کامڕان مەتین ، وتووێژەکانی ئاشتی ژێنێڤ سەبارەت بە سوورییە و کوردەکان

  

وتووێژەکانی ئاشتی ژێنێڤ سەبارەت بە سوورییە و کوردەکان

کامڕان مەتین ، زانکۆی ساسێکس، بریتانیای مەزن

ووتاری پێشکێش کراو لە ١٣ هەمین کۆنفڕانسی  ناونەتەوەیی سەبارەت بە  ' یەکێتیی ئوڕووپا، تورکییە ، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و کوردەکان ' ، پارڵمانی ئوڕووپا، بروکسێل، ٧-ی دیسامبری ٢٠١٦

شەڕی ماڵوێڕانەکەریی ناوخۆیی سوورییە بووە بە شەش ساڵ. بە سەدان هەزار خەڵکی سوورییە ژیانیان لە دەست داوە یان بریندار بوون و بە میلیۆنان خەڵکی زیاتر لە جێی خۆیان هەڵکەندراون. ژێرخانی ئابووری ووڵاتەکە وێران بووە  و تان و پۆی کۆمەڵایەتی هەڵوەشاوە. و لەگەڵ ئەوەشدا، هەموو جۆرە حەولدانێک بۆ چارەسەرییەکی ئاشتیانەی کێشەکە تا ئێستا سەری نەگرتووە.

لە ڕاستییدا، ئاسۆی ئاشتییەکی ڕێکەوتنی لەسەر بکرێ  تەنانەت وێدەچێ زۆر دوورەدەست بێ چونکوو دەکرێ بگوترێ بە دوای سەرکەوتنەکانی ئەو دواییەی ڕێژیمی ئەسەد لە بەری ڕۆژهەڵاتی حەڵەب لەوانەیە زۆر مەیلی کەمتر بووبێ بۆ ئاشتییەکی ڕێککەوتن لە سەر کراو.

لەگەڵ ئەوەشدا، ئەو سەرکەوتنانە ، هەرچەندی گرینگیش بن ، کە هەن ، ناتوانن بگەنە گەڕانەوە بۆ بارودۆخی بەر لە ساڵی ٢٠١١ و کۆنتڕۆڵی کاریگەری ڕێژێمی بەعس دابمەزرێنەوە بە سەر هەموو دانیشتووان و هەموو خاکی سوورییە دا.

بە لەبەرچاوگرتنی قووڵایی ئەو دوژمنایەتییەی حکوومەت و بەشێکی گەورە لە دانیشتووانی سوورییە لەیەك جودا دەکاتەوە ، قەدرایی سەرچاوەکانی دەوڵەتی سوورییە ، و ئەندازە و ژمارەی گرووپە ئۆپۆزیسیۆنەکان و پشتیوانە بێگانەکانیان هەر جۆرە ئاشتییەکی مانا تەنێ دەکرێ بە ڕێگای جۆرەیەک لە پێواژۆی ئاشتی دەست کەوێ. ئەوە دەرسێکی گشتیشە بۆ فێر بوون لە نموونەی پێشووی شەڕی ناوخۆیی لە سەرتاسەری جیهان دا،

وەک هەموومان دەزانین لە ماوەی پێنج ساڵ و کسووری  ڕابردوو دا زۆر دەستپێشخەری لە پێناو ئاشتی دا کراون و زۆر وتووێژ ئەنجام دراون. لە یەکەم پێشنیاری ئاشتییەوە بگرە لە لایەن "هاوپەیمانی عەڕەب " ەوە لە مانگی نۆڤامبری ٢٠١١ تا دەگا بە کۆنفڕاسی سێیەمی ئاشتی ژێنێڤ لە مانگی فێڤرییەی ٢٠١٦ و لە سەریەک بەلانی کەمەوە ١٣ وتووێژی ئاشتی و دەستپێشخەری ئاگربەس کراوە بەڵام هیچکامیان سەرنەکەوتوون بۆ گەیشتن بەو ئامانجانەی لە پێش خۆیان دانابوو.

لێرە دا ئەمن کات و فەزای ئەوەم نییە هۆیەکانی بناغەیی و گریمانەیی تێکشکان و سەرنەکەوتنی وتووێژەکانی پێشووی ئاشتی لێکاڵا کەمەوە، بەڵکوو من دەمەوێ لە سەر خەسڵەت و لایەنێکی دژی فەرزی جەخت بکەمەوە کە لە گشت وتووێژەکانی پێشووی ئاشتی دا هاوبەش بوون، واتە دەرهاویشتنی کوردەکان و پارتییە سیاسییە سەرەکیەکان و نوێنەرە سەرەکییەکانیان.

