانی وێژیاکی ئۆپۆزیسیۆنیان گرت بەڵام تا ڕادەیەک ئەوەیان کرد چونکە ئەگەر دیقەت بکەین لەوی ڕۆژێوە کە ئیسلاحات لە ئێرانێ پەیدا بووە هەتا ئەمڕۆ وێژیاک یانی دیسکۆرسی ئۆپۆزیسیۆنی ئیسلاحات هەمیشە  لە چوارچێوەیەکی وێژیاکی دا بووە کە حدوود و سنوورەکەی ویلایەتی فەقیه دایناوە.

قازی: یانی سیستمی نەبردووەتە ژێر پرسیار

وەلی: نەخێر ئەسڵەن. ئیسلاحات هەتا ئێستا هەرچەندێکیش باسی ڕادیکاڵیان کرد بێ  نەیانتوانیوە لە حدود و سنووری دیسکۆرسی ، لە مەیدانێکی گوتاری دا کە سنوورەکەی چەمکی ویلایەتی فەقیه موشەخەسی کردووە لەوێدا کاریان کردووە و نیشانەشی ئەوەیە کە ڕادیکاڵیزمی ئەوانە هەمیشە دیوارێک سەد بووە لە پێشی . ڕادیکالیزمەکەیان ئەوە بووە کە قانوونی ئەساسی دەبێ بەڕێوە بچێ بەڵام چەمکی ئەساسی قانوونی بنچینەیی کە لە سەر ڕا دایان ڕشتەوە چ بوو ئەوەش قودرەتی موتڵەقەی وەلی فەقیه بوو.

قازی: ئێستا بێینە سەر لایەنێکی دیکە. زۆر لە چاوەدێرانی ئەو ڕووداو و سەرهەڵدانانە  لەو پێوەندییە دا باسی دەوری تێکنۆلۆژی مێدیایی نوێ دەکەن. بە تایبەتی باسی ئەوە دەکرێ لە ئێران نزیکەی ٤٠ میلیۆن نەفەر تێلێگرام بە کار دەهێنن و تەنانەت کەسانێکی زۆر کە لە تێلێگرام دا بەشداریان کردووە و لەو مێدیۆمە کەلکیان وەرگرتووە بۆ دابین کردنی  ژیانیان بووە، بۆ فرۆشتنی بەرهەمەکانیان بووە. یانی ئەوە چۆن دەکرێ لێک بدرێتەوە لە ڕوانگەی کۆمەڵناسییەوە؟

وەلی: بە باوەڕی من ئەوە ئەلئانەکە نیشان دەدا کە تێکنۆلۆژی تازە حدوود و سنوور و عەرسە و مەیدانی چالاکی سیاسی گۆڕیوە. بەو مەعنایەی  ئەگەر لە ڕوانگەی ئەدەبییەوە تەماشای بکەین تێکنۆلۆژی مێدیایی سنووری نێوان واقع و مەجازی شکاندووە. ئەو سنوورە نەماوە. ئەوەیکە بە تەلەفوون و بە ئیترنێت و ئانڵاین و ئەوانە دەکرێ  ئەوە دە حەقیقەتدا درێژایی ئەو مەیدانەیە کە شەڕەکەی تێدا دەکرێ. یانی شەڕی سیاسی تەنانەت مومکینە کوشتاری تێدا بکرێ ، بەڵام ئەوە بۆ خۆی شتێک نیشان دەدا  کە تێکنۆلۆژی باعیس بووە کە ماهییەتی دەستەڵاتی سیاسی بگۆڕدرێ. ئەوە زۆر گرینگە لە ڕووی ستڕاتێژیکەوە، هەم بۆ حیزبەکان و هەم بۆ تاکوتەرا.  ئێمە ئێستا لە سیستمێکدا کار دەکەین  کە دەوێدا دنیای مەجازی و ئەوانە بووەتە  درێژەی مەنتقی دنیای کۆنکریت و  مادی سیاسەتێ.

قازی:  دەزانین  لەبەر ئەوەی لە جوغرافیای ئێراندا ، لە سیستمی حاکمییەتی ئێراندا ئیجازە نەدراوە بە ئۆپۆزیسیۆن ، بەشێکی زۆر لەو هێزانەی  کە جۆرێکی دیکە بیر دەکەنەوە  لەگەڵ سیستم نین مەجبوور بوون موهاجەرەت بکەن بێنە دەرەوەی ووڵات و دەزانین کە کامیونیتی ئێرانی  لە زۆر لە ووڵاتانی دنیا دا پەرتەوازە بوون و بڵاو بوونەتەوە. پێت وایە ئەو سیستمە نوێیەی تێکنۆلۆژی دەتوانێ ئەو مەودا جوغرافیاییە لە ناو بەرێ؟ یان بە کردەوە لە بەینی بردووە؟

وەلی: بەڵێ، بە باوەڕی من تا حەدێکی زۆر. بەڵێ وای لێ هاتووە دروستە. ئەلئان ئەو وەزعەی قیاس بکەن لەگەڵ ساڵی ١٣٥٧ ( ٧٩ – ١٩٧٨). ئەو دەمی تێکنۆلۆژی لە حەدی نەوار ( کاسێت) دا بوو ، لە حەدی ئەخباری ڕادیۆی دا بوو. ئەو دەمی موئەسیر بوو . ئایەتوڵا خومەینی لە پاریسێ دادەنیشت و بە کاسێت پێوەندی دەگرت، ئێستا زۆر لەو زەمانی بەرفرەوانتر بووە . مەودا کورتتر بووەتەوە. یەک شتی سەرەکی  هەیە کە دێتە گۆڕێ ، ئەو فەزایە ، ئەمن فەزای هەم بە مانای مەکان و هەم بە مانای  زەمان بە کار دەبەم  ئەو فەزایەی  کە خەباتی سیاسی تێدا دەکرێ ، لە پێشدا ئیدێئۆلۆژییەکی تایبەتی خۆی هەبوو ، ئیدێئۆلۆژی سپەیس بۆ سیاسەتێ. بۆ وێنە  بازار ، دروستە مێعماری بازاڕی جوورێک بوو  کە ئەو بازاڕە بۆخۆی هەم ئاهەنگییەکی دەهێنا پێشێ ، بازاڕی سەربەستە ، هەمیشە مەرکەزێک بوو . بەڵام پاشان کە ئەوەیان  کردەوە بوو بە دووکان و مەغازەی سەر خەیابان  مەرکەزەکەش بەر بڵاو بووەوە. بۆیە ئەو ئیدێئۆلۆژی سپەیس ی کە ئێستا هاتووەتە پێشێ  ، ئەو ئیدێئۆلۆژییە زۆر گرینگە لە پێوەندی لەگەڵ  فەزای مەجازیدا کە هەیە  یانی ئینترنێت و ئەوانە. بە باوەرێ من  ئەوە هەر گۆڕانی جوغرافیا نییە بەلکوو گۆڕانی ئەو پێوەندییە ئیدێئۆلۆژیکانەیە  کە جوغرافیا و فەزا دەیدا بە قودرەتی سیاسی ، ئەوانیش گۆڕاون. ئەلئانەکە شێوەی سەرکوتکردنی ئەوانەش گۆڕاوە   بۆ وێنە بڕوانە ئێستا چۆن ' بەسیج ' دەجووڵێتەوە و ئەو ئامرازانەی بەکاریان دەهێنن  چۆنە؟ بەڵام لە هەمان کاتدا  نیشان دەدا هەرچەند ئەوان دەتوانن ئەو شتانە بکەن ، بەڵام لەو چەند حەفتەیەی بەفرانبار دا یەک شت  بە تەواوی مەعلوومە  ڕێژیم نەک هەر کۆنتڕۆڵ و  سەروەری  فەزای  مەجازی بەڵکوو کۆنتڕۆڵ و سەروەری فەزای دیسکۆرسی ( وێژیاکی ) شی لە دەست دا. بەو مەعنایەی کە شتێکی تازەی پێ نییە. ئێستا تەماشا بکە سەرۆکایەتی جمهووری ئیسلامی چۆن باسی  ئەمریکا ، ئیسرائیل دەکا ، چۆن بە موجاهیدین و ئەوانە دەڵێن ئەوانە نۆکەری بێگانەن. ئەو دیسکۆرسە یەک شت دەگەیێنێ  ئەویش ئەوەیە کە فکرێکی ستڕاتێژیک لە ناو رێژیمی دا نییە کە ئەوەی شی بکاتەوە، تەحلیل بکا.  بێ ئەوەی شی بکاتەوە بۆخۆی شتێکی لەوەی دەر بێنێ کە بتوانێ بە خەڵکی نیشان بدا.  بۆیە ئەوە دەری دەخا کە  هەر چەندێکی کە ئەوە بەردەوام بێ ڕێژیم هیچ ڕێگایەکی نییە  چونکە سەروەری مەیدانی دیسکۆرسی لە دەست داوە ، بە تایبەتی وەختێکی هەمیشە لە وەسیلەی ئیسلاح تەڵەبان کەلکی وەردەگرت.

قازی: ئێستا  هێندێک بێینە سەر هەڵوێستی هەمبەرانی ڕێژیمی جمهووری ئیسلامی لە کولییەتی خۆیدا .  بەر لەوەی ئەو حەرەکەتانە دەست پێ بکەن لە شاری برووکسێل ' پلاتفۆرمی دێمۆکڕاتیکی بزووتنەوەکانی گەلانی ئێران' کۆنفڕانسێکی نیو ڕۆژەی  ڕێک دەخا کە تێیدا بەڕێزت باسی وەزعی نەتەوەی کورد  لە ئێران دەکەی.  چەند کەسی دیکەش هەر یەکەی باسی بارودۆخی نەتەوەکانی دیکە دەکەن. بە گشتی ئەگەر تەماشای بکەین دیسان  لە بەرەکەتی تێکنۆلۆژی تازە  و ئەو پلاتفۆرمانەی لە سەر تۆڕی ئینترنێت پێک دێن بە گشتی ئێمە مەیلی یەکایەتی دەبینین . بە گشتی نرخاندنی ئێوە لەو بارەیەوە چییە و دوایە دێینە سەر کاردانەوەی ئەو ڕووداوانە لە سەر ئاستی جیهانی.

وەلی:  بە  باوەڕی من ئەو وەزعەی کە لە ئێرانێ هاتووەتە پێشێ  هەلومەرجێکی زۆر حەساسی بۆ کوردان و هەر وەها بۆ ئێتنیکەکان و نەتەوەکانی دیکەی ئێران  پێک هێناوە. ئێستا ئەمن شەخسەن بەو نەتیجەی گەیشتووم  مەسەلەی تورکیاش لە چەند ساڵی ڕابردوو دا ئەوەی نیشان دەدا ، ئەو هێزانەی کە لە ناو کۆمەڵگە ئێتنیکی، قەومی یان نەتەوەییەکاندا کار دەکەن  ئەوانە ئەگەر سیاسەتەکەیان و ئامانجەکەیان  مەحدوود و سنووردار بێ بە کۆمەڵگەی خۆیان سەر ناکەون .ئەوانە وەختێکی سەر دەکەون  بتوانن ووتارێک و سیاسەتێک و ستڕاتێژییەکیان  هەبێ کە بتوانن ئەو دیوارانە وئەو سنوورانەی ئێتنیک  بشکێنن بچنە پێشێ  وەکوو ئەو کارەی کە  هەدەپە لە تورکیا کردی. وەزعێکی پێک هێنا کە ناچار بوون قەبووڵی بکەن. لە بەر ئەوە دێینە سەر ئەوەی کە ئەو ئێتنیکانە،  ئەو کۆمەڵگەیانە ، هەرچۆنێکی ناویان بێنین  ئەوانە بە تەنێ ناتوانن مووەفەق بن دەبێ  بەرەیەکی فراوانتر ساز کەن و ئەوە  ئێستا خەتە ئەساسییەکانی  مەیدانی سیاسی گۆڕاوە. ئیمکانی  ئیتیلاف لەگەڵ ئیسلاح تەڵەبان  یان ئەو گرووپانەی کە دیسکۆرسیان وەک ئیسلاح تەڵەبانە  بە باوەڕی من کاری کوردان ناگەیێنێتە جێگایەکی چون ئەگەر هەدەف ئیجرای قانوونی ئەساسی بێ ، ئەو قانوونی ئەساسییە شتێکی هێندە گرینگی نییە بیدا بە کوردان یا بیدا بە تورکان یا  بە بەلووچان. دەبێ لە چوارچێوەی  ڕادیکاڵتری کە ئەلئان  هاتووەتە پێشێ و ئەگەر ئەوە بەردەوام بێ ، کە مەیدانی سیاسی ڕادیکاڵتر بێ  دەبێ هێزە کوردییەکان دە چوار چێوەی  ئەو ڕادیکاڵیزمە تازەیە دا لە موئتەلیفی تازە بگەڕێن. یەک ئەوەی کە لە موئتەلیفی تازە دەگەڕێن و  دووەمیش ئەوەیە کە  دەبێ گوتارەکەیان ، ستڕاتێژییەکەیان جوورێک بێ  لە هەمان کاتدا کە دەتوانێ ووڵامی مەسەلەکانی  کوردی  لە جێدا ئی کۆمەڵگەی کوردستان بداتەوە  بتوانێ جەزابییەتی هەبێ بۆ  ئەو کەسانەی کە لە تاران و شیراز  و ئەوانەش. یانی لێی نەترسێن  موتەحیدێکی تێدا ببینن.

قازی: نموونەی ئاوا لە دەرەوەی سنووری ئێران هەیە بۆ وێنە لە ڕۆژئاوا.

وەلی: دەقیقەن . دەبێ ئەو وەزعە بێتە پێشێ ، دەبێ ئەو سنوورە بشکێ. مەسەلەی ئەساسی ئەوەیە  ئەگەر حیزبێک لە ئێرانێ، حیزبێکی نەتەوەیی یا ئێتنیکی ، ئەگەر ئەوە بتوانێ تا ئەو ڕادەیە سەر بکەوێ  کە چینی ناوەندی ئێرانێ کە ئەوان ئەلئان بڕێک  زەعیف بوون و خوودی جەماوەری ڕادیکاڵ بووی ئێرانێ باوەڕیان  بەوەی هەبێ کە سیاسەتی کوردی یا  بەلووچی یا ئی ئازەربایجانی بە مەعنای جیاوازیخوازی نییە  - ئەمن کارم بەوەی نییە کە جیاوازیخوازی باشە یان خراپە -  بەڵام ئەگەر ئەتۆ دەتەوێ لە موئتەلیفێکی  لە مەیدانێکی سیاسی ڕادیکاڵ دا بگەڕێی  دەبێ بتوانی ئەو جەماوەری ئێرانێ  قانیع بکەی کە هەدەفەکانی کوردان یا بەلووچان ،  ئی ئازەربایجانییان ، یان ئی عەڕەبان  ئی تورکەمەنان  مەعنای دژایەتی لەگەڵ ئەوان نییە.

قازی: بەڵام یەک مەسەلە هەیە لێرە دا ئەویش ئەوەیە لە ڕووی فیزیکییەوە ، یانی لە ڕووی نزیکی و هاو ژینییەوە  ئەو مەسەلەی ژیانی هاوبەش و  لە ناویەکدا دروست بکا لە ڕاستیدا لە نێوان گەلی کورد و نەتەوەی تورکی ئازەربایجان هەیە لە هێندێک ناوچەی جوغرافیایی دا. ئەو چوارچێوەیە چۆن دەبێ ئاڵوگۆڕی تێدا پێک بێ بە  لە بەر چاوگرتنی ئەو بەستێنە گشتییەی کە دەتوانین بیبینین ؟

وەلی:  ئەوەندەی ئەمن لێی دەزانم کوردان لەگەڵ ئازەربایجانییان  یا لەگەڵ تورکی ئازەربایجانی  نوختەی هاوبەشیان زۆرە بەڵام  موشکیلاتیشیان هەیە. ئەوە دەگەڕێتەوە سەر ئەو مەتڵەبەی کە  کوردەکان لە گەڵ تورکەکانی ئازەربایجانی و ئەوانیدی چ پڕۆگرامێکیان بۆ خۆیان دەوێ. ئەگەر بێین بڵێین کە  هەموویان سیستمێکی فێدراڵییان دەوێ  ئەوە لە قسە دا زۆر باشە  بەڵام ئەمن شەخسەن باوەڕم بەوەی نییە  کە کۆمەڵگەی ئێڕانێ یان بنەمای ئابووری ، سیاسی ئێرانێ ئەوەی هەیە  کە دە دڕێژخایەندا بتوانێ سیستمێکی فێدێڕاڵی ڕابگرێ ئەوە عێڕاق نموونەیەتی. بۆ ئەوەی ئەو سیستمە فێدڕالییە هەبێ ئەو سیستمە لە بنەوە دەبێ مێکانیزمێکی  هەبێ کە ئەو تێکەڵ بوونە دڵخوازانەیە  - ئەوە بە قسەیە واقیعەن دڵخوازانە نییە، هیچ شتێک لە سیاسەت دا دڵخوازانە نییە. هەمیشە پێوەندییەکانی دەستەڵات ئەوە دیاری دەکا.  ئەمن کە دێم لە ئیتیلافێکییەوە لەبەر ئەوەیە لە بەرژەوەندی من دایە کە لێی دەچمە دەرێ  لە بەرژەوەندیم دا نییە، جا ئەو تێکەڵ بوونە دڵخوازانە نییە ، دەبێ بنەمایەک هەبێ کە لە عەینی حاڵدا تەقازا و ویستەکان و  موتالەباتی من لە خۆیدا ڕابگرێ  بەڵام ئەو سیستمەش لە بنەوە ڕابگرێ. ئێمە ئەوەمان دیوە. گرینگترین نموونەی ئەمریکا ، کانادا ، ئەڵمان  ئەوە ئابوورییەکی زۆر بەهێزی سەرمایەداری ڕای گرتوون یان لە سیستمی شووڕەوی دا لە ڕاستیدا  هێزی سیاسی ڕایگرتبوو وەختێکی شەرعییەتی ئیدێئۆلۆژیکی ڕێژیمەکە ڕووخا  هێزە نیزامییەکەشی خۆی ڕانەگرت.کە باس دەکەن دەبێ فکری ئەوەی بکەنەوە  کە  لە چوارچێوەیەکی دا دەتوانن دوو کاران بکەن. یەک ئەوەی کە لە چوارچێوەی ئێرانێ دا  سیستمێک بێ کە بتوانێ ووڵامی  هێندێک لە ئەسڵە بنەڕەتییەکانی گشتی کە بۆ هەموو دانیشتووانە  بداتەوە و لە هەمان کاتدا  باوەڕی من ئەوەیە کە لە هەر ناوچە و مەنتیقەیەکدا  وەکوو کوردستان ، ئازەربایجان  و بەلووچستان  هێندێک تایبەتمەندی خۆیان هەیە کە دەبێ لەبەر چاو بگیرێن.

