بار و دۆخی دوای هەڵبژاردنی گشتی لە تورکییە

دوکتور عەبباس وەلی لە بەرنامەی ئانالیزی تێلێڤیزیۆنی ستێرک دا  ووڵامی پرسیارەکانی نەجیبە قەرەداغی دەداتەوە  سەبارەت بە بار و دۆخی  دوای هەڵبژاردنی گشتی  لە تورکییە ، ئێوارەی دووشەمە ٩ی نۆوامبری ٢٠١٥

نەجیبە قەرەداغی : دەستپێکردنەوەی قۆناغی توند و تیژی لە سەروبەندی هەلبژاردن ئەوەی کە ئەمرۆش لە فارقین ڕوودەدات ئیشارەتی چیە ؟ داخۆ ئیشارەتی حەوالە کردنەوەی پرسی کوردە بە ئەرتەش؟

پ.دکتۆر عەباسی وەلی: بە باوەڕی من ئەو وەزعەی کە ئەلئان هاتۆتە پێشەوە وەزعی تایبەتی پاش هەلبژاردنە و ئەو ناکۆکیانەی کە لە دەورەی هەڵبژاردنێ دا  بووە ، دەبێ ئینتیزار هەبێ کە پاش مودەتێکی مەیدانێکی تازە بکرێتەوە وەلی ئەگەر ئەو وەزعە بەردەوام بێ  دیارە رێگایەک بۆ چارەسەری ، ڕێگایە  بۆ ئاشتی و جێگایەک بۆ موزاکەرە نامێنێ،  ئەمن فکر دەکەم کە ئەلئانەکە هەردووک لا هەم حکومەتی  تورکیا و هەم حیزبی کرێکارانی کوردستان لە واقیعدا ئیرادەی یەکتری دەو مەوریدەی دا  تاقی دەکەنەوە ، بە باوەڕی من  ئەنجامی ئەوەی دەبێ بەو جێیەی بگات کە دەبێ مەیدانێکی تازە بکرێتەوە ئەما ئەوەی کە حدوود  و سنووری ئەو مەیدانەی چەندە دەبێ ،  ئایا وەک پێشتر دەبێ یا وەزعێکی  تازە دێتە پێشێ جارێ  مەعلووم  نیە بەلام بە باوەڕی من ئێستا زۆر زووە کە لەسەر ئەو  وەزعەی کە ئەلئان  دەو حەفتەیەیدا، لەو حەوت رۆژەی دا هاتۆتە پێشێ لە سەر ئەنجامی موزاکەرات و پرۆسەی  ئاشتی بڕیار بدەن. ئەلئان ئەو دوو هێزانە بە باوەڕی من ئیرادەی یەکتری، توانایی یەکتری وهەرواتر  ئیرادە بۆ دانیشتن و قسەر کردن یا ئیرادە بۆ بەردەوامبوون لەسەر شەڕکردنێ لەگەڵ یەکتردا تاقی دەکەنەوە ، ئەوە ئاساییە لە سیاسەت دا کە پاش وەزعێکی قەیران کاتێ هێزەکان لەگەڵ یەکتر ڕووبەڕوو دەبن ، یەکسەر ڕوو لە ئاشتی ناکەن من ئێستا باوەڕم بەوە هەیە ئەگەر لە لایەنی حکومەتەوە ئیرادەیەک ببێ وئەو ئیرادەیە لە چوارچێوەیەکی تازەدا نیشان بدرێ ئیحتمالی زۆر هەیە لە ماوەی چەند هەفتەی دیکەدا گۆڕانکاریەک لە دۆخەکەدا ببینین.

پرسیار : لەسەربەندی بەرخوەدانی کۆبانێ ، لە کاتی هێرشی داعش بۆ سەر کۆبانێ، لە گەرمەی دانوسانەکانی نێوان شاندی دەولەت و بەریز ئۆجالان دا، بەریز ئۆجالان دەیگوت پرۆسەی  ئاشتی پەیوەستە بە کۆبانێوە ، لەبەرامبەر ئەوەدا ئەرۆدغان دەیگوت " کۆبانێ ها دەکەوێ و ها کەوتووە" پرۆسەی سیاسی لە دوای قۆناغی هەلبژاردنەوە پەیوەستە بە چی ؟ چ کاریگەری لە سەر دەکات ؟