هۆی سەرەکی دەرهاویشتن و بەلاوەنانی شێلگیری کوردەکان بۆ بەشداری لە دەستپێشخەرییە جۆر بەجۆرەکانی ئاشتی دا تەواو  پێی زاندراوە: ئەویش بریتی یە  لە باج ئەستاندن و هەڕەشە و گوڕەشەی دیپڵۆماتیک و جوگرافیایی – ستڕاتێژیکی تورکییە لە ڕێکخراوی نەتەوەیەکگرتووەکان و ئەو دەستەڵاتە ڕۆژئاواییانەی  بەشدارن لە دەستپێشخەرییەکانی ئاشتی دا.بەداخەوە، تاکوو ئێستا  هەم نوێنەری تایبەتی ڕێکخراوەی نەتەوەیەکگرتووەکان بۆ سوورییە و هەم ئەمریکا و شەریکەکانی لە ئیتیلاف دا لە ئاست گوشارەکانی تورکییە دا چۆکیان دا داوە.

ئەو ڕاستییەی کە وەلانانی کوردەکان سەدەمە دەگەیێنێ بە پێواژۆی  ئاشتی ئاشکرایە: هیچ کێشەیەک ناکرێ جێ بەجێ بکرێ کاتێک لایەنێکی سەرەکی ئەو کێشەیە  لە دەوری مێزی موزاکەرە دانەنیشتبێ و ئامادە نەبێ.لێرە لە جیات ئەوەی

 زیاتر لە سەر شوێندانانی نێگاتیڤی وەلانانی کوردەکان بڕۆم و شییان بکەمەوە لە وتووێژەکانی ئاشتی ژێنێڤ  و دەستپێشخەرییەکانی پێشووی ئاشتی دەمەوێ جەخت لە سەر ئەوە بکەمەوە کە هێنانی کوردان ناو ئەو ئاڵقەیە دەکرێ چ کارتێکەرییەکی پۆزیتیڤی هەبێ لە سەر هەر جۆرە وتووێژێکی ئاشتی لە داهاتوو  دا

زۆربەی دەستپێشخەرییەکانی ئاشتی بۆ کۆتایی هێنان بە شەڕە ناوخۆییەکان لەگەڵ دوو ئاڵنگاری سەرەکی بەرەوڕوو دەبن: پێمل کردن و ڕازی کردنی شەڕکەران بۆ قەبووڵ کردن و جێ بەجێ کردنی ڕێکەوتنی ئاشتی؛ و گەڵاڵە کردنی دەستەبەری جێی متمانە لە مەڕ هەلومەرجی ڕێکەوتنەکە .

لێکۆڵینەوەی ئاکادێمێک نیشانی دەدا کە تۆوی دووهەم، واتە، دەستەبەرییەکانی جێ بە جێ کردن لە ڕاستیدا تۆوی زۆر گرینگ و جار جار زۆر دژوارن بۆ پێوەچاران ئەوەش لەبەر ئەوەی پێویستییان بە یاریدەی دەرەوەیی هەیە.

بەلەبەر چاوگرتنی ئاڵۆزیی شەڕی ناوخۆیی سوورییە، زۆر و زەوەندی گرووپە شەڕکەرەکان وژمارەی ئەو دەوڵەتە بێگانانەی کە بەشی خۆیان دەو کێشەیە خستوە بۆچوونێکی پەیتاپەیتایی کلاسیکی بۆ ئەو دوو تۆوانە وێدەچێ هێندێک زەحمەت بێ،

بە ووتەیەکی دیکە ، ئەو لایەنانەی لە دۆخی شەڕ دان وێناچێ لە سەر بەرنامەیەکی ئاشتی ڕێک کەون  هەتا مێکانیسمێکی ئاشکرا و ڕوونی جێ بە جێ کردنی پێش نەخرابێ. و ناکری هیچ مێکانیسمێک پێش بخرێ  یان هەموو لایەنەکانی شەڕ وەک جێی متمانە بیبینن هەتا ئەو کاتەی ناوەرۆکی ڕێکەوتنی ئاشتی ڕوون نەکراوەتەوە و تەوافوقی لە سەر نەکراوە.

کە وایە لە نموونەی سوورییە دا دوو قۆناغی پێواژۆی ئاشتی ، واتە ، رێکەوتنی ئاشتی و دەستەبەرییەکانی جێ بە جێ کردن ، دەبێ بچن دە باڵ یەکەوە و بکرێنە پێواژۆیەکی تاقانە.

