کامڕان مەتین ، وتووێژەکانی ئاشتی ژێنێڤ سەبارەت بە سوورییە و کوردەکان

  

وتووێژەکانی ئاشتی ژێنێڤ سەبارەت بە سوورییە و کوردەکان

کامڕان مەتین ، زانکۆی ساسێکس، بریتانیای مەزن

ووتاری پێشکێش کراو لە ١٣ هەمین کۆنفڕانسی  ناونەتەوەیی سەبارەت بە  ' یەکێتیی ئوڕووپا، تورکییە ، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و کوردەکان ' ، پارڵمانی ئوڕووپا، بروکسێل، ٧-ی دیسامبری ٢٠١٦

شەڕی ماڵوێڕانەکەریی ناوخۆیی سوورییە بووە بە شەش ساڵ. بە سەدان هەزار خەڵکی سوورییە ژیانیان لە دەست داوە یان بریندار بوون و بە میلیۆنان خەڵکی زیاتر لە جێی خۆیان هەڵکەندراون. ژێرخانی ئابووری ووڵاتەکە وێران بووە  و تان و پۆی کۆمەڵایەتی هەڵوەشاوە. و لەگەڵ ئەوەشدا، هەموو جۆرە حەولدانێک بۆ چارەسەرییەکی ئاشتیانەی کێشەکە تا ئێستا سەری نەگرتووە.

لە ڕاستییدا، ئاسۆی ئاشتییەکی ڕێکەوتنی لەسەر بکرێ  تەنانەت وێدەچێ زۆر دوورەدەست بێ چونکوو دەکرێ بگوترێ بە دوای سەرکەوتنەکانی ئەو دواییەی ڕێژیمی ئەسەد لە بەری ڕۆژهەڵاتی حەڵەب لەوانەیە زۆر مەیلی کەمتر بووبێ بۆ ئاشتییەکی ڕێککەوتن لە سەر کراو.

لەگەڵ ئەوەشدا، ئەو سەرکەوتنانە ، هەرچەندی گرینگیش بن ، کە هەن ، ناتوانن بگەنە گەڕانەوە بۆ بارودۆخی بەر لە ساڵی ٢٠١١ و کۆنتڕۆڵی کاریگەری ڕێژێمی بەعس دابمەزرێنەوە بە سەر هەموو دانیشتووان و هەموو خاکی سوورییە دا.

بە لەبەرچاوگرتنی قووڵایی ئەو دوژمنایەتییەی حکوومەت و بەشێکی گەورە لە دانیشتووانی سوورییە لەیەك جودا دەکاتەوە ، قەدرایی سەرچاوەکانی دەوڵەتی سوورییە ، و ئەندازە و ژمارەی گرووپە ئۆپۆزیسیۆنەکان و پشتیوانە بێگانەکانیان هەر جۆرە ئاشتییەکی مانا تەنێ دەکرێ بە ڕێگای جۆرەیەک لە پێواژۆی ئاشتی دەست کەوێ. ئەوە دەرسێکی گشتیشە بۆ فێر بوون لە نموونەی پێشووی شەڕی ناوخۆیی لە سەرتاسەری جیهان دا،

وەک هەموومان دەزانین لە ماوەی پێنج ساڵ و کسووری  ڕابردوو دا زۆر دەستپێشخەری لە پێناو ئاشتی دا کراون و زۆر وتووێژ ئەنجام دراون. لە یەکەم پێشنیاری ئاشتییەوە بگرە لە لایەن "هاوپەیمانی عەڕەب " ەوە لە مانگی نۆڤامبری ٢٠١١ تا دەگا بە کۆنفڕاسی سێیەمی ئاشتی ژێنێڤ لە مانگی فێڤرییەی ٢٠١٦ و لە سەریەک بەلانی کەمەوە ١٣ وتووێژی ئاشتی و دەستپێشخەری ئاگربەس کراوە بەڵام هیچکامیان سەرنەکەوتوون بۆ گەیشتن بەو ئامانجانەی لە پێش خۆیان دانابوو.

لێرە دا ئەمن کات و فەزای ئەوەم نییە هۆیەکانی بناغەیی و گریمانەیی تێکشکان و سەرنەکەوتنی وتووێژەکانی پێشووی ئاشتی لێکاڵا کەمەوە، بەڵکوو من دەمەوێ لە سەر خەسڵەت و لایەنێکی دژی فەرزی جەخت بکەمەوە کە لە گشت وتووێژەکانی پێشووی ئاشتی دا هاوبەش بوون، واتە دەرهاویشتنی کوردەکان و پارتییە سیاسییە سەرەکیەکان و نوێنەرە سەرەکییەکانیان.

هۆی سەرەکی دەرهاویشتن و بەلاوەنانی شێلگیری کوردەکان بۆ بەشداری لە دەستپێشخەرییە جۆر بەجۆرەکانی ئاشتی دا تەواو  پێی زاندراوە: ئەویش بریتی یە  لە باج ئەستاندن و هەڕەشە و گوڕەشەی دیپڵۆماتیک و جوگرافیایی – ستڕاتێژیکی تورکییە لە ڕێکخراوی نەتەوەیەکگرتووەکان و ئەو دەستەڵاتە ڕۆژئاواییانەی  بەشدارن لە دەستپێشخەرییەکانی ئاشتی دا.بەداخەوە، تاکوو ئێستا  هەم نوێنەری تایبەتی ڕێکخراوەی نەتەوەیەکگرتووەکان بۆ سوورییە و هەم ئەمریکا و شەریکەکانی لە ئیتیلاف دا لە ئاست گوشارەکانی تورکییە دا چۆکیان دا داوە.

ئەو ڕاستییەی کە وەلانانی کوردەکان سەدەمە دەگەیێنێ بە پێواژۆی  ئاشتی ئاشکرایە: هیچ کێشەیەک ناکرێ جێ بەجێ بکرێ کاتێک لایەنێکی سەرەکی ئەو کێشەیە  لە دەوری مێزی موزاکەرە دانەنیشتبێ و ئامادە نەبێ.لێرە لە جیات ئەوەی

 زیاتر لە سەر شوێندانانی نێگاتیڤی وەلانانی کوردەکان بڕۆم و شییان بکەمەوە لە وتووێژەکانی ئاشتی ژێنێڤ  و دەستپێشخەرییەکانی پێشووی ئاشتی دەمەوێ جەخت لە سەر ئەوە بکەمەوە کە هێنانی کوردان ناو ئەو ئاڵقەیە دەکرێ چ کارتێکەرییەکی پۆزیتیڤی هەبێ لە سەر هەر جۆرە وتووێژێکی ئاشتی لە داهاتوو  دا

زۆربەی دەستپێشخەرییەکانی ئاشتی بۆ کۆتایی هێنان بە شەڕە ناوخۆییەکان لەگەڵ دوو ئاڵنگاری سەرەکی بەرەوڕوو دەبن: پێمل کردن و ڕازی کردنی شەڕکەران بۆ قەبووڵ کردن و جێ بەجێ کردنی ڕێکەوتنی ئاشتی؛ و گەڵاڵە کردنی دەستەبەری جێی متمانە لە مەڕ هەلومەرجی ڕێکەوتنەکە .

