دەیڤید فیلیپس ، بەرەو مێکانیزمی ووڵامدەرێتی لە تورکییە و لە هەرێم دا

١٣هەمین کۆنفڕانسی ناونەتەوەیی ' یەکێتی ئوڕووپا، تورکییە، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست  و کوردەکان '

پروکسێل ، پارڵمانی ئوڕووپا ، ٧- ٨ ی دیسامبری ٢٠١٦

 پرۆفێسۆر دەیڤید فیلیپس

بەرەو مێکانیزمی ووڵامدەرێتی لە تورکییە و لە هەرێم دا

ئەمن ئەمڕۆ سەبارەت بە ووڵامدانەوە و بەرپرسیارەتی لەئاست پێشێلکردنی مافی ناونەتەوەیی مرۆڤ و قانوونی مافی مرۆڤی لە تورکییە قسە دەکەم . وای دابنێن کۆمیسیۆنێکی لێکۆڵینەوە پێک هاتووە بۆ لێکۆڵینەوە لە سەر جێنۆساید، تاوانکاری بە دژی مرۆڤایەتی کە ڕێژیم کردوویە. وای دابنێن ئەو کۆمیسیۆنی لێکۆڵینەوەیە مەحکەمەیەک ڕابسپێرێ بۆ سزا دانی ئەو کەسانەی بەرپرسیاری ئەو پێشێلکاریانەن . وای دابنێن حوکمی تاوانکاری لەمەڕ تەییب ئەردۆغان، بیلال ئەردۆغان و بەرات دەر کراوە لە بەر تاوانکارییەکانیان بە دژی مرۆڤایەتی ، لە بەر گەندەڵییان و لە بەر دراو سپی کردنەوەیان.
ئایا لە دۆخێکی ئاوا دا ، دنیا  و تورکییە جێگایەکی خۆشتر نابێ کاتێک ئەو تاوانکارانە لە زیندان دا بن؟ بە بڵاوبوونەوەی ڤیدێئۆیەک کە تێیدا قەسابی کردنی خەڵکی مەدەنی لە جزیرێ دۆکۆمێنت کراوە ئەوە بووە هۆی وورووژانی بێز و قێزی کۆمەڵگەی ناونەتەویی . لە ١٦ مانگی ژانوییەی سالی ٢٠١٦ کۆمیساریای بەرزی نەتەوەیەکگرتووەکان بۆ کارو باری مرۆڤی زەید ڕەعد ئەلحوسێن  پێداگری لە تورکییە کرد " لێکۆڵینەوەیەکی هەموولایەنە ، سەربەخۆ و  بێلایەنانە بکرێ"  ئەو لە قسەکانی دا دایگرتەوە بێتوو کاربەدەستانی دەوڵەت مافی مرۆڤ پێشێل بکەن دەبێ ڕاو بنرێن و سزا بدرێن. هەر وەک چاوەڕوان دەکرا هەتا ئێستا سەرەرای ئەو داوایە، لەلایەن تورکییەوە هیچ ووڵامێک نەبووە و هیچ وێناچێ ئەوان شتێک بکەن لەبەر ئەو ڕاستییەی بکەرانی ئەو تاوانکاریانە بە فەرمانی بەرزترین دەستەڵاتداری لە ووڵات دا ئەوەیان کردووە. زەید لەو دواییانە دا گوتی: ئەمن داوا دەکەم ڕێگا بدرێ بچینە ئەو ناوچەیە بۆ هەڵسەنگاندنێکی هەموولایەنە و سەربەخۆ سەبارەت بەوەی کراوە. بەڵام ڕێگایان پێ نەدراوە بچن. ' جا بۆیە ئێمە ئیمکانێکی چاوەدێری کاتیمان پێکەوەنا کە مەکۆکەی لە ژێنێڤ ە و بەردەوام دەبین بۆ دانی زانیاری بە کۆنسەی مافی مرۆڤ سەبارەت نیگەرانییەکانی خۆمان' . ئەو داوای کرد بێ ئەملاو ئەولا ڕێگا بدرێ بە چوونی تێمێکی کۆنسەی مافی مڕۆڤ بۆ باشووری ڕۆژهەڵات . ئەوە باشە کە بیر لە دەوری ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان بکرێتەوە لەوبارەیەوە و دەستگای لێکۆڵینەوەی ئەوتۆ هەبوون کە لە ژێر چاوەدێری کۆنسەی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان ، جڤاتی گشتی، کۆنسەی مافی مرۆڤ ، سکرتێری گشتی ، و کۆمیساریای بەرزی مافی مرۆڤ دا کاریان کردووە.
کۆمیساریای بەرزی مافی مرۆڤ دەتوانێ پشتی سەفەری دەستەیەکی لێکۆڵینەوەی بە دوای ڕاستی گەڕان دا بگرێ، کۆمیسیۆنێکی لێکۆڵینەوە دابمەزرێنێ بۆ ئەوەی لە ڕووداوەکە بکۆڵێتەوە و ڕابسپێرێ بۆ ئەوەی هەنگاوی دیکە هەڵبهێندرێتەوە. دەتوانێ پێشنیاری ئەوە بکا  دادگەی ناونەتەوەیی تاوانکاری  لەو کەیسە بکۆڵێتەوە و بڕیاری لە سەر بدا ، بەڵام لە بەر ئەوەی تورکییە دادگەی ناونەتەوەیی تاوانکاری (ئای سی سی ) بە ڕەسمییەت ناناسێ ، زۆر وێدەچێ کەیسی لە مەر تورکییە کە بچنە بەر دەست ئای سی سی پێویستی بە پەسندی کۆنسەی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان هەبێ . بە لەبەر چاوگرتنی  سیاسەتەکانی ' نەتەوە یەکگرتووەکان' وێناچێ ئەوەش مەیسەر بێ. هەر وەها ناکرێ بۆ ئەوە مەحکەمەی تایبەیتش ساز بکرێ بە لەبەر چاو گرتنی هەلومەرجی ووڵات لە تورکییە. نموونە هەیە لە ساڵی ١٩٩٣ دا لە ئەو دادگایەی کە بۆ یۆگسڵاوی پێشوو دامەزرا، دادگایەکی تایبەتی تاوانکاری بۆ ڕوواندا لە ساڵی ١٩٩٤. دادگای تایبەتی هەبوون کە بە پێی راسپاردە و ئیزنی جڤاتی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان پێک هاتوون ، دادگای لە مەر تەیمووری ڕۆژهەڵات لە ساڵی ١٩٩٩ ، خانەی بە داد ڕاگەیشتن لە کامبۆدیا لە ساڵی ٢٠٠٩ ، دادگای تایبەتی بۆ سیرالێئۆن لە ساڵی ٢٠٠٢ . بەڵام  دەرەتانی ئەوەی کە ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان لەو ڕووەوە تێوەبگلێ زۆر دوورە. ئێمە حەوجێمان بە دەستگایەکی بەدیلی ناونەتەوەیی هەیە بۆ ئەوەی لەو ڕووەوە بجووڵێتەوە و بە توانایەکی بکەرانی ئەو تاوانە لە تورکییە سزا بدا.