پ.دکتۆر عەباسی وەلی: تەنیا کۆبانێ نا ، ئەو دۆخەی لە رۆژئاوا هەیە کاریگەری هەبووە ، کاریگەری دەبێ لە سەر پەیوەندیی شێمانەیی  نێوان حکوومەتی تورکیا و هێزەکانی کوردی بە تایبەتی حیزبی کرێکارانی کوردستان. ئەوە کاریگەری دەبێ .  بەلام من باوەڕم بەوەیە لە هەمان کات دا کە دەبێ مەسەلەی ڕۆژئاوا لە بەرچاوبگیرێ، و سیاسەتی حکومەتی تورکیا لە رۆژئاوا دەبێ  لەبەرچاو بگیرێ بەڵام بە باوەڕی من ئەوە هەڵەیەکی گەورە دەبێ  کە ئەو دوانە یان وەزعی فێعلی لە تورکیا و قەیرانی ئێستا لە تورکیا و  پرۆسەی شێمانەیی دووبارەبوونەوەی دانوسان لێک ببەسترێتەوە، ئەو دوانە پێکەوە ئیرتیباتیان یەکجار زۆرە ، نزیکژیان هەیە  و  پەیوەندیان پێکەوە هەیە بەلام ئەو دوانە  تابعی هێز و موحاسەباتێکی جیاوازن ، ئێستا لە سوریا چەندین هێز لە دۆخی سوریادا تەدەخول دەکەن ، ڕوسیایە ، ئێرانە ، تورکیایە ، قەتەرە، عەرەبستانی سعوودیە ، ئەمریکایە، هەندێک لە هێزەکانی ئەوروپایی وەک فەرانسە ، لەوانەیە بەم زوانەش ئینگلیزیش بێ ، ئەوە بەو واتایە دێت کە لەوێ  مەیدانی سیاسی هێزی چالاکی زۆری تێدایە، بەڵام  لە تورکیا دوو هێز هەیە . حکوومەتی تورکیا و حەرەکەتی کوردی بە تایبەتی پەکەکە . بۆیە  بە باوەڕی من محاسەباتی تایبەتی مەیدانی سیاسەتی تورکیا و مەسەلەی کورد لە تورکیا  لە هەمان کات دا کە پەیوەندیەکی ڕاستەوخۆی لەگەڵ سوریا هەیە محاسەباتەکەی جیاوازی هەیە، بە باوەڕی من ئەوە  هەڵەیەک دەبێ کە ئەو دووانە بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ لێک ببەستینەوە بڵێین کە  ئەوەی لە سووریا دەگوزەرێ  پێش شەرت و مەرجی ئەساسی دەستپێکردن یان دەست پێنەکردنی  موزاکەرات دەبێ .

پرسیار: لە ئیستا بە دواوە پرۆسەی سیاسی لە تورکیا چۆن بەرێوەدەچێ لە مەسەلەی پێکهێنانی حکومەت و ئەو پرۆسەیەی کە لە باکوری کوردستان و تورکیا چۆن بەرێوە دەچێ ؟

