گێڕانه‌وه‌یه‌کی دیکه له کوشتاری خه‌ڵکی سابڵاغ و ده‌وروبه‌ری به ده‌ستی هێزی ڕووسییه‌ی قه‌یسه‌ری له سه‌ره‌تای 1916
گێڕانه‌وه‌یه‌کی دیکه له کوشتاری خه‌ڵکی سابڵاغ و ده‌وروبه‌ری
به ده‌ستی هێزی ڕووسییه‌ی قه‌یسه‌ری له سه‌ره‌تای 1916
ڕه‌حمه‌تی میرزا خه‌لیلی فه‌تاحی قازی له کتێبه‌که‌ی خۆیدا به زمانی فارسی (کورته مێژووی بنه‌ماڵه‌ی قازی له وڵاتی موکری، چاپی ساڵی 1378 ی هه‌تاوی، ته‌ورێز ، بژارکار، قادری فه‌تتاحی قازی ) باسی کوشتاری خه‌ڵکی سابڵاخ و کووژرانی قازی فه‌تتاح ئاوا ده‌گێڕێته‌وه: " له سه‌رده‌می شه‌ڕی یه‌که‌می جیهانی دا میرزا فه‌تتاحی قازی له گه‌ڵ ترکه عوسمانییه‌کان یه‌کی گرت و به‌دژی ڕووسه قه‌یسه‌رییه‌کان شه‌ڕی کرد. له ساڵی 1334 ی کۆچی مانگی [ 1916] هێزێکی گه‌وره‌ی ڕووسه‌کان به سه‌رکرده‌یی باڵا زاخارۆڤ و چێرنۆ زۆیێڤ هێرش ده‌که‌نه سه‌ر هێزێکی که‌می عوسمانییه‌کان که له سابڵاغ دامه‌زرابوون . عوسمانییه‌کان خۆ ناگرن و دوای چه‌ند سه‌عات شه‌ڕ تێک ده‌شکێن و شار له‌لایه‌ن ڕووسه‌کانه‌وه داگیر ده‌کرێ.
خودالێخۆشبوو قازی فه‌تاح بۆ خۆی له گه‌ڵ چه‌ند که‌س له پیاو و کوڕه‌کانی له خانووبه‌ره‌یه‌ی دا که ئێستا ڕووخاوه و به مه‌کته‌بخانه‌ی عوسمانییان به نێوبانگ بوو و ئێستا له سه‌ر به‌شێکی شێر و خورشیدی سابڵاغ گه‌رماوی دروست کردووه ، خه‌ریکی ده‌ستکردنه‌وه و شه‌ر ده‌بن له گه‌ڵ هێزی ڕووسه‌کان. پاش ماوه‌یه‌ک شه‌ڕ و ته‌قه ئه‌ستوونێکی سواره نیزامی ڕووسی له ڕێگه‌ی که‌رێزه و کێوه‌کانی پشت باغی مکاییلی و پردی سووره‌وه هێرش ده‌هێنن تا ده‌گه‌نه نزیک حه‌وزی قازی له لێواری ڕۆژئاوای شاری سابڵاغ. له‌وکاته دا کوڕه‌کانی به خودالێخۆشبوو میرزا فه‌تتاحی قازی ده‌ڵێن که قوشوونی ڕووسان زۆر به‌هێزه و خۆی ئاخنیوه‌ته هێندێک له گه‌ڕه‌که‌کانی شاری و هێزی ترکه عوسمانییه‌کان هه‌ڵاتوون، پاش چه‌ند ده‌قیقه‌ی دیکه شار ده‌شکێ و ده‌که‌وێته ده‌ست ڕووسه‌کان ، باشتر وایه ئێمه‌ش له شاری ده‌رکه‌وین. میرزا فه‌تتاحی قازی له وڵام دا ده‌ڵێ: ئه‌من ناتوانم زیندوو بم و ببیستم