پرۆفێسۆر دەیڤید کریستاڵ نووسەری زیاتر لە ١٠٠ کتێب لە بواری زمانناسی و زمانی ئینگلیسی : ئەگەر شێکسپیێێر لە زمانی دیکەوە وشەی نەخواستباوە ئێستا شتێکمان نەدەبوو بە ناوی شێکسپیێر

پرۆفێسۆر دەیڤید کریستاڵ نووسەری زیاتر لە ١٠٠ کتێب لە بواری زمانناسی و زمانی ئینگلیسی
ئەگەر شێکسپیێێر لە زمانی دیکەوە وشەی نەخواستباوە ئێستا شتێکمان نەدەبوو بە ناوی شێکسپیێر

بریتیش کاونسل لە ڕووسیا
هەڤپەیڤینی دوکتور لودمیلا کۆزننێتسۆڤا، سەر بە زانکۆی دەوڵەتی سەنت- پێترزبورگ لەگەڵ دەیڤید کریستاڵ
 ١١ / ٦ / ٢٠١٤

بریتیش کاونسل  پێشبڕکەیەکی ساز کردووە لە ناو ئەوانەی زمانی ئینگلیسی وەک پیشە دەکار دەکەن وەک مامۆستایان لە ڕووسیا. و ئەمن چەند پرسیارم لەبەر دەمە لێت پرسم. ئێمە وەک مامۆستای زمانی ئینگلیسی بە پەرۆشەوە لە داهاتووی زمانی ئینگلیسی دەڕوانین . یەک لە پرسیارەکان ئەمەیە ئایا زمانی ئینگلیسی لە ئاست کارتێکەری زمانانی بێگانەی دەبێ بپارێزرێ یان نا؟

دەیڤید کریستال: ئەها پاراستن! ئەوە چ ڕێگایەک نییە بۆ دەستەبەرکردنی داهاتووی زمانێک. ئەو فکرە بڵاوە کە زمانان حەوجێیان بە پاراستنە. بەڵام تەنێ ئەو زمانانە حەوجێیان بە پاراستنە کە بە جێدی لە مەترسی لەناوچوون دان لە چوارگۆشەی دنیا دا. ئەو زمانانەی لەئاوێلکەدان دان، ئەو زمانانەی کە ژمارەیەکی زۆر کەم قسەیان پێ دەکەن. زۆر زمانی ئاوا هەن. بەڵام لە ڕاستیدا زمانە ساز و بەکەیفەکان حەوجێیان بە پاراستن نییە، ئەوان زۆر بەهێزن، ئەوان زۆر قووڵن و ئاخێوی زۆریان هەیە. بۆ نموونە با باسی ئینگلیسی بکەین. لە چوارگۆشەی جیهان دا ٢ میلیارد ئینسان بە زمانی ئینگلیسی قسە دەکەن. ئەوە یەک لە سێی دانیشتوانی جیهانە. ئەوە کوا حەوجێێ بە پاراستنە. کاتێک خەڵک باسی پاراستنی زمان دەکەن مەبەستیان ئەوەیە وشەی نوێ دێنە ناو زمان  لە زمانەکانی دیکەوە و پێیان وایە ئەوە دیاردەیەکی خراپە. هەمان شت بە نیسبەت زمانی ڕووسی ڕوو دەدا. سەبارەت بە فەڕانسەیی، ئێسپانیایی. خەڵک نیگەرانن چونکە وشەی ئینگلیسی دەچن دەو زمانانەوە.

بەڵام دەزانی مێژوی زمانی ئینگلیسی، مێژووی وشە خواستنەوەیە. لە گشت ئەو وشانەی کە لە زمانی ئینگلیسی دا هەن  هەشتا لە سەدەین لە زمانانی دیکەوە خواستراونەتەوە. ٨٠%، تەنێ بیست لە سەدی ئەو وشانەی لە ئینگلیسی دا هەن دە ڕاستیدا وشەی کۆنی ئەنگلۆساکسۆنی، جێرمانی ن. بۆ نموونە لە ماوەی سەدەکانی ناوەڕاست دا شێست هەزار وشەی فەڕانسەیی هاتنە ناو زمانی ئینگلیسی، لە سەدەی شازدەهەم دا سەدهەزار وشە لە زمانی لاتینەوە هاتنە ناو ئینگلیسی. و لە ماوەی سەدان دا نزیکەی ٦٠٠ زمان وشەیان بە قەرز داوە بە زمانی ئینگلیسی. ئینگلیسی هەمیشە گەسکێکی کارەبایی زمان بووە و وشەی قووت داوە لە هەر زمانێکەوێ کە تووشی هاتبێ. دەی ئاکامی ئەوە چ بووە؟ داخودا ئەوە بووەتە هۆی شکانی زمانی ئینگلیسی؟ لەبەر ئەو هەموو خواستنەوەیە؟ بە پێچەوانە زمانی ئینگلیسی بووە بە زمانی هەرە سەرکەوتووی جیهانی کە قەت نموونەی نەبووە. جا بۆیە وشە خواستنەوە بەو شێوەیە دەست لە زمان وەرنادا، بەڵام، هەڵبەت خەسڵەتی زمان دەگۆڕێ. باشە ئایا ئەوە شتێکی خراپە؟ کە ئەو هەموو خواستنەوە زۆرانە خەسڵەتی زمانی ئینگلیسییان گۆڕیوە؟ با ئاوا پرسیار بکەم. ئەگەر ئینگلیسی قەت ئەو وشە فەڕانسەییانەی نەخواستباوە و گشت ئەو وشە لاتینانە، ئایا ئێمە شێکسپێیر مان دەبوو؟ توانانی و دەسەڵاتی زمانی شێکسپیێر لەوەدایە کە وشە لەو زمانە جیاوازانە و بە پێشینەی جیاوازەوە وەردەگرێ لە تەنیشت یەک دایان دەنێ دەیخانە زمانی پێرسۆناژەکانی (کەسایەتییەکان) و ئەو جیهانییەتە ئەوپەڕ سروشتییەی کە ئێمە لە شێکسپیێێر دا دەیبینین واتە جیهانییەتی زمانی ئەوە بە وردی ڕیشەی لە خواستنەوەی ئەو هەموو وشانە دایە. کە وابوو ڕاستە خواستنەوە خەسڵەتی زمان دەگۆڕێ بەڵام ئەمن پێم وایە ئەوە بەرەو باشی دەکا نەک خراپی.

پرسیار: و لێرە دا ئەمن پرسیارێکم لەمەڕ شێکسپییێر هەیە. ئەوە ڕاستییەکی پێ زاندراوە کە شێکسپیێێر زۆر وشەی نوێی ئینگلیسی داڕشت . ئەو چۆن ئەوەی کرد؟ و وەک بزانی دەکرێ بڵێی چەند وشەی ئافراندووە؟

کریستاڵ: ئەوە بە ڕاستی پرسیارێکی دژوارە کە لەم ڕۆژگارە دا وڵام بدرێتەوە. ئێمە بە چ ڕێگایەک دەزانین سێکسپییێر وشەی داهێنانەوە؟ و مەبەستمان لەوە چییە. هەڵبەت هەموو کەس دەتوانێ وشەیەکی نوێ چێ کا. ئەوە کردنی هاسانە بەڵام پرسیار ئەوەیە گەلۆ ئەو وشەیە بۆ هەمیشە دە زمانەکە دا دەمێنێتەوە. لە نموونەی شێکسپییێر دا ئەو زۆر پەیڤی خولقاند . وکاتێک یەکەمجار قامووسی زمانی ئینگلیسی ئاکسفۆرد لە کۆتاییەکانی سەدەی نۆزدەهەم دا بەرهەڤ کرا، شێکسپییێر نووسەری ژمارە یەک بوو کە ئەوان بەکاریان هێنا و بە نووسینەکانی دا گەڕان بۆ ئەوەی پەیڤەکانی زمانی ئینگلیسی لە سەروبەندی وی دا بدۆزنەوە. ئەوەی کە بەرهەڤکاران دۆزیانەوە ئەوە بوو کە یەکەم بەکارهێنانی وشەیەک لە ئینگلیسی دا زۆر جار لە نووسینەکانی شێکسپییێر دابوو. هەڵبەت دیارە ئەوە لەبەر ئەوە بوو شێکسپییێر نووسەرێکی بژاردە بوو . بە ماوەی ساڵان ژمارەی ئەو وشانەی کە بۆ یەکەمجار لە نووسینەکانی شێکسپییێر دا دەرکەوتن نزیکەی ٢٠٠٠ وشە بوون، هەمووی بەو سەر یەکەوە هێندێک زیاتر لە ٢٠٠٠ وشە. ئێستا بە ماوەی ساڵان خەڵک دەستیان پێ کردووە بە لێکۆڵینەوە لە نووسینەکانی نووسەرانی دی لەو سەروبەندی دا. هاوچەرخانی سێکسپییر، یان خەڵکی کە پێش وی و دوای وی نووسیویانە. و لە ئاکام دا ئەو بانکی وشە کە قامووسنووسان لێی هەڵدێنجن هەر گەورەتر و گەورەتر و گەوەرەتر بووەتەوە ، و لەئاکام دا خەڵک بۆیان دەرکەوتووە هێندێک لەو وشانەی کە ئەوان پێیان وا بوو شێکسپییێر دای هێناون لە ڕاستیدا لە سەردەمێکدا  بەر لەوەی شێکسپییێر لە دایکیش بێ هاتوون دە ئینگلیسییەوە. ئەمن نموونەیەکت بۆ باس دەکەم. وشەی lonely لە مێژ بوو هەموو کەس پێی وابوو شێکسپییێر دای ڕاشتووە،چونکە وشەکە وەک یەکەم کەسی کە بەکاری هێنابێ بە ناوی وێ ڕێکۆرد کرا بوو. بەڵام ئێستا ئەوان وشەی lonely یان لە نمایشنامەیەک دا دیتووەتەوە کە ٢٥ ساڵ بەر لەو دەمەیەیە کە شێکسپییێر دەستی کردووە بە نووسین. جا بۆیە ژمارەی ئەو وشانەی کە وا دادەندرا بە دەست شێکسپییێر داهێندرابن  هەر کەمتر و کەمتر و کەمتر بوونەتەوە لە ماوەی ئەو بیست و چەند ساڵەی دواییدا، بە تایبەتی  لەوەتی ئینرنێت پەیدا بووە. چونکە ئینترنێت گشت ئەو دەقانەی لە سەر هێل خستووەتە بەر دەستان. بە شێوەیەکی ئەوتۆ کە پێشتر دەرەتانی وا نەبوو، جا بۆیە هاسانترە بدۆزرێتەوە گەلۆ وشەیەک پێشتر لە نووسینەکانی شێکسپییێر دا دەکار کراوە یان نا. ئاخر جاری کە من تەماشام کرد گشت وشەکان نزیکەی ١٠٠٠ وشە بوون. ئێمە باسی وشەی وەک assassination   دەکەین کە بە ڕەسەنی وێدەچێ یەکەم جار شێکسپییێر دەکاری کردبێ ، بەڵام وشەیەکی زۆریش کە لە بەکاری هێنانی گشتی ڕۆژانە دا نین وەک بەکار هێنانی پێشگری un لە لایەن شێکسپییێرەوە. بۆ وێنە لەیدی مەکبێث لەبەر خودای دەپاڕێتەوە و دەڵێ unsex ی کا، بۆ ئەوەی زیاتر شەڕانی بێ و پێرسۆناژەکانی دیکە لە شێکسپییێر دا باسی unshout دەکەن یان uncurse ئەوانە گشتیان سازدراوی ڕەسەنی شێکسپییێرن . ڕەنگە نزیکە ٧٠٠ تا ١٠٠٠ وشەی ئاوا هەبێ و ئەو قەدراییە ڕەنگە ئاوا بمێنێتەوە و کەمتر نەبێتەوە. جا بۆیە شێکسپییر تا ئێستاش ئافرێنەری هەرە بەرچاوی قامووسی یە کە زمانی ئینگلیسی قەتی بەخۆیەوە دیتبێ. من و تۆ خۆشحاڵ دەبووین ئەگەر تەنانەت وشەیەکیشمان لە زمانی ئینگلیسی دا داهێنابا ، بەڵام شیکسپییێر لەنێوان ٧٠٠ تا ١٠٠٠ وشەی ئافراند. بەڵام ئەوەمان لە بیر نەچێ ئەوە هەر داهێنانی وشە نەبوو، بەڵکوو ئیدیۆمیشی [ زاراوە]  دا هێنا یان کردیە گەلی. دیسان لێرەش دا دەکرێ زاراوەکەی لە شوێنێکی دیکە وەرگرتبێ. زاراوەی وەک to the mana born  یان my Lord and master  یان
blinking idiot یان  brevity is the soul of wit گشت ئەوانە زاراوەی شێکسپێێریانەن کە ئێمە  هەموو ڕۆژێ لە ژیانماندا دەکاریان دەکەین، یان هەر نەبێ زۆر جار بە کاریان دێنین.