لێکۆڵینەوەی ئاکادێمێک نیشانی دەدا کە تۆوی دووهەم، واتە، دەستەبەرییەکانی جێ بە جێ کردن لە ڕاستیدا تۆوی زۆر گرینگ و جار جار زۆر دژوارن بۆ پێوەچاران ئەوەش لەبەر ئەوەی پێویستییان بە یاریدەی دەرەوەیی هەیە.

بەلەبەر چاوگرتنی ئاڵۆزیی شەڕی ناوخۆیی سوورییە، زۆر و زەوەندی گرووپە شەڕکەرەکان وژمارەی ئەو دەوڵەتە بێگانانەی کە بەشی خۆیان دەو کێشەیە خستوە بۆچوونێکی پەیتاپەیتایی کلاسیکی بۆ ئەو دوو تۆوانە وێدەچێ هێندێک زەحمەت بێ،

بە ووتەیەکی دیکە ، ئەو لایەنانەی لە دۆخی شەڕ دان وێناچێ لە سەر بەرنامەیەکی ئاشتی ڕێک کەون  هەتا مێکانیسمێکی ئاشکرا و ڕوونی جێ بە جێ کردنی پێش نەخرابێ. و ناکری هیچ مێکانیسمێک پێش بخرێ  یان هەموو لایەنەکانی شەڕ وەک جێی متمانە بیبینن هەتا ئەو کاتەی ناوەرۆکی ڕێکەوتنی ئاشتی ڕوون نەکراوەتەوە و تەوافوقی لە سەر نەکراوە.

کە وایە لە نموونەی سوورییە دا دوو قۆناغی پێواژۆی ئاشتی ، واتە ، رێکەوتنی ئاشتی و دەستەبەرییەکانی جێ بە جێ کردن ، دەبێ بچن دە باڵ یەکەوە و بکرێنە پێواژۆیەکی تاقانە.

چوارچێوەیێکی ئاوا لە ووتوێژە سەرکەوتووەکانی نێوان ئێران و ٥ هێز + ١ سەبارەت بە پڕۆژەی ناوکیی ئێران ڕەچاو کرا. لەو چوارچێوەیە دا هەموو لایەنەکان تەوافوقیان کرد؛  'کە لە سەر هیچ تەوافوق نەکراوە هەتا لە سەر هەموو شت تەوافوق نەکرابێ '.

جا، پرسیاری دیاریکراو ئەوەیە ، بە چ شێوەیەک ئامادەیی و بەشداری کوردەکان لە ووتووێژەکانی ئاشتی لە ژێنێڤ یان هەر دەستپێشخەرییەکی دیکەی ئاشتی  لە داهاتوو دا دەتوانێ زەمینەی ئەو پێواژیە خۆش بکا؟

بە باوەڕی من ووڵامی ئەو پرسیارە بە دەرەجەی یەکەم لەو دیتنە سیاسییە بۆ سوورییەی داهاتوو دایە کە کوردەکان دەیهێننە گۆڕێ؛ دیتنێک کە ئێستا لە بەشێکی گەورەی باکووری سوورییە دا بە کردەوە پیادە کراوە بە ڕێگای چوارچێوەی سیاسی ' سیستمی فێدێڕاڵ دێمۆکڕاتیکی ڕۆژئاوا – باکووری سوورییە ' دا

ئەو سیستمی فێدێڕاڵ دێمۆکڕاتیکەی کە کوردەکانی سوورییە بە هاوکاری نزیک و ڕاوێژ بە کۆمەڵگەکانی دیکەی ئێتنیکی – کولتووری دانیشتووی ڕۆژئاوا پێشیان خستووە  بە چوار خەسڵەتی سەرەکی ڕا دەناسرێتەوە: ناناوەندیی بوونی دەستەڵات، بە ڕسمی ناسینی جۆراوجۆری ئێتنیکی – دینی سوورییە، یەکسانی جێندر ، و خۆسەری ئیداری کە لە خوارەوە را بۆ سەرێ و لە ئاستی ناوچەیی دا ڕێک خراوە.

ئەو مۆدێلە لە حوکم کردن و بەڕێوەبەری ،  دێمۆکڕاسی دەگەیێنێتە ئاستی سیاسی ، کولتووری ، کۆمەڵی و جێندر. ئەو شێوەیەی فێدرالێسمی دێمۆکڕاتیک بە تەواوی بە پێچەوانەی دەوڵەتی هەنووکەیی سوورییەیە کە لە سەر بنەمای تاقانە، ناوەندی و ئێتنیکی داندراوە و بەو پێیە لە ڕووی سیاسییەوە نادێمۆکڕات ، لە ڕووی کولتوورییەوە زۆردار ، و لە ڕووی ئیداری و بەڕێوەبەرییەوە ئەو پەڕی ناوەندی یە. لەوەش گرینگتر ئەو خەسڵەتانە  دەکرێ بگوترێ نەک هەر ڕیشەی ئەو کێشە تراژێدییانەی ئێستای سوورییەن بەڵکوو ڕیشەی ئەو قەیرانە یەک لە دووی یەکانە و ئەو ئاستە لە توندو تیژی و زەبروزەنگی نەبیندراویشن کە زۆربەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی دا گرتووە .

جا ئێستا، ئەگەر بگەڕێینەوە سەر ئەو پرسیارەی لە سەرەتاوە کرا کە بۆچی ئەو دیتنە  سەبارەت بە داهاتووی سوورییە 

دەتوانێ ئاسۆی ڕێکەوتنی ئاشتی بەرەو ژوورتر بەرێ؟

بە بۆچوونی من ئەو دیتنە دەتوانێ ئەوە بکا چونکە مۆدێلی کوردی فێدێڕالیسمی دێمۆکڕاتیک ووڵامی پێیە بۆ باری سەرنج و نیگەرانییە سەرەکییەکانی هەموو لایەنەکان بە ڕێگای قەوارەیەکی دابەشکراوی دەستەڵات بە سەر هەرێم و ناوچە جۆر بەجۆرەکان دا و بە قەوارەی جۆر بەجۆری خاکییەوە. ڕەنگە لەوەش گرینگتر ئەوە بێ  کە لە نێوان خایەن و درێژخایەن دا  دەوری ئاکتۆرە بێگانەکان لە جێ بە جێ کردنی ڕێکەوتنی ئاشتی دا کەم دەکاتەوە.

ئەوە گرینگە چونکە دەکرێ بگوترێ هۆی سەرەکی بۆ سەرنەگرتن و شکانی حەولەکانی پێشووی ئاشتی هەر لەبەر لێڵ بوونی ناوەرۆکی پێشنیارەکان  نەبوون بۆ شکڵی داهاتووی سوورییە وەک بوونەیەکی سیاسی بەڵکوو نەبوونی دەستەبەرییەکانی جێی متمانەی جێ بەجێ کردنیش لەو هۆیانە بووە. دانی دەستەبەر بوونی ئاوا زۆر دژوار بوو بە ووردی لەبەر پۆتانسییەلی زامنکارە بێگانەکان ، واتە زۆربەی پشتگرانی بێگانە و هەرێمی ڕێژیمی سوورییە و ئی گرووپە جۆر بەجۆرە ئۆپۆزیسیۆنەکان، بەرژەوەندیی و ئامانجی جیاوازییان هەیە و وێناچێ بەرعۆدە بن لە ئاست مێکانیسمێکی کۆنکرێت بۆ جێ بەجێ کردن بەر لەوەی کە دەستکەوتە ستڕاتێژیکەکانی خۆیان نەگەیێننە ئەوپەڕی خۆی. ئەو بارودۆخەی دوایی هۆی سەرەکی بووە لە سەرنەگرتنی دەستپێشخەرییەکانی پێشووی ئاشتی  و بەردەوامی کێشەکە.