له‌شکری ڕووسان هاتوونه‌ته نێو سابڵاغ. دوایه میرزافه‌تتاح ده‌یه‌وێ سواری ئه‌سپه‌که‌ی بێ ، له کاتێک دا قاچێکی ده‌گه‌یێنێته ڕکێف ، چه‌ند گوله‌یه‌ک له موسه‌لسه‌لی ڕووسه‌کان که له ته‌په‌ی حه‌وزی قازی دایان مه‌زراندبوو ، وه نێوچاوانی ده‌که‌وێ و ده‌ستبه‌جێ ده‌کووژرێ ...[لاپه‌ڕه‌ی 65]
هێزه‌کانی ڕووسییه‌ی قه‌یسه‌ری که به تووڕه‌یی و زه‌بروزه‌نگه‌وه هاتبوونه نێو سابڵاغ ، ئه‌وپه‌ڕی دڕنده‌یی، دڵڕه‌قی و خوێنخۆرییان ده‌کار هێنا و له هیچ جۆره کاره‌سات و کوشت و کوشتارێک له سابڵاغ و دێیه‌کانی ده‌وروبه‌ری ده‌ستیان نه پاراست ، به تایبه‌تی له دێیه‌کانی قونقه‌ڵا، ئیندرقاش ، دریاز ، که‌رێزه. ده‌سته ده‌سته له دانیشتووانی بێ ئه‌نوای لادێکان و شاری سابڵاغیان بێ هیچ به‌زه‌ییه‌ک به قه‌داره و شمشیر کوشت، کووچه و کۆڵان و ماڵه‌کان و مزگه‌وته‌کان پڕ ببوون له ته‌رمی پیر و لاو. بازاڕی سابڵاغ و هێندێک ماڵه‌کانیان ئاور تێبه‌ردا ، له وانه ماڵی میرزا فه‌تتاحی قازی و ماڵی خودالێخۆشبوو قازی عه‌لی و خه‌ڵکیان به زیندوویی سووتاند. به کورتی ماوه‌ی حه‌وت شه‌و و ڕۆژ خه‌ڵکی بێ ئه‌نوای سابڵاغ وده‌وروبه‌ریان دا ده‌م تێغی شمشیره‌کانیان .ته‌نێ ژماره‌یه‌کی که‌م توانیان له نێو ئه‌شکه‌وت و ژێر خانان خۆیان حه‌شارده‌ن و هێندێکیش داڵده‌یان برده به‌ر ماڵی سه‌رۆکی گومرگ و حاکم و یان ماڵی میرزا حاجی حاجی غه‌فوور که پێوه‌ندی بازرگانی له‌گه‌ڵ ڕووسه‌کان هه‌بوو و زمانی ڕووسی باش ده‌زانی ، هێندێکیش په‌نایان بردبوو بۆ ماڵه جووله‌که‌کان، و یان که‌سانێک که توانیبوویان به‌ر له هاتنی ڕووسه‌کان ڕاکه‌ن ، جگه له ژنان و منداڵی شیره‌خۆره ، پاشماوه‌ی خه‌ڵکی شاریان کوشت.
ئاغای محه‌مه‌دی ئیقباڵی کوڕی خودالێخۆشبوو حاجی ڕه‌حیم که مه‌ئمووری پاراستنی هێمنی و کۆکردنه‌وه و ناشتنی ته‌رمه‌کان بووه ده‌ڵێ هه‌ر له سابڵاغ هه‌شت هه‌زار و نۆسه‌د و هه‌شتا ته‌رمی دۆزیوه‌ته‌وه و ناشتوویه ، دیاره ڕووسه‌کان ژماره‌یه‌کی زۆریشیان له ده‌وروبه‌ری شاری و کێوه کان و باغه‌کان کوشتبوو که له‌و هه‌ژماره دا نین.