پرسیار: کە وا بوو بۆ زۆر لەو ئیستلاحانە کە بەکاری هێناوە دەتوانین پێی بڵێین پێشخەری سەردەم .

کریستاڵ: وایە، ڕاستە ئەمن پێم وایە هۆی  ئەوەیە کە بۆچی ئەوانە یەکەم جار لە نووسینەکانی شێکسپییێر دا سەریان هەڵێنا لەبەر ئەوەیە ئەو گوێیەکی باشی بوو ، ئەو گوێی لە هەموو کەس هەڵدەخست، ئەو دەیتوانی لاسای کەسایەتییەکانی بکاتەوە و لە بەکارهێنانی ڕۆژانەی پەیڤ و وشان لە دەوروبەری خۆی قووڵ بێتەوە و ئەو یەکەم کەسە ئەو وشانەی پێش خستووە. ئەو وشانە بۆیە وەباو کەوتن چونکە ئەوە بەکاری هێنان brevity is the soul of wit بۆیە وەباو کەوت چونکە ئەو بە کاری هێنا.

پرسیار: لەو دواییانە دا زۆر باسی ئینگلیسی ستانداردی جیهانی قسە کردن دەکرێ. ئێمە پێمان خٶشە بزانین چەندی پێ دەچێ کە بگەینە ئەو ئاستە؟

کریستاڵ:  ئینگلیسی ستانداردی جیهانی  قسەکردن  WSSE ئەمن ئەو زاراوەیەم لە کتێبەکەم دا  " ئینگلیسی وەکوو زمانێکی جیهانی " بە کار هێنا. ئەوەم لەبیرە. هۆی ئەوەی ئەو زاراوەیەم بە کار هێنا  لەبەر ئەوە بوو ئەو پرسیارەی هەموو کەس دەیەوێ وڵامی بزانێ ئەوەیە لە درێژخایەن دا زمانی ئینگلیسی جیهانی چۆن پێش دەکەوێ؟ ئەگەر مرۆ بیر لە ئینگلیسی بکاتەوە لەماوەی ٥٠ ساڵی ڕابردوو دا ئەو شێوەزارە نوێیە ئینگلیسیانە زۆر زیاتر خۆیان دامەزراندووە لە چوار گۆشەی جیهاندا. سەردەمایەک هاسان  بوو، ئینگلیسی بریتانیایی هەبوو، ئینگلیسی ئەمریکایی هەبوو و ئێمە دەمانزانی لە کوێینە. و ئێستا ئینگلیسی ئوسترالیایی هەیە، ئینگلیسی ئەفریقای خواروو هەیە و هتاد و دوایە ئینگلیسییە نوێیەکان وەکوو ئینگلیسی نیجێرییەیی ، ئینگلیسی گانایی ، ئینگلیسی سینگاپۆوری. ئێستا دەنگی جۆر بەجۆر لە هەوێڵن.  ئێستا لە شانۆی جیهانی دان چونکە ئێمە گوێمان لێ دەبێ و دەبینین کە خەڵک بەو شێوەزارانە قسە دەکەن لەهەلومەرج و بۆنەی گشتی جۆر بە جۆر دا. نەک هەر لە وڵاتەکانی خۆیاندا، بەڵکوو لە سایەی ئینترنێتەوە ئێمە دەتوانین ئەوان لە دیوەکانی خۆشمان دا ببینین. زۆر بە هاسانی و گوێیان لێ هەڵخەین. جا بۆیە ئەو شێوەزارانە ئێستا لە هەموو جێگایەک هەن. کە وا بوو چ بەسەر ئینگلیسی ستاندارد دا دێ؟ وڵامی کورت ئەوەیە ئەمن نازانم. زۆر زووە شتێک بگوترێ. ماوەیەکی زۆر دەکێشێ تا ستانداردێک خۆ بگرێ و ماویەکی زۆریش دەخایێنێ کە ستانداردێک بگۆڕدرێ. لە ڕووی نەریتییەوە ستانداردی ئاسایی ئینگلیسیی بریتانیایی بووە بۆ ئەو بەشانەی جیهان کە لە ژێر نفووزی ئیمپراتۆری بریتانیا دا بوون و ئینگلیسیی ئەمریکایی بۆ ئەو بەشانەی جیهان کە لە ژێر نفووزی ئەمریکا دا بوون و لەبەر ئەوەی دەوڵەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بەهێز بووە ئەو بناخەی توانایییە بەخێرایی بڵاو بووەتەوە و زۆر نفووز و کارتێکەری زیاتر بووە لە هەر بناخەی دەسەڵاتی دیکە و بەو شێوەیە ئاراستەی کارلێکەری لە ئەمریکاوە بووە بەرەو شوێنی دیکە و نەک بە پێچەوانە. جا ئەگەر ئەم ڕۆژانە مرۆ چاو لە ئینگلیسیی بریتانیایی بکا مرۆف کارتێکەری جۆر بەجۆری ئینگلیسیی ئەمریکایی بەسەرەوە دەبینێ. بۆ نموونە لە دیکتە دا، بۆ وێنە وشەی ensyclopidia بە e دەست پێ دەکا تا ئەوەی کە بە ae بێ، یان تەلەفوز کردن  schedule  سکێجوڵ لەجیات شێجول و شتی ئاوا. نەک بە ئاراستەی پێچەوانە. جا پرسیار ئەوەیە گەلو ستانداردی جیهانی ئینگلیسی هەتا دێ زیاتر دەبێ بە ئەمریکایی؟ بە قسەیەکی دێ ڕۆژێک دێ هەموومان بە ئینگلیسییی ئەمریکایی قسە بکەین؟ ئەمن پێم وا نییە، ڕاستە زۆر کارتێکەری ئەمریکایی دێتە ناو زمان  بەڵام ئەوە گشتگر نییە. ئەوە شتێکی پەڕاگەندەیە. خەڵکی بریتانیا دەیەوێ دەنگی بریتانیایی لێوە بێ، ئوسترالیاییەکان، دەیانەوێ دەنگئ ئوسترالیاییان لێوە بێ و هتاد. ئێمە نامانەوێ دەنگێ ئەمریکاییمان لێوە بێ. جا بۆیە لەگەڵ ئەوەشدا کە کارلێکەری و تێکەڵاوی هەیە ئەوەی کە من دەیبینم ئارەزوو و ویستی ئەوەیە کە ناسێنە ناوچەییەکان  دەیانەوێ خۆیان بپارێزن. جا ئەگەر ئەوە وا بوو و داهاتووی ئینگلیسی  گشتێک بێ لە ناسێنەی نەتەوەیی ڕقەبەر کە وابوو شتێکی ئاوا نایەتە گۆڕێ کە تاقە شێوەزارێکی یەکدەستی ئینگلیسیی  لە چوارگۆشەی جیهاندا هەبێ و واتە ٩٥ لە سەد وێكجوون هەیە و ٥ لە سەد جیاوازی لێرو لەوێ و لە هەموو شوێنێک. گەڵو لە داهاتووی درێژخایەن دا ئاوا دەبێ؟ وەک من گوتم ئەمن نازانم. بەڵام بیر لە بەدیلێک بکەوە، بیر لە بارودۆخێک بکەوە کە تێیدا زمانێکی ئینگلیسی خۆ بگرێ کە لە هاوکاری و پێ دانی هەموو ئەو بەشانە پێک بێ کە زمانەکەیان لێ ساز بووە. بە گوتنێکی دی زمانی ئینگلیسییەک کە بڕێکی بریتانیایی یە، بڕێکی ئەمریکایی یە، برێکی ئوسترالیایی یە، بڕێکی هیندوستانی یە و بڕێکی هەموو شتە. ئایا ئەوە دەکرێ ڕوو بدا؟ دەکرێ شتێکی ئاوا بێتە گۆڕێ تا ئەو جێگایەی کە هەموو لایەک ڕێزی ئەوانیدی لەبەر بێ و هەمووکەس دەرببا لەگەڵ جۆراجۆریی ڕاوێژ و شێوەی دەربڕین و جۆراجۆریی زاراوایی. و ئەمن ئێستا نێشانەی کەمی ڕوودانی ئەوتۆ لە ئاستێکی بەرتەنگ دا دەبینم. و ئەوە بوو منی گەیاندە چەمکی ستانداردی ئینگلیسی جیهانی قسە پێکردن. و ئەمن وڵامی ئەم پرسیارە بە نەقلێکی پچووک  بە کۆتا دێنم. لە کۆنفڕانسێک بووم، کە لەو کۆنفڕانسە دا ئەمریکاییەک وتەیەکی پێشکێش دەکرد وەبیرم نایە لە سەر چ بابەتێک قسەی دەکرد. و لە ژوورەکە دا خەڵکی شوێنی جۆر بەجۆری دنیای لێ بوو. لە ناو قسەکاندا کەسێک پرسیارێکی کرد. کابرا ئەمریکاییەکە گوتی Oh! that was from out of left field  دەی ئیستا دەستە وشەی out of left field ئەو کابرایەی کە لە تەنیشت من دانیشتبوو پێم وایە خەڵکی مالێزیا بوو چاکم لە بیر نەماوە ، ئاشکرا بوو کە ئەو لەو ئیدیۆمە تێ نەگەیشت و ڕووی لە من کرد و لێی پرسیم و گوتی ئەوە مانای چییە؟ و ئەمنیش وڵامم داوە نازانم. چونکە نەمدەزانی. دواتر زانیم، ئەو دەمی هەستم پێ کرد کە کابرای ئەمرێکایی دیتی  ئێمە هەر لەیەک دەپرسین ئەوەی گوتی مانای چ بوو؟ و ڕووی تێ کردین و گوتی موشکیلە چییە؟ ئەمن گوتم out of left field  مانای چییە؟ ئەو وادەکا جا چۆن ئێوە مانای ئەوە نازانن؟ گوتی ئەوە کینایەیە  لەکایەی بەیس باڵ. واتە ئەگەر تۆپەکە لە زەوی لای چەپەوە بێ، جا لە هەر کوێیەک بێ، ئەوە لە ئاراستەیەکەوە دێ کە چاوەڕوان ناکرێ جا ئەوەی ئەو مەبەستی بوو ئەوە بوو کە ئەو پرسیارەی لێی کرا  هیچ چاوەڕوان نەدەکرا. ئەمن لای خۆم بیرم کردەوە با منیش بەشی خۆمی تێ خەم و پێم گوت we are playing that with a straight back  دیارە ئەوەش ئیستعارەیەکە لە مەر کایەی کریکێت. کابرا ئەمریکاییەکە نەیزانی ئەوە یانی چی و گوتی چی ئەوە مانای چییە؟ جا ئەوەیە ئێمە دیالێکتی جۆر بە جۆر دەکار دەکەین بۆ تێکهەڵجوون لەگەڵ یەکتری. پنکتی سەرنجڕاکێش لێرە دا ئەوەیە دوای دانیشتنەکە هەموومان بەیەکەوە لە بار دانیشتبووین. ئەمریکایی ، بریتانیایی، ئوسترالیایی، و هتاد. لەبەر ئەو تێکەڵاوییە ئێمە هەموومان خۆمان لەوە دەپاراست بە دیالێکتی خۆمان قسە بکەین، یان هەر کاممان ئیدیۆمی تایبەتی وڵاتی خۆی بەکار بێنێ. ئێمە هەموومان زۆرمان لەخۆمان دەکرد بە شێوەیەکی ئەوتۆ قسەبکەین کە لە ڕووی فەرهەنگییەوە بە سەر لایەکدا نەشکێتەوە. بۆ ئەوەی ئەو دژوارییەمان بۆ نەیەتە پێشت کە لە کۆبفڕانسەکەدا هاتە گۆڕێ. و هێندێک جار ئەوە تەواو دژوارە. ئەگەر کەسێک بییەوە بڵێ خەڵک بە تەنیشت جادە دا دەڕۆیشتن ئەمریکاییەکان دەڵێن sidewalk بریتانیاییەکان ئێژن pavement ئوسترالیاییەکان دەڵێن footpath جا چیتر هیچمان  نەماندەتوانی ئەو وشانە دەکار کەین و دەبوو ڕێگایەکی بەدیل بدۆزینەوە بۆ ئەوە باسی تەنیشت جادە بکەین. و لەبەر ئەوەی من لەوێ بووم و بیرم لێ کردەوە ئەوە دەتوانێ ببێ بەسەرەتای ستانداردی جیهانی ئینگلیسی قسەکردن. کە ناوچەیەتی و هەرێمایەتی وە لادەندرێ و خەڵک بە شێوەیەکی ئاوا قسە دەکەن کە لە ڕووی کولتوورییەوە بێ لایە بێ و هەر تایبەتی ناوچەیەک نەبێ، بە شێوەیەکی تەبیعی.کەنگێ ئەوە ڕوودەدا، ئەمن نازانم. بەڵام مەبەستم لەو زاراوەیەی بەکارم هێنا بوو ئەوە بوو.
پرسیار: ئەو زمانزانە ڕووسییانەی کە ئینگلیسی دەخوێنن پێیان خۆشە بزانن شتێک هەیە کە ئەوان دەبێ لە زمان دا کەشفی بکەن یان ئێمە دەبێ تەنیا ئەوە شی بکەینەوە کەبە نەغدەن کەشف کراوە؟