بە پێشخستن و جێ بەجێ کردنی شێوەیەکی ناناوەندی بەڕێوەبەریی خۆسەر  لە سەر بنەمای شووڕایان لە ئاستی جۆر بە جۆر دا کە کانتۆنان پێک دەهێنن  کۆمەڵگە جیاوازەکانی ئێتنیکی –دینی ، و زمانی کە لە بەشەکانی جیاوازی سوورییە دا دەژین هێزیان وەبەر دەهێندرێ بۆ ئەوەی بە ڕێگای قەوارەی سیاسی و ئیداری ناوچەیی و هەرێمی دا کاروباری خۆیان ڕاپەڕێنن ، ئەو قەوارانەی کە تا ئاستێکی بەرز خۆسەرن بەڵام وەک بەشێک لە سوورییەیەک دەمێننەوە کە بەشێوەی ڕیشەیی دێمۆکڕاتیک کرابێ و سوورییەیەکی سەروەر و یەکگرتوو  بێ، بەڵام دەوڵەتێکی تاقانە (یەکپارچە) نەبێ.

بۆیە سیستمێکی ئاوا دەستبەجێ دوو هۆکاری سەرەکی ترس دەڕەوێنێتەوە و نایهێڵێ  کە زۆرێک لە چاوەدێران وەک هۆ و سۆنگەی سەرەکی باسیان لێوە کردووە بۆ بەردەوامبوونی کێشەکە: یەکیان ترسی کۆمەڵگەی عەلەوی کە بکەونە ژێر دەستەڵاتی حوکمی بە ژمارە زۆرینەی سوننی کە ئەوە بە هاسانی دەتوانێ ببێ بە حوکمێکی سەرەڕۆی بەهەژمار زۆربەی زاڵم و جۆراوجۆری کولتووری و نەتەوەیی سەرکوت بکا وەک نموونەکانی تورکییە، ئێران و عێڕاقی بەر لە ساڵی ٢٠٠٣ بە جوانی ئەوە دەسەلمێنن .

هەر ئاواش گرینگە کە ترسی زۆربەی سوننی بڕەوێندرێتەوە کە دەور ناگەڕێتەوە سەر شێوەی بێ بەزەی حوکمی بەعس و شێوەی تۆبزیکاری کەمایەتی ئۆتۆکڕاسی عەلەوی.

ئاشکرایە ئەو پێواژۆیە بە تەواوی سەر بەخۆی بەڕێوە ناچێ و دەرەجەیەک لە چاوەدێری و یارمەتیدانی ناو نەتەوەیی پێویستە  بەتایبەتی لە قۆناغە سەرەتاییەکاندا. بەڵام وێدەچێ ئەوە بکرێ کەم بکرێتەوە چونکە لە ژێر دەستەڵاتی مۆدێلی فێدێرالیستی دێمۆکڕاتیک دا مەیدان  و ئەرکی پڕاتیکی جێ بە جێ کردن خۆی دابەش دەکرێتەوە و دەدرێتە دەست خاوەنانی ڕاستەقینە .

بە کورتی، تەجروبەی ڕۆژئاوا سەبارەت بە فێدێڕالیسمی دێمۆکڕاتیک و پراکتیکە نموونەییە ئاشتیخوازانەکەی  و هاوژینی هێمنانەی ئێتنیکی و خۆسەری جەماەری دەکرێ بە ووردی ناوەرۆکی ئەو هزر و بیر و ئیلهامانە بهێنێتە سەر مێزی وتوووێژ کە هەتا ئێستا  لەو حەولی دەستپێشخەرییانەی دا کە لە پێناو ئاشتی دا دراون نەبووە.

بۆ ئەوەی ئەوە ڕووبدا، پارڵمانی ئوڕووپا ، و ئۆرگانەکانی دیکەی یەکێتیی ئوڕووپا ، و دەوڵەتە دەستڕۆیشتووەکانی ڕۆژئاوا دەبێ هەنگاوی پێویست هەڵبهێننەوە بۆ دەستەبەر بوونی هەبوونی نوێنەرایەتیکردنی ڕاستە قینە بۆ کوردەکانی سوورییە وبەشداری نوێنەرانی مەشڕووعی سیاسییان لە هەر وتووێژێکی ئاشتی داهاتوو دا سەبارەت بە سوورییە .

سپاستان دەکەم بۆ سەرنجدانتان !

 کامڕان مەتین پڕۆفێسۆری جێگرە لە بواری پێوەندییە ناونەتەوەییەکان لە زانکۆی ساسێکس، لە برایتن. لە سێپتامبر*
ی ساڵی ٢٠١٦وە بووە بە ئەندامی کۆمیتەی بەڕێوەبەریی ناوەندی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقای باکوور لە ساسێکس (مێناکس) و هاو ئیدیتۆری زنجیرەی وەشانی پالگرەیڤە  لەمەڕ کەمایەتییان لە ئاسیای ڕۆژئاوا و ئەفریقای باکوور (میوانا). لە سێپتامبری ٢٠١٤وە  هاوئامادەکاری دەستەی کاری کۆمەڵناسیی مێژوویی بووە لە کۆمەڵەی بریتانیایی بۆ لێکۆڵینەوە ناونەتەوەییەکان (بیسا). لە مانگی مەی ساڵی ٢٠١١ وە ئەندامی کۆمیتەی بەڕێوەبەریی ناوەندیی تێۆری بەرزی ناونەتەوەیی بووە ( کاتت) ، لە ئۆکتۆبری ساڵی ٢٠١٠ وە هاو دامەزرێنەر و هاوئامادەکاری  دەستەی کاری گەشەی ناڕێک و موڕەکەب بووە لە ساسێکس.
مەتین ئەندامی دەستەی نووسەرانی گۆواری لێکۆڵینەوەی کوردی، کۆمیتەی بەرنامەی هەرساڵەی دووجاری کۆنفڕانسی کۆمەڵەی ناونەتەوەیی بووە بۆ کۆمەڵەی لێکۆڵینەوەی ئێرانی (ئایسیس)، لە مۆنترێئال، کانادا، ٦- ١٠ ی ئووتی ٢٠١٤؛ کۆمەڵەی لێکۆڵینەوە ناونەتەوەییەکان ( ئیسا)؛ کۆمەڵەی لێکۆڵینەوە ناونەتەوەییەکانی بریتانیا ( بیسا) ؛ کۆمەڵەی ناونەتەوەیی لێکۆڵینەوەی ئێرانی ( ئایسیس)؛ دەستەی کاری بیسا لە مەڕ لێکۆڵینەوەی کۆلۆنیال، دوای کۆلۆنیاڵ و لە کۆلۆنیاڵ داماڵین .
کتێبە سەرەکییە بڵاوکراوەکانی لەمەڕ کۆمەڵناسیی مێژوویی و مێژووی جیهانە : گەشەی ناڕێک و موڕەکەب  لە درێژخایەن دا ( وەشانخانەی رۆمان + لیتێلفیلد) ، داڕشتنەوەی مۆدێرنیتی ئێران : پێوەندییە ناونەتەوەییەکان و گۆڕانی کۆمەڵایەتی (وەشانخانەی ڕاتلێج: لەندەن و نیۆیۆرک).