ڕاسپاردەی من بۆ ئێوە ئەوەیە دەستگایەکی لەباری کە بتوانێ ئەو کارە بکا کۆنسەی ئوڕووپا یە کە تورکییە ئەندامێکی ئەو کۆنسەیەیە. کردەوە و هەڵسووڕانی کۆنسەی ئوڕووپا دەکرێ  بە ڕێگای بڕیارێکی پاڕڵمانی ئوڕووپا پشتی بگیرێ ، دەکرێ بە پێی ئەو هەنگاوانە بن کە دادگای ئوڕووپایی مافی مرۆڤ هەلێ هێناونەتەوە. تێوەگلانی پارڵمانی ئوڕوپا لەو رووەوە نموونەی هەیە لە ڕابردوو دا . ئەو پاڕڵمانە کۆمیسیۆنێکی دامەزراند بۆ لێکۆڵینەوە لە دراو سپی کردنەوە، خۆ لە ماڵیات دزینەوە و گزی لە ماڵیات دان دا کە کارەکانی ئێستاش هەر درێژەی هەیە. هەر وەها کۆمیسیۆنێکی دامەزراند بۆ لێکۆڵێنەوە لە خستنە بن چاودەێری بە کۆمەڵی شارومەندانی ئوڕوپا لە لایەن داو و دەستگا ئەمریکاییەکانەوە. جا بۆیە کۆنسەی ئوڕووپا وێدەچێ دەستگای هەرە مومکین بێ کە بتوانێ لەو ڕووەوە هەنگاو هەڵهێنێتەوە.
چوارچێوەی دامەزراندنی کۆمیسیۆنێکی لێکۆڵێنەوە بۆ ئەو مەبەستە دەبێ بە ڕوونی دیاری بکرێ. ئەو کۆمیسیۆنە بەرپرسیاری دەبێ بۆ لێکۆڵینەوە لە جێنۆساید، تاوانکاریی شەڕ، و تاوانکاریی بە دژی مرۆڤایەتی ، ئەو بەرپرسیاری دەبێ بۆ لێکۆڵینەوە لە زنجیرەیەک تاوانکاری تایبەتی کە لەو خاکە دا کراون لە زەمانێکی تایبەتی دا. ئەو مانداتەی دەیدرێتێ بریتی دەبێ لەوە بکۆڵێتەوە داخودا  پێشێلکاریەکان سیستیماتیک و هەراو بوون. سەبارەت بەوە دەکۆڵێتەوە دەستەڵاتدارێتی دەوڵەت چیان کردووە لەمەر ئەو پێشێلکاریانە و هەر وەها لە ڕێشە و هۆیەکانی ئەو هەلومەرجە دەکۆڵێتەوە. بەو کۆمیسیۆنە دەسپێردرێ بەڵگەوسونگەی ڕووداوەکان کۆبکاتەوە و بە دۆکومێنتیان بکا. بیروڕای خۆی دەرببڕێ پێشێلکاری مافی ئینسانی قەوماوە یان نا؟ و مێکانیزمێکی دەستڕۆیشتوویی بە سەر هەموو لایەنەکان دا دابمەزرێنێ کە تاوانیان خراوەتە پاڵ.