دوای حه‌وتوویه‌ک قه‌تڵی عام . خودالێخۆشبوو میرزا حاجی حاجی غه‌فوور له گه‌ڵ حاکمی ئه‌و کاتی سابڵاغ و ئاغای محه‌مه‌دی ئیقباڵی ده‌چنه لای فه‌رمانده‌ری ڕووسه‌کان به نێوی باڵا زاخارۆڤ که له خانووی پێشووی حاجی نازم ماڵی دانابوو و داوای لێده‌که‌ن ده‌ست له کوشت و کوشتار هه‌ڵگرێ. فه‌رمانده‌ری نێوبراو دوای پاڕانه‌وه و پێکێشی خودالێجۆشبوو میرزا حاجی و به پێی ناسیاوی پێشووتر له‌گه‌ڵی به‌تێلێگراف
داوخوازی لێبوردنی گشتی له ئیمپراتۆری ڕووسییه ده‌کا ، و داواکه‌یان ده‌په‌ژرێنێ.[ لاپه‌ڕه‌کانی 66 ، 67 ]
... بۆ ڕوون بوونه‌وه‌ی هۆی ئه‌و کاره‌سات و ئاکاره توند و تیژانه‌ی ڕووسه‌کان که له کوشتار و خوێنڕێژی کوردستان دا کردیان ناچارم هێندێک ڕاستی بگێڕمه‌وه: هه‌ر وه‌ک پێشتر ئاماژه‌ی پێکرا هه‌رێمی کوردستان له ماوه‌ی شه‌ڕی یه‌که‌می دنیاگر دا مه‌یدانی هه‌ڵتۆزهه‌ڵتۆز و پێکدادانی هێزه دژبه‌ره‌کان بوو و وه‌ک هه‌ستان و نیشتنه‌وه‌ی شه‌پۆلی ده‌ریا وابوو، سه‌رده‌مێک هێزی عوسمانی زۆر و تازه نه‌فه‌س بوون تێیدا و به نێوی ئه‌وه‌ی که سوڵتانه‌کانی بنه‌ماڵه‌ی عوسمان خه‌ڵێفه و جێنشینی پێغه‌مبه‌ری ئێسلامن ( درودی خودای لێ بێ)، خێڵ و عه‌شیره‌ت ، شێخ و مه‌شایخ و ساداتی کوردیان به نێوی جیهاد له ڕێبازی ئاڵای ئیسلام دا دنه ده‌دا، له ئاکامی ئه‌وه دا کورده‌کان هێرشیان ده‌کرده سه‌ر هێزی ڕووسه‌کان له کوردستان دا و ئه‌وانیان ده‌ر ده‌کرد و تا مه‌راغێ و ته‌ورێزیان ڕاوه‌دوو ده‌نان.پاشان ڕووسه‌کان هێزی خۆیان ڕاده‌هێزاند و ترکه‌کانیان ده‌شکاند و دووجار و بۆ جاری سییه‌م سابڵاغیان داگیر ده‌کرد.
به کورتی هه‌رێمی شه‌ڕ به‌رده‌وام ده‌ستاوده‌ستی ده‌کرد ، جار جار ڕووسان له پێش بوون و ئه‌و شوێنانه‌ی له ده‌ستیان دابوو ده‌گرته‌وه و جارجاریش ترکانی عوسمانی سه‌ر ده‌که‌وتن. به ده‌م ئه‌و کێشه‌یه‌وه ، ئه‌و کاتانه‌ی که ڕووسه‌کان تێک ده‌شکان ، له‌شکری خێڵه کورده‌کان له ئاست ئه‌و سه‌ربازه ڕووسانه‌ی به یه‌خسیر ده‌گیران خراپ ده‌جووڵانه‌وه، سه‌رو ده‌ست و ئه‌ندامانی دیکه‌ی کووژراوه‌کانیان ده‌بڕی و له سه‌ر ڕێپێڵگه و رێگه‌یان بۆ ته‌ماشا دایان ده‌نان. ئاشکرایه ڕووسه‌کان له‌و جۆره‌ئاکاره دڕندانه‌یانه تووڕه ده‌بوون و ڕق دایده‌گرتن. ته‌نانه‌ت جارێک به ڕێگه‌ی میرزا حاجی کوڕی خودالێخۆشبوو حاجی غه‌فووری قادری له مزگه‌وتی گه‌وره‌ی سابڵاغ ڕایانگه‌یاند که ده‌وڵه‌تی به‌رزی ڕووسییه هیچ شه‌ڕ و کێشه‌یه‌کی له گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی ئێران نییه و ده‌وڵه‌تی ئێران له‌و شه‌ڕه دا بێلایه‌نی خۆی ڕاگه‌یاندووه ، ئێمه دوژمنی ده‌وڵه‌تی عوسمانین و له گه‌ڵ ئه‌وان شه‌ڕ ده‌که‌ین ، ئه‌وان ده‌وڵه‌تن و ئێمه ده‌وڵه‌تین ، جار جار ئه‌وان ده‌شکێن و ده‌کشێنه‌وه و جارجار ئێمه ده‌شکێین و پاشه‌کشه ده‌که‌ین و دیسان دێینه‌وه. ئێوه‌ی خه‌ڵکی کوردستان نه کارتان به سه‌ر ئێمه‌وه بێ و نه به‌سه‌ر عوسمانییه‌کان و خۆتان له شه‌ڕ وه‌رمه‌ده‌ن. ئێوه ڕه‌عییه‌تی ده‌وڵه‌تی ئێرانن و ده‌وڵه‌تی ئێران بێلایه‌نه، حه‌ق ئه‌وه‌یه ئێوه‌ش هه‌ر چاوه‌دێر بن و کارتان به سه‌ر کاری ئێمه‌وه نه‌بێ و خه‌ریکی کارو کاسبی خۆتان بن.