کریستاڵ: گەلۆ هەموو شتێک سەبارەت بە زمان ڕوون کراوەتەوە و کەشف کراوە، دوای بە سەدان ساڵ ڕاوەی زمانی و شی کردنەوە بە تایبەتی لەمەڕ زمانێکی وەک ئینگلیسی کە بە هەزاران هەزار زانستکار بە ماوەی ساڵان لێیان کۆڵیوەتەوە گەلۆ شتێک ماوە تێیدا بدۆزنەوە. ئەگەر ئەتۆ خوێندکارێک بێ و بتەوێ ئوترووحەیەک لە سەر زمانی ئینگلیسی بنووسی ئەتۆ چ بابەتێک هەڵدەبژێری، گەلۆ ئەتۆ دەتەوێ شتێکی نوێ فێر بی، هیچ شتی تازە هەیە قسەی لێوەبکرێ؟ بەڵێ هەڵبەت هەیە. دوو بواری زۆر گەورە هەیە کە زۆر کەم لێیان کۆڵدراوەتەوە، تەکێکیان ئەوە بوو کە ئێستا قسەی لێوە دەکەین؛ ئینگلیسیی جیهانی. زۆر لە ئینگلیسیی بریتانیایی کۆڵدراوەتەوە. ئینگلیسیی ئەمریکایی زۆر بە باشی لێی کۆڵدراوەتەوە. بەڵام هەموو زمانە ئینگلیسییەکانی دیکەی لە چوارگۆشەی جیهان لەبەر چاو بگرن. ئینگلیسیی گانایی، ئینگلیسیی نیجێرییەیی  وهتاد. خەڵکی ئەو وڵاتانە هێندێک لێکۆڵینەوەیان کردووە، بەڵام زۆر کەم بە بەراوەرد کردن لە گەڵ بەکاربردنە نەریتییەکانی دیکەی ئینگلیسی. تەنانەت لەوێش بەشی بەکارهێنانی ئەوتۆ هەبووە کە هەر هیچ لێکۆڵینەوەی لە سەر نەکراوە. ئەوە شتێکە، ئینگلیسیی جیهانی ئاسۆیەکی نوێ لە بەر دەم مرۆ دەکاتەوە بۆ لێکۆڵینەوە. ئەتۆ باسی تێکۆلۆژیت کرد، قسەکەت بە گردبڕی ڕاستە. تێکنۆلۆژی تازە هەمووشتێکی گۆڕیوە. ئینترنێت هەموو شتێکی گۆڕیوە. ئەگەر ئەتۆ پێشتر ئینگلیسیت خوێندبێ، ئینگلیسی قسە پێ کردن یان ئینگلیسی نووسین ، ئەتۆ جیاوازی نێوان ئەم دوانە دەزانی. ئەوان وەکوو یەک نین. و ئێستا ئەوە ئینترنێت هاتووەتە پێشێ. گەلۆ ئینگلیسیی قسە پێ کردن لە سەر ئینترنێت هەر هەمان ئینگلیسییە کە لەدەرەوەی قسەی پێ دەکرێ؟ ئایا ئینگلیسیی پێ نووسینی سەر ئینترنێت هەر هەمانە کە لەدەرەوە پێی دەنووسرێ؟ نا هەمان نییە. باشە لە چ ڕوویەکەوە جیاوازن؟ و مرۆ بەخۆی دەڵێ نازانم باشترە لێیان بکۆڵمەوە، بەڵام لێکۆڵینەوە لەو ئینترنێتە زەبەلاحە کاری کران نییە ئەوە زۆر گەورەیە. ئەتۆ دەکرێ لە ڕەهەنگەلی تایبەتی ئینترنێت بکۆڵییەوە، بۆ وێنە لە ئی مەیلان دەکۆڵییەوە یان لە دەقان دەکۆڵییەوە یان لە جریوان لە تویتر دا، یان بلۆگان، یان چەت یان هەر چی. و لە پر ئەتۆ هەست پێ دەکەی شێوەزاری ئینگلیسی ئەوانە زۆر جیاوازە لەیەکتری. و زۆر کەم لێیان کۆڵدراوەتەوە و تەنانەت ئەگەر دوێنێ لێیان کۆڵدرابێتەوە.، بۆ بەیانی شتێکی جیاواز دەبن. لەبەر ئەوەی کە تێکنۆلۆژی زۆر بە خێرایی دەگۆڕدرێ یەک جار زۆر شتی نەدۆزراوە هەن کە دەبێ کەشف بکرێن. و خەڵکی گەنج ئەمرۆ دەرەتانێکی چاوڕاکێشیان هەیە بۆ ئەوەی لە زمانی ئینترنێت بکۆڵنەوە بەشێوەیەکی ئەوتۆ کەمن ئارەزووم دەکرد ئەو دەرفەتەم بایە کاتێک لە تەمەنی ئێوەی گەنج دابووم. داوای سەرکەوتنتان بۆ دەکەم.واتە ئاخێوانی بوومی ئینترنێت، هەرکەس کە لە ساڵی ١٩٩١ بەملایەوە لە دایک بووە ئێوە بە جیهانی ئینترنێت ڕاهاتوون. بۆ من و من پێم وایە بۆ تۆش (مەبەستی خانمی وتوێژکارە) ئینترنێت تا ڕادەیەک زمانێکی بێگانەیە. ئێمە دەبێ بەشێوەیەکی دەسکرد فێری بین، جیاوازە لەگەڵ ئەوانەی لەگەڵی گەورە بوون، جابۆیە ئێوەی وەچەی گەنج لە هەلومەرجێکی زۆر باشتر دان کە لە زمانی ئینترنێت بکۆڵنەوە. بۆ وێنە فەیس بووک لەبەر چاو بگرن. ڕەنگە زۆربەی ئێوە لە فەیس بووک دا بن. ئەمن بۆخۆم  فەیس بووکم هەیە، بەڵام بە شێوەی بەردەوام ناچمە ئەوێ  چونکە ئی وەچەی من نییە. دنیای من نییە، دنیای گەنجانە. جا بۆیە زۆر شت هەیە لەوێ مرۆ فێری بێ، بۆ وێنە لە زمانی بەکارهێنەرانی فەیس بووک بکۆڵێتەوە.