دیارە ئەوە لە فەزایەکی خاڵی دا ناکرێ. ئێمە دەبێ  ئەو چوارچێوەی سیاسییەشمان لەبەر چاو بێ کە تێیدا دەستگا ئوڕووپایەکان هەنگاو هەڵدەهێننەوە. و ئەمن لێرە دا پاڕڵمانی ئوڕووپا تەقدیر دەکەم  بۆ ئەو ڕاپۆرتەی دوای کودەتای تورکییە بڵاویان کردەوە سەبارەت بە هەلومەرجی مافی مروڤ لە تورکییە و هەر وەها سەبارەت بەو دەنگەی کە لە ٢٤-ی مانگی نۆڤامبر دای بۆ ڕاگرتنی موزاکەرەی ئەندامەتی تورکییە .

پاڕڵمانی ئوڕووپا دەبێ چاو بەو سەودایەش دا بخشێنێەوە کە لە مەڕ موهاجیر و پەنابەران لەگەڵ تورکییە کراوە. ئەمن لە ڕۆژی یەکەمەوە گوتوومە ئەو سەودایە ناقانوونی، غەیری ئەخلاقی یە و بۆ دابەزاندن ناشێ. و یەکێتی ئوڕووپا نابێ بە بارمتە بگیرێ یان هەڕەشە و گوڕەشەی لێ بکرێ لە لایەن تورکیی وە کە لووزەوی پەنابەرانی بەر دەدرێتە سەری.