قازی: دیارە وەختمان زۆر نەماوە  ئەو بەشەش تەرخان بکەین بۆ  هێندێک لایەنی دیکەی  پێوەندیدار لەگەڵ ئەو سەرهەڵدانانە لە ئێران . ئەویش ئەوەیە وەک ئێوە باستان کرد باڵی زۆر توندئاژۆی ئوسوول گەرا/ بنچینەگرەکان  وەک هەمیشە بە شێوەی نەریتی و ترادیسیۆنێلیش ئەوەیان کردووە. ئەو سەرهەڵدانانەیان بەستەوە بە هێزە دەرەکییەکان  ، بە ئەمریکا و بە سی ئای ئێی، تەنانەت باسی باشووری کوردستانیشیان کرد  ئەوە لە لایەک، بەڵام لە لایەکی دیکەوە  دیتمان لە چوارچێوەی هێندێک لە دەستگا ناونەتەوەییەکاندا بۆ وێنە  ئەنجومەنی ئاساییشی نەتەوە یەکگرتووەکان، ئەمریکا بە شێوەیەکی تایبەتی ئەوەی هێنا مەیدانێ و گوتیان پشتیوانی دەکەن لەو سەرهەڵدانانە  و تەنانەت گوتیان  ئەگەر هێڵی ئینترنێت زیاتر چەتی تێ بخرێ ئامادەن دەرەتانی بە کارهێنانی ئینترنێت بدەن بە شارومەندانی ئێران و  دیارە ئەو پێشنیارەی کە ئەمریکا هێنایە گۆڕێ لە لایەن هێندێک لە ووڵاتانی ئوڕووپاییەوە  پشتیوانی لێ نەکرا یانی لێرە دا ناکۆکییەک دەبینین لە نێوان سیاسەتی  ئیدارەی تڕامپ  و هێندێک لە ووڵاتانی ئوڕووپایی  نەک هەر لە سەر ئەو مەسەلە تایبەتیەش بەڵکوو لە سەر ئەو ڕێکەوتنەش کە لە سەر بەرنامەی هێزی ناوەکی ئێران کرا. یانی بێ لەبەرچاو گرتنی ئەو ئیدیعایانەی کە ئێران دەیکا  بەڕێزت ئەو موداخەلە و ئەو بۆچوونانەی ئەمرێکا چۆن دەبینی ؟

وەلی:  بە باوەڕی من بۆچوونەکانی ئەمریکایە  جۆرێک تەشەدود یان ناکۆکی سیاسی تێدایە. ئەوەی دەتوانین لە سیاسەتی ئیسرائیلیش دا ببینین . سیاسەتەکەیان لە سەر بنەمای پڕێنسیپ نییە، ئەگەر مەسەلەیەک لە بەرژەوەندییان دا بێ قبووڵی دەکەن و  ئەگەر لە بەرژەوەندییاندا نەبێ عەینی مەسەلەی ڕەد دەکەنەوە. ئوڕووپا دە چوارچێوەیەکی درێژخایەنتر دا چاو لە ئێرانێ دەکا  تا ئەمریکا. بە باوەڕی من ئوڕووپاییەکان موشکیلەیان ئەوەیە  کە ئەگەر ئەو ڕێژیمە لە ئێرانێ هەڵگیرا کێ لە جێگای دادەنیشێ ؟  کێ دەتوانێ ئەوێ کۆنتڕۆڵ بکا.   دروستە بنەمای کۆمەڵایەتی و بنەمای چینایەتی و وەزعی  فەرهەنگی سیاسی ئێران لەگەڵ سووریا و لەگەڵ   ئەفغانستان فەرقی هەیە بەڵام ئەو فەرقەش تا حەدێکی دەتوانێ بچێتە پێشێ. ئوڕووپاییان دەلێن ئەگەر ئەو ڕێژیمە هەڵبگیرێ  چ لە جێگای دادەندرێ. لێرە دا  ئوڕووپاییان ئەو کارەی  دەکەن کە هەمیشە کۆنسێرڤاتیڤان کردوویانە یانی ئەمنییەت بۆ ئەوان لە دێمۆکڕاسی گرینگترە. ئەمریکاش هەمیشە بە شێوەیەکی سوننەتی  ئەوەی لە میسرێ کردووە، لە ووڵاتە عەڕەبییەکان کردوویەتی. ئەمریکا ئەگەر ئەلئان دەڵێ  ئازادی و دێمۆکڕاسی گرینگترە لە ئەمنییەت فکری ئەوەی کە لە ئێرانێ چ دادەندرێ، بەباوەڕی من  جوورێک ئەوەی کە پێی دەڵێن هەلپەرستی تێدایە. هەلپەرستییەکەشی ئەوەیە کە هەتا ئێستا  دیاریی ناکا کە دەیەوێ لە چ ئۆپۆزیسیۆنێکی پشتیوانی بکا دەیەوێ ناوی خۆی لە سەر کام ئۆپۆزیسیۆن دابنێ  چ ئۆپۆزیسیۆنێکە دەیەوێ شەرعییەتی بداتێ؟  ئەوە زۆر گرینگە و لە جێدا دەگەڕێتەوە سەر ئەوەیکە بە باوەڕی من  لە زەمانی ڕووخانی ڕێژیمی شاوە لە ئێرانێ  ئەمریکا سیاسەتێکی درێژ خایەنی ستراتێژیکی سەبارەت بە ئێران  نەبووە. هەمیشە زۆرتر سیاسەتێکی  کار و کاردانەویی هەبووە لە ئاست ئێران  ئێستاش  سەرەڕای ئەوەی کە دەڵێ  واقیعەن سیاسەتێکی درێژخایەنی یەکگرتووی بۆ ئێران دانەناوە و ئەوەی کە دەڵێ  لە هەلومەرجی ئێستای ئێران دا  دێمۆکڕاسی لە ئەمنییەت گرینگترە  ئەوە هەدەفێکی باشە، وەختێکی لە بیرمانە  ئەگەر  ' بەهاری عەڕەب ' یش قەوما دیپڵۆماتێکی گەورەی  ئەمریکایی گوتی بە داخەوە ئێمە لە جێگای وەکوو میسرێ  یا لە جێگای وەکوو توونس  هەمیشە بۆ ئێمە ئەمنییەت گرینگتر بوو لە ئازادی و دێمۆکڕاسی. و ئەلئان ئەوەی کە دەڵێن  لە ئێرانێ  دەبێ بکرێ ئەوە تەنیا  بە قسە و جریوە ( تویت)ی جەنابی تڕامپی ناکرێ ، ئەوە دەبێ ستڕاتێژییەکی چالاکی لە  پشت بێ ، ئەو ستراتێژییە چالاکە بتوانێ  ئۆپۆزیسیۆنێکی دیاریی بکا  ، مەیدانێکی عەمەل دیاریی بکا  کە خەڵک بزانن چ دەقەومێ و کێ دێ و  کێ دەروا؟  بەڵام ئێستا بەشێکی زۆری چینی ناوەندی ئێرانێ  بە تایبەتی ئەو بورژوازییەی ڕانت خۆر کە  تەنانەت ئێستا لە کوردستانیش بڵاو بووەتەوە ئێمە دەیبینین  ئەوە لە گۆڕانکاری ڕادیکاڵ دەترسێ.

قازی: مامۆستا دیارە بە شێوەیەکی نەریتی بو وێنە جەنابت وەکوو ئاکادێمیکێک تەسەور وایە وەختێک جەنابت ڕەخنەیەکی کۆمەڵایەتی دەگری باسی وەزعێک دەکەی و تێی دەخوێنییەوە پێشنیاریش دەبێ بدەی. لە حالێکدا لەوانەیە لە کۆمەڵگە نەریتییەکاندا بە تایبەتی  کە بنەما دێمۆکڕاتیکەکان بە تەواوی جێگای خۆیان نەکردووەتەوە، تەقسیمی کاریش بەو شێوەیە دیاری نەکرابێ بۆ وێنە لە ووڵاتێک کە بنەماکانی دێمۆکڕاسی جێگیر بووبێ جیاوازی  ڕۆڵی سیاسەتمەدارێک، پارتییەکی سیاسی لە ڕووناکبیرێک هێندێک ئاشکرایە. لەو پێوەندییە دا بە لەبەر چاوگرتنی چوارچێوەی جوغرافیایی و ئەوەی کە لە فەرهەنگی ئێرانێ دا بە گشتی هەیە و لە فەرهەنگی کوردی و نەتەوە و ئێتنیکەکانی دیکە ، ئەگەر بۆ وێنە کوردێک، ئازەربایجانییەک یان بەلووچێک یان عەڕەبێک ڕوو دە جەنابت بکا وەکوو ئاکادێمیسیەنێک جەنابت ڕێگە حەلت چییە، چ پێشنیار دەکەی؟ خەڵک چ بکەن ؟

وەلی: بە باوەڕی من ئەو وەزعەی کە لە ئێرانێ هاتووەتە پێشێ نیشان دەدا کە چارەنووسی ڕێژیمی ئێرانێ لە شارەکاندا دیاری دەکرێ. بۆ ئەوەی بۆ سازمانەکان و حیزبە سیاسییەکان و تەنانەت بۆ تاکوتەرایان دوو شت زۆر گرینگە بە باوەڕی من دەبێ ئەهەمییەتێکی زۆر گەورە بدەن بە بەرهەمهێنانی فکری ڕادێکاڵ. دووەمیش ئەوەیە کە دەبێ دەست پێ بکەن بنەمایەکی  بەرفرەوان بۆ ڕێکخراوی مەدەنی لە ئێرانێ ساز بکەن. ئەلئان هەرچی ئێمە بەرەو پێشەوە دەچین دروستە لێرە شەڕە و گوللەی داوێن، ئەوە وایە بەڵام ئەوەیکە ڕۆژ بە ڕۆژ ئەهەمییەتی زیاتر دەبێ ئەوەیکە ئەو هێزە دەیباتەوە کە بتوانێ مەیدانی فەرهەنگی ، مەیدانی کۆمەڵایەتی کۆمەڵگەی مەدەنی ، ئەو جێگایانەی ستڕاتێژیکی وانە لە کۆنتڕۆڵی خۆی دا بگرێ. لە بەر ئەوە بە باوەڕی من تەئکیدێکی زۆر گەورە دەبێ بدرێ بە ئەنتەلێجێنسیای ڕادیکاڵ، ئەوان فکری تەولید دەکەن. ئێمە حیزبمان هەیە سی ساڵە بە ئەندازەی یەک میلی گڕەمیش فکری تەولید نەکردووە، هەر قسەکانی سی ساڵ لەوە پێش دووپاتە دەکاتەوە. ئەوە نابێتە هیچ . ئێستا ئەو هیزە دەتوانێ بۆ وێنە لە کوردستانێ  پێش ئەوەی کە کۆنتڕۆڵی سیاسی ناوەندە ستڕاتێژیکەکان وەدەست بخا دەبێ لە پێشدا سوڵتەی فەرهەنگی و کۆمەڵایەتی خۆی دابمەزرێنێ. ئەوە شەرتی ئەساسییە  ئەگەر بییەوێ بەرەو فکرێکی ستڕاتێژیک بۆ وەی دابمەزرێنێ کە هێژێمۆنی هەبێ لەوێ. بۆیەش ئەمن لێرە باسی هێژێمۆنی دەکەم ، هێژێمۆنی لەگەڵ سوڵتەی فەرقی هەیە. سوڵتە هەمیشە بە زەخت  دادەندرێ بەڵام هێژێمۆنی، کاری فکری، کاری فەرهەنگی ، کاری کۆمەڵایەتی لەوانەش گەورەتر کاری فکری تێۆریکی دەوێ بۆ هەڵسەنگاندنی ئەوەی کە هەمانە و ئەوەی دەبێ ببێ.

قازی: پێت وا هەیە ڕێژیم دەتوانێ ئەو قەیرانییەی حاکمییەت جێ بە جێ کا؟

وەلی : بە باوەڕی من نا. هەڵبەت یەک شت هەیە هیچ ڕێژیمێک بۆ خۆی ناڕووخێ، ڕێژیمی دەبێ بڕووخێنن. تەنانەت ئەوەی کە دەڵێن  فڵان ڕێژیم لە ناوەرۆکی خۆیدا فاسید بوو کەوت وا نییە، دیسان دەبێ سەبەبێک هەبێ. ئەو ڕێژیمە لە ناوەرۆکی خۆیدا تووشی ئەو فەسادی سیاسی و ئابووری بووە، ئەو ڕێژیمە فکری ستڕاتێژیکی لە دەست داوە ، ئەو ڕێژیمە کۆنتڕۆڵی حەوزەی دیسکۆرسی لە دەست داوە. ئیسلاح تەڵەبان فاشیل بوون . ئیمکانی ئەوەی کە لە سەر بنەمای چوارچێوەی پێشتر دا بتوانن خۆیان ساز بکەنەوە زۆر کەمە. بەڵام ئەوانە هەمووی بە جێگای خۆی ؛ ئایا ئۆپۆزیسیۆنێکی فەعال دەبێ  کە بتوانێ ئەو مەیدانەی کە لە زەعفەکانی ئەمڕۆی حکوومەتەوە هاتووەتە پێشێ ، ئەو مەیدانەی بێنێتە ژێر سەیتەرە و کۆنتڕۆڵی خۆی و ئەو ڕێژیمەی بخا؟ ئەوە بە باوەڕی من مەسەلەیەکی ستڕاتێژیکە.

قازی: زۆر سپاست دەکەم  بەڕێز عەباس وەلی زۆر سپاس بۆ بەشداریت لە بەرنامەی ڕاوێژ دا.

وەلی: سپاست دەکەم

قازی: بینەرانی خۆشەویست بەم پێیە دەگەینە کۆتایی ئەم بەرنامەیەی ڕاویژیش هیوادارم ئەو لێکدانەوە گشتییەی کە بەڕێز وەلی کردی بە کەلک بووبێ. تا ڕاوێژێکی دیکە لای ئێوەمان خۆش.

تێبینی: ئەم وتووێژە بۆ بەرنامەی 'ڕاوێژ 'ی تێلێڤیزیۆنی ستێرک  پێشتر ئاستە کرا بوو و لە یەکشەمە شەو ٢٢-ی ئاوریلی ٢٠١٨ بڵاو کراوەتەوە. دەتوانن لە لاپەڕەی ڕاوێژ لە تۆڕی کۆمەڵایەتی فەیس بووک و لە یووتیوبی بەرنامەی  ' ڕاوێژ' دا ڤیدێئۆی ئەم بەرنامەیە تەماشا بکەن. 