پرسیار: و ئەمە دوایین پرسیارە. ئەگەر ئەتۆ پێویست بووبا چیرۆکێکی پڕ لە گۆڵمەز سەبارەت بە زمانناسی بنووسی . کام بەشی ئاخاوتنت بە بەشی سەرەکی دادەنا؟

کریستاڵ: ئەوە پرسیارێکی خۆشە، ئەگەر من ناچار بووبام چیرۆکێکی پڕ لەگۆڵمەز لە سەر زمانناسی بنووسم.

پرسیار: قەتت حەوڵ داوە؟

کریستاڵ: دە ڕاستیدا من کردوومە. چەند ساڵ لەمەو بەر نمایشنامەیەکم نووسی سەبارەت بە زمانەکانی ژێر مەترسی و نێوی نمایشنامەکە " دڕێژە دان بە ژیان " بوو و ئەوە سەبارەت دوایین ئاخێوی زمانێکە و ئەوەی بەسەری دێ و ئەوەی کە ئەو بە چ شێوەیەک دەیەوێ زمانەکەی بپارێزدرێ، و ئەو هەموو زەخت و فشارەی لە سەری بووە و هتاد. ئەو نمایشنامەیە سەرهێڵە و دەکرێ لە ماڵپەڕەکەی مندا بیبینن. ئەگەر قەت پێتان خۆش بێ بیخوێننەوە . بەڵام پرسیارەکە ئەوەنەبوو. پرسیارەکە سەبارەت بە بەشەکانی ئاخاوتن بوو. باشە ئەمن دەکرێ پێت بڵێم. با لە سەرەتاوە بڵێم لە سەر " ناو" ئەو چیرۆکە نانووسم. ناو چارزکەرن ، ناو تەنێ مێز و کورسین ، ناوی موجەڕەد و شتی ئاوا. ئەمن پێم وا نییە لە ناو دا شتێکی چاوڕاکێش هەبێ. " کردار" . کردارەکان زۆر زیاتر چاو ڕاکێشن. زۆر دینامیکن، کردارەکان شتی چالاکن. زۆربەی کردارەکان ، دیارە هەڵبەت نەک هەموویان. مرۆ هەمیشە دەتوانێ جیاوازی نێوان ناو و کردار بەیان بکا، ئەگەر ئەمن لێتان پرسم " ناو" ێک بکێشەوە بۆ وێنە  مێز، ئەتۆ زۆر بە هاسانی دەتوانی بیکەی، بەڵام ئەگەر داوات لێ بکەم کردارێکم بۆ بکێشییەوە وبڵێم "ڕۆیشتن" بکێشەوە ، ئەوە زۆر ئاستەمترە کە بکرێ. جا بۆیە کردارەکان زۆر چالاکترن. بەڵام کردارەکانیش ئەوەند پر لەگۆڵمەز نین وەک وشەی واق وڕمان  . من وشەی واق وڕمان هەڵدەبژێرم. چوکە ئینترجێکشنەکان ، واو، ئۆ ، و گاش ، کرامز و...  پڕن لەو جۆرە چیرۆکە پڕ لە گۆڵمەزانە. تەماشای ئەو چیرۆکانە بکەن بۆ منداڵانی دەهۆننەوە، یەک لە گەورەترین وشەکانی لە دەمیان دەردەپەڕێ بریتین لە پانچ، واو، بەنگ ، گاش ، فڵیپ و زۆر وشەی بێ ئەدەبانەش هەڵبەت. چا بۆیە ئەوە بوارێکە گۆڵمەز تێیدا لەهەمووان زیاترە و من وشەی واق وڕمان هەڵدەبژێرم.

پرسیار: زۆر سپاست دەکەم. بۆ ئەو کاتەی پێت داتن

کریستاڵ ؛سپاس

 لە ئینگلیسییەوە: حەسەن قازی

هەڤپەیڤینی موحسێن میرزایی لە بەرنامەی فارسی ' پایش 'ی تێلێڤیزیۆنی ئاریەن لەگەڵ پرۆفێسۆر عەبباس وەلی بە بۆنەی ٩٧-مین ساڵی پەیمانی لۆزان. جومعە ٢٤-ی ژووییەی ٢٠٢٠

هەڤپەیڤینی موحسێن میرزایی لە بەرنامەی فارسی ' پایش 'ی تێلێڤیزیۆنی ئاریەن لەگەڵ پرۆفێسۆر عەبباس وەلی بە بۆنەی ٩٧-مین ساڵی پەیمانی لۆزان. جومعە ٢٤-ی ژووییەی ٢٠٢٠

میرزایی:  ڕێزدار وەلی، بەخێر بێن، ئەم کاتەتان باش

وەلی: سڵاو لە ئێوە و بینەرانتان

میرزایی: رێزدار وەلی بەگشتی لەو ڕاپۆرتەیدا کە بیستمان باسی پەیمانی لۆزان کرا، بەڵام بابەتێک هەیە ئەویش ئەوەیە کە کوردەکانی هەر چوار پارچەی کوردستان کاتێک باسی ئەو پەیمانە دەکەن باسی ڕەنج و کارەساتێک دەکەن. مەبەستی کوردەکان لەو کارەساتە چییە؟ چ ڕووی دا کە ئەمڕۆ ئێمە دەبینین کوردەکان وەک کارەساتێک و مێژوویەکی ڕەش باسی دەکەن؟

وەلی: پەیمانی لۆزانی کە لە ساڵی ١٩٢٣ لە نێوان فەڕانسە،بریتانیا، ئیتالیا،  ژاپۆن و یۆنان و ڕۆمانی بەسترا، سنوورەکانی وڵاتی ئێستای تورکیای تەسبیت کرد. لەو قەرادادە دا بە تەسبیتی ئەو سنوورانە تورکیا، واتە حکوومەتی ئەو دەمی تورکیا لە لۆزان قەبووڵی کرد کە دەست هەڵگرێ  لە ئیدیعای زەوینی خۆی لەمەڕ عێڕاق، سووریا و ناوچەکانی دیکە لە باڵکان  و لە بەرانبەر دا داوای لەو وڵاتانە کرد کە ئەو پەیمانەیان ئیمزا کرد بوو سنوورەکانی هەیی تورکیا قەبووڵ بکەن و حەقی حاکمییەتی تورکیا بە سەریاندا بە ڕەسمی بناسن. بۆ وێنە یەکێک لە خاڵەکانی ئەو پەیمانە حەقی هاتوچوو، تێپەڕێن بە تەنگەی داردانێل واتە بۆسفۆر دابوو کە تورکیا ئەوەی قەبووڵ کرد بۆ کەشتی و بارهەگری مەدەنی بەڵام حەقی هاتوچوو و تێپەڕینی کەشتییە نیزامییەکان بەو تەنگە ئاوییە دا وەک خۆی ماویەوە و بەو پەیمانە جێ بەجێ نەبوو. و ئەوە تا ساڵی ١٩٣٦-ی کێشتا کە لەو ساڵە دا ئەو کێشەیە لە پەیمانی مۆنتێرۆ دا لە نێوان تورکیا و ئەو وڵاتانە ئیمزا کرا و قەبووڵ کرا تورکیا کۆنتڕۆڵی هەبێ بە سەر هاتووچووی کەشتییە جەنگییەکاندا. بەڵام لە بناوندا ئەوەی کە ڕوویدا ئەوە بوو بناغەی جوگرافیایی و وڵاتیی دەوڵەتی تورکیا قەبووڵ کرا. بەڵام ئەوەی گرینگە ئێمە بیزانین ئەوەیە کە چ بوو کە دوای سێ ساڵ لە پەیمانی سێڤر لە پاریس کە لەو پەیمانە دا لە سەر پلان و چوارچێوەیەکی دیکە تەوافوق کرا بوو، لە نێوان نوێنەرایەتی ئەو دەمی حکوومەتی تورکیا و هێزە هاوپەیمانەکان کە گرینگترینیان فەڕانسە، بریتانیا و ئیتالیا بوون چ  ڕوویدا کە ئەو هەلومەرجانە گۆڕانیان بە سەر داهات؟