ئەو کۆمیسیۆنی لێکۆڵینەوەیەی کە ئەمن پێشنیاری دەکەم دەکرێ چەندین مەبەستان پێک بێنێ: لەوانە پێشگێڕەوەیی لە کێشە ، سیگناڵێکی ئاشکرا بنێرێ بۆ ڕێبەرانی تورکییە بۆ ئەوەی بە توانایەکی تاوانکاریی داهاتوو بەربەست بکا، هەر وەها لایەنگرانی حوکمی قانوون لە تورکییە کۆ بکاتەوە و کۆمەڵگەی مەدەنی لە تورکییە بەهێز بکا، وەک سیگناڵێک ببزوێتەوە لە لایەن ئوڕووپا و کۆمەڵگەی ناونەتەوەییەوە کە بەرعۆدەیی خۆی پێک دێنێ بۆ  دوایی هێنان بە دەگمانەیەتی تورکییە و لەگەڵ تورکییە بەپێی کردەوەکانی دەجووڵێنەوە.
 ئەمن لە قسەکانم دا زیاتر لە سەر لایەنی قانوونی و تێکنیکی ڕاوەستام  بەڵام ڕێگام بدەن بۆچوونی خۆم لە سەر چەند بابەتی سیاسیش دەرببڕم. ئەمن دەرفەتم هەبوو لە ساڵانی پێشووش دا لەو کۆنفڕانسە دا بەشداری بکەم و جارێکیان بابەتی کۆنفڕانسەکە لە سەر ' پێواژۆی ئاشتی ' بوو و ئەمن گوتم هیچ ئاشتییەک نییە و هیچ پێواژۆیەکیش لە ئارا دا نییە. ئەوە ئەو دەمی دروست بوو، ئەگەر چی دێوجامەی پێواژۆی ئاشتی دەبیندرا. ئەو قسەیەی من ئەمڕۆ زۆر زیاتر ڕاستە . ئەو کاتەی تورکییە دەستی کرد بە هەنگاوی تۆڵە سەندنەوە بە دوای کووژرانی دوو پۆلیسان دا و دەستی کردەوە بە شەڕێکی ناوخۆیی لەگەڵ کوردەکان ، بە ووڵامدانەوەیەکی بێ تەناسوبی عەسکەری. کردەوەیەکی خۆ پەسندانە لە لایەن تەییب ئەردۆغانەوە بۆ وەگەرخستنی پێگەی ناسیۆنالیستی خۆی. ئەگەر ئێمە بمانەوەێ پێواژۆیەکی ئاشتی هەبێ ئەو بار و دۆخە ئێستا هەیە قەبووڵ ناکرێ. ئەوەی ئێمە دەبێ لە بەرچاوی بگرین ئەوەیە کە پ.ک.ک لە لیستی ڕێکخراوەی تێڕۆریستی بێگانە دەربهێنین وەک بەشێک لە پێواژۆی موزاکەرە کردن کە ئەوە دواجار بگاتە ڕێککەوتنێک کە کۆمەڵگەی ناونەتەوەیی چاوەدێری بەسەرەوە بکا و جێی پەسندی بێ.

ئەمن لێرە دا دەمەوێ بە کورتی باسی قسەیەکی مارتی ئاهتیساری بەرەوەی خەڵاتی نوبێل یش بکەم ، کە ئەمن دەرفەتی ئەوەم هەبوو بیناسم ئەو کاتەی خەریک بووم کتێبێکم لە مەر ' کۆسۆڤۆ ' دەنووسی. ئەو بە منی گوت کاتێک  بەرپرسیارەتی ئەوەی وەئەستۆ گرت کە ببێتە ناوبژیوانێک لەلایەن ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە سەبارەت بە کێشەی کۆسۆڤۆ ئەو دەیزانی لە کۆتایی ناوبژیوانییەکەی دا کۆسۆڤۆ دەبێتە سەربەخۆ ، چونکە سڵۆڤۆدان میلۆسۆڤیچ و سڕبستان مافی حکوومەت کردنیان لە کیس دابوو و ئیدیعای حکوومەت کردنیان بنکۆڵ ببوو لە بەر پێشێلکاری بێ پسانەوەی مافی مرۆڤ . ئەمن پێم وایە قسەکانی بەڕێز ئاهتیساری لەگەڵ وەزعی ئێستای تورکییەش دەگونجێ.