پ.دکتۆر عەباسی وەلی:  دەبێ سەرەتا شەڕ ڕاوەستێ چ بە شێوەیەکی زارەکی یان بە شێوەی موزاکەرە ، دوای ئەوەی کە شەڕ ڕاوەستا پاش ئەوەی پەرلەمانی تازە دەستی بەکار کرد ، ئەو دەمی بەرەو ئەوە دەچین کە  بیر لەوە بکەینەوە کە چۆن مەسەلەی کورد بگەرێنینەوە نێو پرۆسەی سیاسەتی تورکیا ، بەڵام  ئەو هەڵانەی کە پێشتر کراوە بە باوەڕی من  نابێ  دووبارە بکرێتەوە. ئەویش ئەوەیە کە  بە باوەڕی من بزوتنەوەی کوردی و نوێنەرایەتی بزوتنەوەی کوردی دەبێ لەگەڵ مەرجەعێکی قانوونی هەلبژێردراوی پەرلەمانی ، لە کۆمسیۆنێک یان کۆنسەیەک موزاکەرە بکات نەک لەگەل هێزەکانی ئەمەنی ئەگەر لەگەل هێزەکانی ئەمنی بێ ئەو موزاکەرەیە شەرعیەتی دەکەوێتە مەترسیەوە ، لە جاری پێشوو زۆر زیاترە کە ئەوەی کە حکومەت بێت و نکوڵی بکات کە موزاکەرەیەکی لەو شێوەیە هەبووە ، وەک ئەوەی کە دانیشتنی دۆڵمە باخچە ئینکار کرا ، ئەگەر ئەوە بە شێوەیەکی داکومێنت کراو لە چوارچێوەیەکی قانونی دا ئەنجام بگرێ وەک ئەمرێکی واقع دەبێ ،و نکووڵی لێ کردنی زەحمەت  دەبێ. بە باوەڕی من  نابی ئەو هەلەیە دووبارە بێتەوە. لە لایەکی تر چونکە حکومەت لە هەلومەرجێکدایە کە لەم هەلبژاردنەدا کە تا حەدێکی زۆر هێزی خۆی تاقی کردۆتەوە زۆر متمانەی بە خۆی هەیە موشکلەیە کە بە سادەیی بێتە مەیدانی پرۆسەی موزاکەرات بۆ ئەوەش دەبێ فشار بێتە سەر حکوومەت لە تەرەفی هێزەکانی دیکە و باوەڕم بەوەیە کە هێزی فشاری سەرەکی دەبێ لەلایەن کۆمەڵگەی مەدەنیەوە بێ، لەبەرئەوەی کە هێزەکانی تری ئۆپۆزیسیۆنی تورکیا تا ئاستێک فەشەلەیان هێناوە لەوەی کە بەرەیەکی دیموکراتی بۆ فشار هێنان بۆ سەر ئەم حکوومەتە دروست بکەن زۆر کەمە،  من تەکید لەوە دەکەم کە دەبێ فشارەکە لە خوارەوە ڕا بێ لە کۆمەلگەی مەدەنیەوە، حکومەت ئیحساس بکات کە دەیەوێ ئەنجامیان بدات بەرەو حالەتێکی ئاسایی بەرێتەوە. بەتایبەتی دۆخی ئابوری لە تورکیا ئێستا مەسەلەیەکی ئەساسیە ئیحتیاجی بە پشتیوانی کۆمەلگە و هێزەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و هەروەها هێزەکانی هەلبژێردراوی خەڵک لە پەرلەمان هەیە 

پرسیار: ئێوە باستان لە پێویستی فشاری مەدەنی کرد ، بەلام داخۆ کەم بونەوەی دەنگەکانی هەدەپە لە رۆژئاوای تورکیا دەستی هەدەپە لاواز دەکات بۆ  دەستپێکردنەوەی هەر دانوسانێک بە لەبەرچاو گرتنی ئەوەی کە لە باکووری کوردستان لەگەل ئەوەی کە هەدەپە دەنگەکانی کەم نەبۆتەوە ، هەنگاو بە هەنگاو خۆسەری رادەگەیەنرێ لە شار  وناوچەکان ؟