ئالنگارییەکانی قەیرانی کەمایەتی ووڵاتە جۆر بە جۆرەکان

 ئەو بابەتە لە سێهەمین کۆنفڕانسی ناونەتەوەیی سەبارەت بە  کوردە فەیلییەکان لە پارڵمانی ئوڕووپا پێشکێش کراوە

 برووکسێل ،  ١٢ی ئاوریلی ٢٠١٨

ئالنگارییەکانی قەیرانی کەمایەتی ووڵاتە جۆر بە جۆرەکان

ووریا قەرەداغی

وەرگێڕان لە ئینگلیسییەوە: حەسەن قازی

 بەڕێز سەرۆکی کۆنفڕانس ،

میوانانی هێژا

یایان و کاکان

زۆر سپاس بۆ کۆنگرەی نەتەوەیی کوردستان بۆ ئەوەت بانگی کردووم لێرە لەم کۆنفڕانسە دا  سەبارەت بە مژاری گرینگی قەیرانی کەمایەتی قسە بکەم لە هێندێک لەو ووڵاتانەی کارم لێکردوون وەکوو کارمەندێکی نەتەوە یەکگرتووەکان.

ئەمن دەمەوێ پوختەیەک لە ئەزموونەکانی خۆمتان لە حەوت ووڵاتان لەگەڵ بەش بکەم کە لە ساڵی ١٩٩١ تا ٢٠١٦ خزمەتم تێدا کردوون، لە سیستمی ئاپارتایدەوە بگرە بەرەو دێمۆکڕاسی فرە پارتایەتی لە ئەفریقای خواروو، سەبات و پێشوەچوونی ئابووری لە باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا، کێشەی بۆسنیا و هەرسێگۆڤینا  لە نێوان سێ دەستەی ئێتنیکی  کە ڕەچەلەکی وەکیەکی سڵاڤی بەڵام دینی جیاوازیان هەیە، کۆسۆڤۆ و کێشە ئێتنیکییەکەی کە لەوێ زۆربە بە سەر کەمایەتییان دا زاڵە، ئەفغانستان بە ناسێنەی ئاڵۆزی سیاسی و عەشیرەتی یەوە، سیری لانکا  ٣٠ ساڵ شەڕ لە نێوان بەورەکانی تامیل  و حکوومەت و دواجار ئاسیای ناوەڕاست و زیاتر لە ١٠٠ لە دەستە ئێتنیکییەکانی کە تاکوو ئێستا لە فەزایەکی ئاشتییانە دا بەیەکەوە دەژین.

  ئەفریقای باشوور ( دوای شەڕی سارد):

 لە ئاپارتایدەوە بەرەو دێمۆکڕاسی فرە پارتایەتی، قۆناخی تێپەڕین و دامەزرانی دێمۆکڕاسی. ووڵاتێک کە شوێنی لێ دامەزراوانی موهاجیر بوو  لە ئوڕووپای ڕۆژئاواوە بۆ ئەوەی ناوچەی نوێ  تاقی بکەنەوە بۆ سەودا و بازرگانی. لە قۆناغەکانی پێشتر دا ، ئەو ووڵاتە بە هەزاران پڕۆتێستانی ڕاکردوو ، کالڤێنیستەکان و خەڵکی دیکەی وە خۆ کرد کە دژی دەستەڵات و ئینتیدابی کلیسای کاتۆلێکی ڕۆم بوون.

ووڵاتەکە بوو بە زێدی کێشە لە نێوان دانیشتووانی جێیی و ماڵدانەرانی تازە و ئەوە لە ساڵی ١٦٥٢  دەستی پێکرد و هەتا ساڵی ١٩٩٤ی خایاند.ئەفریقای باشووری ئەم ڕۆژگارە نیشتمانی زیاتر لە دە دەستەی ئێتنیکی یە  بە ئاشتی و سەباتەوە لەگەڵ یەکتری دەژین لە سایەی ئەو بناغەی پتەوەی نێلسۆن ماندێلا دایمەزراند وەکوو یەکەم ڕێبەری بە   ڕێگای دێمۆکڕاتیک هەڵبژاردرابێ لە ئەفریقای باشوور لە ساڵی ١٩٩٤.

ئەنجام:

ئەفریقای باشوور لە ڕابردوو فێر بوو و کێشەکەی کرد بە پلانێک بۆ ئاشتی ساز کردن و بەرەوپێشچوون  بە بەشداری گشت دانیشتووان. حکوومەتی نوێ  خزمەت پێشەییەکان و ئەزموونی ماڵدانەرانی پێست سپی بەکار هێنا  کە پێشتر بۆ نزیکەی ٥٠٠ ساڵ دووچاوکییان کرد بوو لە گەڵ دانیشتووانی پێست ڕەش.

   باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا ( لە دوای شەڕی ڤییێتنام)

 شەڕی ڤییێتنام/ هیند و چین  لە ساڵی ١٩٥٥ دەستی پێکرد و لە ساڵی ١٩٧٥ کۆتایی هات، جگە لە ڤییێتنام، کامبۆج و لائۆس ووڵاتەکانی دیکەی باشووری ئاسیا  لەو شەڕەوە گلان.کاتێک من یەکەم جار چوومە باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا لە هەموو شوێنێک نیشانەی بەرەو پێشچوون بەدی دەکرا  کە بە دەرجەی یەکەم بە دەرهێنان و وەگەڕ خستنی سەرچاوە خۆڕسکییەکان بەڕێوە دەچوو وەکوو حەولێک بۆ چارە سەرکردنی دواکەوتوویی و بەسترانەوەی کەمتر بە ڕۆژئاوا

  لە باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا زۆر نیشانەی ڕەگەزپەرستی دەبیندرێ  بەشێوەی سەرەکی لە لایەن دەستە ئێتنیکییە زۆرایەتییەکان و زاڵەکان کە ئەوەش سەرنج ڕادەکێشێ سەبارەت بە پێشێلکاری مافی مرۆ  و تا ڕادەیەک پاکتاوی ئێتنیکی.

ئەنجام:

ئاسیا لە رووی  جۆراوجۆری دینییەوە لە سەرووی هەموو جێیەکە لە جیهاندا. باشووری ڕۆژهەڵات  زێدی دینی جۆر بە جۆرە بە ئاستێکی بەرزی دەربردن ، لەگەڵ ئەوەش لەو دواییانە دا زۆر ووڵاتان لە باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا  تووشیان بە 

تووشی ناڕەزایەتی ئێتنیکییەوە هاتووە و ڕەخنەیان لێ گیراوە بۆ سەرکوتکردنی ئەو کێشانە

 بۆسنیا و هێرسێگۆڤینا ( لە دوای شەڕی سارد ):

 کێشەی بۆسنیا، شەڕ لە بەر بەسترانەوەی ئێتنیکی ( ١٩٩٥ – ١٩٩٢ )  لە بۆسنیا و هێرسێگۆڤینا  بە دانیشووانی فرە ئێتنیکییەوە کە بریتین لە  موسوڵمانانی بۆسنیایی، سڕبەکان و کڕوواتەکان.دوای بە ساڵان شەڕی تاڵ کە ئەو سێ گرووپەی بۆسنیا و هەر وەها ئەڕتەشی یۆگۆسڵاوی تێوە گلا، ووڵاتانی ڕۆژئاوایی بە پشتیوانی ناتۆ ئاگربەسێکی کۆتاییان داسەپاند کە لە ساڵی ١٩٩٥ قسەی لێوە کرا. 

ئەو سێ گرووپە هەمان ڕەچەڵەکی سڵاڤی باشووریان هەیە . جیاوازی سەرەکی کولتوری لەناو ئەواندا ڕیشەی دینی نەبێ ، هیچ شتێکی دیکە نییە. لە شەڕی ساڵانی ١٩٩٥ – ١٩٩٢ دا  شەڕ لە ڕیشەوە هەلومەرجی دێمۆگڕافی گۆڕی. بە سەدان هەزار ئینسان لەجێ و واری خۆیان دەرپەڕێندران لە ماوەی شەڕ دا، بەشێکی گەورەیان چوونە تاراوگە.

 ئەنجام:

گرژیی ئێتنیکی لە بۆسنیا  کاردانەوەکانی لە سەر ئاشتی و سەبات  دانەمرکاوە و دەکرێ خێراتر لە گەورە بوونەوەی شانەی سەرەتان لە سنوورانی تێپەڕێنێ و بڵاو بێتەوە.

کۆسۆڤۆ ( دوای شەری سارد):

کێشەی نێوان سڕبەکان و ئاڵبانییەکان ڕادەی بێ تەحەمولی دینی ، سیاسی و ڕەگەزی نیشاندەدا بە درێژایی مێژوو لە نێوان سڕبەکان و ئاڵبانیاییەکاندا. ووڵات بوو بە مەکۆی  ئیدێئۆلۆژی ناسیۆنالیسم بە دژی یەکتری. ئاڵبانییەکان حەول دەدەن بۆ کۆنتڕۆڵی تەواوی کۆسۆڤۆ ئەو ناوچانەش دە ناو دا  کە زۆربەی دانیشتووانیان سڕب ن  لە  بەرانبەر ئەوە دا سڕبەکان حەولی دابەش کردنی ئێتنیکی دەدەن کە لە لایەن ڕێبەرایەتییەکەیانەوە پێشنیار کراوە. بە ڕواڵەت زۆربەی حەولەکان بۆ یەکانگیر کردنی کەمایەتییەکان سەری نەگرتووە.  

 شەڕی کۆسۆڤۆ تا ڕادەیەکی زۆر لە سایەی دەستیوەردانی ناتۆ  کۆتایی پێ هات  بە دامەزرانی میسیۆنێکی نەتەوە یەکگرتووەکان هەر وەک ئەوەی لەمەڕ بۆسنیا کرا .

 ئەنجام:

دەبێ گفتگۆ و دیالۆگ لە نێوان  ئێتنیکەکاندا هەبێ کە قانوونی بنچینەیی  پەسندی دەکا  و دەستەبەر دەبێ بۆ بەرەو ژوور بردن و پاراستنی مافی کەمایەتییەکان بە ڕێگای نوێنەرایەتی یەکسان و وەکوویەک.

  ئەفغانستان ( کێشەی هەرێمی / دوای شەڕی سارد) :

 ئەفغانستان لە مێژ ساڵە وەکوو شەڕگەیەک بە کار هاتووە لە پێناو ستراتێژی شەڕ لە لایەن دەستەڵاتە  دەرەوەییە گەورەترەکانەوە. ئەوەش تا ڕادەیەک لە بەر هەڵکەوتی جوگرافیایی ئەفغانستانە  لە نێوان ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ، ئاسیای ناوەندی و باشووری  ئاسیا . لەوەش دەرچێ  تەبیعەتی  دابڕ دابر و جەمسەربەندیکراوی  کۆمەڵی ئەفغان ، کە بریتی یە لە زۆر دەستەی ئێتنیکی جیاواز، بووەتە هۆی  خەباتی ناوخۆیی چەند ڕەهەندی کە ئەوانەش لە لایەن دەستەڵاتی جیاوازیی دەرەوەییەوە پشتیوانیان لێ دەکرێ.

لە ناو ئەفغانەکاندا کاتێک باسی  ئێنیسیتی  دەکرێ  هەمیشە جەنجاڵێکی زۆر دێتە گۆڕێ، زۆربەیان  جەخت دەکەنەوە لە سەر ناساندنی خۆیان وەک ئەفغان  تا ئەوەی کە ناسێنەی ئێتنیکییان بخەنە پێشەوە و کەسانی دیکەش  پێکێشی دەکەن کە ئێتنیسیتی هە تا دێ زیاتر تۆوێکی گرینگی جێی کێشە دەبێ.

ئەنجام:

لەم قۆناغە دا ، ئەوە زۆر گرینگە کە هەر جۆرە بەرنامەیەکی سیاسی بە شێوەیەکی ئاوا دابڕێژرێ کە هەموو گرووپەکان لە ئەفغانستان وەبەر بگرێ. و دەبێ بە ناڕەزایەتییە مێژوویەکانەوە بچارێ کە ئەو دەستە ئێتنیکییانەی کەلە کەمایەتی دان هەستی پێ دەکەن لە ئاست زاڵبوونی پەشتووەکاندا بە سەر حکوومەت و زالبوونی شیعەکان بە سەر زۆربەی دانیشتووانی سوننی دا. ئەگەر ئەو  ناڕەزایەتییانە بە شێوەیەکی کاریگەرانە جێ بە جێ نەکرێن و لێکاڵا نەکرێنەوە، تۆوی لە داهاتوو بە شینی دەمێنێتەوە و بنەبڕ ناکرێ.

  سیری لانکا:

پێواژۆی گرینگی ئاشتی بە ڕێگای کردەوەی عەسکەرییەوە  لە سیری لانکا  کێشەی ئیتنیکی چارەسەر نەکردووە.    ئەو کێشە ئێتنیکییە لە دوڕگەکە دا ڕەهەندی دەروونی ، پێشوەچوونی، سیاسی و ئینسانی هەیە. تەبیعەتی کێشەکە کاردانەوەیەکی جیدی ئاسایشیی هەرێمی هەیە بە تایبەتی بۆ هیندستان. ئاشتییەکی مانا لە دوڕگەکە دا تەنیا بە ڕێگای پێشخستنی دێمۆکراسییەکی لیبڕاڵی ڕاستە قینە دەلوێ.

کێشەی تامیل لە سیری لانکا  لایەنی ناوخۆیی و ناونەتەوەیی هەیە. لەو ووڵاتانەی دا کە شەڕی ناوخۆیی بە تەنیشت  دامەزراوەی بە سبات و دێمۆکڕاتیک دا  لە ئارا دایە، پێ ڕاگەیشتن بە کێشەکە  دەبێتە  پێواژۆیەکی  ئاڵۆزی پارسەنگ ڕاگرتنی داوخوازی ڕقەبەر لە ناوخۆی حکوومەت دا.  لەهەلومەرجێکی ئاوا دا ، دەستێوەردانی نا تۆبزی ، وەکوو ناوبەین کاری و ناوبژیوانی ، دەتوانێ دەورێکی زۆر کاریگەرتر بگێرێ لە کردەوەی عەسکەری.

ئەنجام:

کێشەی گەورەتری سیری لانکا ئەوەیە کە بە چ شێوەیەک  دانیشتووانی تامیل کە لە دوڕگەکەدا لە کەمایەتی دان یەکانگیر بکا تەنانەت ئەگەر بەورانی تامیل ( LTTE ) یش تێک بشکێن. ئەوە گرینگە  حکوومەت حەول بدا بە شێوەیەکی ڕەوا  لەگەڵ تامیلەکان هەڵسوکەوت بکا و ئەوان بە شێوەیەکی کاریگەرتر یەکانگیر بکا لە پێواژۆی سیاسی دا.

  ئاسیای ناوەندی ( دوای شەڕی سارد)

 کۆمارەکانی  ئاسیای ناوەندی  ( قازاخستان،ئوزبەکستان ، تاجیکستان، تورکەمەنستان  و قرقیزیستان )  سەر بە یەکەتیی سۆڤییەتی پێشوو لە چەقی شارستانییە کەونارەکاندا هەڵکەوتوون. لە سەر جادە سەرەکییە مێژوویەکان  (ڕێگای ئاوریشم)  لە نێوان ئوڕووپا و ئاسیا دا.

لە سەردەمی سۆڤییەت دا ، گشت ئەو پێنج ووڵاتانە بە یەکترییەوە بەسترابوونەوە بەڵام لە ناوەندەوە وەکوو یەکەی  سەر بە سیستمی سۆسیالیستی سۆڤییەتی  ئیدارە دەکران. لە ئاسیای ناوەندی دا زیاتر لە ١٤٠  دەستەی جیاوازی ئێتنیکی هەن. زۆر لە دەستە ئێتنیکییەکان بە شێوەی نەریتی بە سەرپێچەکانیان ڕا دەناسرێنەوە و  لە ڕووی مەردمناسییەوە بە  ئاخێوەرانی زمانانی تورکی و فارسی ، موسوڵمان و ناموسوڵمان،  کۆچەر و خەڵکی دامەزراو دابەش دەبن.    

لە ئاکامی ئەو سنوورانەی وا ستالین لە سەردەمی سۆڤییەت ڕاکێشان و نەریتی ژیان و هاتوچووی بێ سنوور لە نێوان دەستە ئێتنیکییەکاندا، هەتا بڵێی ئالۆزییەکی زۆری دێمۆگڕافیک لە ئاسیای ناوەندی لە گۆڕێ دایە . مرۆ دەتوانێ  لە قیرقزستان گوندی ئوزبەکی ببینێ و گوندی قەقیزی لە ئوزبەکستان. تاجیکەکان لە هەموو کوێیەک وەبەر چاو دەکەون.  تورکەمەنەکان زۆر جار دەچنە ناو ئوزبەکستان و قرقیزەکان  زۆر جار سەر لە قازاخستان دەر دێنن.

 ئەنجام:

ئاسیای ناوەندی مێژوویەکی درێژی دەربردنی هەیە. لە ڕووی نەریتییەوە تێپەڕگەیەک بووە بۆ خەڵک بە دەستەی ئێتنیکی ، دینی و هەرێمی جیاوازەوە. لە سەردەمی سۆڤییەتی دا ، ئاسیای ناوەندی، و بە تایبەتی  ئوزبەکستان ، شوێنی تێ پەستاوتنی دژبەران و کەمایەتییە نەویستووەکان بوو. لە ناو ئەو گرووپانەیدا  کە بۆ ئەو هەرێمە ڕاگوێزرابوون  تاتارەکانی کرەیمە، کوردەکان، چەچەنەکان و دەستەکانی دیکەی خەڵکی قەفقاز، ئەڵمانییەکان و کورەییەکان دەبیندران.