وەرگێڕان لە ئینگلیسییەوە: حەسەن قازی 

دەیڤید فیلیپس ، بەرەو مێکانیزمی ووڵامدەرێتی لە تورکییە و لە هەرێم دا

١٣هەمین کۆنفڕانسی ناونەتەوەیی ' یەکێتی ئوڕووپا، تورکییە، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست  و کوردەکان '

پروکسێل ، پارڵمانی ئوڕووپا ، ٧- ٨ ی دیسامبری ٢٠١٦

 پرۆفێسۆر دەیڤید فیلیپس

بەرەو مێکانیزمی ووڵامدەرێتی لە تورکییە و لە هەرێم دا

ئەمن ئەمڕۆ سەبارەت بە ووڵامدانەوە و بەرپرسیارەتی لەئاست پێشێلکردنی مافی ناونەتەوەیی مرۆڤ و قانوونی مافی مرۆڤی لە تورکییە قسە دەکەم . وای دابنێن کۆمیسیۆنێکی لێکۆڵینەوە پێک هاتووە بۆ لێکۆڵینەوە لە سەر جێنۆساید، تاوانکاری بە دژی مرۆڤایەتی کە ڕێژیم کردوویە. وای دابنێن ئەو کۆمیسیۆنی لێکۆڵینەوەیە مەحکەمەیەک ڕابسپێرێ بۆ سزا دانی ئەو کەسانەی بەرپرسیاری ئەو پێشێلکاریانەن . وای دابنێن حوکمی تاوانکاری لەمەڕ تەییب ئەردۆغان، بیلال ئەردۆغان و بەرات دەر کراوە لە بەر تاوانکارییەکانیان بە دژی مرۆڤایەتی ، لە بەر گەندەڵییان و لە بەر دراو سپی کردنەوەیان.
ئایا لە دۆخێکی ئاوا دا ، دنیا  و تورکییە جێگایەکی خۆشتر نابێ کاتێک ئەو تاوانکارانە لە زیندان دا بن؟ بە بڵاوبوونەوەی ڤیدێئۆیەک کە تێیدا قەسابی کردنی خەڵکی مەدەنی لە جزیرێ دۆکۆمێنت کراوە ئەوە بووە هۆی وورووژانی بێز و قێزی کۆمەڵگەی ناونەتەویی . لە ١٦ مانگی ژانوییەی سالی ٢٠١٦ کۆمیساریای بەرزی نەتەوەیەکگرتووەکان بۆ کارو باری مرۆڤی زەید ڕەعد ئەلحوسێن  پێداگری لە تورکییە کرد " لێکۆڵینەوەیەکی هەموولایەنە ، سەربەخۆ و  بێلایەنانە بکرێ"  ئەو لە قسەکانی دا دایگرتەوە بێتوو کاربەدەستانی دەوڵەت مافی مرۆڤ پێشێل بکەن دەبێ ڕاو بنرێن و سزا بدرێن. هەر وەک چاوەڕوان دەکرا هەتا ئێستا سەرەرای ئەو داوایە، لەلایەن تورکییەوە هیچ ووڵامێک نەبووە و هیچ وێناچێ ئەوان شتێک بکەن لەبەر ئەو ڕاستییەی بکەرانی ئەو تاوانکاریانە بە فەرمانی بەرزترین دەستەڵاتداری لە ووڵات دا ئەوەیان کردووە. زەید لەو دواییانە دا گوتی: ئەمن داوا دەکەم ڕێگا بدرێ بچینە ئەو ناوچەیە بۆ هەڵسەنگاندنێکی هەموولایەنە و سەربەخۆ سەبارەت بەوەی کراوە. بەڵام ڕێگایان پێ نەدراوە بچن. ' جا بۆیە ئێمە ئیمکانێکی چاوەدێری کاتیمان پێکەوەنا کە مەکۆکەی لە ژێنێڤ ە و بەردەوام دەبین بۆ دانی زانیاری بە کۆنسەی مافی مرۆڤ سەبارەت نیگەرانییەکانی خۆمان' . ئەو داوای کرد بێ ئەملاو ئەولا ڕێگا بدرێ بە چوونی تێمێکی کۆنسەی مافی مڕۆڤ بۆ باشووری ڕۆژهەڵات . ئەوە باشە کە بیر لە دەوری ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان بکرێتەوە لەوبارەیەوە و دەستگای لێکۆڵینەوەی ئەوتۆ هەبوون کە لە ژێر چاوەدێری کۆنسەی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان ، جڤاتی گشتی، کۆنسەی مافی مرۆڤ ، سکرتێری گشتی ، و کۆمیساریای بەرزی مافی مرۆڤ دا کاریان کردووە.
کۆمیساریای بەرزی مافی مرۆڤ دەتوانێ پشتی سەفەری دەستەیەکی لێکۆڵینەوەی بە دوای ڕاستی گەڕان دا بگرێ، کۆمیسیۆنێکی لێکۆڵینەوە دابمەزرێنێ بۆ ئەوەی لە ڕووداوەکە بکۆڵێتەوە و ڕابسپێرێ بۆ ئەوەی هەنگاوی دیکە هەڵبهێندرێتەوە. دەتوانێ پێشنیاری ئەوە بکا  دادگەی ناونەتەوەیی تاوانکاری  لەو کەیسە بکۆڵێتەوە و بڕیاری لە سەر بدا ، بەڵام لە بەر ئەوەی تورکییە دادگەی ناونەتەوەیی تاوانکاری (ئای سی سی ) بە ڕەسمییەت ناناسێ ، زۆر وێدەچێ کەیسی لە مەر تورکییە کە بچنە بەر دەست ئای سی سی پێویستی بە پەسندی کۆنسەی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان هەبێ . بە لەبەر چاوگرتنی  سیاسەتەکانی ' نەتەوە یەکگرتووەکان' وێناچێ ئەوەش مەیسەر بێ. هەر وەها ناکرێ بۆ ئەوە مەحکەمەی تایبەیتش ساز بکرێ بە لەبەر چاو گرتنی هەلومەرجی ووڵات لە تورکییە. نموونە هەیە لە ساڵی ١٩٩٣ دا لە ئەو دادگایەی کە بۆ یۆگسڵاوی پێشوو دامەزرا، دادگایەکی تایبەتی تاوانکاری بۆ ڕوواندا لە ساڵی ١٩٩٤. دادگای تایبەتی هەبوون کە بە پێی راسپاردە و ئیزنی جڤاتی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان پێک هاتوون ، دادگای لە مەر تەیمووری ڕۆژهەڵات لە ساڵی ١٩٩٩ ، خانەی بە داد ڕاگەیشتن لە کامبۆدیا لە ساڵی ٢٠٠٩ ، دادگای تایبەتی بۆ سیرالێئۆن لە ساڵی ٢٠٠٢ . بەڵام  دەرەتانی ئەوەی کە ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان لەو ڕووەوە تێوەبگلێ زۆر دوورە. ئێمە حەوجێمان بە دەستگایەکی بەدیلی ناونەتەوەیی هەیە بۆ ئەوەی لەو ڕووەوە بجووڵێتەوە و بە توانایەکی بکەرانی ئەو تاوانە لە تورکییە سزا بدا.