مەسەلەیەکی سەرەکی کە لێرە دا ڕووی دا، مەسەلەی کۆتایی هاتنی شەڕی نێوخۆیی سۆڤیەت و سەرکەوتنی هێزەکانی بۆلشۆویک لەو شەڕە دا بوو کە ئەو پێویستییەی هێنایە گۆڕێ پشتێدی پاراستن بە دەوری سۆڤیەت دا ڕایەڵ بکرێ و ئەو پشتێندە بەو مەبەستە بوو کە حکوومەتگەلی دژی یەکێتی سۆڤیەت پێک بهێندرێن و ئەوانە دۆست، هاورێ و هاوقەدەمی وڵاتە سەرمایەداتییەکانی ڕۆژئاوا بن. ئەوە زۆر گرینگ بوو، دوای ئەوە دەبینین کە ساڵ ونیوێک دواتر، واتە دووساڵ دواتر لە پەیمانی لۆزان لە ئێرانیش کودەتا دەکرێ و لەوێ لە پێشدا حکوومەتی ڕەزا خان و دوایە ڕەزا شا لەوێ تەسبیت دەبێ. ئەوە بەشێک لەوە بوو، هەر ئەوەش بەشێوەیەک لە ئەفغانستان قەوما و دوای ئەوەش نۆرەی یۆنان دێ و دوایە وڵاتەکانی باڵکان و مەسەلە ئەوە بوو  کە پێشی پێشڕۆیی کۆمۆنیزم و بۆلشۆیزم بگیرێ. و هەر لە بەر ئەوەش بوو کە لە نیوان ساڵانی ١٩٢٠، ١٩٢١ تا ساڵی ١٩٢٥  هەموو باڵانسە سیاسییەکانی ناوچە ئالوگۆڕی بە سەر دا هات. کاتێک ئەو گۆڕانانە قەومان دۆزی کورد، گرینگیی ستراتێژیکی خۆی بۆ ماوەیەک بۆ هاوپەیمانان لە دەست دا. ئەوە لایەکی کێشەکە بوو، و ڕەهەندەکەی دیکەش ئەوە بوو کە نێوان ساڵانی ١٩٢٠، ١٩٢١ تا ساڵانی ١٩٢٣،١٩٢٤ کوردەکانیش نەیانتوانی ڕێبەڕایەتییەکی دیار، یەکگرتوو و بە بەرنامەیەکی کۆنکرێتەوەیان هەبێ کە بتوانێ موزاکەرە و مامڵە لە گەڵ هێزە هاوپەیمانەکان بکا. لێرە دا ئەوە هەر کوردەکان نەبوون کە دۆڕاندیان، بەڵکوو لێرە دا ئەرمەنییەکانیش یەک لە دۆڕاوەکانی ئەو پەیمانە بوون. ئەوانیش ئەو شتانەی کە لە پەیمانی سێڤر لە پاریس وەدەستیان هێنابوو، لە پەیمانی لۆزان دا لە دەستیان دا، هەڵبەت  لە چوار چێوەی یەکێتیی سۆڤیەت دا ئەوان جمهوورییەکیان هەبوو کە سەر بە ناوەند بوو لە چوارچێوەیەکی فێدێڕاڵ دا.

بەڵام کوردەکان ئەوەیان وەدەست نەهێنا وهەر لێرەدا بوو دەبێ ورد بینەوە کە کاتێک ئەو وەزعە هاتە پێشی و تەسبیتی دەوڵەتی یورکیا کەوتە ناو ڕۆژەڤی دەوڵەتە ڕۆژئاواییەکان،  کوردەکان، لەلایەکەوە لە بەر ئەوەی کە نوێنەرایەتییان نەبوو، و بەو شێوەیە بەرنامەیەکیان نەبوو، و ڕێبەرایەتییەکیشیان نەبوو و بۆ خۆشیان ئەگەر لە بیرمان بێ لە سەر بنەمای ویفاقی میللی ١٩١٩ لە نێوان مستەفا کەماڵ و شێخ سەعیدی پیران، شێخ سەعیدی پیران خۆشی لەو شەڕانە دا کەگەیشتە دەرپەڕاندنی هێزە هاوپەیمانەکان لە تورکیا، بەشداری کرد بوو بەڵام، کاتێک ئەو ویفاقی میللی لەگەڵ مستەفا کەماڵ قەبووڵ کرد، ئەو دەمی شێخ سەعید لەگەڵ ئەو جۆرە دەوڵەتە نەبوو کە لە تورکیا دامەزرا، . دیارە داوخوازەکانی شێخ سەعید پێک نەهات و مستەفا کەماڵ و یارانی توانییان سەرکەوتن بەدەست بێنن. کاتێک سەرکەوتن، ئاکامەکەی ئەوە بوو کە هاتە گۆڕێ.

هەڵبەت ئەوە ڕاستە کە لە تورکیا پەیمانی لۆزانیان وەکوو سەرکەونێکی گەورە نیشان دا، و لە کتێبەکان دا وای باس دەکەن. بەڵام، بە کردەوە ئەگەر بە وردی تەماشای بکەین پەیمانی لۆزان لە ڕووی زەوینی و لە ڕووی مەودای جوغرافیاییەوە شکستێکی زۆر گەورە بوو بۆ تورکیا. دوو ساڵ دوای پەیمانی لۆزان بوو کە مەسەلەی مووسڵ لەگەڵ بریتانیا جێ بەجێ کرا و لە ناو دەوڵەتی عێڕاق دا تەسبیت کرا. بەڵام مەسەلەیەکی کە لێرا دا دەمەوێ ئاماژەی پێ بکەم ئەگەر کات هەبێ ئەوەیە کە زۆر گرینگە ئەویش ئەوەیە ئەلئان لە تورکیا تڕێندێک، مەیلێک پەیدا بووە و ئەو ترێندە لە ڕاستیدا ئامانجی ئەوەیە کە بەرنامەکان، داوخوازاەکان و ئەو مەسەلانەی کە لە ناو پەیمانی لۆزان دا تەسبیت بوون ئەوانە کەم تا زۆر وردە وردە بەڕێتە ژێر پرسیار و تەنانەت ئەگەر دەرفەتێک بێتە گۆڕێ ئەوانە لە ناو بەرێ، بە تەواو بوو ڕایان بگەیێنێ . ئێستا دەبینین لە سیاسەتەکانی حیزبی فەرمانڕەوا دا و بە تایبەتی ڕێبەوری ئەو حیزبە ئیدیعای زەوینی دەهێنێتە گۆڕێ.

میرزایی: بە وردی وایە، بەڕێز وەلی ببورە قسەکەتان دەبڕم بە داوای لێ بوردنەوە. بزانە ئەمن دەمەوێ ئەو پنکتە بێنمە گۆڕێ. ئەمڕۆ ٩٧-مین ساڵوەگەڕی  پەیمانی لۆزانە. سێ ساڵی دیکە پەیمانی لۆزان دەبێ بە سەد ساڵ و بە لەبەر چاوگرتنی ئەو هەڵسوکەوت و جموجووڵەی لە تورکیا دەستی پێ کردووە بە ڕێبەریی حیزبی دادو گەشەپێدانی ئاغای ڕەجەب ئەردۆغان، ئێمە ئەمڕۆ دەبینین ئەو حیزبە مەیلی وڵات داگیرکردنی هەیە، لە باکووری سووریا هەن، لە باکووری عێڕاق هەن، لە لیبی هەن و لەو جێیانەی هەن، لەو شوێنانەن کە لە پەیمانی لۆزان دا لێیان ئەستێندراوە و ئێمە دەبینین لە پارڵمانی  تورکیا دا نوێنەرانی ڕاست ئاژۆی، تیژپەڕی نەتەوە پەرستی  تورکیا باسی ئەوە دەکەن کە مووسڵ مافی ئێمەیە، کەرکووک مافی ئێمەیە . ئایا بەو خەمساردییەی کە کۆمەڵی جیهانی لە پێوەندی لەگەڵ نزیکبوونەوە لەو سەد ساڵە هەیانە، دەبێ چاوەڕوانی ڕوودانی خراپتر بۆ ئەو بابەتەی لۆزان بین؟

وەلی: بە باوەڕی من ئەوەی کە ئێمە دەیبینین، بۆ وێنە ئەگەر تەماشا بکەن ئەوەی لە سووریا ڕوو دەدا لە عەفرین. لە ئیدلیب و لە بەشەکانی دیکەی باکووری ڕۆژهەڵاتی سووریا کە ئێستا لە ژێر کۆنتڕۆڵی نیزامی تورکیا دایە. ئەوەی کە ڕوودا دەدا ئەوەیە کە تورکیا بە کردەوە خەریکە سیاسەتێکی پاکتاوی ئێتنیکی لەوێ بەڕێوە دەبا و لە سیستمێکی فەرمانڕەوایی دا کە ئەوان نێویان ناوە تورکیای گەورە، خەریکن ئەو سیاسەتە لەو شوێنانە بەڕێوە دەبەن. بۆ وێنە ئەگەر تەماشا بکەن ئەو هێزە ئیسلامیانەی  کە لەوێ دایانمەزراندوون ئەو ناوانەی لێیان ناون شتی ئاوان ، گوردانەکانی سوڵتان سەلیم، سوڵتان محەمەد و سوڵتان عەبدولحەمید و لەو شتانە و ئەو نیشانەی ئەوەیە کە حێزبی فەرمانڕەوا لێرە دا سیاسەتی وڵات فرەوان کردنەوەی بە پێشینەی عوسمانی دە سەر دایە. و هەر لەو پێوەندییە دا هەر قسەی ئەوتۆ سەبارەت بە کوردستانی عێڕاقیش کراوە. باسی مووسڵ و هەولێر و تەنانەت سولەیمانی و کەرکووک دەکەن و ئەوە بە پڕۆژەی گەورە دادەنێن. بەڵام ئەمن لێرە دا پێم خۆشە ئاماژە بە پنکتێک بکەم. ئەوەی کە بە کردەوە تا ئێستا ئەو مەسەلەیەی مەیسەر کردووە. مەسەلەی عەفرین، مەسەلەی کوردستانی سووریا، ڕۆژئاوا ، یان ئەو ئیدیعایانەی کە سەبارەت بە کوردستانی عێڕاق دەکرێ و ئەوەی لە لیبی ڕوودەدا بە گشتی و ئەوەی لە ڕۆژهەڵاتی میدیتەرانە دەکرێ لەمەر کەشف و دەرهێنانی نەوت و ئەو کێشانەی کە لەگەڵ یۆنان هەن. ئەلئان بۆ وێنە دەیانگوت دوێنێ ئەگەر موداخەلە نەکرابا شەڕی نێوان یۆنان و تورکیا دەقەوما. بەڵام ئەوەی کە لێرە دا گرینگە دیار نەبوون و نەبوونی جۆرەیەک لە رێبەرایەتی نێونەتەوەیی یە لە لایەن  ئەمریکاوە. ئەمریکا زل هێزێکە، هێزێکی جیهانییە، زل هێزێکە کە بەرپرسیارەتی زل هێز بوونی وەلا ناوە. و بە کردەوە لێرە دا سیاسەتێکی کۆنکرێتی نییە، نەک هەر سیاسەتێکی کۆنکرێتی لەو ناوچەیە دا نییە، بەڵکوو خۆی  دەستەوەستانیش کردووە و لەبەر ئەوەی کە دەستەوەستانە ئەو درزەی لەوێ بووە دەوڵەتی تورکیا هاتووە دەناو ئەو درزەوە، ئێران تا ڕادەیەک لە عێڕاق و سووریا هاتووەتە ناو ئەو درزەوە. و ئەوە یەکێک لە بەمەترسیترین شتەکانە کە لە سەروبەندی ئەو دە ساڵە دا لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دا ڕووی داوە. هەر دوێنێ  وا وەبەرچاو دێ لەو بەرنامەیەی دا کە ئاغای بایدن  ڕای گەیاندووە گوتوویەتی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دا دەمێنێتەوە و سیاسەتێکی چالاک وەبەر دەگرێ. ئەوە بە باوەڕی من هەڵبەت جۆرێک هیواداری دەدا کە ئەمریکا بتوانێ ئەو دەورە بگێڕێ کە تواناییەکەی دەیداتێ ، یانی هەڵکەوتی لە جیهاندا ئەو دەرەوی دەداتێ کە بتوانێ بیگێڕێ. ئەگەر ئەو کارە بکا تەوازونێکیش لەگەڵ دەوری ڕووسیا دێتە گۆڕێ و ڕووسیا ناتوانێ ئازادانە ئەو جموجووڵانە بکا کە لە پێش چاوی ئەمریکا لەگەڵ تورکیا و هێزەکانی دیکە لەو ناوچەیە دا دەیکا. لە لیبی و شوێنی دی. ئەمن پێم وایە لە ڕووی نێونەتەوەییەوە سەرۆکایەتی جمهووریی ئاغای تڕامپ پنکتێکی زۆر نەرێنی بووە و بە کردەوە ئەگەر ئەوە بەردەوام بێ تەئسیری زۆر خراپی دەبێ.