زیاد بوونی سەرهەڵێنانی ناسیۆنالیسمی سەرکوتکراو، توندوتیژی ئێتنیکی یان دینی ، کارەساتە مرۆڤییەکان ، قەیرانە سەرەکییەکانی هەرێمی ، و بڵاو بوونەوەی چەکی بە مەترسی. زۆر لە توند و تیژییەکان  لە بەر کێشەی ناوخۆیی لە  دەوڵەتە هەییەکاندا دەتەقنەوە.هەتا خەڵک  زیاتر و زیاتر ئاگادار دەبن  لە هەلومەرجی ژیان لە پاشماوەی جیهان دا  رادەی دەربردن و تەحەمولی ئەوان  لە ئاست  ڕێبەرانی ستەمکار و نالێوەشاوەی خۆیان کەمتر دەبێتەوە.

ووریا قەرەداغی

 لە زیاتر لە ١٤ ووڵات کاری کردووە بۆ ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان لە ساڵی ١٩٩١ تا ٢٠١٦

karadaghy@hotmail.com

١٢ی  ئاوریلی ٢٠١٨

فەیلی یەکان، کوردەکان و لوڕەکان : ناڕوونی لە سەر سنووری ئێران و عێڕاق, پێداچوونەوەیەک بە ئەدەبییات دا

 فەیلی یەکان، کوردەکان و لوڕەکان :

ناڕوونی لە سەر سنووری ئێران و عێڕاق

پێداچوونەوەیەک بە ئەدەبییات دا

ئەو بابەتە لە سێهەمین کۆنفڕانسی ناونەتەوەیی سەبارەت بە کوردە فەیلییەکان پێشکێش کراوە

برووکسێل ، پارڵمانی ئوڕووپا، ١٢ی ئاوریلی ٢٠١٨

نووسینی: مارتین ڤان بڕاونێسن، زانکۆی ئوترێخت

وەرگێڕان لە ئینگلیسییەوە حەسەن قازی

ڕێگام بدەن قسەکانم بە سپاس کردن لە ئەکڕەم  هەواس دەست پێ بکەم بۆ بانگ کردنم بۆ ئەم کۆنفڕانسە و پێداگری لە سەر ئەوەی هەر دەبێ بەشدار بم ئەگەر چی پێم گوت ئەمن قەت لێکۆلینەوەیەکی تایبەتیم لە سەر فەیلی نەکردووە. ئەوەی ئەمن ئەمڕۆ باسی دەکەم لەو ئەدەبییاتە زانستکاریانەیە دا دیتوومنەتەوە کە لە بەر دەست دان و چەند چاوەدێری و بە سەرهاتی کە لە زەینم دا ماوەتەوە ئی ئەو سەروبەندەی کە لە هەرێمە کە دا لێکۆڵینەوە و هاتووچووم دەکرد.

ئەمن بەکورتی ئەو فەرزەی کە لە پشتەوەی نێولێنانی ئەم کۆنفڕانسەی ئەمڕۆ دایە دەبەمە ژێر پرسیار:  ئایا ئەوە ڕاستە فەیلییەکان کوردن؟ ئەوان بە چ مانایەک کوردن، و ئایا هەموو فەیلییەکان خۆیان بە کورد دادەنێن؟ ئەگەر ئەوان ئێستا کوردن ، ئایا لە ڕابردووش دا هەمیشە کورد بوون ، یان ئەوەی دەکرێ ناسێنەی دیکەیان بووبێ؟ لە کەنگێوە ئەوان وەک فەیلی ناسراون؟ چ شتێکە فەیلییەکان  لە کوردەکانی دی ( یان لە لوڕەکان، یان ئێرانییەکان) هەڵ داوێرێ؟ ئایا بەشداری هێندێک لە فەیلییەکان لە بزووتنەوەی کورد دا بەڵگەیە بۆ سەلماندی کورد بوونیان؟ باشە بەڵام ئەوە چی ئەگەر فەیلی دیکە بڕیار بدەن چین یان فیرقەی دینی زۆر گرینگترە لە نەتەوایەتی و لە گەڵ بزووتنەوە کۆمۆنیستی و ئیسلامیستەکان بکەون؟  ئایا ئەوە لە کورد بوونیان کەم دەکاتەوە؟  ئایا نائومێدی سەبارەت بە بۆچوون و هەڵسوکەوتی پارتییە کوردەکان ( پارتیی دێمۆکڕاتی کوردستان و یەکێتیی نیشتمانی) چ شوێنێکی هەبووە لە سەر ئەوەی فەیلییەکان چۆن خۆیان بناسێنن ؟ ئایا فەیلی بوون ناسێنەیەکی ئێتنیکی، زمانی ، دینی، هەرێمی یە یان ناسێنەیەکی سیاسی یە ؟

بە ئاوڕدانەوە لە دسپێکی مرخ و عەلاقەی خۆم سەبارەت بە کوردەکان ، یەکەم کوردی کە ئەمن وەبیرم دێ دیتبێتم  لەوانەیە فەیلییەک بوو بێ. ئەوە لە هاوینی ساڵی ١٩٦٧ دا بوو، و ئەمن تازە گەیشتبوومە بەغدایە بە ئوتوبۆسێک لە کرماشانەوە کە ژمارەیەکی زۆر خاو و خێزانی هەڵگرتبوو کە وا وێدەچوو ماڵ بار کەن بۆ عێڕاق، چونکە دەستەنوێنی زۆر و پێداویستی دیکەی ناو ماڵیان پێ بوو و ئەوەش بووە هۆی ئەوەی لە سەر سنوور لە لایەن گومرگەوە چەند سەعات ڕابگیرێین. ، دوای خەوێکی چەند سەعاتە لە سەر بانی میوانخانەیەک. ئەمن لە کورسی پێشەوەی ئوتوبۆسەکە  دانیشتم و چاوم لە کڕوکاشی سەر لە بەیانی خەڵک دەکرد و بیرم لەوە دەکردەوە لە کوێ دەست پێبکەم بۆ سەردەرهێنان لەو شارە گەورەیە دا. سەری قسەم لەگەڵ پیاوێک کردەوە  کە پێی گوتم کوردە . ئەو گوتی،  ' خزمەکانم ' لە شیمالن ، لە ناو چیاکان و بە دژی حکوومەت شەڕ دەکەن. ئەو پیاوە منی بە دۆستەکانی خۆی ناساند، کە ئەوانیش کورد بوون، بازرگانی  پچووک بوون کە کەلوپەلی ئوتۆمۆبیل و وەسیلەی دیکەیان دەفرۆشت. ئەمن وەبیرم نایە ئێمە لە کام گەڕەکی شارەکە بووین  - ئەو ساڵە زۆربەی شاری بەغدام دیت بەڵام هێشتا نەخشەیەکی شارەکە لە زەینم دا نەبوو. بە ئاوڕدانەوە لە ڕابردوو  زۆر جار بیرم کردووەتەوە بڵیی ئەو پیاوە فەیلی نەبووبێ ، و جیاوازی نێوان فەیلییەکان و کوردەکانی دیکەی دانیشتووی شارەکە چەند بووە. چونکە بە وەیڕا کە ئەو گوتی خزمەکانی شەڕی حکوومەت دەکەن، ئەمن پێم وابوو ئەو خەڵکی کوردستان و سوننی یە. بەڵام زۆر زوو بۆم دەرکەوت هەر وەها چەند فەیلی و شیعەکانی دیکە لەو ساڵانە دا لە ڕیزی پارتیی دێمۆکڕاتی کوردستاندا چالاک بوون.

لە ساڵانی ٧٥-١٩٧٤ ، کاتێک لە کوردستانی عێڕاق لە " ناوچە ئازاد کراوەکان " دا خەریکی توێژینەوە بووم ، چاوم بە چەندین فەیلی دیکە کەوت، بە تایبەتی حەبیب محەمەد کەریم، کە ئەو دەمی سکرتێری گشتی پارتیی دێمۆکڕاتی کوردستان بوو ، و هەر وەها برا ژنەکەی، زەکییە ئیسماعیل حەقی ، حاکمێکی عێڕاقی کە یەکێتیی ژنانی کوردستانی دامەزراندبوو و بەڕێوەی دەبرد. ئەوان هەر دووکیان بە چاو منەوە زۆر لەو کوردانەی  دیکەی کە چاوم پێیان کەوتبوو جیاواز بوون، و ئەوە ڕەنگە لە بەر ئەوە بووبێ ئەوان ئەندامانی نموونەیی ئێلیتی شارستانی بوون و شێوەی هەڵسوکەوتیان لەگەڵ ئەو پێشینەیە دەگونجا. وا وێدەچوو زمانی یەکەمیان عەڕەبی بێ و بە ڕوونی دیار بوو بەکارهێنانی عەڕەبی هەتا بڵێی بۆیان هاسانە، بەڵام ئەوان سۆرانیش فێر ببوون ، و بە پێی هەلومەرج بەکاریان دەهێنا. زەکییە یەکەم حاکمی ژن بوو لە عێڕاقدا ، و ئەمن تەسەورم وایە ئەو بەر لەهەموو شت وەک عێڕاقییەک هەستی بە خۆی دەکرد.  ئەو یەکێتیی ژنانی کوردستانەی کە ئەو بەڕێوەی دەبرد، ئەو دەمی ئەمن لەو باوەڕە دابووم ، لە ڕووی مۆدێلی یەکێتیی ژنانی عێڕاق ساز کرابێ و بە شێوەی عێڕاقی دەیەویست لە سەرەوە را بەرەو خوار ژنان لە کوردستان ڕاهێزێنی و ڕێکیان بخا . کە لەوێ تەنێ ئێلیتێکی کەم ئامادەی وەخۆ کردنی ئەو فکر و کردەوە نوێیانە بوو. دوای هەڵوەشانی بزووتنەوەی مەلا مستەفای بارزانی لە مانگی مارسی ١٩٧٥ ، ئەگەر ئەمن چاکم لە بیر بێ ، حەبیب محەمەد کەریم و زەکییە ئیسماعیل حەقی لێخۆشبوونی ڕێژیمیان پەژراند و لەو دەمییەوە هیچ دەورێکیان لە بزووتنەوەی کورد دا نەگێڕاوە. زەکییە زۆر دواتر دیسان دەوری هەبوو لە سیاسەت و کار کردن بۆ مافی مرۆڤ وەک کەسێکی سەربەخۆ و نەک لە ڕیزەکانی یەک لە پارتییە کوردەکان دا.

ئەمن دواتر زانیم حەبیب محەمەد کەریم برای جەعفەر کەریم ( دوکتور جەعفەر ڕەحمانی، وەرگێڕ) ، پزشکێک لە بەغدا بوو، کە لە ساڵی ١٩٤٥ یەک لە دامەزرێنەرانی پارتیی ڕزگاری ببوو ( ئەو پارتییەی پارتیی دێمۆکڕاتی کوردستان لە سەر بناغەی ئەو پێک هات) و ئەندامێکی مەکتەبی سیاسی  پدک بوو لە ساڵی ١٩٤٦ [١]. جەعفەر وەک کەسێکی چەپ بوو ، و نوێنەرایەتی باڵی لایەنگری کۆمۆنیسمی دەکرد لە پارتی دا. برایەکەی حەبیب کە لە ساڵی ١٩٦٤ ، دوای ئەوەی بارزانی توانی ئیبراهیم ئەحمەد و باڵەکەی لە پارتی دەرکا، بوو بە سکرتێری گشتی پدک و بە کەسێکی نا ئیدێئۆلۆژیک دا  دەندرا.[٢] باسی ئەوە کراوە کە زۆربەی  ئەو فەیلیانەی فکری سیاسییان هەبووە ، بەتایبەتی ئەوانەی دانیشتووی بەغدا، لە پارتییە ناسیۆنالیستییە عەڕەبەکان درذۆنگ بوون ، کە عەڕەبە سونییەکان بە سەریاندا زاڵ بوون، و ئەوان وەک کەمایەتییەکی دووچاوکی لەگەڵ کراو بەرەو چەپ دەچوون و یان لەگەڵ پارتیی کۆمۆنیست دەکەوتن یان باڵی چەپی پارتیی دێمۆکڕاتی کوردستان.  لەو فەیلیانەی کە لەگەڵ پارتیی کۆمۆنیست کەوتن عەزیر ئەلحاج لە هەموویان ناسراوترە. [٣] ئەو دواتر لە سەر دۆزی کورد کتێبێکی نووسی کە لەوێدا دەردەکەوێ ئەو خۆی وەک کورد ناناسێنێ و مەسەلەی کورد یەکجێ بە کوردەکانی جوگرافیای  کوردستانەوە دەبەستێتەوە. [٤]

بنەماڵەی کەریم لە فەیلییە هەرە نێو بەدرەوەکان بوون لە ڕیزەکانی پارتیی دێمۆکڕاتی کوردستاندا، بەڵام بە لەبەرچاو گرتنی ئەو ڕاستییەی کە بەغدا یەک لە ناوەندە سەرەکییەکانی چالاکییە سەرەتاییەکانی پارتی بووە ، و لە ساڵانی ٧٤-١٩٧٠ دا، وێدەچێ فەیلییەکانی دیکەش تێوە گلابن. [٦]  پارتیی دێمۆکڕاتی کوردستان هەر وەها بە تایبەتی بابەتی ئەتۆی دەورووژاند کە پەیوەست بوو بە فەیلییەکان – بە ڕەسمی ناسینی هاووڵاتێتی ، و هەڵوەشاندنەوەی حوکمی دەر کردن بۆ ئێران ( لە ساڵانی ٧١- ١٩٦٩ دا بە دەیان هەزار کەس دەرکران )  -  وەکوو مژاری هەموو بزووتنەوەی کورد. ئەوە ی ئەمن لە ئەدەبییات دا دۆزیومەتەوە نێشانەی هەرە دەستپێکی پەرۆش و نیگەرانی کوردی سەبارەت بە فەیلییەکان دەگاتەوە ساڵی ١٩٥٨. هەر چەند ڕۆژ لە دوای ئەوەی عەبدولکەریم قاسم پاشایەتی ڕووخاند، ئیبراهیم ئەحمەد  چووە لای بە داوخوازەکانی کوردەوە  بۆ هەبوونی ئۆتۆنۆمی ئیداری. ئەو داوخوازە وەدوا دراوە بەڵام قانوونی بنەڕەتی کاتی عێڕاق لە ٢٧ی ژووییە دا ئاماژە دەکا بە عەڕەبەکان و کوردەکان وەکوو شەریکی نیشتمانی عێڕاق و باسی مافە نەتەوایەتییەکانیان دەکا. سێ حەوتوو دواتر، ئیبراهیم ئەحمەد و ڕێبەرانی دیکەی پارتیی دێمۆکڕاتی کوردستان چاویان کەوت بە وەزیری بە وەکالەتی ناوخۆ عارف بۆ ئەوەی پێرۆزبایی قانوونی بنچینەیی لێ بکەن و سێ داوخوازی دیکەی کوردیان پێشکێش کرد ، کە یەک لەو داوخوازانە بریتی بوو لە دانی هاووڵاتێتی بە کۆمەڵ بە فەیلییەکانی بەغدا،" کە کوردەکان بە ئی خۆیانیان دەزانن.  [٦] عارف ئەو داوخوازەی وەدوایە داوە ، بەڵام بەڵێنی پێدان پێواژۆی پێڕاگەیشتن بە دانی هاووڵاتێتی بەتاک خێراتر بکا. قاسم، کە دەگوترێ دایکی خۆی فەیلی بووە، وەک باس دەکرێ  لە کۆتاییەکانی ساڵی ١٩٥٩ دا سەنەد و بەڵگەی هاووڵاتێتی بۆ بە هەزاران فەیلی دەر کرد.