ڕاسپاردەی من بۆ ئێوە ئەوەیە دەستگایەکی لەباری کە بتوانێ ئەو کارە بکا کۆنسەی ئوڕووپا یە کە تورکییە ئەندامێکی ئەو کۆنسەیەیە. کردەوە و هەڵسووڕانی کۆنسەی ئوڕووپا دەکرێ  بە ڕێگای بڕیارێکی پاڕڵمانی ئوڕووپا پشتی بگیرێ ، دەکرێ بە پێی ئەو هەنگاوانە بن کە دادگای ئوڕووپایی مافی مرۆڤ هەلێ هێناونەتەوە. تێوەگلانی پارڵمانی ئوڕوپا لەو رووەوە نموونەی هەیە لە ڕابردوو دا . ئەو پاڕڵمانە کۆمیسیۆنێکی دامەزراند بۆ لێکۆڵینەوە لە دراو سپی کردنەوە، خۆ لە ماڵیات دزینەوە و گزی لە ماڵیات دان دا کە کارەکانی ئێستاش هەر درێژەی هەیە. هەر وەها کۆمیسیۆنێکی دامەزراند بۆ لێکۆڵێنەوە لە خستنە بن چاودەێری بە کۆمەڵی شارومەندانی ئوڕوپا لە لایەن داو و دەستگا ئەمریکاییەکانەوە. جا بۆیە کۆنسەی ئوڕووپا وێدەچێ دەستگای هەرە مومکین بێ کە بتوانێ لەو ڕووەوە هەنگاو هەڵهێنێتەوە.
چوارچێوەی دامەزراندنی کۆمیسیۆنێکی لێکۆڵێنەوە بۆ ئەو مەبەستە دەبێ بە ڕوونی دیاری بکرێ. ئەو کۆمیسیۆنە بەرپرسیاری دەبێ بۆ لێکۆڵینەوە لە جێنۆساید، تاوانکاریی شەڕ، و تاوانکاریی بە دژی مرۆڤایەتی ، ئەو بەرپرسیاری دەبێ بۆ لێکۆڵینەوە لە زنجیرەیەک تاوانکاری تایبەتی کە لەو خاکە دا کراون لە زەمانێکی تایبەتی دا. ئەو مانداتەی دەیدرێتێ بریتی دەبێ لەوە بکۆڵێتەوە داخودا  پێشێلکاریەکان سیستیماتیک و هەراو بوون. سەبارەت بەوە دەکۆڵێتەوە دەستەڵاتدارێتی دەوڵەت چیان کردووە لەمەر ئەو پێشێلکاریانە و هەر وەها لە ڕێشە و هۆیەکانی ئەو هەلومەرجە دەکۆڵێتەوە. بەو کۆمیسیۆنە دەسپێردرێ بەڵگەوسونگەی ڕووداوەکان کۆبکاتەوە و بە دۆکومێنتیان بکا. بیروڕای خۆی دەرببڕێ پێشێلکاری مافی ئینسانی قەوماوە یان نا؟ و مێکانیزمێکی دەستڕۆیشتوویی بە سەر هەموو لایەنەکان دا دابمەزرێنێ کە تاوانیان خراوەتە پاڵ.

دیارە ئەوە لە فەزایەکی خاڵی دا ناکرێ. ئێمە دەبێ  ئەو چوارچێوەی سیاسییەشمان لەبەر چاو بێ کە تێیدا دەستگا ئوڕووپایەکان هەنگاو هەڵدەهێننەوە. و ئەمن لێرە دا پاڕڵمانی ئوڕووپا تەقدیر دەکەم  بۆ ئەو ڕاپۆرتەی دوای کودەتای تورکییە بڵاویان کردەوە سەبارەت بە هەلومەرجی مافی مروڤ لە تورکییە و هەر وەها سەبارەت بەو دەنگەی کە لە ٢٤-ی مانگی نۆڤامبر دای بۆ ڕاگرتنی موزاکەرەی ئەندامەتی تورکییە .

پاڕڵمانی ئوڕووپا دەبێ چاو بەو سەودایەش دا بخشێنێەوە کە لە مەڕ موهاجیر و پەنابەران لەگەڵ تورکییە کراوە. ئەمن لە ڕۆژی یەکەمەوە گوتوومە ئەو سەودایە ناقانوونی، غەیری ئەخلاقی یە و بۆ دابەزاندن ناشێ. و یەکێتی ئوڕووپا نابێ بە بارمتە بگیرێ یان هەڕەشە و گوڕەشەی لێ بکرێ لە لایەن تورکیی وە کە لووزەوی پەنابەرانی بەر دەدرێتە سەری.

ئەو کۆمیسیۆنی لێکۆڵینەوەیەی کە ئەمن پێشنیاری دەکەم دەکرێ چەندین مەبەستان پێک بێنێ: لەوانە پێشگێڕەوەیی لە کێشە ، سیگناڵێکی ئاشکرا بنێرێ بۆ ڕێبەرانی تورکییە بۆ ئەوەی بە توانایەکی تاوانکاریی داهاتوو بەربەست بکا، هەر وەها لایەنگرانی حوکمی قانوون لە تورکییە کۆ بکاتەوە و کۆمەڵگەی مەدەنی لە تورکییە بەهێز بکا، وەک سیگناڵێک ببزوێتەوە لە لایەن ئوڕووپا و کۆمەڵگەی ناونەتەوەییەوە کە بەرعۆدەیی خۆی پێک دێنێ بۆ  دوایی هێنان بە دەگمانەیەتی تورکییە و لەگەڵ تورکییە بەپێی کردەوەکانی دەجووڵێنەوە.
 ئەمن لە قسەکانم دا زیاتر لە سەر لایەنی قانوونی و تێکنیکی ڕاوەستام  بەڵام ڕێگام بدەن بۆچوونی خۆم لە سەر چەند بابەتی سیاسیش دەرببڕم. ئەمن دەرفەتم هەبوو لە ساڵانی پێشووش دا لەو کۆنفڕانسە دا بەشداری بکەم و جارێکیان بابەتی کۆنفڕانسەکە لە سەر ' پێواژۆی ئاشتی ' بوو و ئەمن گوتم هیچ ئاشتییەک نییە و هیچ پێواژۆیەکیش لە ئارا دا نییە. ئەوە ئەو دەمی دروست بوو، ئەگەر چی دێوجامەی پێواژۆی ئاشتی دەبیندرا. ئەو قسەیەی من ئەمڕۆ زۆر زیاتر ڕاستە . ئەو کاتەی تورکییە دەستی کرد بە هەنگاوی تۆڵە سەندنەوە بە دوای کووژرانی دوو پۆلیسان دا و دەستی کردەوە بە شەڕێکی ناوخۆیی لەگەڵ کوردەکان ، بە ووڵامدانەوەیەکی بێ تەناسوبی عەسکەری. کردەوەیەکی خۆ پەسندانە لە لایەن تەییب ئەردۆغانەوە بۆ وەگەرخستنی پێگەی ناسیۆنالیستی خۆی. ئەگەر ئێمە بمانەوەێ پێواژۆیەکی ئاشتی هەبێ ئەو بار و دۆخە ئێستا هەیە قەبووڵ ناکرێ. ئەوەی ئێمە دەبێ لە بەرچاوی بگرین ئەوەیە کە پ.ک.ک لە لیستی ڕێکخراوەی تێڕۆریستی بێگانە دەربهێنین وەک بەشێک لە پێواژۆی موزاکەرە کردن کە ئەوە دواجار بگاتە ڕێککەوتنێک کە کۆمەڵگەی ناونەتەوەیی چاوەدێری بەسەرەوە بکا و جێی پەسندی بێ.