میرزایی:  ئێوە باسی دەوری ولاتان و دەوڵەتە بەدەسەڵاتەکانتان کرد. لە سەروویان دا ئەمریکا کە ئەمڕۆ زل هێزی جیهانە. بەڵام من دەمەوێ چاوێک  لەو بەری چیرۆکەکەش بکەین بە بۆچوونی ئێوە نەبوونی ئینسیجام لە ناو ڕەوتگەل و حیزبە کوردییەکاندا لە گشت ئەو ٩٧ ساڵە دا، نامەوێ تەماشای ئەمڕۆ بکەین، نەبوونی ئینسیجام و نەبوونی بەرنامەیەکی تەواو و ناسراوی کە بتوانن لە سەر ئەو کێشەیە ڕاوەستن و گەڵاڵەیەک بهێننە گۆڕێ  بۆ کۆمەڵی جیهانی. ئایا ئەو مەسەلەیە تەئسیری نەبووە؟

وەلی: با، تەئسیرێکی زۆر سەرەکی بووە. بە باوەڕی من، ئەمن زۆر جار لە نووسینەکانم دا ئاماژەوم بەو لایەنە کردووە. یەکێک لە پنکتە سەرەکییەکانی لاوازی کوردەکان نەبوونی ڕێبەرییەکی کاریگەر، رێبەرییەکی یەکگرتوو و نەبوونی بەرنامەیەکی سیاسی یەکگرتوو و هەر وەها نەبوونی وێژیاکێکی سیاسی یەکگرتوو بووە. و هۆی ئەوەش تەنێ لە شانۆی نێونەتەوەیی دا نابینین. بەڵکوو لە شانۆی ناوخۆیی کوردستانیش دا دەبینن. ئەو ئالۆزکاویی فکرییەی کە هەیە، ئەو ئالۆزکاوییە سیاسییە و تەنانەت لە زۆر رووەوە ئەو ناکۆکییە سیاسییانەی کە هەن، بۆ وێنە ئەوەی کە بۆ ماوەیەک لە ڕٶژئاوا ڕووی دەدا، یا ئەوەی کە لە باشوور هەبوو، یان ئەوەی کە لە باکوور هەبوو ئەوانە مەسەلەی زۆر بنەڕەتی بوون، ناکۆکی بنەڕەتی لێرە دا هاتنە پێشێ. ئەوە وایە. بزانە بە کردەوە، ئەو قسەیە زۆر ڕاستە یانی سەرکوت و بە بندەست مانەوە و بندەستی ئەگەرچی تا ڕادەیەکی یەکجار زۆر خەتای هێزە سەرکوتکەر و باڵا دەستەکانە، بەڵام، تا ڕادەیەکیش هێزە بندەستەکان و ئەوانەی کە زوڵمیان لێ دەکرێ لەبەر ئەوەی کە نازانن چلۆن لەبەرانبەر ئەوە دا ڕاپەڕن و چۆن لە بەرانبەری دا ڕاوەستن، چلۆن یەکێتییان هەبێ، چ بەرنامەیەکیان بۆ کردەوە هەبێ، ئەوە بە کردەوە مەسەلەکە توندتر دەکا. ئەمن ئەوە قەبووڵ دەکەم کە لەناوخۆی کوردستانیش دا هەلومەرجی ئەوتۆ هەبووە کە ئەو مەسەلەی توندتر کردووە و تەشویقی کردووە.

میرزایی: ئاغای وەلی لە کۆتاییدا ئەگەر بتوانن لە دوو یا سێ دەقیقە دا قسەکان کۆ بکەیەوە مەمنوون دەبم. بەلەبەرچاوگرتنی ئەو نەخشە سیاسییەی کە ئێمە ئەمڕۆ دەیبینین دوای ٩٧ ساڵ،  ٩٧ ساڵ لە پەیمانی لۆزان تێ پەڕێوە، سێ ساڵی دیکە ئەو پەیمانە تەقریبەن نامێنێ و هەر وەک لە دوو پرسیاری پێشتر دا هێنامە گۆڕێ. جموجووڵوکانی تورکیاش نیشانە بیر و يامانی بەرزەفڕانەن، بەڵام ئێوەش ئاماژەتان کرد بە بێدەنگ بوونی هێزە جیهانییەکان لە سەروویان ئەمریکا. بە باوەڕی ئێوە لە ئەمڕۆی دا کە ئێمە خەریکین قسە دەکەین، سێ ساڵ زیاتر نەماوە، دەوری تەوەرەیی کوردەکان لەو ناوە دا دەتوانێ چی بێ؟ چلۆن دەتوانن بگەنە ئینسیجامنێک. هەڵبەت ئەو چلۆن دەتوانن، ئێمە نامانەوێ ڕەچەتە بنووسین بۆ حیزب و جەرەیانە کوردییەکان. بەڵام ڕێکارێکی گشتی بۆ گشت گەلی کورد، بە باوەڕی ئێوە ڕێکار و دەرکەوتن لەم قەیرانییە ٩٧ ساڵەیە دەتوانێ چ بێ؟

وەلی: بڕاونە ئەمن پێم وایە ئەگەر مەبەست لە ڕێکاری گشتی بێ بۆ هەموو گەلی کورد لە بەرچاو بگرین، ئا دەکرێ بەرنامەیەکی ئاوا لە بەرچاو بگرین بەڵام، دەبێ بڵێین کە ئێستا هەلومەرجی وەدیهاتنی بەرنامەیەکی گشتگرەوە دوورە دەستە، تەوەجوهێ دەکەی. شتێک نییە کە ئەمن بەڕاستی ئەلئان بتوانم بڵێم بەرنامەیەکی گشتی بۆ هەر چوار پەشی کوردستان دەکرێ لە داهاتوویەکی زۆر نزیک دا جێ بەجێ بکرێ، ئەمن ناتوانم ئەوە ببینم و بە باوەڕی من ئەو سیاسەتەش کە بۆ هەنووکە هەیە بەڵام هەلومەرجی وەدیهاتنی لە داهاتوو دا هەیە من ئەو سیاسەتە بە سیاسەتێکی دروست نازانم. ئەوەی کە گرینگە ئەوەیە کە لە بەشە جیاوازەکانی کوردستان دا بە باوەڕی من بەشەکانی تایبەتمەندی تایبەتی لەمەڕ خۆیان هەیە. ئەو تایبەتمەندییانە دەبێ لەبەر چاو بگیرێن و ئەو هێزانەی کە لەوێدا هەڵسووڕاو و چالاکن لەسەر بنەمای ئەو تایبەتمەندییانە، بە باوەڕی من دەبێ هەنگاو هەڵبگرن. ئەوەی کە گرینگە ئەوەیە، ئەمن هەمیشە گوتوومە، تەوەرە، تەوەرەی سیاسەتی کورد دەبێ لە چیاوە بگوێزرێتەوە شار. و ئەوە بە باوەڕی من دەبێ بە ڕازی سەرکەوتنی خەباتی کورد. ئەوە بەو مانای تەختەئە و پێوەهەڵکاڵانی چیا نییە،  ئەوە بەمانای تەختەئەی شەڕی چەکدارانە نییە ، نا نا، بەهیچجۆر مەبەست ئەوە نییە، بەڵام کاتێک تەواوی قورسایی لە سەر شەڕی چەکدارانە دادەندرێ، سیاسەتی سیڤیل لە شار، سیاسەتی مەدەنی لە شارەکاندا جێگای دووەم و سێیەم پەیدا دەکا. ئەمن ئەوە بە کێشەی بنەڕەتی کولتووری سیاسی کورد دەزانم، ئەگەرچی گوتم لە هەلومەرجی ئێستا دا ئەمن جەنگی چەکدارانە تەختەئە ناکەم، تەوەجوهێ دەکەی. بەڵام ئەمن دەڵێم هەمان وەزن و قورسایی و زۆر گرینگ بدەین بە جووڵانەوەی دێمۆکڕاتیکی مەدەنی لە ناو شارەکاندا. ئێستا لەوانەیە زۆر کەس بڵێن لە بەر هەلومەرجی خنکێنەرە کە ئەوە مەیسەر نییە، بەڵام ئەو هەلومەرجانە دەتوانێ بگۆڕێ. ئەوەیکە گرینگە ئەوەیە ئەگەر کوردەکان بەڕاستی لەهەلومەرجێکدا کە ئەمریکا ئاوا دەستەوەستان بووە ، ڕووسیا دۆخێکی زۆر بەرچاوی لە ناوچە دا وەبەرگرتووە و ئێمە دەوڵەتی وەکوو ئێران و تورکیامان هەن کە بەکردەوە لە سیاسەت دا نکووڵی لە بوونی کورد دەکەن. لەو هەلومەرجەدا ئەگەر کوردەکان بە کارتی دەستی خۆیان بە باشی کایە نەکەن و ئەگەر هەلومەرج لە ئەمریکا نەگۆڕێ – ئێمە دەبێ هیوادار بین کە بگۆڕێ – و ئەمریکا دەست لەو سیاسەتە دەستەوەستانییەی هەڵگرێ، بە باوەڕی من ئەگەر کوردەکان وشیار نەبن و بە دوای سیاسەتی بنەڕەتی دا نەچن بە باوەڕی من ژیان بۆ هەموومان دژوار دەبێ.