'فەیلی '  چ جۆرە ناسێنەیەکە؟

لە ئەدەبییاتی ناوەڕاست سەدەی بیستەمدا مرۆڤ دەتوانێ نووسەری جیدی ببینێتەوە  کە دەڵێن فەیلی کوردن (ئەگەر چی ڕەنگە کاتەگۆرییەکی برێک جیاوازی کورد ، واتە ، ' کوردە فەیلییەکان ' ) و نووسەری جیدی دیکە پێکێشی دەکەن کە فەیلی کورد نین بەڵکوو یەک لە جۆرەکانی لورەکانن ( کە واتە ' لوڕە فەیلییەکان ' ، زاراوەیەک کە چەندین جار لە سەرچاوەی جێی ئعتباری ئەنسێکلۆپێدیای ئیسلام دا دەکار کراوە). [٨] جیاوازی نێوان کوردان و لوڕان بە دەرەجەی یەکەم زمانییە بەڵام ڕەهەندی جوگرافیایی و سیاسیشی هەیە. شەرەفنامە مێژووی کۆتاییەکانی سەدەی شازدەهەم  لە قسەکانیدا لە مەڕ ئیمارەت و فەرمانڕەوایی کوردی باسی ئیمارەتەکانی لوڕستانی گەورە و لوڕستانی پچووک دەکا( لر بزرگ و لر کوچک) بەڵام ئەوەش دەڵێ ئەوان تا ڕادەیەک جیاوازن لەو ئیمارەتانەی لە کوردستانی سەرەکی دا هەن. لەو دەمییەوە کوردستان و لورستان وەک دوو هەریمی جیاواز ماونەتەوە بە مێژووی سیاسی جیاوازەوە، و لە کاتیكدا ناسیۆنالیسمی مۆدێڕنی کوردی دەتوانێ ئاماژە بە مێژوویەکی درێژی بزووتنەوە نەتەوەییەکانی سەرەتایی بکا، قەت ناسیۆنالیسمێکی لوڕ بوونی نەبووە.

لە ساڵی  ١٩٧١لە کتێبی ڕێنوێنی ناساندنی هەرێمەکانی  عێڕاق دا کە حکوومەتی ئەمریکا دەری کردووە  لە بەندی لەمەر گرووپە ئێتنیکییەکاندا، نەک لە بەشی سەبارەت بە کوردەکان بەڵکوو لە بەشی لەمەڕ ' فارسەکان و لوڕەکان ' دا ئاماژە بە فەیلی  کراوە و جەخت لە سەر ئەوە کراوەتەوە لە بەر شیعەگەری  ئەوانە چوون دەباڵ یەکەوە و لە بەر ئەوەش کە زۆربەی لوڕەکان لە ئێران دەژین. ئەو کتێبی ڕێنوێنە دەڵێ " کوردە ناسیۆنالیستەکان جار جار گوتوویانە  کە لورەکانی عێڕاق و ئێران کوردن ، هەر وەک ' فەیلییەکان. بەڵام وێناچێ لوڕەکان ئەو ناودێر کردنەیان پەژراندبێ و خۆیان بە گەلێکی جیاواز دەزانن . ' [٩]

لەگەڵ ئەوەشدا، بەجێیە ئاماژەی پێ بکرێ کە ئەو کتێبی ڕێنوێنە پێداگری دەکا کە لە عێڕاق، ئێرانییەکان و لوڕەکان لە ڕاستیدا  کۆمەڵگەی تەواو جیاوازن. ' لوڕەکان گەلێکی عەشیرەتین ، و دەوری وان لە عێڕاق لە جێدا جیاوازە لە فارسە ئێتنیکەکان ' . سەبارەت بە ژمارەی فەیلییەکان و بڵاو بوونەوەی جوگرافیاییان ئەو کتێبە ڕێنوێنە ئاوا دەڵێ:

            'لوڕەکان بەتەنێ دەکرێ 0.5 تا یەک لە سەدی گشت عێڕاقییەکان بن؛ فارسەکان دەکرێ

گرووپێکی گەورەتر بن – لە 1 تا 1.5 تا  ٢ لە سەد .'  ' زۆربەی لوڕەکان لە ڕۆژهەڵاتی

عێڕاقن، لە باشووری ناوچە شاخاوییەکانی کوردی ، بە شێوەی سەرەکی لە ناوخۆ و لە

دەرەوەی مەندەلی، بەڵام ئی دیکەش هەن لە شار و گوندەکانی سەر چۆمی دەجلە و کاناڵی

غەڕاف ( باشووری کووت )، و ژمارەیەکیشیان لە بەغدا و بەسڕە هەن. لە عێڕاق ئەوان

زۆربەیان کرێکارن لە گوندەکان و شارەکاندا، و زۆریان وەکوو کۆڵ هەڵگری باری قورس

لە شارە گەورەترەکاندا کار دەکەن. ' [١٠]

چاوەدێری ئەو کتێبە ڕێنوێنە لە مەڕ ئەوەی کە لە ساڵی ١٩٧١ دا زۆربەی فەیلییەکان وەک کورد خۆیان نەناساندووە (ئەو زانیارییە  لەوانەیە لە ڕووی نوسخەی کۆنتری بەڵگەی ڕەسمییەوە کۆپی کرابێ) بەو ڕاستییەڕا بەرپەرچ دەدرێتەوە  کە ئەو گەڕەکەی بەغدا کە زۆر لە فەیلییەکانی لێ دەژین  ناوی عەقدەل ئەکراد، واتە 'گەڕەکی کوردان ' ە . ئەوە هەر کوردە ناسیۆنالیستەکان نەبوون کە فەیلییەکان بە کورد دادەنێن. بەڵکوو چەندین چاوەدێری بێگانەش هەر ئاوایان ناودێر کردوون ، بۆ نموونە  مێژوونووسی بریتانیایی  س.ئیچ. لۆنگریگ. ئەو لە کتێبەکەیدا مێژووی سیاسی عێڕاق  لە نیوەی یەکەمی سەدەی بیستەمدا لە مەڕ لوڕ ئاوا دەڵێ:

' ئەو خەڵکە پڕتاقەتە بوومییەی زاگرۆسی خواروو، و ڕەعییەتی والییە ئیرس دارەکەیان لە

بەغدا و  بەسرە وەک کۆل کێشی باری قورس دەناسرانەوە، و ئەو پێشەیەیەان تەرخانی خۆیان

کردبوو، ئەوان وەکوو بازرگان و سەنعەتگەر لە هەرێمەکانی ناوەڕاستی دەجلە و غەڕافیش

دادەنیشن ، و لەوێ بە کوردی فەیلی ناسراون ؛ و ئەوان سنوورەکانی نێوان مەندەلی و بەسرە

و گوندەکانی نزیک ئەوێیان داگرتبوو. نیو سەدەی ڕابردوو گشت ئەوەی هیچ نەگۆڕیوە ...'[١١]

سەبارەت بە نیشتمانی ماکی فەیلی دەنووسێ:

              لە باکووری ' عەڕەبستان و تەقریبەن تەواو سەربەخۆ  لە سیلسیلەی قاجار  لوڕستان

هەڵکەوتووە، واتە ئوستانی لوڕەکان. کە لە ڕووی ڕەگەزی و لەهجەییەوە جیاوازن

لە فارسەکان . ئەوێ بە دووبەش دابەش دەبێ، بەشی گەورە و بەشی  پچووک . پۆشتی

            کوه ، کە بەشی ڕۆژئاواییەکەی ئەوێیە و زێدی کوردە فەیلییەکانە ، و سنوورەکانی  لە

            ویلایەتی بەسڕە و بەغدا دەگەڕێتەوە. بۆ ماوەی سێ سەدە لە ژێر فەرمانڕەوایی تاقە

           زنجیرەیەک  لە والییەکان دا بووە . تاقە بەرعۆدەیی ئەو حکوومەتە دانی باج و خەڕاجێکی

           کەم بە حکوومەتی ناوەندی بوو. هێز و دەسەڵاتی لە چوار چێوەی پوشتی کوه دا بێ سنوور

           بوو. دەستەڵاتی لە ڕۆژهەڵاتی عێڕاق بەرچاو بوو . غوڵامڕەزا خان ، چاردەهەمینی ئەو

           ڕێبازە ، لەبەر شەوکەت و جەلالی خۆی و لەبەرچاوگرتنی دین جێگای ڕێز و حورمەت بوو

           بەڵام  لەبەر ماڵپەرستی لە ڕادەبەدری خۆی بێز و قێزی لێ دەکرا ". [١٢]

لێرە لە ئاماژەیەکی کەم زیاتر هەیە لەمەر ئەوەی کە بۆچی فەیلی لە کوردەکان جیاوازن ، و لە هەمان کاتیشدا وەک ئەوانن . ئەویش ئەوەیە ئەوان بۆ ماوەی درێژ لە ژێر حوکمی سەرۆکێکی ئۆتۆنۆمی لە مەڕ خۆیاندا ژیاون واتە والی پوشتێ کوە. ئەوە لایەنێکە کە ئێمە  دەبینین لە زۆر لەسەرچاو مێژووییەکانی سەرەتایی دا  دووپاتە دەبێتەوە. لە بەکارهێنانی هەرە دەستپێک دا ، وا وێدەچێ ناوی فەیلی بچێتەوە سەر ئەو سیلسیلەی والییانەی ئەوێ، کە لە سەدەی حەڤدەهەم و هەژدەهەمدا بە سەر گشت ناوچەی لوڕستانی پچووک دا حکومیان دەکرد ، کە وەکوو  ' لوڕستانی فەیلی ' یش بە نێو دەکرا '. [١٣] لە سەدەی نۆزدەهەمدا ،کاتێک کە حکوومەتی والی هەر داکشا بۆ سەر پۆشتی کوه ، عەشیرەتەکانی ئەو هەرێمە وێدەچێ بە فەیلی سەرەکی داندرابن ، ئەگەر چی ناوی فەیلی زۆر لە گۆترەتر عەشیرەتەکانی بەشەکانی دیکەی  لوڕستانیشی ( پێشێ کوە و باڵا گەورا) دەگرتەوە.

نیشانەیەکی دیکەی کە خۆ ناساندن وەک فەیلی بە دەرجەی یەکەم لە سەر بنەمای ئەو لەهجەیە نییە کە قسەی پێ دەکرێ دەکرێ لە چاوەدێرییەکانی ئۆسکار مان دا ببیندرێتەوە سەبارەت بەو لەهجانەی لە لوڕستان قسەیان پێ کراوە. مان کە خەرێکی لێکۆڵینەوەی مەیدانی بوو لە مەڕ زمان لە هەرێمەکە لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا ، جیاوازێکی تەواو و گردبڕ دادەنێ لە نێوان لەهجە لوڕییەکانی وەکوو فەیلی و شێوە زۆر و زەوەندە کوردییەکان.  ئەو ئاماژەی پێ دەکا چەندین عەشیرەتی دانیشتووی پیشێ کوه بە لە‌هجە لەکییەکان قسە دەکەن ، کە خزمایەتیان هەیە لەگەڵ کوردیی خواروو، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا خۆیان بە فەیلی  دادەنێن.[١٤] وەکوو دەستەیەکی دانیشتوویی فەیلی ژمارەیەکی زۆر گەورەی وەبەر دەگرت کە بە فەیلی قسەیان نەدەکرد بەڵام بە زمانێکی دیکە. بۆ ئەوەی شتەکان ئەوەندی دیکەش ئاڵۆز بن، وا وەبەر چاو دێ بە لانی کەمەوە  هێندێک لەو خەڵکانە بەو لەهجەیەی کە قسەیان پێ دەکرد پێیان دەگوت فەیلی . لە پێداهاتنەوەیەکی ئەو دواییانە بە سەر لەهجەکانی کرماشان دا . حەبیب بورجیان ئاماژە دەکا کە زاراوای فەیلی هەم بۆ ئەو لەهجە کوردیانەی خواروو بە کار دەهێندرێ کە لە خوارووی ڕۆژئاوای کرماشان  قسەیان پێ دەکرێ و هەم بۆ لەهجەی سەرەکی فەیلی لوری. کە لە پۆشتێ کوه قسەی پێ دەکرێ. [١٥]

ڕەچەڵەکی ناوی فەیلی ڕوون نییە. ڕێبوارانی بریتانیایی لە سەدەی نۆزدەهەم دا زۆر شی کردنەوەی نادۆستانەیان لەمەر ئەو ووشەیە وەبەر گوێ کەوتووە ،کە وێناچێ مانایەکی ئەتۆی لێ بکەوێتەوە: ' ووشەی فەیلی مانای سەرهەڵداوێک دەدا، لە کاتێکدا ووشەی لور بە گشتی وەکوو هاو واتای کەسی بێ ئەدەب لە زمانی فارسیی مۆدێرن دا دەکار دەکرێ '. [ ١٦] زانستکارانی مۆدێرنی بوومی هیچ ڕیشەی ئەو ووشەیە بە دەستەوە نادەن بەڵام دەڵێن ئەوە پێوەندی پەیدا دەکاتەوە  بە پلە و پایەی بەڕێژە سەربەخۆی والییەکانی لوڕستان:  ' ووشەی فەیلی ناوەکەی دەچێتەوە سەر حاکمەکانی(والییەکانی) لوڕی پچووک لە سەردەمی قاجار دا ، کە پوشتێ کوهی لوڕستانیان ئیدارە دەکرد ... ' [ ١٧] لە ڕاستیدا وێدەچێ ئەو ناوە چەند جار بەر لە سەردەمی قاجار ئاماژەی پێ کرابێ، ئەو دەمیش هەر لە پێوەندی لەگەڵ والییەکانی لوڕستاندا. [ ١٨]

هاووڵاتێتی و دەر کران لە عێڕاق

لە عێڕاق، بەسترانەوەی فەیلی بە لوڕستانەوە وەک بێگانەی سەرەکی مۆری پێوەناون ( ئەگەرچی لایەنی لەتی هەرە ڕۆژئاوای پۆشتێ کوه ، ئەو شوێنەی کە فەیلییە کۆچەرەکان ئارانی زستانەیان بوو و دواجار لەوێ ماڵیان دانا، لە عێڕاق هەڵکەوتووە). کێشە سەبارەت بە ستاتوسی هاووڵاتێتی ئەوان و هەر وەها ئەو دووچاوکییەی لەگەڵیان کراوە لە بەر شیعە بوون و عەڕەب نەبوونیان بووە بە هەوێنی فۆرم گرتنی ناسێنەیان. لە عێڕاق، ئەوان بە جوانی لە دەر و دراوسێیان جیاوازن ، لە کاتێکدا لە ئێران جیاواز بوونیان زۆر کەمتر بەدەرەوەیە. دەر کردن و بە زۆرملی ڕاگواستنی ژمارەیەکی زۆری فەیلی بێ کاغەزی هاووڵاتێتی بۆ ئێران ( لەگەڵ ئێرانییەکانی دیکە) ، لە دەوروبەری ساڵی ١٩٧٠ و دیسان بە  ژمارەیەکی زۆرتر لە دەوروبەری ساڵی ١٩٨٠ کاردانەوەی هەبوو لە سەر گشت کۆمەڵگەی فەیلی و ڕەنگە بووبێتە یەکەم ناساندنی ئەوەی کە فەیلی بوون لە عێڕاق مانای چییە.

دەرکردن و ڕاگواستنی زۆر ملی فەیلییەکان و ووڵام و کاردانەوەی پارتیی دێمۆکڕاتی کوردستان و دواتر یەکێتیی نیشتمانی کوردستان بە  سەرپێی لە چەندین کتێب و مەقالەی لە مەڕ عێڕاق و کوردەکانی عێڕاقدا ئاماژەیان پێ کراوە . [ ١٩] ئەو دەرکردنانە بە ووردە ڕیشاڵی زیاترەوە  لە لایەن باباخان ( ١٩٩٤، ٢٠٠٢ ) ، مونیر ( ١٩٩٢) ، ئەسکەندەر (٢٠٠٦)  و جەعفەر ( ٢٠٠٨) باس کراون. ئەو سێ سەرچاوەیەی دوایی  قسەی چاوڕاکێش و تا ڕادەیەک جیاواز سەبارەت بە مژاری هاووڵاتێتیش دەهێننە گۆرێ.