چوارچێوەیێکی ئاوا لە ووتوێژە سەرکەوتووەکانی نێوان ئێران و ٥ هێز + ١ سەبارەت بە پڕۆژەی ناوکیی ئێران ڕەچاو کرا. لەو چوارچێوەیە دا هەموو لایەنەکان تەوافوقیان کرد؛  'کە لە سەر هیچ تەوافوق نەکراوە هەتا لە سەر هەموو شت تەوافوق نەکرابێ '.

جا، پرسیاری دیاریکراو ئەوەیە ، بە چ شێوەیەک ئامادەیی و بەشداری کوردەکان لە ووتووێژەکانی ئاشتی لە ژێنێڤ یان هەر دەستپێشخەرییەکی دیکەی ئاشتی  لە داهاتوو دا دەتوانێ زەمینەی ئەو پێواژیە خۆش بکا؟

بە باوەڕی من ووڵامی ئەو پرسیارە بە دەرەجەی یەکەم لەو دیتنە سیاسییە بۆ سوورییەی داهاتوو دایە کە کوردەکان دەیهێننە گۆڕێ؛ دیتنێک کە ئێستا لە بەشێکی گەورەی باکووری سوورییە دا بە کردەوە پیادە کراوە بە ڕێگای چوارچێوەی سیاسی ' سیستمی فێدێڕاڵ دێمۆکڕاتیکی ڕۆژئاوا – باکووری سوورییە ' دا

ئەو سیستمی فێدێڕاڵ دێمۆکڕاتیکەی کە کوردەکانی سوورییە بە هاوکاری نزیک و ڕاوێژ بە کۆمەڵگەکانی دیکەی ئێتنیکی – کولتووری دانیشتووی ڕۆژئاوا پێشیان خستووە  بە چوار خەسڵەتی سەرەکی ڕا دەناسرێتەوە: ناناوەندیی بوونی دەستەڵات، بە ڕسمی ناسینی جۆراوجۆری ئێتنیکی – دینی سوورییە، یەکسانی جێندر ، و خۆسەری ئیداری کە لە خوارەوە را بۆ سەرێ و لە ئاستی ناوچەیی دا ڕێک خراوە.

ئەو مۆدێلە لە حوکم کردن و بەڕێوەبەری ،  دێمۆکڕاسی دەگەیێنێتە ئاستی سیاسی ، کولتووری ، کۆمەڵی و جێندر. ئەو شێوەیەی فێدرالێسمی دێمۆکڕاتیک بە تەواوی بە پێچەوانەی دەوڵەتی هەنووکەیی سوورییەیە کە لە سەر بنەمای تاقانە، ناوەندی و ئێتنیکی داندراوە و بەو پێیە لە ڕووی سیاسییەوە نادێمۆکڕات ، لە ڕووی کولتوورییەوە زۆردار ، و لە ڕووی ئیداری و بەڕێوەبەرییەوە ئەو پەڕی ناوەندی یە. لەوەش گرینگتر ئەو خەسڵەتانە  دەکرێ بگوترێ نەک هەر ڕیشەی ئەو کێشە تراژێدییانەی ئێستای سوورییەن بەڵکوو ڕیشەی ئەو قەیرانە یەک لە دووی یەکانە و ئەو ئاستە لە توندو تیژی و زەبروزەنگی نەبیندراویشن کە زۆربەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی دا گرتووە .

جا ئێستا، ئەگەر بگەڕێینەوە سەر ئەو پرسیارەی لە سەرەتاوە کرا کە بۆچی ئەو دیتنە  سەبارەت بە داهاتووی سوورییە 

دەتوانێ ئاسۆی ڕێکەوتنی ئاشتی بەرەو ژوورتر بەرێ؟

بە بۆچوونی من ئەو دیتنە دەتوانێ ئەوە بکا چونکە مۆدێلی کوردی فێدێڕالیسمی دێمۆکڕاتیک ووڵامی پێیە بۆ باری سەرنج و نیگەرانییە سەرەکییەکانی هەموو لایەنەکان بە ڕێگای قەوارەیەکی دابەشکراوی دەستەڵات بە سەر هەرێم و ناوچە جۆر بەجۆرەکان دا و بە قەوارەی جۆر بەجۆری خاکییەوە. ڕەنگە لەوەش گرینگتر ئەوە بێ  کە لە نێوان خایەن و درێژخایەن دا  دەوری ئاکتۆرە بێگانەکان لە جێ بە جێ کردنی ڕێکەوتنی ئاشتی دا کەم دەکاتەوە.