پ.د.عەباس وەلی : ئەوانە دروستە. ئەگەر حسابی کورسیەکانی پەرلەمان بکەین ئەوە دەبێ بلێین کەلە هەلبژاردنی پێشووتردا لە دۆخێکی بەهێزتر دا بوو و ئێستاش ٥٩-٦٠ کورسی لەپەرلەمان هەیە بەلام دیسان دەتوانێ زۆر کاریگەری هەبێ. ئەو کاریگەری لەسەر ئەودەبێ کە ئەگەر حکومەت بیەوێ چاکسازی ، ڕیفۆرم لە تورکیا بکات بەو واتایەی کە ئیستقراری دەسەلاتی خۆی دابین بکات  باشتر دابین بکات ، ئەگەر بیەوێ ئەوە بکات دەبێ دەستوری بنەرەتی بگۆڕێ ، لە پارڵمان  ئەوەندەی کورسی پیویستی نیە کە بیەوێ بە تەنیا ئەو کارە بکات  و نیازی بەوەیە ڕیفراندۆم بکات، ئەگەر نەیەوێ ڕێفڕاندۆم بکا  دەبێ لەگەل هێزێکی تر ئیتیلاف بکات ، هەدەپەش ئامادەیی دەربڕیوە بۆ ئەوە بەلام لەگەل ئەوە نیە کە سیستەمی حکومەتی وەک ئەوەی کە سیستەمی سەرۆک کۆماری بەهێز بە شێوەیەک لەوەی ئەمەریکا دەچێ و سەرۆک کۆمار جەنابی ئەرۆدغان دەیەوێ دایمەزرینێ ، هەدەپە ئەوەی ڕاگەیاندووە کە لەگەل ئەوە نیە ، وەلێ مەسەلەیەکی تر هەیە دەبێ وەبەرچاو بگیرێ یەکێک لە ئاکامەکانی  ئەو هەلبژاردنەی دوایی ئەوە بوو کە هێزی سونەتی " نەریتی"ناسیۆنالیستی تورکیا، حیزبی حەرەکەتی میللی  (مەهەپە ) تووشی داڕووخانێکی گەورە بوو، ٣٩ نوێنەری لە دەستدا، دەنگەکانی  نیوە بووە بەشی زۆری ئەو دەنگانە چوو بۆ پارتی داد و گەشەپێدانی دەسەلاتدار، ئەوە بەو واتایە دێت کە لەمەیدانی سیاسەتی تورکیادا حزبی حاکم خۆی لە تورکیادا هێزی سەرەکیە لە نوێنەرایەتیکردنی هێزی ئیسلامی سیاسی و هەم نەتەوایەتی "ناسیۆنالیستی " تورک ئەوە بە نیسبەت شەش مانگ یان سالێک لەمەوبەر دەستی ئاوەڵاترە لەوەی کەلە دانوساندا بتوانێ ئیمتیازاتی زۆرتر بدات و ئیمتیازات وەرگرێ چونکە پێشتر بوونی مەهەپە و ئەو سیاسەتی مەنفی کە هەرشتێکی پەیوەندی بە مەسەلەی کوردەوە هەبوو ڤیتۆی دەکرد و بەشداری نەدەکرد بەوەش حزبی حاکم هێندێک  رای خۆی لە دەست نەدا و هێندێک  پشتیوانی خۆی لە دەست نەدا و بۆ ئەوەی دەنگەکانی نەچنە لای مەهەپە مەجبور بوو لە مەیدانی سیاسی دا جۆرێک تەعامول بکات لەسەر ئەو مەسەلانە.

پرسیار : بۆچونێک هەیە کە ئەم دەنگانەی لە مەهەپە چووە بۆ ئاکەپە لە چوارچێوەی ریکەوتنێکی ژێر بە ژێر هەردوولایە بۆ ئەوەی کە دەستی ئاکەپە کراوەتر بێ بۆ لەناو بردنی کورد و بزوتنەوەی ئازادی گەلی کورد ، ئێوە پێتان وا نیە کە رێ لە سەر شەرێک بکاتەوە کە لە ژێر کۆنترۆڵ دەرچێ لە کاتێکدا کە گەلی کورد وا هەست بکات ١٣ سالە دەخەلەتێنرێ لە مەسەلەی چارەسەری دا ؟

پ.د.عەباس وەلی :  من پێم وایە ئەو مەسەلەیە دروست نیە، من پێم وانییە رێکەوتنێکی بەو شێوەیە کە ئێوە باسی دەکەن  هەبێ کە پێشتر کەسانێکی تر وتوویانە نیە کە حاڵەتی پیلانگێڕ ئاوا نەبووە ، بەڵکو حیزبی  بزوتنەوەی میللی بەشێوەیەکی زۆر  جدی تووشی ئەو موشکیلەیە بووە ، رای خۆی لە دەستداوە و زۆرتریش لە دەست دەدات،  لەوەدا نابێ تەردید ببێ بەلام کاتێ ئەو دەنگانە لە دەست چوو چ هەلومەرجێک هاتۆتە پێشەوە ، دەزانین کە جەهەپە هێزەکەی نەگٶڕاوە، تا ئاستێک هەدەپە هێزەکەی کەمی کردووە بەلام ئەوە لە بایەخی هەدەپەی وەک هیزێکی ستراتیژی کەم نەکردۆتەوە لە سیاسەتی تورکیادا، ئەوەی گرنگە تا چ حەدێک نیسبەت بە سیاسەتەکانی لە خودی کۆمەڵگەی کوردی و هەروەها لە بزوتنەوەی کوردی دا پشتوانی دەکرێ ، ئەوەی کە هەدەپە بەهێز دەکات ئەو پشتیوانییەیە کە بزووتنەوەی کوردی بە تایبەتی حیزبی کرێکارانی کوردستان دەیدا بە هەدەپەی . ئەو سیاسەتێک و ستراتیژیەک پەیڕەو دەکا هەدەپە بتوانێ بە ئەساسی ئەو ستراتیژیە  لە سیاسەتی تورکیا دا ببێ بە فاکتور و هێزێکی چالاک.  ئەگەر هەدەپە بەرەو سیاسەتێکی بڕوات کە جیاوازی هەبێ لەگەل سیاسەتێک کە بزوتنەوەی کورد لە لایەکی ترەوە کە دەیەوێ بە باوەڕی من مەیدانێک دەکرێتەوە بۆ نفوزی حزبی حاکم  لە هەمووی گرنگتر ئەوەیە کە دەبێ  یەکگرتوویەکی ستراتیژیک لەسەر مەسەلەی ئاشتی هەبێ . ئەو یەکگرتووییە ستراتیژییە بە باوەڕی من دەبێ لە هەردوولاوە ئیدارە بکرێ هەم لە شاری و هەم لەشاخی ، هەروەها وەزعێکی تریش هەیە کە دەکرێ بێتە پێشێ کە ئیمکاناتێک ئەگەری هەیە بێتە پێش و دوور نیە سەرۆکی پەکەکە بەرێز ئۆجالان واردی مەیدانی سیاسەت ببێ بەو شێوەیەی کە بینراوە لە رابردوو کە ئەو زۆر بەرەو ئەوە دەڕوات کە ستراتیژی یەکگرتوو بەینی هەموو لایەنەکانی حەرەکەتی کوردی بێتە پێشێ و بتوانن بە شێوەیەکی ستراتیژی یەکگرتوو لەگەل حکومەت ڕووبەڕووبن و بتوانن لێرەدا کار بکەن.