خودالێخۆشبوو میرزا حاجی کوڕی حاجی غه‌فووری قادری ڕۆژێک له مزگه‌وتی گه‌وره‌ی سابڵاغ [ مزگه‌وتی سوور ] له ڕووی خێرخوازی و چاکه بیریی خۆی ئه‌و په‌یامه‌ی ڕووسه‌کان به خه‌ڵک ڕاده‌گه‌یێنێ ، به‌ڵام له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌و سه‌روبه‌ندی خه‌ڵک نه‌خوێنده‌واربوون و ئاگایان له هه‌لومه‌رجی دنیا نه‌بوو،فریووی شاپه‌و گاپه‌ی عوسمانییه‌کانیان خواردبوو و هیچ پێشوازییه‌کیان له قسه‌کانی خێرخوازانه‌ی میرزا حاجی نه‌کرد و له به‌ر ئه‌وه‌ی نێوبراو پێوه‌ندی بازرگانی له‌گه‌ڵ ڕووسییه هه‌بوو تاوانباریان کرد به لاگری له ڕووسه‌کان . که‌سێک به نێوی ڕه‌حمان که‌وگیر به ئاشکرا له مزگه‌وتێ به دمی دا دێته‌وه و ده‌لێ: ئه‌تۆ ڕووس په‌رستی به‌ڵام ئێمه موسڵمانین و ڕووسه‌کان کافرن ده‌بێ شه‌ر و جیهادیان له دژ بکه‌ین. ئه‌وه بوو که دانیشتووان و هه‌ڕه‌مه‌ی خه‌ڵک به قسه‌ی عوسمانییه‌کان خه‌ڵه‌تان و وه‌خۆ که‌وتن و بێ هیچ جۆره ته‌داره‌ک و چه‌کێک وبه پرێسکه‌یه‌ک نانه‌وه له گه‌ڵ عه‌سکه‌ره‌کانی ترکی عوسمانییه‌وه ده‌چوونه شه‌ڕی ڕووسان ، ئه‌و جۆره کرده‌وه‌یه جگه له خۆکوژی و له نێوبردنی خۆیان و نه‌‌ته‌وه‌که‌یان چ ئاکامێکی دیکه‌ی نه‌بوو و به‌روبووی ئه‌وه بوو که پێشتر باس کرا . [لاپه‌ڕه‌ی 70 ، 71 ، و 72]
میرزا خه‌لیل ده‌ڵێ " هۆی دژایه‌تی ڕووسه‌کان له گه‌ڵ خودالێخۆشبوو قازی فه‌تتاح که بووه هۆی کووژرانی خۆی و به یه‌خسیر گیرانی کوڕه‌کانی ، ئه‌وه بوو که میرزا فه‌تتاحی قازی له به‌ر ده‌مارگیریی مه‌زه‌بی لاگرێکی زۆر به هه‌ڵپه‌ی ترکانی عوسمانی بوو و دژایه‌تی کۆنسوولی ڕووسییه‌ی ده‌کرد له سابڵاغ. کۆنسوولی ڕووسییه له شه‌ڕێکی ترکانی عوسمانی له گه‌ڵ سه‌ربازانی ڕووسییه دا ده‌کووژرێ و سه‌ری له له‌شی جوێ ده‌که‌نه‌وه" [لاپه‌ڕه‌ی 76] . له ڕاستی دا ئه‌و بۆچوونه، ته‌واو له گه‌ڵ ئه‌و هه‌ڵوێسته یه‌کده‌گرێته‌وه که جان. چالێنکۆ له کتێبه‌که‌ی دا له مه‌ڕ ئالێکساندر ئیاس باسی لێوه‌کردووه.
No comments:
Post a Comment