ئەوە گرینگە چونکە دەکرێ بگوترێ هۆی سەرەکی بۆ سەرنەگرتن و شکانی حەولەکانی پێشووی ئاشتی هەر لەبەر لێڵ بوونی ناوەرۆکی پێشنیارەکان  نەبوون بۆ شکڵی داهاتووی سوورییە وەک بوونەیەکی سیاسی بەڵکوو نەبوونی دەستەبەرییەکانی جێی متمانەی جێ بەجێ کردنیش لەو هۆیانە بووە. دانی دەستەبەر بوونی ئاوا زۆر دژوار بوو بە ووردی لەبەر پۆتانسییەلی زامنکارە بێگانەکان ، واتە زۆربەی پشتگرانی بێگانە و هەرێمی ڕێژیمی سوورییە و ئی گرووپە جۆر بەجۆرە ئۆپۆزیسیۆنەکان، بەرژەوەندیی و ئامانجی جیاوازییان هەیە و وێناچێ بەرعۆدە بن لە ئاست مێکانیسمێکی کۆنکرێت بۆ جێ بەجێ کردن بەر لەوەی کە دەستکەوتە ستڕاتێژیکەکانی خۆیان نەگەیێننە ئەوپەڕی خۆی. ئەو بارودۆخەی دوایی هۆی سەرەکی بووە لە سەرنەگرتنی دەستپێشخەرییەکانی پێشووی ئاشتی  و بەردەوامی کێشەکە.

بە پێشخستن و جێ بەجێ کردنی شێوەیەکی ناناوەندی بەڕێوەبەریی خۆسەر  لە سەر بنەمای شووڕایان لە ئاستی جۆر بە جۆر دا کە کانتۆنان پێک دەهێنن  کۆمەڵگە جیاوازەکانی ئێتنیکی –دینی ، و زمانی کە لە بەشەکانی جیاوازی سوورییە دا دەژین هێزیان وەبەر دەهێندرێ بۆ ئەوەی بە ڕێگای قەوارەی سیاسی و ئیداری ناوچەیی و هەرێمی دا کاروباری خۆیان ڕاپەڕێنن ، ئەو قەوارانەی کە تا ئاستێکی بەرز خۆسەرن بەڵام وەک بەشێک لە سوورییەیەک دەمێننەوە کە بەشێوەی ڕیشەیی دێمۆکڕاتیک کرابێ و سوورییەیەکی سەروەر و یەکگرتوو  بێ، بەڵام دەوڵەتێکی تاقانە (یەکپارچە) نەبێ.

بۆیە سیستمێکی ئاوا دەستبەجێ دوو هۆکاری سەرەکی ترس دەڕەوێنێتەوە و نایهێڵێ  کە زۆرێک لە چاوەدێران وەک هۆ و سۆنگەی سەرەکی باسیان لێوە کردووە بۆ بەردەوامبوونی کێشەکە: یەکیان ترسی کۆمەڵگەی عەلەوی کە بکەونە ژێر دەستەڵاتی حوکمی بە ژمارە زۆرینەی سوننی کە ئەوە بە هاسانی دەتوانێ ببێ بە حوکمێکی سەرەڕۆی بەهەژمار زۆربەی زاڵم و جۆراوجۆری کولتووری و نەتەوەیی سەرکوت بکا وەک نموونەکانی تورکییە، ئێران و عێڕاقی بەر لە ساڵی ٢٠٠٣ بە جوانی ئەوە دەسەلمێنن .

هەر ئاواش گرینگە کە ترسی زۆربەی سوننی بڕەوێندرێتەوە کە دەور ناگەڕێتەوە سەر شێوەی بێ بەزەی حوکمی بەعس و شێوەی تۆبزیکاری کەمایەتی ئۆتۆکڕاسی عەلەوی.

ئاشکرایە ئەو پێواژۆیە بە تەواوی سەر بەخۆی بەڕێوە ناچێ و دەرەجەیەک لە چاوەدێری و یارمەتیدانی ناو نەتەوەیی پێویستە  بەتایبەتی لە قۆناغە سەرەتاییەکاندا. بەڵام وێدەچێ ئەوە بکرێ کەم بکرێتەوە چونکە لە ژێر دەستەڵاتی مۆدێلی فێدێرالیستی دێمۆکڕاتیک دا مەیدان  و ئەرکی پڕاتیکی جێ بە جێ کردن خۆی دابەش دەکرێتەوە و دەدرێتە دەست خاوەنانی ڕاستەقینە .