میرزایی: سپاستان دەکەم بەڕێز دوکتور وەلی
وەلی: تکایە.     

یادێک لە تێکۆشەری بەوەج شەهید قەرەنی کەریمی

 یادێک لە تێکۆشەری بەوەج شەهید قەرەنی کەریمی

لە ١٥/ ٤/ ١٣٦٠ [ ٦-ی ژووییەی ١٩٨١ ] جەلادانی جمهووری ئیسلامی لە تەورێز دوای مانگێک یەخسیری بێ هیچ سووچ و تاوانێک، تێکۆشەری بەوەج و لاو قەرەنی کەریمییان تیرەباران کرد. لە بەرایی ساڵانی ١٩٧٠کان دا کاک قەرەنی بۆ  درێژە دان بە خوێندن هاتە بریتانیا ولەو ماوەیە دا هەم لە چوارچێوەی ئەنجومەنی خوێندکارانی ئێرانی و هەم کۆمەڵەی خوێندکارانی کوردستان لە دەرەوەی وڵات ( ئاکسا) چالاکانە بەشدار بوو. قەرەنی لەو ماوەیە دا زۆری حەول دا بۆ خۆ پێگەیاندن و لە کۆنگرەی ئاکسا لە فڕانکفۆرت و پێشتر لە کۆبوونەوەیەکی خوێندارانی کورد لە فەڕانسە وەکوو نوێنەری خوێندکارانی پێشکەوتووی کوردی دانیشتووی ئینگلیستان بەشدار بوو.
لەو نامەیەی دا کە بە زمانی فارسی بۆ منی نووسیوە و وەرگێڕاوەکەی دەکەمە تێهەڵکێشی ئەم وەبیرهێنانەوەیە جوان دەردەکەوێ چەندە هەستێکی خاوێن و پاکی هەبووە لە ئاست خەباتی زەحمەتیكشانی کوردستان و چەندە بە وردی ئاڵوگٶرەسیاسییەکانی ساڵەکانی دوایی ڕێژیمی حەمە ڕەزاشای شۆپاندووە و ئەوە لەو ڕاپۆرتە وردە ڕا  دەردەکەوێ کە سەبارەت بە خوپیشاندانی گەورەی مەهاباد بە بۆنەی ئەسپاردە کردنی تەرمی پیرۆزی عەزیزی یۆسفی لە نامەکەی دا بۆ منی نووسیوە.
قەرەنی کەریمی وەک زۆر لە تێکۆشەرانی دیکە دوای ڕووخانی ڕێژیمی شا ئوڕووپای بە جێ ‌هێشت و گەڕاوە ڕۆژهەڵاتی کوردستان و دوای پێک هاتنی دەفتەری مامۆستا شێخ عێزەدین حوسێنی لە مەهاباد لە چوار چێوەی ئەو دەفتەرە دا دەستی بە تێکۆشان کرد. ئەو نامەیەی پەیوەست کە لە لەندەنەوە بۆ منی نووسیوە لە سوێد هەرچەند تاریخی بە سەرەوە نییە ، بەڵام بەلەبەرچاوگرتنی ئەو شتانەی باسی کردووە دەبێ لە مانگی ژووییەی ساڵی ١٩٧٨ دا نووسرابێ. لێرە دا وەرگێڕاوی بەشێک لەو نامەیە بەیەکەوە دەخوێنینەوە.


نەمر عەبدولڕەزاق میرزا و شەهید قەرەنی کەریمی ، لەندەن ١٩٧٨
"دٶستی خۆشەویست
هیوادارم حاڵت باش بێ و ناڕەحەتیت نەبێ و لە خەبات دا شێلگیلتر بی. ئەگەر لە حاڵ وئەحواڵی ئەم بەندەیەش بپرسی بە لوتفی ماتریالیسم خراپ نیم و خەریکی سەروکەلە لێدانم دەگەڵ کتێبان. ئێستا خەریکی خوێندنەوەی " ئانتی دورینگ" ی ئێنگێلس م. کتێبێکی باشە و مرۆڤ دەتوانێ زۆر شتی لێ فێڕ بێ. کورەکان باشن و ... و ... و ... سڵاوت لێ دەکەن . ئەوانیدیش لەگەڵ ... ن. دەڵێن دوو سێ ڕۆژ لەمەو بەر دەستەی  ١٩ بەهمەنییەکان  شەوێکی ڕێزلێنان و بیرەوەرییان دەبێ و ... و ئەوانیش لەوێ بوون و ... بەیاننامە گۆرینەکەدا  دەدا بەیەکێک لە لایەنگرانی  کۆنفێدراسیۆنی ئیحیا و کوڕەکەش لێی وەرناگرێ و فڕێی دەدا، دوایەش ... کاتێک یەکێک لە جەماعەتی ئیحیاییەکان ڕۆژنامەی ١٦-ی ئازەری دەداتێ ... ئەویش وەری ناگرێ و فڕێی دەدا. ئەمن لەوێ نەبووم بەڵام دەبێ ( ڕاوەبەرازێکی خۆش بووبێ) [ ئەو ڕستەیەی ناو دوو کەوانی بە کوردی نووسیوە]

هەتا دڵت پێی دەوێ ژمارەی تووریستی کورد زیادی کردووە و هەر ڕۆژە نا ڕۆژێک سەروکلەی دووسێیەکیان پەیدا دەبێ و ..... هەر بە دوای ماشین کڕین و ئەو جۆرە قسانەوەن و بە تەواوی ئەعسابی ئێمەیان تێک داوە. لەگەڵ ئێرانییەکان ( فارسەکان و ئازەرییەکان) هەرنەبێ بە دووسێ وشە باسی سیاسەت دەکەن بەڵام ئەو کوردانە... گشتیان خوێرینە. داوات کرد بوو سەبارەت بە خۆپیشاندانی مەهاباد بۆت بنووسم.
گۆیا ئاوا دەست پێ دەکا کاتێک کە عەزیز لە تاران وەفات دەکا خەڵک لە مزگەوتێک کۆ دەبنەوە و لە هەموو گرووپەکان چ  نهێنی و چ نیوە نهێنی دەچن و تا مەیدانی شەهیاد تەرمەکەی بەڕێ دەکەن و لەو لاشەوە خەڵکی مەهاباد و نەغەدە و بۆکان و بانە و هتاد و گۆیا سنە و سەقز بۆ پێشوازی تا میاندواو دەچن کە دەلێن هەموویان نزیکەی ٢٠٠ ئوتومبیل بوون . دوایە تەرمەکە دەهێننە مەهاباد و دەینێژن. نازانم ڕۆژی حەوتووی بووە یان سێ ڕۆژانەی [ سێ ڕۆژانەی بە کوردی نووسیوە] کە خەڵکی هەموو شارەکان و هەر وەها مەهاباد کە نزیکەی ١٠  هەزار کەس بوون لە دەوری گۆڕەکەی کۆ دەبنەوە و گۆیا کچێک بە جلوبەرگی مەزەهەبییەوە وەک ژنانی ( قوم و مەشهەد) لە تارانەوە هاتبووە ئەوێ و هەر وەها چەند مەلا و ئاخوندی کە لە قومەوە دوور خراونەوە بۆ مەهاباد چالاکانە لەو خۆپیشاندانە دا بەشداری دەکەن. و زۆر قسەی چاک دەکەن و ئیمام جومعەی مزگەوتی شیعەکانیش لە مەهاباد وتەیەکی باش پێشکێش دەکا، ئەوە لە لایەن ناکوردەکانەوە. لە دوایە کوردەکان دەست پێ دەکەن ئەوەڵێ گۆیا عومەری قازی دەست دەکا بە قسە کردن سەبارەت بە عەزیز و هەر وەها موعینی یەکان و شەریفزادە و بەتایبەتی  سەبارەت بە مەولا مەحموودی زەنگەنە قسە دەکا و ژیاننامەی شرۆڤە دەکا، کە ئینسانێکی زەحمەتکێش بووە و هتاد. دوایە جەلیلی گادانی قسە دەکا و زۆربەی دروشمەکانی کە دراون ناسیۆنالیستی بوون وەکوو ( یان مەرگ یان کوردستان) و دروشم لەمەڕ سەربەخۆیی کوردستان و گۆیا دروشمەکانی دژی شا عومەری قازی و ئەو چەند مەلایەی قوم دەستیان پێ کردووە . هەر وەها زۆر شێعری شۆڕشگێڕانە دەخوێندرێتەوە و سروودی کوردی دەچڕن. دوایە ئاپۆرایەکە بەرەو گٶڕی موعینی دەچن و هەمان بەرنامە دووپاتە دەبێتەوە، دوایە لەوێوە خەڵک بەرەو ناوەندی شاری دێنەوە و دروشم دەدەن ، لە سەر ڕێ پاسەوانێک کە گۆیا کورد بووە دەیەوێ ڕێگا بە خەڵک بگرێ چاک شل و کوتی دەکەن بەڵام پۆلیس و ئەڕتەش موداخەلە ناکەن و خۆ پیشاندانەکە لە نزیک مزگەوتی هەباش ئاغا تەواو دەبێ.