مونیر دەڵێ لە کۆتاییەکانی سەردەمی عوسمانیدا ، ئەو فەیلییانەی لە عێڕاقدا دەژیان دەستیان لەوە پاراست هاووڵاتێتی عوسمانی وەربگرن بۆ ئەوەی خۆیان لە خزمەتی سەربازی بدزنەوە. لە ژێر ئینتیدابی بریتانیا دا و لە ساڵە بەراییەکانی  عێڕاقی سەربەخۆ دا، جووڵە و هاتوچوو لە نێوان سنوورەکانی عێڕاق و ئێراندا ڕێوشوێنی پتەوتری بۆ داندرا، و فەیلییەکان تووشی بژارێک هاتن لە نێوان هاووڵاتێتی ئێرانی و عێڕاقی دا. زۆر لەوانەی کە بۆ ماوەی درێژ لە عێڕاق ژیابوون بریاریان دا هاووڵاتێتی ئێران وەربگرن لە بەر ئەوەیکە خزمەکانیان و ئەندامانی عەشیرەتەکانیان زۆربەیان ئێرانی بوون و ڕەنگە هەر وەها لە بەر ئەوەش ئەوان  شیعەبوون و عەڕەبە سونیییەکان بە سەر عێڕاقدا زاڵ بوون. تا ناوەڕاستی سەدە، کاتێک ئەوان هەستیان کرد بە نرخی هەبوونی هاووڵاتێتی عێڕاقی ، ئەوە ئیتر چبڕ بژارێک نەبوو حکوومەت ببیەوێ لە بەر دەستیان بنێ. [ ٢٠]

ئەسکەندەر شرۆڤەیەکی زۆر هەموولایەنتر دەهێنێتە گۆڕێ و پێداگری دەکا زۆربەی فەیلییەکان لە ڕاستیدا هاووڵاتێتیی عێڕاقییان هەبوو، کە ئەوەش نیشانی دا چ دەستەبەر نییە بۆ ئەوەی بە زۆرملی ڕانەگویزرێن. نزیکەی ٢٠٠،٠٠٠ لەو فەیلییانەی کە لە ساڵی ١٩٨٠ و ساڵانی دواتری دەر کران بەرەو ئێران زۆر لەوانەشی وەبەر دەگرت کە هاووڵاتێتییان هەبوو لەتەک کەسی دیکە دا کە ستاتوسی دانیشتووی هەمیشەییان لە عێڕاقدا هەبوو. فەرمانێک لە لایەن ئەنجومەنی  قیادەی سەورەی بەعس ( فەرمانی ژمارە ٦٦٦ ، بە بەرواری ٧ی ئاوریلی ١٩٨٠) ئەو عێڕاقییانەی کە ڕەچەڵەکی بێگانەیان هەبوو لە مافی هاووڵاتێتی بێ بەش دەکرد ئەگەر بێتوو بە ' نا وەفادار دابندرێن لە ئاست نیشتمان، نەتەوە و (...) و شۆڕش ' و فەرمانی دەرکردنیانی دەر کرد. [ ٢١]

هۆی ڕاستەوخۆی ئەو فەرمانە لە بەر ڕووداوێک بوو ٦ ڕۆژ پێشتر قەومابوو کە تێیدا نارنجۆکێک بەرەو ژمارەیەک لە کاربەدەستانی پایە بەرز، بە سەرۆکایەتی تاریق عەزیز ، فڕێ درابوو  لە کاتێکدا خەریکی سەردان بوون لە زانکۆی موستەنسەرییە لە بەغدا. گرووپێکی ئۆپۆزیسیۆنی شیعە ، ڕێکخستنی کردەوەی ئیسلامی ، دەگوترا لە پشت ئەو هێرشە دا بوو بێ ، و ئەو پیاوەی نارنجۆکەکەی هاویشتبوو ئیدیعا دەکرا فەیلییەک بووبێ .[ ٢٢] ئەو دەرکردنە پای خەڵکێکی زۆری لە بەغدا  و شارە سەرەکییەکانی دیکەی گرتەوە کە ڕەچەڵەکی ئێرانییان هەبوو و هەر وەها دانیشتووانی ناوچەکانی سەر سنوور.

ئەسکەندەر هۆی پشت ئەو هەنگاو و بڕیارە بە  قێز و بێزێکی قووڵی  دژی ئێرانی و ، دژی شیعە دەزانێ و ئەو دڕدۆنگییەی کە بەشێکی جیانەکراوە بووە لەناسیۆنالیسمی عەڕەبی سوننی لە وەتا سەردەمی    ساتیعولحوسری. ئەو بابە گەورەیەی ناسیۆنالیسمی عەڕەب  زاراوەی شعووبی داتاشیبوو بۆ ئاماژە بەو خەڵکەی  کە وا دادەندرا لە بەر پێشینەی خۆیان دژی عڕووبە بن. دە کردەوە دا ، ئەو بە تایبەتی شیعەکان و ئێرانییەکانی وەبەر دەگری ( هەڵبەت ، دیارە جووەکانیش) کە بە شعووبی دادەندران ، نەک کەمایەتییەکانی دیکەی وەکوو تورکومانان. [٢٣]   لەگەڵ ئەوەشدا ڕیشەی دیتنی دژی شیعە، دژی ئێرانی دەکرێ لە قۆناخێکی بەراییتری  مێژوو دا بێ ، هەر وەک کارەن م. کرن  لە لێکۆڵینەوەکەی خۆی لەمەر کۆتاییەکانی سیاسەتی عوسمانی نیشان دەدا  ئەو دەمی پێش بە چوونە سەر مەزەبی شیعە دەگیرا و ڕێگە بە ژنوشوویی نەدەدرا  لەنێوان هاووڵاتییانی عوسمانی و ئێرانی دا. [٢٤] ئەو سیاسەتانە  بە نۆرەی خۆیان ووڵام بوو بۆ لە دین وەرگەڕانی عەشیرەتە عەڕەبەکان لە خوارووی عێڕاق بەرەو شیعەیایەتی ، بە شێوەی سەرەکی  سەدەی نۆزدەهەمدا. لەو پێواژۆیەی  لە دین وەرگەڕانە دا  ئەو لە دووی لێکۆڵینەوە هەموولایەنەکەی ییتساق نەقاش  کە دەڵێ زۆربەی شیعەکانی عێڕاق هێندە لەمێژنییە مەزەبیان گۆڕیوە. ن نەقاش هەر باسی عەڕەبە شیعەکان دەکا ، و هیچ سەرنج ناداتە سەر ئەو دەستە عەشیرەتانەی بە زمانە ئێرانییەکان قسە دەکەن ( فەیلی ش دەناو دا  لە سەر سنوورەکانی عێراق – ئێراندا. [٢٥]

لورستان و فەیلی لە سەرچاوە مێژووییەکاندا

شەڕەفنامە . هەر وەک باش پێی دەزاندرێ ، لە بەندی یەکەمی خۆیدا ،باسی ئەو بنەماڵە فەڕمانڕەوایانە دەکا  کە لە لوڕی بوزروگ و لە لووری کووچەک دا حوکماتیان کردووە. بەڵام ناوی فەیلی وەکوو ناوێکی ئێتنیکی یان عەشیرەتی باس ناکا. دوایین توێژی فەرمانڕەوایانی لوری کووچەک ( ئەتابەکەکان)  لە شەڕەفنامە دا باسیان کراوە ، شاهوێردی خان ، کە بە دەستی شا عەبباس کووژرا ( لە دوایین ساڵەکانی سەدەی ١٦ هەمدا) . لە جێگای ئەو  شا عەبباس حوسێن خانی بەڕەسمی ناسی ، کە سەر بە لقێکی جیاوازی هەمان بنەماڵە بوو و کە ئابا و ئەژدادی ( کە ئێمە پێشتر وەک والییەکانی لوڕستان باسمان لێوە کردن) حاکمی لوڕستانی پچووک بوو تەقریبەن بە سەربەخۆیی بۆ ماوەی نزیک بە سێ سەدە. ناوی فەیلی بەو سیلسیلەی حاکمانەوە هەرە نزیک دەبەسترێتەوە. مینۆڕسکی دەنووسێ خاکەکەیان بە ناوی  لوڕستانی فەیلی دەناسرا، بەڵام ئاماژە بە هیچ سەرچاوەیەکی دیار ناکا، جا بۆیە ئێمە نازانین کەنگێ ناوی فەیلی بۆ یەکەم جار دەردەکەوێ. [ ٢٦]

مەقالەکانی مینۆرسکی لە ئەنسیکلوپێدیا دا ، لێکۆڵینەوەی کلاسیلی لۆنگرینگ سەبارەت بە عێڕاق لە سەردەمی عوسمانیدا، و سەرەتای پڕ لە زانیاری شارمۆی بۆ وەرگێڕانی فەڕانسەیی شەڕەفنامە، باسی مێژووی جۆر بە جۆری فارسی، عەڕەبی و عوسمانی دەکا  کە هێندێک زانیارییان تێدایە سەبارەت بە پێشوەچوونەکان لە لورستانی پچووک دا.[٢٧] ئەمن لێرە دا هەر بە گێڕانەوەی چەند سەرچاوە خۆم سنووردار دەکەم کە خۆشم لە سەریان دەزانم

ئەولیا چەڵەبی

یەک لە نووسەرانی هەرە بەدڵی من دنیاگەڕی تورکی ناوەڕاست سەدەی حەڤدەهەم ئەولیا چەڵەبی یە کە سەفەرەکانی (سەفەرنامە) زۆر جار چاوەدێری زۆر جێی سەرنجیان تێدایە سەبارەت بە بارودۆخی خۆجێی ئەو شوێنانەی سەری لێ داون. لە ساڵی ١٦٥٥ یان ١٦٥٦ ، ئەولیا لە بەغداوە سەفەری کرد بۆ شارەزوور و هەولێر و بەو خاک و کەوشەنە دا تێپەڕی کە لە ژێر کۆنتڕۆڵی فەرمانڕەوای لوڕ ( لوڕ حاکمی) ، حوسێن خان دا بوو . ئەوە گۆیا دامەزرێنەری بە ناوبانگی سیلسیلەی والییەکانی لوڕستانە. لەگەڵ ئەوەشدا ، وا وێدەچێ لێرو لەوێ ئەولیا  ئەردەڵان و لوڕستانی لێ تێکەڵ بووبێ و ئەو سنە بە مەکۆی سەرەکی جێی دانیشتنی فەرمانڕەوای لوڕ دا دەنێ. ئەو هەر وەها ئاماژە بە فەرمانڕەوایەکی دووەمی  لوڕ دەکا ، بە ناوی سولەیمان خان ، کە نازانین پێوەندی لەگەڵ حوسێن خان چ بووە.

ئەگەرچی ناوی ئەو شوێنانە و ئەو قەڵایانەی کە ئەو سەری لێداون ناکرێ گشتیان بناسرێنەوە، و زۆربەی ئەو زانیارییانەی ئەو بە دەستەوە یان دەدا دەکرێ لە سەر بنەمای دەنگۆ بن تا ئەوەیکە بریتی بن لە چاوەدێری شەخسی، بەڵام لە یادداشتەکانییەوە دەردەکەوێ کە کۆنترۆڵی زەوی و خەڵک بە دەستی حوسێن خان تەواو دەگەیشتە ئەو شوێنەی کە ئێستا خاکی عێڕاقە.[٢٨] ئەولیا باسی لورستان  دەکا وەک هەرێمێکی کە خاوەنی حکوومەتی خۆیی بووە و نە بەشێک لە ئیمپراتۆری عوسمانی بووە و نە بەشێک  لە دەوڵەتی سەفەوی. لە سەر دەمی دوو پەلاماری گەورەی عوسمانیدا بۆ داگیرکردنی عێڕاق ، لە ژێر فەرمانڕەوایی سوڵتان سولەیمان  لە ساڵی ١٥٢٥ دا و دیسان لە سەردەمی سوڵتان مورادەی چوارەم لە ساڵی ١٦٣٨ دا ، فەرمانڕەوا لوڕەکان ئەو شارانەی وا کونتڕۆلیان دەکردن ڕادەستی عوسمانییەکان کرد بوو. کە دواتر عوسمانییەکان کۆنتڕۆلی ئەو شوێنانەیان پێ دانەوە لە بری دانی بەڵێنی وەفاداریی دا. دانیشتووانی ئەو شارانە فرە چەشنە بوون ، و ئەولیا چەڵەبی کوردە سوننییەکان ( لە قزڵجە و لە کوردستانی سەرەکی) و کوردە لورستانییەکان ( ئەکرادێ لوڕستان ، لە نوقوود و زەڵم عەلی) لەیەک دەکاتەوە. ئەوانەی دوایی لە ئێرانییەکان بە گشتی(عەجەم)  دەکاتەوە ، کە شێوەیەک لەوانیش  لە نوقود دەژیان. مرۆ فکری ئەوەی دەکەوێتە سەری کە 'ئەکرادی لورستان 'ی ئەولیای چەڵەبی وەک ئاماژە بە گەلێک ببینێ کە دواتر وەکوو فەیلی ناسراون.

محەمەد خورشید پاشا

ئەوە سەیاحەتنامەیەکی دیکەیە، کە تەقریبەن دوو سەدە دواتر نووسراوە، کە نەک بە ڕاشکاوی ئاماژە بە ناوی فەیلی دەکا بەڵکوو زانیاری بە ووردەڕیشاڵ بە دەستەوە دەدا سەبارەت بە فەیلییان بە درێژایی سنووری ئێران – عوسمانی. نووسەری ئەو سەیاحەتنامەیە محەمەد خورشید پاشایە، کە ئەندامێکی کۆمیسیۆنی رووسی – عوسمانی – ئێرانی دیاریکردنی سنوور بووە کە ماوەی ٤ ساڵی خایاند ( لە ١٨٥٢ – ١٨٦٤ ) ئەو کۆمیسیۆنە بۆ ئەوەی درێژایی تەواوی سنوور بپشکنێ . [٢٩] لە هەرێمی نێوان بەغدا و سنووری ئێران دا، خورشید ئاماژە دەکا بە دوو گرووپی گەورەی عەشیرەتی، عەڕەبی بەنی لام و فەیلی ( کە لە تڕاسکریپسیۆنی مۆدێرنی تورکی دا بە هەڵە وەک فیلی نووسراوە). ئەو باسی فەیلییەکانی تەبعەی ئێران ( ئیرانە تەبەیی) دەکا. لیستی عەشیرەتەکانی پۆشتی کوە و پیشی کوه  دەنووسێ، هەژماری گشتیان بە تەخمین دەڵێ ٥٠٠٠٠ ە و لێی زیاد دەکا  کە گشت ئەو عەشیرەتە فەیلییانە کوردن ( کافەسی ئەکڕاد)  و بە فارسی قسە دەکەن. ئەو لە سەری دەڕوا ، ئەوان زۆر زانا و شاعیریان هەن بە زمانی فارسی و ' بە زمانی خۆیان ، گۆرانی' خوێندەوارن . زۆربەی هەرە زۆریان شیعەن و کەمایەتێیەکی کەمیان  ' نوسەیری یان عەلی ئەڵاهین' ( واتە، ئەهلی حەق ن). [٣٠]

ناوی ئەو عەشیرەتە فەیلییانەی وا خورشید لیستەی گرتوون ئاوایە:

ئا) لە پۆشتێ کوه : کوردە ، ڕەزا وەند ، مەحەکی، چەرخەستوون، دیناروەند ، شاد خوون

ب) لە پیشێ کوە : کاکە وەند ، بیتیاوەند ، موئمین وەند ، بیترنا وەند ، جەواری

پ) لە دێلفان: سیلە سیلە

ت)عەمەلە  ( وەرزێرانی ناکۆچەر و جووتێران)

ج)عەشیرەتەکانی حولەیلانی : عوسمان وەند ، جەلالاوەند، جیاوەند ، باڵاوەند ، سوورە مەری

چ)عەشیرەتەکانی باجەڵان : دالیاوەند ، سەگوەند

خ)عەشیرەتەکانی بیراناوەند : عالییە وەند ، دووشیە وەند . [٣١]

شارەکانی بەدرە، زورباتییە و مەندەلی دانیشتووی تێکەڵیان هەیە، زۆربەیان سوننین بەڵام کەمایەتییەکی گەورەی شیعەشی هەیە ( و ، لە مەندەلی  هێندێک عەلی ئەڵاهی ش'). عەشیرەتە فەیلییەکانی پۆشتی کوە رەعییەتی ئێرانن ، لێرە زەوییەکی زۆریان کڕیوە ، و ڕەنێویان دەهێنن . [٣٢]

  لە ناوچەی خانەقین، خورشید ئاماژە دەکا بە لێ بوونی چەندین لک لە عەشیرەتی باجەڵان  لە ناو دانیشتووان دا، کە بریتین لە زۆربەی کورد و کەمایەتییەکی گرینگی عەڕەب. لە ناو هەر دوو گرووپەکاندا ، موسوڵمانانی سوننی شافیعی باڵا دەستن بەڵام شیعەشی لێیە. [٣٣] لێرە دا خورشید کوردەکان بە فەیلی دانانێ. لە جێگای دیکە ئەو ئاماژە دەکا کە 

ناوەندەکانی دانیشتووانی فەیلی ناگاتە ئوستانی ئێرانی کرماشان ؛ دوایین ناوەندیان شوێنێکە بە ناوی  دێهێ باڵا. [

[٣٤]

جۆرج ن. کرزن و دنیاگەڕەکانی دیکەی بریتانیایی

دەوڵەمەندترین ئەنباری زانیاری لە سەر عەشیرەتە فەیلییەکان بەر لە دایکبوونی سەربەخۆیی عێڕاق لە ڕاپۆرتەکانی دنیاگەڕانی بێگانە دا دەبیندرێتەوە،کە زۆربەیان ئەفسەری عەسکەری یان سیاسیی بریتانیایی بوون. بەرژەوەندی بریتانیا لە ناوچە دا هەمیشە ستڕاتێژیک بوو و پێوەندی پەیدا دەکردەوە بە ئەگەری هەبوونی ڕێگای وشکایی بەرەو هیندستان و کاروباری دیکەی ئاساییشی. ئەو دنیاگەڕانە ڕاپۆرتی بە ووردەرێشاڵیان سەبارەت بەو ڕێیانە، لەمەڕ چۆم و ڕۆبار، سەبارەت بە بارودۆخی سیاسی، لە مەڕ عەشیرەتەکان و سەرۆک عەشیرەتەکان دەنووسی. سی، جەی. ئێدمۆندس، کە یەک لە دوایین جۆرەکانی ئەو لکە لە ڕێبواران و دنیاگەڕان بوو ، لیستێکی زۆر گرینگ لەو کەسانەی بەر لەو بەو ناوچانە دا گەڕاون بە دەستەوە دەدا. [٣٥] مەیجر راولینسۆن ، کە فەرماندەیی هەنگێکی گۆرانی دەکرد لە چوون بەرەو پۆشتێ کوە  لە ساڵی ١٨٣٦ دا، یەکەم کەس بووە کە زانیارییەکی بە ووردە ڕیشاڵ سەبارەت بە عەشیرەتە فەیلییەکان بە دەستەوە بدا.[٣٦] ڕێبوارانی دواتر جۆرج ن. کرزن وەبەر دەگرێ ، کە پاشان بوو بە ناییبی پادشا لە هیندستان، کتێبە دوو بەرگییەکەی لە سەر ئێران، کە لە سەر بنەمای سەفەرەکانی خۆی و ئەفسەر و کاربەدەستە بریتانیاییەکانی  نووسیویەتی  کۆکراوەی زانیاری زانستی هەرە جێی باوەڕە سەبارەت بەو ووڵاتە. ئەو کورتەیەک لە مێژووی سیاسی هەرێمەکە دەگێڕێتەوە کە ئێستاش شیاوی خوێندنەوەیە.