بە کورتی، تەجروبەی ڕۆژئاوا سەبارەت بە فێدێڕالیسمی دێمۆکڕاتیک و پراکتیکە نموونەییە ئاشتیخوازانەکەی  و هاوژینی هێمنانەی ئێتنیکی و خۆسەری جەماەری دەکرێ بە ووردی ناوەرۆکی ئەو هزر و بیر و ئیلهامانە بهێنێتە سەر مێزی وتوووێژ کە هەتا ئێستا  لەو حەولی دەستپێشخەرییانەی دا کە لە پێناو ئاشتی دا دراون نەبووە.

بۆ ئەوەی ئەوە ڕووبدا، پارڵمانی ئوڕووپا ، و ئۆرگانەکانی دیکەی یەکێتیی ئوڕووپا ، و دەوڵەتە دەستڕۆیشتووەکانی ڕۆژئاوا دەبێ هەنگاوی پێویست هەڵبهێننەوە بۆ دەستەبەر بوونی هەبوونی نوێنەرایەتیکردنی ڕاستە قینە بۆ کوردەکانی سوورییە وبەشداری نوێنەرانی مەشڕووعی سیاسییان لە هەر وتووێژێکی ئاشتی داهاتوو دا سەبارەت بە سوورییە .

سپاستان دەکەم بۆ سەرنجدانتان !

 کامڕان مەتین پڕۆفێسۆری جێگرە لە بواری پێوەندییە ناونەتەوەییەکان لە زانکۆی ساسێکس، لە برایتن. لە سێپتامبر*
ی ساڵی ٢٠١٦وە بووە بە ئەندامی کۆمیتەی بەڕێوەبەریی ناوەندی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقای باکوور لە ساسێکس (مێناکس) و هاو ئیدیتۆری زنجیرەی وەشانی پالگرەیڤە  لەمەڕ کەمایەتییان لە ئاسیای ڕۆژئاوا و ئەفریقای باکوور (میوانا). لە سێپتامبری ٢٠١٤وە  هاوئامادەکاری دەستەی کاری کۆمەڵناسیی مێژوویی بووە لە کۆمەڵەی بریتانیایی بۆ لێکۆڵینەوە ناونەتەوەییەکان (بیسا). لە مانگی مەی ساڵی ٢٠١١ وە ئەندامی کۆمیتەی بەڕێوەبەریی ناوەندیی تێۆری بەرزی ناونەتەوەیی بووە ( کاتت) ، لە ئۆکتۆبری ساڵی ٢٠١٠ وە هاو دامەزرێنەر و هاوئامادەکاری  دەستەی کاری گەشەی ناڕێک و موڕەکەب بووە لە ساسێکس.
مەتین ئەندامی دەستەی نووسەرانی گۆواری لێکۆڵینەوەی کوردی، کۆمیتەی بەرنامەی هەرساڵەی دووجاری کۆنفڕانسی کۆمەڵەی ناونەتەوەیی بووە بۆ کۆمەڵەی لێکۆڵینەوەی ئێرانی (ئایسیس)، لە مۆنترێئال، کانادا، ٦- ١٠ ی ئووتی ٢٠١٤؛ کۆمەڵەی لێکۆڵینەوە ناونەتەوەییەکان ( ئیسا)؛ کۆمەڵەی لێکۆڵینەوە ناونەتەوەییەکانی بریتانیا ( بیسا) ؛ کۆمەڵەی ناونەتەوەیی لێکۆڵینەوەی ئێرانی ( ئایسیس)؛ دەستەی کاری بیسا لە مەڕ لێکۆڵینەوەی کۆلۆنیال، دوای کۆلۆنیاڵ و لە کۆلۆنیاڵ داماڵین .
کتێبە سەرەکییە بڵاوکراوەکانی لەمەڕ کۆمەڵناسیی مێژوویی و مێژووی جیهانە : گەشەی ناڕێک و موڕەکەب  لە درێژخایەن دا ( وەشانخانەی رۆمان + لیتێلفیلد) ، داڕشتنەوەی مۆدێرنیتی ئێران : پێوەندییە ناونەتەوەییەکان و گۆڕانی کۆمەڵایەتی (وەشانخانەی ڕاتلێج: لەندەن و نیۆیۆرک).

وەرگێڕان لە ئینگلیسییەوە: حەسەن قازی