ئەمن لێرە دا دەمەوێ بە کورتی باسی قسەیەکی مارتی ئاهتیساری بەرەوەی خەڵاتی نوبێل یش بکەم ، کە ئەمن دەرفەتی ئەوەم هەبوو بیناسم ئەو کاتەی خەریک بووم کتێبێکم لە مەر ' کۆسۆڤۆ ' دەنووسی. ئەو بە منی گوت کاتێک  بەرپرسیارەتی ئەوەی وەئەستۆ گرت کە ببێتە ناوبژیوانێک لەلایەن ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە سەبارەت بە کێشەی کۆسۆڤۆ ئەو دەیزانی لە کۆتایی ناوبژیوانییەکەی دا کۆسۆڤۆ دەبێتە سەربەخۆ ، چونکە سڵۆڤۆدان میلۆسۆڤیچ و سڕبستان مافی حکوومەت کردنیان لە کیس دابوو و ئیدیعای حکوومەت کردنیان بنکۆڵ ببوو لە بەر پێشێلکاری بێ پسانەوەی مافی مرۆڤ . ئەمن پێم وایە قسەکانی بەڕێز ئاهتیساری لەگەڵ وەزعی ئێستای تورکییەش دەگونجێ.

ئەمن هەمیشە باوەڕم وا بووە کە چارەسەری دۆزی کورد بەستراوەتەوە بە دێمۆکڕاتیزە بوونی تورکییە و یەکانگیربوونی زیاتری لە داو و دەستگا و دامەزراوەکانی ئوڕووپا و ئەمریکا دا. بەڵام بە لەبەر چاوگرتنی بارو دۆخی دێمۆکڕاسی لە تورکییە و نەبوونی، و لە کورتیی دانی پێوەندییەکانی تورکییە لەگەڵ یەکێتیی ئوڕووپا، تەنیا چارەسەری لەم هەلومەرجەی ئێستا دا بۆ کوردەکان ئەوەیە مافی دیاریکردنی چارەنووسی خۆیان وەگەڕ بخەن و ئاواتە نەتەوەییەکانیان وەدی بهێنن.

 ئێمە لەماوەی ساڵان دا بەرەو پێش چووین و ئێستا گەیشتووینە ئەو قۆناخە لە تورکییە لەگەڵ ڕێژیمێک ڕووبەڕووین کە رێژیمێکی سەرەڕۆیە کە ڕێبەرەکانی تاوانکارن ( موجریمن) و جینایەتی شەڕیان کردووە و ووڵامدانەوەیەکی بەجێ، لە ڕووی
تێکنیکی، قانوونی و سیاسییەوە ، ئەوەیە سەر بۆ تورکییە شۆڕ نەکەین و لەبەر ئەو تاوانکاریانەی کردوویە بە گژی دا بچینەوە.
زۆر سپاستان دەکەم.

* دەیڤید ل. فیلیپس ئێستا بەڕێوەبەری بەرنامەی  ' ئاشتی چێ کردن و مافان ە ' لە ئەنیستیتووی لێکۆڵینەوەی مافی مرۆڤی زانکۆی کۆلۆمبیا لە نیۆیۆرک. ئەو وەک پسپۆڕی کاروباری دەرەوەی  وەزاڕەتی کاروباری دەرەوەی ئەمریکاو ڕاوێژکاری بەرزی ئیدارەی ڕێکخستنی یارمەتییە ئینسانییەکانی ڕێکخراوەی نەتەوەیەکگرتووەکان کاری کردووە، فیلیپس لە زۆر ئەنیستیتووی ئاکادێمیک دا کاری کردووە، وەکوو بەڕێوەبەری بەرنامەی چارەسەری کێشە ناونەتەوییەکان لە زانکۆی کۆلۆمبیا، بەڕێوەبەری بەرنامەی پێشگێڕەوەیی لە کێشە و ئاشتی چێ کردن لە زانکۆی ئەمریکایی. مامۆستایەتی لە زانکۆی هارڤارد و زۆر شوێنی دیکە و هەر وەها وەک لێکدەرەوە لە ئێن بی سی و بی بی سی دا بەشداری دەکا. هەتا ئێستا پێنج کتێبی نووسیوە و دەرزەنێک ڕاپۆرتی سیاسی و بە سەدان ووتاری لە ڕۆژنامە سەرەکییەکانی وەکوو نیۆیۆرک تایمز، واڵ ستریت جوورناڵ ، فاینانشڵ تایمز، ئیترنەشناڵ هێڕاڵد تریبیوون ، و فارین ئەفێرز دا بڵاو کردووەتەوە.

وەرگێڕان لە ئینگلیسییەوە: حەسەن قازی
وێنە: حەسەن قازی 

حەمید بۆزئەرسلان، هێڵی سەر ڕمڵ : سایکس پیکۆ و ڕیشە مێژووییەکانی کێشەی کورد

 ١٣هەمین کۆنفڕانسی ناونەتەوەیی ' یەکێتی ئوڕووپا، تورکییە، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست  و کوردەکان،

پروکسێل ، پارڵمانی ئوڕووپا ، ٧- ٨ ی دیسامبری ٢٠١٦

ووتاری  پرۆفێسۆر حەمید بۆزئەرسلان

هێڵی سەر ڕمڵ : سایکس پێکۆ و ڕیشە مێژووییەکانی کێشەی کورد

زۆر سپاستان دەکەم. ئەمن شانازی دەکەم بەوەی ئەمڕۆ لێرەم و باسی هێندێک تێز دەکەم بۆ تێگەیشتن لە فرچک  گرتنی دۆزی کورد. لە ڕاستیدا ئەمن لە سایکس – پێکۆ وە دەست پێ ناکەم بەڵکوو لە شەڕی یەکەمی جیهانییەوە دەست پێ دەکەم و کاتێک مرۆڤ لە تورکییە گوێی لە ڕیوایەتەکانی یەکەم شەڕی جیهانی دەبێ یان دەیان خوێنێتەوە، ئەو تەسەورەی بۆ دێتە پێشێ کە ئەو شەڕە  شەڕێکی ئوڕووپایی نەبووە، بەڵکوو ئەو شەڕە شەڕێکی ئوڕووپا بووە بۆ ئەوەی تورکییە تێک بڕووخێنێ. و ئەمن تەواو دڵنیام کە ئەردۆغان تەنانەت نازانێ ئیمپڕاتۆری عوسمانی هاوپەیمانی ئەڵمان، ئوتریش، مەجارستان بووە لە ماوەی شەڕی یەکەمی جیهانی دا.

ئامانجی شەڕەکە تێک ڕووخاندنی ئیمپڕاتۆری عوسمانی نەبوو ، شەڕەکە بە شێوەی سەرەکی شەڕێکی ئوڕووپایی بوو و تورکییە یان باشتر بڵێین ئیمپراتۆری عوسمانی چووە ناو ئەو شەڕەوە و تێوەی گلا بە بێ ئەوەی لە لایەن هیچکام لە هێزە ئوڕووپاییەکان ڕا هێرشی کرابێتە سەری. و سایکس – پێکۆ ئاکامی ئەو پێشوەچوونە بوو. ئامانجی شەڕەکە دابەش کردنی ئیمپڕاتۆری عوسمانی نەبوو ، بەڵام لە قۆناخێک دا ئەو نرخەی کە بریتانیا و فەڕانسە دابوویان بۆ شەڕەکە ئەوەندە زۆر بوو بڕیاریان دا کە جۆرێک لە سەرکەوتن بە دەست بهێنن بە ڕێگای دابەشکردنی ئیمپڕاتۆری عوسمانی دا.