کرزن لە نووسین سەبارەت بە گرووپە کۆچەرە جۆر بە جۆرەکانی ئێراندا ، دەست دەکا بە دەستەبەندی کردنی ئەوان لە ڕووی زمانی و بنەمای کولتوورییەوە و بە چوار دەستەیان دابەش دەکا، تورکی ، عەڕەب ، بەلوچ و دەستەیەکی گەورە لە عەشیرەتان  کە بە زمانە ئێرانییەکان قسە دەکەن ، جار جار لە ژێر ناوی لەک دا دەگونجێن بەڵام زۆر بەربڵاوتر وەکوو کورد و لور باسیان لێوە دەکرێ. گشت گرووپە کۆچەرەکان دەستەی گەورەی دانیشتووی دامەزراویان هەیە ، ئەگەرچی لە ناو کوردەکان و لوڕەکاندا ئەوانە هێشتا کەمایەتییەکن.  عەشیرەتەکان تا ڕادەیەکی زۆر خراونەتە بەر حوکمی حکوومەتی ناوەندی و '  ئەو سەرۆکە عەشیرەتانەی کە لە ئێراندا ئێستا سێبەرێک لە دەستەڵاتی ڕاستەقینەیان بۆ مابێتەوە بریتین لە خانی قووچان ، ئەمیری قائێن و والی پۆشتی کوه. [٣٧] بە مانایەکی هەراوتر، لوڕستان سنووری لە دەشتەکانی دەجلەو چیاکانی سنووری دەگەڕێتەوە بە لای ڕۆژئاوا دا بەرەو سنووری ئیسفەهان و فارس لە لای ڕۆژهەڵاتەوە، و لە ناوچەکانی هەمەدان و کرماشانەوە لە باکوور  تا دەگاتە دەشتەکانی عەڕەبستان لە باکوور. عەشیرەتە سەرەکییەکانی بریتین لە فەیلی، بەختیاری، کوهگەلوو و مەمەسەنی . ئەوانە گشتیان لوڕن ، ئەگەرچی هێندێک لەوانە لەوانەیە خۆیان لەو ناوە بێ بەری کەن . بە مانایەکی سنووردارتر، لوڕستان ئەو ئوستانەیە کە بە شێوەی سەرەکی فەیلییە لوڕەکانی تێدا دەژین ، کە بە لوڕی کووچەک بەناو بانگە. کە ئەوە بە ئابێ دێز یان چۆمی دێزفوول ، لە لوڕی بوزورگ جوێ دەکرێتەوە کە لەوێ بەختیارییەکانی لێ نیشتەجێن. [٣٨]

ئابا و ئەژدادی والی پێشتر حوکمیان بە سەر هەموو لورستاندا دەکرد، بەڵام ئاغا محەمەد شا، دامەزرێنەری سیلسیلەی قاجار، توانی هەرێمی پیشی کوە بخاتە ژێر کۆنتڕۆڵی ڕاستەوخۆ لە کۆتاییەکانی سەدەی هەژدەهەمدا، و لەو دەمییەوە ، هەر پۆشتی کوە لە لایەن حاکمێکەوە ئیدارە کراوە و ئەو وەک  والی لوڕستان ناچار کراوە هەر بە پۆشتی کوه  ڕازی بێ وەک ئوستانی لوڕستان ، و خۆی لە خوڕەم ئاباد دادەنیشێ . (...)جا بۆیە ناوی فەیلی، کە پێشتر بۆ هەموو لوڕی کووچەک  دەکار دەکرا، لە زمانی خەڵک دا سنووردار کراوە بۆ ناو هەڵدانی پوشتێ کوە ، کە تێیدا فەیلی سەرەکی زۆربەی دانیشتووان پێک دەهێنن . [٣٩]

والی لە سەردەمی کرزن دا حوسێن قوڵی خان بوو، کە وەک جێگرەوەکانی ژیانێکی کۆچەری تێ دەپەڕاند. 'شوێنی حاوانەوەی هاوینان و هەواری لە دۆڵی دوورەدەستی دێهباڵا بوو؛ ئارانیشی حوسەینییە ، لە داوێنی پوشتی کوە دایە، لە چوارچێوەی سنووری تورک دا. (...) ئەو بە ڕێگای کووت دا لە گەڵ بەغدا ساتوسەودا دەکا. ئەو تاڵان و پەلامارەکانی لە خاکی تورک دا دەکا، کێشەی هەمیشەیی هەیە سەبارەت بە داگیر کردنی خاکی عوسمانی بە دەست لوڕەکان ؛ و دوژمنە سوێند خواردوو و قەستەسەرەکانی بریتین لە عەڕەبە بنی لامەکان ، کە ڕەعییەتی تورکن. ئەو ڕەنگە نوێنەری هەرە باشی شێوازی کۆنی سەرۆکانی سنووری بێ  کە ئێستاش دەژی ، و دەگوترێ لە توانایی دا هەیە ٣٠،٠٠٠ جەنگاوەر دەنگ بدا ' . [٤٠]

 سەبارەت بە دینی فەیلییان، کرزن جەخت دەکاتەوە زۆربەیان موسوڵمانی شیعەن بەڵام لە بەجێ هێنانی ڕێوشوێنی مەزەبیدا وەنەبێ هێندە دەمار گرژ بن ( ' ئەوان حورمەتێکی زۆر کەمیان لە بەرە لە ئاست پێغەمبەر یان قورئان')،  و بە کێشەکانی خۆ جێیەوە بەستراونەتەوە :  ' پیر یان چاکی پیرۆزی لەمەڕ خۆیان هەیە، کە گۆڕی ئەوانە بە شوێنی پیرۆز دا دەندرێن ، و سەرۆکەکەیان ، بابە بوزورگ (...) لە ووڵاتەکەیان دا نێژراوە.' هەژمارێکی کەمتریان عەلی ئەڵاهی ، واتە ئەهلی حەق ن. [٤١]

زمانزانی ئەڵمانی ئۆسکار مان یەکەم کەس بوو کە لێکۆڵینەوەی بە ووردە ڕیشاڵی کرد لە ناو ئەو کۆمەڵگەیانەیدا  کە بە لەهجە کوردی و لورییەکان قسە دەکەن. ئەو بە گردبڕی لەهجە لەکییەکان  جیا دەکاتەوە ( کە سەر بە بنەماڵەی کوردین) لە فەیلی ( کە سەر بە بنەماڵەی  دەستەی لوڕی یە) کە لە هەمان هەرێم قسەی پێ دەکرێ و نموونەی هەر دوویانی کۆ کردووەتەوە. مان ئەو چاوەدێرییە جێی سەرنجەی کردووە، کە لە سەرەوە دا ئاماژەی پێ کرا، کە چەندین عەشیرەت لە پیشێ کوه بە لەکی قسەیان دەکرد تا ئەوەی کە بە لەهجە فەیلییەکان بدوێن بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا بە هۆی سیاسییەوە خۆیان بە فەیلی دەزانی. [٤٢]  فەیلی دەتوانێ ناوێکی زمانی بێ، بەڵام سیاسەتی بەسترانەوەیی و خۆ لێ گرێدان دەکرێ جیاوازی زمانی وەبن دا.

ئەو زانیارییانەی بە دەست گشت ڕێبوارانی بریتانیایی  لە سەدەی نۆزدەهەم و لە بەراییەکانی سەدەی بیستەم دا کۆ کرانەوە، چ ئەوانەی چاپ کراون و چ مادە و کەرەستەی ناو ئاڕشیوان ، لەلایەن ستافی گشتی هیندستانی بریتانیاوە  لە شێوەی غەزەتە مێژووییەکانی لەمەڕ ئێران دا کۆ کرانەوە سەر یەک و وەکوو ئەنسیکلۆپێدیایەکی ناوی شوێنەکان و عەشیرەتەکان ئامادە کران . ئەو غەزەتەیانە، قەت بە شێوەی ماک بڵاو نەکرانەوە ، ودواتر هێندێک ماتریاڵی دیکەیان لە سەرچاوەی جۆر بە جۆرەوە لێ زیاد کرا . لە لایەن  لودویگ و. ئادامێجەوە ئێدیت کران و وەکوو کتێبێکی ڕێنوێن لە چوار بەرگ دا بڵاو کراوە . بەرگی سێیەم شرۆڤەیەکی دوور و درێژی تێدایە سەبارەت بە عەشیرەتە فەیلییەکان  و سەرچاوەیەکی هەتا بڵێی بەکەلکە بۆ ناسینەوەی ناوی شوێنەکان و هتاد. [٤٣]

ئەنجام

دیارە ئەو ئەنجامەی من لەم باسە پێی گەیشتووم بە پێویستیی زۆر سەرەتاییە. لوڕستانی پچووک ( لورێ کووچەک)  وەکوو هەبوونێکی سیاسی جیاواز دەناسرا هەر وەک ئیمارەتە کوردییەکان بە ئاستێکی بڵند لە سەربەخۆییەوە زۆر بەر لەوەی کە شەڕەفنامە ئامادە بکرێ. ناوی فەیلی بە جۆرێک دواتر دەکار کرا وەکوو ناوێکی گشتی و هاوبەش بۆ عەشیرەتەکانی لوڕی کووچەک ، کە سەرۆکی هەرە گەورەیان والی بوو. کاتێک کە قاجارەکان  بەشێک لە لوری کووچەکیان خستە ژێر کونتڕۆڵی ڕاستەوخۆوە و تەنێ  پۆشتێ کوە لە ژێر حوکمی والی دا مایەوە، ئیدی ناوی فەیلی بە تایبەتی هەرە زۆر  بۆ ئاماژە بە عەشیرەتەکانی پۆشتێ کوە  دەکار کرا،لە کاتێکدا بەردەوام بوو بۆ بەکارهاتن بە شێوەی زۆر شلتر لە مەڕ ئەوانەی پیشی کوە و تەنانەت لە هێندێک بەشی کرماشانیش. زۆربەی عەشیرەتە فەیلییەکان بە لەهجەی فەیلیی لوڕی قسەیان دەکرد ، بەڵام لە لوڕستان عەشیرەتی ئەوتۆش هەبوون کە بە لەهجەکانی دیکە قسەیان دەکرد ( لەکی و ڕەنگە لەهجەکانی دیکەش) و هەر وەها خۆشیان بە فەیلی دەزانی.

لە سەدەی نۆزدەهەمدا عەشیرەتە فەیلییەکان زۆربەیان کۆچەر یان نیوە کۆچەر بوون و زستانانیان لە دەشتەکانی لێواری دەجلە تێ دەپەڕاند واتە لە خاکی عوسامانیدا. ئەوان لە گەڵ شارە سەرەکییەکانی سەر دەجلە ساتوسەودایان دەکرد . هێندێک لە فەیلییەکان لە دەوروبەری گوندی وەکوو بەدەرە، زورباتییە و مەندەلی زەویان کڕی و لەوێ لێی دامەزران  و پەیوەست بوون بە دانیشتووانی تێکەلی وێندەرێ کە ڕەچەلەكی جۆر بە جۆریان هەبوو. ئەوانی دیکەیان بوون بە کرێکاری تاجران لە شارە گەورەکانی وەک: کووت ، بەغدا، بەسڕە.

مێژووی کۆمەڵایەتی کۆمەڵگە فەیلییەکان لەو شارانە دا، ڕزگاریی بە شێنەییان و یەکانگیر بوونیان لە ئابووری عێڕاق و ژیانی سیاسی عێڕاق لە سەدەی بیستەمدا  هێشتا دەبێ لە سەری بنووسرێ. لە لێکۆلینەوە هێژایەکەی حەنا باتاتوو دا چەند چاوەدێرییەکی پێوەندیدار بە سیاسەتەکانی ئێلیتەوە هەیە ، و چەند چاوەدێری وەسوەسە هێنەر سەبارەت بە پەروەردە لە لێکۆلێنەوەکەی خەلیل عوسمان دا سەبارەت بە فیرقەگەری . عوسمان دەنووسێ: ' لە ناوەڕاستی ١٩٤٠ کاندا ، کۆمەڵگەی فەیلی شیعە خوێندنگەی فەیلی دامەزراند (ئەلمەدرەسە ئەل فەیلییە)،  کە وەک خوێندنگەیەکی سەرەتایی دەستی پێکرد بەڵام زۆر زوو بوو بە خوێندنگەیەکی ناوەندی و لە ساڵی ١٩٤٦ دا خوێندنگەیەکی شەوانەشی دایر کرد. ئەو خوێندنگەیە خۆی لەگەڵ بەرنامەی دەرسی وەزاڕەتی پەروەردە ڕێک خست و لەو مەدرەسەیە دا بە عەڕەبی دەرس دەگوترایەوە. [٤٤] بێگومان زۆر شتی دیکە دەکرێ لە ئاڕشیوی بریتانیایەکان  و لە بیرەوەرییە بڵاو کراوە و بڵاو نەکراوەکاندا بدۆزرێنەوە. بۆ سەروبەندی زۆر نزیکتر،  وتووێژ لە بەستێنی مێژووی زارەکی دا زۆر زانیاری بە نرخ هەڵدەخاتەوە.

ژێدەرەکان

[١] کۆچێرا  ١٩٣، ١٥١ : ١٩٧٩

[٢]کۆچێرا ٢٧٠ : ١٩٧٩ ؛ وانلی ٢٣١: ١٩٧٠

[٣] موراد ٧n٢٢٨. ١٣١ : ١٩٩٢ عەزیز ئەلحاج لە ساڵی ١٩٦٧ لە حیزبی شیوعی عێڕاق جوێ بووە وە و حیزبی کۆمۆنیستی عێڕاق – قیادەی مەرکەزی دامەزراند و دەستی بە ئامادە کاری کرد بۆ وەڕێخستنی  شەڕی پارتیزانی لە تاڵاوکانی خوارووی عێڕاقەوە. لە ساڵی ١٩٦٩ ئەو لە بەغدا گیرا و لە ژێر هەڕەشەی ئەشکەنجە دا ناوی هاوڕییانی خۆی درکاند و بە ئاشکرا پەشیمانی خۆی لە کارو کردەوەکانی ڕاگەیاند.

[٤] کتێبەکە ڕەنگە تەسلیم بوونێکی دیکەی بێ لە بەرانبەر ڕێژیمی بەعس دا؛ ئەو کتێبە دوای شکانی سەرهەڵدانی بارزانی لە ساڵی ٧٥-١٩٧٤ دا نووسراوە ؛ کە تێیدا ئەلحاج ئەو سەرهەڵدانە بە دژی – شۆڕشگێڕانە دا دەنێ. ( ئەمن تەنێ وەرغێرانی فەڕانسەیی ئەو کتێبەم دیتووە: ئەلحاج ١٩٧٧). لە هیچ جێیەکی کتێبەکە دا ئەو ئاماژە بە فەیلی ناکا و ئەو گێرە و کێشە و گۆڵمەزانەی کە لەو ساڵانە دا تووشیان هاتن.

[٥] وانلی باسی فەیلییەکی دیکە دەکا کە لە ساڵی ١٩٦٤ دا بوو بە ئەندامی کۆمیتەی ناوەندی پارتیی دێمۆکڕاتی کوردستان : م. یەدووڵا، ' فەیلییەکی خەڵکی بەغدا کە بەرپرسی ڕێکخستنی پارتی بوو لە بەشی عەڕەبی عێڕاق دا.' وانلی ٢٣١: ١٩٧٠. لیستەیەکی ناوی ئەو فەیلییانەی کە لەو ساڵانەی دواییدا لە ڕیزەکانی بزووتنەوەی کورد دا چالاک بوون – هەم لە ڕیزی پارتیی دێمۆکڕاتی کوردستان و هەم لە ڕیزی یەکەتی نیشتمانیی کوردستان – لەم ووتارە دا هەیە و دەکرێ ئانڵاین بخوێندرێتەوە ' دەوری کوردە فەیلییەکان لە بزووتنەوەی نەتەوەیی کوردیی عێڕاقدا'
http://www.kurdipedia.org/default.aspx?lng=8&q=20160319224437130828

.