پرسیار : بەرێز د.عەباس ئیوە باس لە گرنگی واردبونی بەریز ئۆجالان لەو  مەیدانەدا دەکەن  بەلام ئامانج لەو گۆشەگیریە توندەی کە لە ٤ نیسانەوە لەسەر بەرێز ئۆجالان بەرێوەدەبرێ چیە ؟

پ.د.عەباس وەلی : بە رای من جێکردنەوە لە کاری سیاسی دا کێشەیەک نیە تایبەتی بۆ حزبی حاکم . دەکرێ سیاسەتێک بۆ ئەوان دوێنێ سوودی هەبووبێ ئەمرۆ سوودی نەبێ. ئەوە دەلیل نیە کە ئەوان نەتوانن هەلوێستی خۆیان بگۆڕن ، لەوانەیە ئەو هەلوێستە بە زەحمەت بگۆڕێ لەوانەیە زۆری لەسەر بڕۆن و توندی بکێشن. هیچ شتێک لە سیاسەت دا سابت "جێگیر" نیە .ئەگەر لە سیاسەتێ دا قانوونێک هەبێ کە ئەو قانوونە هەمیشە دروستە ئەویش ئەوەیە کە هیچ شتێک لە سیاسەت دا سابیت نییە  تەنانەت بۆ یەک لەحزە ، جا ئەگەر ئەوە بێ ، ئەمن فکر دەکەمەوە کە ئەگەر حزبی حاکم بە سوودی خۆی بزانێ ئەگەر بزانێ لە بەرژوەندی حزبی حاکمە، ئەوە موزاکەرە دەستپێبکاتەوە و ئەو کاتە بەرێز عەبدوڵا ئۆجالان دەتوانێ رۆلێکی چالاکی لەوەدا هەبێ کە یەکگرتوویەکی سیاسی و ستراتیژی بداتە حەرەکەتی کوردی بە باوەڕی من ئەو کارەی دەکەن ، لە سیاسەت دا رۆژێک یەکێک دوژمنە رۆژێکی تر دەبێتە دۆست لە دوایی دا دەبێتە هاوکار و موزاکەرەی لەگەل دەکەی هیچ شتێک سابت نیە لە سیاسەت دا.

نەجیبە قەرەداغی: بەلێ بەرێز دوکتور عەباسی وەلی مامۆستای زانکۆی بوغازیچی ئەستەمبول زۆر سوپاس بۆ بەشداری کردنتان، شەوتان باش

پ.د.عەباس وەلی : شەوی ئێوەش باش

سەرچاوە : وێبنووسی  دەنگ و ڕەنگ، بۆ خوێندنەوەی ووڵامی میوانێکی  دیکەی بەرنامەکە  بڕوانە:

http://dengureng.blogspot.be/2015_11_01_archive.html