سایکس – پیکۆ  وەک ئێوە دەزانن لە ساڵی ١٩١٦ ئیمزا کراوە یان باشتر ئامادە کراوە چونکە بە ڕاستی ئەوە  پەیماننامەیەک نییە ، ئەو بەڵگەیە پەیماننامەیەک نییە، بەڵکوو تەنێ ئەسڵێکە، پرێنسیپێکە. و ئەمن لە سەر ئەو باوەڕەم ئەم پرێنسیپە لە ساڵی ١٩٢٠ دا پێشوەچوونێک بەخۆیەوە دەبینێ. سایکس – پیکۆ چی دەگوت؟ سایکس – پیکۆ دەیگوت ئەستانەکانی ئیمپراتۆری عوسمانی لە ئاسیا یان ئەستانە عەڕەبەکانی ئیمپراتۆری عوسمانی  لەناو چوار ووڵاتان دا دابەش دەکرێن ، فەڕانسە، بریتانیای گەورە ، ئیتالیا و  رووسییە. لەو ڕوانگەیەوە ووڵاتێک یان ئەستانێکی وەک مووسڵ بۆ نموونە بە پێویستی نەدەبوو ئی بریتانیای گەورە بێ، بەڵکوو دەبوو ئی فەڕانسە بێ. ئەو پەیماننامەیە یان دروستتر ئەو پرێنسیپەی سایکس – پیکۆ وەک من باسم کرد تا ساڵی ١٩١٧ ئیدی پووچەڵ بووەوە و تا ساڵی ١٩٢٠ پەیماننامەیەکی نوێ ئامادە کرا و
ئەو پەیماننامەیە لە سانت ڕێمۆ لە ئیتالیا ئیمزا کرا

وئەمن پێم وایە دابەش بوونی ڕاستەقینەی  ئەستانە عەڕەبەکانی ئیمپڕاتۆری عوسمانی ناگەڕێتەوە سەردەمی سایکس-
پیکۆ بەڵکوو لە سانت ڕێمۆ ئەوە کرا. بە پێی ڕێککەوتنی سانت ڕێمۆ فەلەستین بۆ بریتانیای گەورە دەبوو ، سوورییە کەوتە ژێر ئینتیدابی فەڕانسە و ئەمن دەتوانم بڵێم ئەو ئەسڵانەی کە پەیماننامەی سێڤری لێ دەرچوو لە ساڵی ١٩٢٠ ، لەو دەمییەوە ئامادە کرا بوون. بارودۆخی عێڕاق نادیار بوو، لە زەمانی ئیمزا کرانی پەیماننامەی سانت ڕێمۆ دا هێشتا چارەنووسی عێڕاق برێاری لە سەر نەدرا بوو، بەڵام ئەوە ئاشکرا بوو  بریتانیای گەورە بە نەغدەن لە عێڕاق بوو و کوردستانی باشوور بە کردەوە لە
عێڕاق یەکانگیر کرابوو و وەسەری خرابوو.

تا ساڵی ١٩٢٠ یانی چوار ساڵ  دوای بەستنی پەیماننامەی سایکس – پیکۆ یان باشتر چاوپێکەوتنی سایکس – پیکۆ
بەڵگەی سایکس – پیکۆ هیچ شتێک بە لێبڕاوی بڕیاری لە سەر نەدرا بوو و ئەمن پێم وایە نە بریتانیای گەورە و نە فەڕانسە هیچکامیان نەیاندەزانی بە ووردی چیان دەوێ  بۆ هەرێمەکە. هۆ و سۆنگەی زۆر هەن بۆ شی کردنەوەی ئەو ڕاستییە. یەکەمیان ئەوە بوو کە شەڕی یەکەمی جیهانی شەڕێکی هەتا بڵێی خوێناوی بوو و لە ڕاستیدا نە بریتانیای گەورە و نە فەڕانسە ئامادە بوون لەو پێناوە دا تاقە سەربازێکیش فیدا بکەن. وە ئەگەر ئێوە چاو لەوە بکەن ئەو هێزانە چۆن و بە چ خێراییەکەوە لە قەوقاز پاش کشەیان کرد ، و قەوقازیان بۆ هێزەکانی سۆڤییەت بە جێ هێشت، و تورکییەی ڕاستە قینە، تورکییە هاوچەرخیان بە جێ هێشت ، ئەو دەمی لەوە تێدەگەن کە بۆچی ئەو نرخەی بۆ شەڕ درا بەردەوام بوو لە دیاریکردنی ستڕاتێژی لە هەرێم دا. لەوەش دەرچێ لە ساڵی ١٩٢٠ دا سەرهەڵدانێکی گەورە لە عێڕاق ڕوویدا ، نزیکەی ٥٠٠٠ عەسکەری بریتانیایی کووژران و ئەو کوشتنە شوێنێکی زۆری کرد لە سەر مەعنەویاتی هێزەکانی بریتانیا. جا بۆیە هیچکام لەو دەوڵەتانە نەیاندەویست لەو شووێنە گرینگانەی کە لە دوای عوسمانی بەجێ مابوون بمێننەوە.

هۆی دوویەم ئەوە بوو نە بریتانیاییەکان و نە فەڕانسەییەکان  توانیان تێ بگەن کە ستڕاتێژی کوردەکان چییە؟ ئەوە بە تایبەتی لە مەڕ کوردستانی عێڕاق ئاوا بوو کە لەوێ شێخ مەحموودی بەرزنجی لە هەرێمی سلێمانی هێندێک دەستەڵاتی هەبوو. و کاتێک مرۆڤ لە پێشوەچوونی ستڕاتێژی شێخ مەحموود بڕوانێ مڕۆڤ بۆی دەردەکەوێ ئەو بۆخۆی لە ووزەی دانەبوو
هەلومەرجەکە بخوێنێتەوە و بە لێبڕاوی ئەو نەیدەزانی كە جۆرە دینامیک ( هێزی جووڵاندن) ێک لە هەرێمەکە دا لە ئارا دایە.

شێخ مەحموود جار جار زۆر لایەنگری لە تورک دەکرد، جار جار زۆر لایەنگری بریتانیا بوو ، جار جار ئەو لە بریتانیا ڕاسا و هەڵتەزییەوە و جارجاریش دەیویست لەگەڵ بریتانیاییەکان کار بکا. و ئەو لە ووزە دانەبوونی ستڕاتێژی خوێندنەوەیە ڕەنگە یارمەتی کرد بێ بەو ڕاستیە کە لە قۆناغێک دا بریتانیاییەکان بڕیاریان دا کوردستانی عێڕاق بە عێڕاقەوە بلکێنن  وەک بەشێک
لەو ووڵاتە تازەیە.