[٦] دان ٧-١٣٦ : ١٩٦٩  دوو داوخوازەکەی دیکە دانی ئیزنی دەرکردنی ڕۆژنامەی  زمانحاڵی پدک . و بە ڕەسمی ناسینی  جێژنی نەورۆز بوو وەکوو پشوویەکی سەرانسەری. بولتەنێکی پارتیی دێمۆکڕاتی کوردستان سەبارەت بەو دیدارەی کە هیچی لێ شین نەبوو  لە کتێبەکەی باباخان دا چاپ کراوەتەوە ١٧٢: ١٩٩٩٤

[٧] دان .٣n١٣٧:  ١٩٦٩. لەمەڕ دایکی قاسم : دان  .٢١ : ١٩٦٩

[٨]  سەردێڕەکانی  ' عەلی مەردان خان ' ( نووسینی  ل. لاکهارت) ، ' ئیلات '  ( ئەی،کەی.س لەمپتۆن ) ، ' کێرمانشاه '  (ئەی.کەی.ئێس. لەمپتۆن)

[٩]  سمیت و ئەوانیدی ٦٣ : ١٩٧١

[١٠]  سمیت و ئەوانیدی  ٦٣ : ١٩٧١

[١١]  لۆنگریگ  ١٠ : ١٩٥٣

[١٢]  لۆنگریگ . ١٤ – ١٣ : ١٩٥٣

[٣١]  مینورسکی ،  ' لورستان ' ،  لەمپتۆن  ' کێرمانشاه '

[١٤]  مان XXII  : ١٩١٠

[١٥] بورجیان ، ' کێرمانشاه '  ئەوە نا ئاسایی نییە. زمانناسان گۆرانی و کوردی بە زمانی لە یەک جیاواز دادەنێن. ، گۆران ، کە ناوی گۆرانی لێ داکەوتووە، دەکرێ  سەردەمایەک لە ڕابردوو دا بەو زمانە قسەیان کرد بێ، بەڵام لەم ڕۆژگارە دا ئەوان بە شێوەیەک لە شێوەزاری کوردیی کێرمانشاهی ( کرماشانی) قسە دەکەن. ئەوان بە زمانەکەیان دەڵێن گۆرانی ، ئەگەرچی زۆر لەو شتە جیاوازە کە زمانزانان پێی دەڵێن گۆرانی. [ تێبینی وەرگێڕ، دوکتور  بێهرووز چەمەن ئارا لەسەرەتای تێزی دوکتورایەکەیThe Kurdish Shahnama and its Literary and Religious Implications (English and Kurdish Edition)Paperback – May 8, 2015)  و لە چەند بۆنەی دیکەش دا دەیسەلمێنی کە گۆرانی نە ناوی زمانێک و نە ناوی شێوەزارێکە، بەڵکوو ستایلێکی نووسینی شێعرە کە لە تێکەڵاوێک لە شێوەزارەکانی هەورامی، سۆرانی و لەکی پێک دێ. شێعری مەولەوی تاوگۆزی نموونەیەکە لە ستایلی گۆرانی. ]

[١٦] کرزن، ٢٧٤ ، بەرگی II  ، ١٨٩٢

[١٧]  بۆرجیان ، لە زمان ئیسماعیل کەماندار فەتاحەوە دەگێڕێتەوە  ،  لەهجە کوردییەکانی خواروو :  لێکۆڵینەوەیەکی زمانی و لەهجەناسانە ، ئاکتا ئیرانیکا ٣٧ ، لییێژ ،  ٢٠٠٠ ،  ٧٤ -  ٧٠

[١٨]  نموونە لە  لەمپتۆن ، ' کێرمانشاە ' و '  ئیلات ' ، مینۆرسکی ،  ' لوڕ' .

[١٩] وانلی  ٢٥٥ : ١٩٧٨ ؛ کۆچێرا ٢٧٩ : ١٩٧٩ ؛ سلوگلێت  ١٩٦ : ١٩٨٦ ؛  ئەل خەلیل ١٩ : ١٩٨٩ ؛ میدڵ ئیست واچ ٧١: ١٩٩٠ ؛ مەکداوڵ  ٣٦٠، ٣٣٢ : ١٩٩٦

[٢٠]  مونیر  ٣٠ – ١٢٩ : ١٩٩٢

[٢١] ئەسکەندەر ١-١٩٠ : ٢٠٠٦  ؛ زۆر بە ووردە ڕیشاڵتر جەعفەر لێی دواوە  ٢٠٠٨

[٢٢]  باباخان  ١٩٣ : ٢٠٠٢ ، باسی  کتێبی دژی جوولەکە ، دژی ئێرانی نووسینی فازل بەڕاک دەکا، ئەلمدارس الیهودیە  الایرانیە فی العراق ، بەغدا ١٩٨٤.

[٢٣]  ئەسکەندەر  ٩- ١٩٧: ٢٠٠٦.  لە خاڵی پێشوو دا  ئاماژە بە کتێبەکەی بەڕاک کرا ، کە نموونەی هەر ئاشکرای بێزو قێز و ترسی سەرۆکایەتی بەعسە  لە جووەکان و ئێرانییەکان .

[٢٤]  کرن  ٢٠١١ .

[٢٥] نەقاش ١٩٩٤.

[٢٦]  کورتە مێژووی هەرە بەدڵ  ' لوڕ' ی مینۆرسکی یە. ووتارەکانی لەمپتۆن  ' کێرمانشاه ' و  'ئیلات'  یش بە کەلکن.

[٢٧]  مینۆرسکی ، ' لوڕ' ،  ' لورێ کووچەک ' ،  ' لوڕستان ' ؛  لۆنگریگ  ١٩٢٥؛ شارمۆا  ١٨٦٨

[٢٨]  ئەو شوێنانەی  لە کۆنتڕۆڵی لوڕ دا بوون ئاوا باس کراون : ( هەوار ( یان ، بە کوردی کوێخا کرمان )، باشیقە، نوقوود، نەریمان ، قزڵجە، زەڵم ، عالی . بڕوانە ئەولیای چەڵەبی  ٢- ٣٠١ : ٢٠٠١

[٢٩]  سەبارەت بە پێشینەی ئەو کۆمیسیۆنی دیاریکردنی  سنوورە و کارەکانی ، لە لێکۆڵینەوەی گرینگی سەبری ئاتەش بڕوانە         (٢٠١٣)  ، بەندی ٣

[٣٠] هورشید [ خورشید] پاشا  ٩ – ٦٥ : ١٩٩٧ . ئەوە  لە ڕووی نوسخەیەکی ماکی عوسمانییەوە نووسراوەتەوە  کە لە ساڵی ١٢٧٧ / ١٨٦٠  لە ئەستەنبووڵ چاپ کراوە.

[٣١] هورشید پاشا  ٨ – ٦٦ :   ١٩٩٧

[٣٢] هورشید پاشا  ١- ٨٠. ٧١ : ١٩٩٧

[٣٣]  هورشید پاشا   ٩١ – ٨٨ : ١٩٩٧

[٣٤]  هورشید پاشا  ١١٤: ١٩٩٧ ، کرزن  وەک باس کرا ، ئاماژەی پێ دەکا کە دێهێ بالا  لە پۆشتێ کوە هەوار و وارگەی هاوینی والی یە .  ش شرۆڤەیەکی بە ووردە ڕیشاڵ لەو بارەیەوە لە نووسینەکەی  ئادامێج دا هەیە ٤ – ٢٠٣ : ١٩٨٩

[٣٥] ئێدمۆندس ٤٠ – ٣٣٩ : ١٩٢٢

[٣٦] راولینسۆن ١٨٣٩

[٣٧]  کرزن   ٧٠ – ٢٦٩ : II ، ١٨٩٢ . قایین و قووچان هەر دووکیان لە خۆراسانن ، لە باکووری ڕۆژهەڵاتی ئێران.

[٣٨]  کرزن  ٢٧٣ : II ، ١٨٩٢

[٣٩]  کرزن  ٢٧٥ : II،  ١٨٩٢

[٤٠] کرزن  ٢٨٠ : II  ، ١٨٩٢

[٤١] کرزن  ٢٨٢: II ، ١٨٩٢

[٤٢]  مان ١٩١٠

[٤٣]   ' فەیلی ' ، لە کارەکەی ئادامێج دا ١٩٨٩ : ٤ – ٢٣٠

[٤٤]  عوسمان  ١٨٦ : ٢٠١٠

کتێبنامە

Bibliography                    

An asterisk (*) indicates works that contain significant information on Faylis

a)      Oriental sources and academic studies based on oriental sources

*Ateş, Sabri. Ottoman-Iranian Borderlands: Making a Boundary, 1843–1914, Cambridge: Cambridge University Press, 2013.

Charmoy, François Bernard. Chèref-nâmeh ou fastes de la nation kourde … traduits du person et commentés, I/1. St.-Pétersbourg, 1868.

Evliya Çelebi. Seyahatnamesi, 4.cilt. Ed. Yücel Daǧlı & Seyit Ali Kahraman. Istanbul: YKY, 2001.

* Hurşîd [Paşa], Mehmed. Seyâhatnâme-i hudûd. Çevrimyazi: Alâattin Eser, Istanbul: Simurg Kitapçılık ve Yayıncılık, 1997.

* Minorsky, V. ‘Lur,’ ‘Lur-i Kūčik’ and ‘Luristān’, Encyclopaedia of Islam, 2nd ed.

* Lambton, Ann K.S. ‘Īlāt’, Encyclopaedia of Islam, 2^nd ed.

* Lambton, Ann K.S. ‘Kermānshāh’, Encyclopaedia of Islam, 2^nd ed.

Longrigg, Stephen Hemsley. Four centuries of modern Iraq, Oxford: Clarendon Press, 1925.

Sharaf Khān bin Shams al-Dīn Bidlīsī, Sharafnāma. Jild 1-2. Ed. V. Véliaminof-Zernof. St.-Pétersbourg, 1860-62.

b)      Travel accounts, with lists of tribes etc.

* Adamec Ludwig W. (ed.), Historical Gazetteer of Iran, vol. 3. Abadan and Southwestern Iran, Graz: Akademische Druck- u. Verlagsanstalt, 1989.

* Curzon, George N. Persia and the Persian question. Vol 2, London: Longmans Green, 1892.

* Edmonds, C. J. 'Luristan: Pish-i-Kuh and Bala Gariveh', The Geographical Journal 59(5), 1922, 335-356.

Edmonds, C. J. Kurds, Turks and Arabs. Politics, travel and research in North-Eastern Iraq, 1919-1925, London: Oxford University Press, 1957.

* Layard, Henry. ‘A description of the province of Khuzistan’, Journal of the Royal Geographical Society 16, 1846, 1-105.

* Mann, Oskar. Die Mundarten der Lur-Stämme im südwestlichen Persien [Kurdisch-Persische Forschungen, Abteilung II], Berlin: Georg Reimer, 1910.

Rabino, H.L. Les tribus du Louristan. Médailles des Qādjārs. Paris: E. Leroux [Collection de la Revue du monde musulman], 1916. [A very rare book; not seen by the present author]

Rabino, H. L. 'Kermanchah', Revue du monde musulman 38, 1920, 1-40.

* Rawlinson, H.C. 'Notes on a march from Zoháb ... to Khúzistán, in the year 1836', Journal of the Royal Geographical Society 9, 1839, 26-116.

Razm-ārā, Sartīp `Alī. Jughāfiyā-yi niẓāmī-yi Īrān: Pusht-i Kūh. Tehran 1320/1941.

c)      Linguistics

* Borjian, Habib. ‘Kermanshah vii. Languages and Dialects’, Encyclopaedia Iranica.

Dehqan, Mustafa. 'Arkawazi and his Baweyal: a Feylî elegiac verse from Pistiku', Iranian Studies 42(3), 2009, 409-422.

Fattah, Ismaïl Kamandâr.Les dialectes kurdes méridionaux: étude linguistique et dialectologique [Acta Iranica 37], Leuven: Peeters, 2000. [Not seen by the present author]

* Mann, Oskar. Die Mundarten der Lur-Stämme im südwestlichen Persien [Kurdisch-Persische Forschungen, Abteilung II], Berlin: Georg Reimer, 1910.

MacKinnon, Colin. “Lori language, i: Lori dialects,’ Encyclopaedia Iranica.

d)      Iraqi and Kurdish politics general

Batatu, Hanna. The old social classes and the revolutionary movements of Iraq. A study of Iraq's old landed and commercial classes and of its communists, Ba'athists, and Free Officers, Princeton: Princeton University Press, 1978.

Dann, Uriel. Iraq under Qassem. A political history, 1958-1963, Jerusalem and New York: Israel Universities Press / Praeger, 1969.

Ghareeb, Edmund. The Kurdish question in Iraq, Syracuse: Syracuse University Press, 1981.

El Hajj, Aziz. L'Irak nouveau et le problème kurde. Essai politique, Paris: Editions Khayat, 1977.

Ibrahim, Ferhad. Die kurdische Nationalbewegung im Irak: Eine Fallstudie zur Problematik ethnischer Konflikte in der Dritten Welt, Berlin: Klaus Schwarz, 1983.

Kern, Karen M. Imperial citizen: marriage and citizenship in the Ottoman frontier provinces of Iraq, Syracuse, NY: Syracuse University Press, 2011.

Al-Khalil, Samir. Republic of fear: the politics of modern Iraq, Berkeley: University of California Press, 1989. 

Kutschera, Chris Le mouvement national kurde, Paris: Flammarion, 1979.

MacDowall, David. A modern history of the Kurds, London: I.B. Tauris, 1996.

* Longrigg, Stephen Hemsley. `Iraq 1900 to 1950. A political, social, and economic history, Oxford: Oxford University Press, 1953.

Middle East Watch. Human rights in Iraq, New Haven: Yale University Press, 1990.

Nakash, Yitzhak. The Shi`is of Iraq, Princeton: Princeton University Press, 1994.

* Osman, Khalil. Sectarianism in Iraq: the making of state and nation since 1920. Oxon, Routledge, 2010.

Sluglett, Peter. ‘The Kurds’ in Fran Hazelton (ed.), Saddam’s Iraq: revolution or reaction? London: Zed Books, 1986, pp. 177-202.

* Smith, Harvey H., et al., Area handbook for Iraq, Washington DC: U.S. Government Printing Office, 1971.

Vanly, Ismet Chériff. Le Kurdistan irakien: entité nationale. Étude de la révolution de 1961, Neuchâtel: Editions de la Baconnière, 1970.

* Vanly, Ismet Chériff. 'Le Kurdistan d'Irak' in Gérard Chaliand (ed.), Les Kurdes et le Kurdistan, Paris: Maspéro, 1978, pp. 225-305 [English trl.: ‘Kurdistan in Iraq’, in Gerard Chaliand (ed.), People without a Country: The Kurds and Kurdistan, London: Zed Books, 1980, pp. 153-210].

e)      Citizenship and deportations

* Babakhan, Ali. Les Kurdes d'Irak. Leur histoire & leur déportation par le régime de Saddam Hussein, Paris: [private], 1994.

* Babakhan, Ali. 'The deportation of Shi`is during the Iran-Iraq war: causes and consequences' in Faleh A. Jabar (ed.), Ayatollahs, Sufis and ideologues. State, religion and social movements in Iraq, London: Saqi, 2002, pp. 183-210.

* Eskander, Saad B. 'Fayli Kurds of Baghdad and the Ba`ath regime' in Faleh A. Jabar and Hosham Dawod (ed.), The Kurds: nationalism and politics, London: Saqi, 2006, pp. 180-202.

* Jafar, Majeed. ‘Kurds Outside Iraqi Kurdistan Region: Faylee Kurds at the Turn of the Century. Challenges, Aspirations, and Opportunities’, paper presented to the International Academic Conference on the Kurds and Iraqi Kurdistan at the turn of the 20th and 21st centuries, Adam Mickiewicz University, Poznań, Poland, March 17-18, 2008. Online at: http://www.faylee.org/english/studies/doc4.php.  

Gökcan, Özcan. 'Irak’ta bir Kürt topluluǧu: Feyliler', Kürt Tarihi 10, 2013, 8-13.

* Morad, Munir. 'The situation of Kurds in Iraq and Turkey: current trends and prospects' in Philip G. Kreyenbroek and Stefan Sperl (ed.), The Kurds: a contemporary overview, London / New York: Routledge, 1992, pp. 115-133.

Tan, Vivian. ‘Feili Kurds in Iran seek way out of identity impasse.’ UNHCR, 28 May 2008. Available online at: http://www.unhcr.org/news/latest/2008/5/483d60872/feili-kurds-iran-seek-way-identity-impasse.html

 سەرچاوە:  وێبنووسی ڕوانگە ، ١٧ی ئاوریلی ٢٠١٨