ئەمن هەمیشە باوەڕم وا بووە کە چارەسەری دۆزی کورد بەستراوەتەوە بە دێمۆکڕاتیزە بوونی تورکییە و یەکانگیربوونی زیاتری لە داو و دەستگا و دامەزراوەکانی ئوڕووپا و ئەمریکا دا. بەڵام بە لەبەر چاوگرتنی بارو دۆخی دێمۆکڕاسی لە تورکییە و نەبوونی، و لە کورتیی دانی پێوەندییەکانی تورکییە لەگەڵ یەکێتیی ئوڕووپا، تەنیا چارەسەری لەم هەلومەرجەی ئێستا دا بۆ کوردەکان ئەوەیە مافی دیاریکردنی چارەنووسی خۆیان وەگەڕ بخەن و ئاواتە نەتەوەییەکانیان وەدی بهێنن.

 ئێمە لەماوەی ساڵان دا بەرەو پێش چووین و ئێستا گەیشتووینە ئەو قۆناخە لە تورکییە لەگەڵ ڕێژیمێک ڕووبەڕووین کە رێژیمێکی سەرەڕۆیە کە ڕێبەرەکانی تاوانکارن ( موجریمن) و جینایەتی شەڕیان کردووە و ووڵامدانەوەیەکی بەجێ، لە ڕووی
تێکنیکی، قانوونی و سیاسییەوە ، ئەوەیە سەر بۆ تورکییە شۆڕ نەکەین و لەبەر ئەو تاوانکاریانەی کردوویە بە گژی دا بچینەوە.
زۆر سپاستان دەکەم.

* دەیڤید ل. فیلیپس ئێستا بەڕێوەبەری بەرنامەی  ' ئاشتی چێ کردن و مافان ە ' لە ئەنیستیتووی لێکۆڵینەوەی مافی مرۆڤی زانکۆی کۆلۆمبیا لە نیۆیۆرک. ئەو وەک پسپۆڕی کاروباری دەرەوەی  وەزاڕەتی کاروباری دەرەوەی ئەمریکاو ڕاوێژکاری بەرزی ئیدارەی ڕێکخستنی یارمەتییە ئینسانییەکانی ڕێکخراوەی نەتەوەیەکگرتووەکان کاری کردووە، فیلیپس لە زۆر ئەنیستیتووی ئاکادێمیک دا کاری کردووە، وەکوو بەڕێوەبەری بەرنامەی چارەسەری کێشە ناونەتەوییەکان لە زانکۆی کۆلۆمبیا، بەڕێوەبەری بەرنامەی پێشگێڕەوەیی لە کێشە و ئاشتی چێ کردن لە زانکۆی ئەمریکایی. مامۆستایەتی لە زانکۆی هارڤارد و زۆر شوێنی دیکە و هەر وەها وەک لێکدەرەوە لە ئێن بی سی و بی بی سی دا بەشداری دەکا. هەتا ئێستا پێنج کتێبی نووسیوە و دەرزەنێک ڕاپۆرتی سیاسی و بە سەدان ووتاری لە ڕۆژنامە سەرەکییەکانی وەکوو نیۆیۆرک تایمز، واڵ ستریت جوورناڵ ، فاینانشڵ تایمز، ئیترنەشناڵ هێڕاڵد تریبیوون ، و فارین ئەفێرز دا بڵاو کردووەتەوە.

وەرگێڕان لە ئینگلیسییەوە: حەسەن قازی
وێنە: حەسەن قازی