دیارە فاکتوری دیکەش هەبوون لە ناو ستراتێژیستە کوردەکان دا و مرۆڤ دەکرێ ئەوە بەو ڕاستیە شی بکاتەوە کە زۆر لە کوردەکان لە تورکییە، واتە ئەوەی لە تورکییە { لە ئیمپڕاتۆری عوسمانی) مابووەوە، لە دژی ساز کرانی دەوڵەتێکی کوردی بوون ، زۆر لەوان زۆر بە پتەوی بە ئیسلامەوە بەسترابوونەوە ، ئەوان لەو باوەڕە دا بوون ئەو شەڕەی مستەفا کەماڵ دەیکا شەڕە لە پێناو ئیسلام دا نەک شەڕێک لە پێناو تورکایەتی دا . مستەفا کەماڵ بەڵێنی پێ دابوون برایەتییەکی تورک – کورد  ساز دەکرێ و لە ڕاستیدا زۆر لەوان لە سەر ئەو باوەڕە بوون مستەفا کەماڵ دەتوانێ کوردستان یەک بخاتەوە واتە بریتانیاییەکان لە کوردستانی باشوور دەرپەڕێنێ. و ئەو ڕاستییەی کە هێندێک لەو ڕێبەرە کوردانە لە جێنۆسایدی ئەرمەنییەکاندا بەشدارییان کرد بوو، ئەوەش دەتوانێ شی بکاتەوە کە بۆچی لە قۆناخێک دا ئەو کوردانە لەگەڵ هێزە کەماڵیستەکان هاوکاریان کرد بوو و هیچ مەیلی ئەوەیان تێدا نەبووە لە پێناو ستڕاتێژییەکی سەربەخۆ دا  کار بکەن . جا لە بەر لەووزە دانەبوونی خوێندنەوەی سیاسەتی بریتانیاییەکان و فەڕانسەییەکان کە ئاکامی ماڵوێرانکەری لێ کەوتەوە  و لە لایەکی دیکەوە لەووزە دانەبوونی بەرەوپێشبردنی ستڕاتێژییەکی یەکگرتوو لە لایەن کوردەکانەوە ، ئەوە دەتوانێ دابەشبوونی کوردستان شی بکاتەوە و ئەو دابەشبوونە لە ساڵی ١٩٢٣ بە ڕێگای پەیماننامەی لۆزان ڕوویدا.

پەیماننامەی لۆزان ، ئەمن لەو باوەڕە دام سەردەمێکە لە مێژووی کورد ، چونکە ڕێککەوتنی لۆزان بە ئاشکرایی و بە ڕاشکاوی ڕایگەیاند دۆزی کورد نابێ بە دۆزێکی ناونەتەوەیی ، تورکییە تەنیا ئاغایەک دەبێ کە بڕیار دەدا لە سەر چارەنووسی کوردەکان لە تورکییەی هاوچەرخ دا و پەیماننامەی لۆزان بە کردەوە بە مانای کۆتایی پڕۆژەی یەکگرتنەوەی کوردستان واتە باشوور و باکووری کوردستان بوو. و ئەوە لە بیر مەکەن کە نوێنەرێکی کوردی پارڵمانی تورکییە؛ یۆسف زیا بەگ  کە دژایەتی دەربڕی لە هەمبەر پەیماننامەی لۆزان بە زانینی ئەوەی کە کوردستان هێشتا دابەشکراوە دوو ساڵ دواتر لە ساڵی ١٩٢٥ دا ئیعدام کرا.

دوای پەیماننامەی لۆزان ئەمن پێم وایە ئیدی بە نەغدەن بڕیار درا بوو لە سەر چارەنووسی کوردان و ئێمە دەزانین کە چارەنووسی مووسڵ بە ڕەسمی لە ساڵی ١٩٢٦ دیاری کرا، - ئەمن هەر دوو دەقیقەم وەخت ماوە -  ڕاست بە دوای ئەوە دا ئێمە شاهیدی ساز بوونی دۆخێکی هەیی ( ستاتوس کۆ ) یەکگرتوو  لەناو دەوڵەتان دا بووین کە ئەوەش ئێران، یەکێتیی سۆڤییەت ، تورکییە و عێڕاقی لە دەوری یەکتری کۆ کردەوە و ڕاگەیاندنی عێڕاق وەک دەوڵەتێکی سەربەخۆ لە ساڵی ١٩٢٢ زۆر شتی نەگۆڕی.
با هەر باسی نموونەیەک بکەم. ئەویش نموونەی سەرهەڵدانی ئاگری یە لە ساڵی ١٩٢٧ وە تا ساڵی ١٩٣٠. لە ساڵی ١٩٣٠ ئەو سەرهەڵدانە سەرکوت کرا، نەک هەر بە دەست تورکییە ، بەڵکوو بە بەشداری یەکێتیی سۆڤییەت و ئێران و تاڕادەیەک  بە بەشداری عێڕاق کە ئەو دەمی لە ژێر ئینتیدابی بریتانیا دا بوو.

با قسەکانم بەوە کۆتایی پێ بدەم لە ساڵانی ١٩١٥ ، ١٩١٦ فەڕانسە و بریتانیای گەورە بڕیاریان دا بوو تورکییە سزا بدەن لەبەر ئەو جێنۆسایدەی لە ئەرمەنییەکانی کرد بوو بەڵام لە بەر ئەوەش کە لە خوت و خۆڕایی لە شەڕەوە گلا بوو. دواجار تورکییە وەکوو دەوڵەتێکی سەربەخۆ وەخۆ کرایەوە ، تەنانەت وەک مۆدێلێک، پەسنی تورکییە دراوە  وەکوو نموونەیەکی سکولار و مۆدێڕن بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ، لەکاتێکدا عەڕەبەکان کە یەکەم قوربانییەکانی دابەشبوونی ئیمپڕاتۆری بوون، ئەستانە عەڕەبەکان وەک ڕێگر و جەردە باسیان لێوە کراوە وەکوو تاوانکاران و کوردەکانیش مۆری تاوانکاریان لێ دراوە با بڵێین لە دوای ١٩٢٤، ١٩٢٥ و ١٩٢٦ وە و ئەو ستاتوس کۆیە سەرکوتکەرانەیەی ناو دەوڵەتی کە بە تایبەتی بۆ دامرکاندنی بزووتنەوەی کورد پێک هات تا کۆتایی ساڵانی ١٩٧٠ کان بەردەوام بووە.

زۆر سپاستان دەکەم.

*حەمید بۆزئەرسلان پڕۆفێسۆری مێژوو و کۆمەڵناسی یە. ئەو لە ساڵی ١٩٩٢ لە   ( ئی ئێچ ئی س س )  -مەدرەسەی بەرزی لێکۆڵینەوەی زانستە کۆمەڵایەتییەکان – پلەی دوکتورای وەرگرت و لە ساڵی ١٩٩٤ دا لە  زانستی سیاسی دا پلەیەکی دیکەی پی ئێچ دی وەرگرت .  بۆزئەرسلان  لە ساڵی ١٩٩٩ وە لە مەدرەسەی بەرزی لێکۆڵینەوەی زانستە کۆمەڵایەتییەکان لە پاریس دەرس دەڵێتەوە و هەتا ئێستا ٧ کتێبی بە زمانی فەڕانسەیی و ئینگلیسی بڵاو بوونەتەوە و هێندێک لە کارەکانی بە زمانی تورکی و کوردیش وەرگێڕدراون.

وەرگێڕان لە ئینگلیسییەوە: حەسەن قازی

وێنە: حەسەن قازی