و هەر وەها لەبەر ئەوەی خۆپیشاندانەکە عەفەوی بووە دوای تەواو بوونی دروشمە سیاسییەکان یەکێک هاوار دەکا( دایکی ئەوەی ... کوردی خۆش ناوێ) [ بە کوردی نووسیویە] و گۆیا کوڕێکی کرێکاریش ( حەماڵ) یەک بەخۆی گریاوە و مستی لە ئەرزی داوە لێیان پرسیوە چییە بۆ دەگری گوتویە هەر ئێستا دەمەوێ ، گوتوویان چەت دەوێ گوتوویە سەربەخۆیی! گۆیا لە سنەش بەیاننامە بڵاو کراوەتەوە کە بە دوورودرێژی ژیاننامەی عەزیزیان نووسیوە و وێنەی وی تێدا بووە ، هەر وەها گشت پادگانەکان و ژاندارمەری لە حاڵەتی ئامادەباش دابوون و تەنانەت دواترێش هەموو ڕۆژێ بەیاننامەیان دە ماڵان هاویشتووە کە فڵانە ڕۆژە خۆپیشاندان دەبێ و بەڵام تا ئێشتا هیچ خۆپیشاندانی دیکە نەکراوە.
لەو کەسانەی کە گیراون لە ڕۆژی دوای خۆپیشاندانەکە و یان شەوی خۆپیشاندانەکە لە لایەن ساواک و شارەبانییەوە گیراون و لە زیندانی شارەبانی دا ڕاگیراون و گۆیا تەنێ شەوانە بردوویاننە ساواک هێندێکان دەڵێن ٣٥ تا ٦٠ کەس گیراون و تا ٢٠٠ کەسیش گوتراوە بەڵام پێم وایە لەو ٦٠ کەسە زیاتر نەبێ. ئەو ناوانەی کە بیستوومن .

عومەری قازی، جەلیلی گادانی و سێ لە براکانی. کوڕی سولەیمانی موعینی کە گۆیا تەمەنی ١٦ ساڵە. سەید محەمەد نیزامی و ئەو گرووپەی کە پێشتر زیندانی کرا بوون و تازە بەردرا بوون وەکوو ماوەڕانی و مووەفەقی و ژمارەیەکی زۆر قوتابی و خەبەری دیکەش ئاوایە بازارییەکان وکاسبکاران بە پانەوە لە خۆ پیشاندانەکە دا بوون بەڵام مەعەلیمان و کارمەندان هیچ بەشدارییان نەبووە. هەر وەها خوێندکارانی کورد لە شارەکانی دیکەوە کە گەڕابوونەوە و قوتابیان و خەبەری ئەو خۆ پیشاندانە بە بەربڵاوی لە هەموو ئێران دا بڵاو بووەتەوە و گۆیا مەکۆی پارێزەران دوو پارێزەریان دیاری کردووە بۆ بەرگری لە زیندانییەکان و ئەوەی زیندانییەکانی پێ تاوانبار کراون لەلایەن حکوومەتەوە جیاوازیخوازی و ناسیۆنالیستی و لەو جۆرە شتانە بووە و بە بڕوای من لەو پێوەندییە دا کۆمەڵەی خوێندکاران [ مەبەست ئاکسا یە] و تەنانەت کۆمیتەی پارێزگاریش ( مەبەست لە کۆمیتەی پارێزگاری پرێنسیپەکانی ئاکسایە کە لە لقی کۆمەڵە لە سوێد پێک هاتبوو) دەبێ ئاکسیۆنەێک بکرێ.
 ئەمن لە دوای کۆنگرە نەمدەویست بەو شێوەیە لە چالاکییەکاندا بەشداری بکەم و زیاتر دەمەویست موتاڵا بکەم و ئەو خوێندنەوانە بووە هۆی ئەوە هەڵوێستم لەمەڕ خەباتی چەکدارانە و شێوەکەی و هەروەها لەمەڕ ستالینیسم و تڕۆتسکیسم و هتاد بە تەواوی گۆڕا، دیارە لەمەڕ هەڵوێستی سیاسیم کە ناکرێ هەمووی بە نامە بنووسم و دەبێ لە نزیکەوە قسەی لە سەر بکەین و تا ئەو کاتە هیچ ناڵێم تەنێ دەمەویست سەبارەت بە هەڵوێستی کۆمیتەی پارێزگاری زیاتر بزانم کە ئەو کۆمیتەیە لە سەر بنەمای چ پلاتفۆڕمێک ساز کراوە کە هیوادارم بۆم بنووسی و ئێستا دەمەوێ سەفەرێک بکەم بەڵام نازانم بۆ کوێ چونکە لەم بەقوڕێ گیراوە زۆر ماندوو بووم . سڵاوی من بە هەموو هاوڕێیان بگەیێنە و بەقەولی ... هاوڕێیان، هاوڕێیان و سەرکەوتنیان ئاواتە خوازم  (ئەو  ڕستەیەی بە کوردی نووسیوە).
بژی کوردستان و شۆڕشی سۆسیالیستی لەوێ
هەواڵی تۆ قەرەنی. "

خەبەرنامەی  کۆمەڵەی شۆڕشگێڕی زەحمەتکێشانی کوردستانی ئێران لە ژمارەی ١٣٢-ی خۆی دا بە  کورتی ئەم ئاگادارییەی خوارەوەی سەبارەت بە گیران و تێرەباران کرانی شەهید قەرەنی کەریمی بڵاو کردووەتەوە بەڵام
هیچ ئاماژەی بە هۆی گیرانی نەکردووە. ئەو خەبەرەی ئەمن بیستم ئەوە بوو کە قەرەنی لە لایەن شێخ عێزەدینی حوسینی یەوە  دوو نامەی پێ دەبێ کە بیانگەیێنێتە تاران و لەوێ وە بۆ فڕانسوا میتێران و شوێنێکی تر  بەڕێ بکرێ. بەساڵان دواتر نەمر ئاگنێتا شێخمووس، هاوژینی عومەر شێخمووس تێکۆشەری ناسراو لە چاوپێکەوتنێک دا لەگەڵ ڕۆژنامەی کوردستانی نوێ دا دەڵێ :  " بیرەوەرییەکی ترم هەیە کە هەرگیز بیرم ناچێتەوە؛ لە ناوەڕاستی ساڵی ١٩٨١، کاتی گەڕانەوەم لە کوردستانەوە بەرەو ئەوروپا، لە دوای ناوچەی سەردەشت، لە بازگەیەکی پشکنینی ناو ئێران، کەوتنە پشکنینی لەشم و لە ناو جلەکانمدا (جلی کوردیی پێشمەرگایەتی)، منیش دوو نامەی گرنگی " شێخ عێزەدین حوسەینی" م لە ناو جلەکانمدا شاردبووەوە، کە ئەوە دوونامەیە شێخ عێزەدین بۆ کۆمەڵگای نێو دەوڵەتیی نووسیبوو دەربارەی ئەو نەهامەتی و چەوساندنەوەیەی ڕژێمی ئێران دەرحەق بە میللەتی کورد دەیکات، نامەکان نەکەوتنە دەستی پاسدارەکان و نەیاندۆزینەوە. لەهەمان جۆری نامە درا بوو بە هاوڕێیەک و دۆستێکی نزیکمان بە ناوی قەرەنی کەریمی بە داخەوە بە هۆی ئەو نامانەوە، دەستگیر کرا و تیرەبارانیان کرد.[ زۆر بە داخەوە و یادی هەمیشە بەرێز بێت] ( کوردستانی نوێ ٢٤ / ١١ / ٢٠١٩)
باشم لە بیرە لە ژووییەی ١٩٨١  خانمێکی ئێرانی کە من نەم دەناسی بەڵام ژمارە تەلەفۆنی منیان پێدابوو، تەلەفۆنی بۆ کردم بۆ سوێد و خەبەری شەهید کرانی قەرەنی لە تەورێز پێ ڕاگەیاندم کە بە براکانی بڵێم. ئەمن بە بیستنی ئەو خەبەرە زۆر تێک چووم و بە خۆم گوت  نابێ جەلال و کەماڵ ئەو ڕووداوە دڵتەزێنە لە منەوە ببیستن. ماوەیەک دواتر پێیان زانی و لە ستۆکهۆڵم مەجلیسێکی سەرەخۆشیمان دانا. ئەو دەمێ ئەمن ئەندامی حدکا بووم و دواتر بە بۆنەوەی یەکەمین ساڵی شەهادەتی پۆسترێکمان بڵاو کردەوە. قەرەنی کەریمی تێکۆشەڕێکی فیداکار و خۆ نەویست بوو و لەو پێناوەش دا سەری دانا. هەر بەرز و گەشاوە بێ بیرەوەری تێکۆشەری بەوەج قەرەنی کەریمی.
حەسەن قازی
ژووییەی ٢٠٢٠

خەبەرنامەی کۆمەڵە   لاپەڕەی ٥  ، ژمارەی  ١٣٢ ،  ٢٨ / ٤ /  ١٣٦٠  [١٩-ی ژووییەی ١٩٨١ ]

ئیعدامی تێکۆشەر شەهید کاک قەرەنی کەریمی

لە لایەن مامۆستا شێخ عێزەدینی حوسینییەوە ڕاگەێێندراوێک  سەبارەت بە ئێعدامی تێکۆشەری شەهید  کاک قەرەنی کەریمی بڵاو کراوەتەوە. شایانی باسە کە لەو دواییانە دا ڕێژیمی جەلادی جمهووری ئیسلامی جگە لە ئێعدامی بە کۆمەڵی ئاشکرا ، ژمارەیەکی دیکە لە شۆڕشگێڕان و خەباتگێرانی گەلی کورد بە نهێنی تیرەباران کردووە و دەستی پاراستووە لە ڕاگەیاندنی خەبەرەکەی . لە ناو ئەو تیرەباران کراوانە دا یەکێک لە دۆستانی هاوکاری مامۆستا، ڕووناکبیری تێکۆشەر  کاک قەرەنی کەریمی یە.

شەهید قەرەنی کە بە ساڵان لەگەڵ خوێندکارە تێکۆشەرەکانی دیکەی کورد لە ئوڕووپا وەکوو ئەندامی  "کۆمەڵەی خوێندکارانی کوردستان لە دەرەوەی ووڵات" ( ئاکسا) خەریکی چالاکی سیاسی بوو ، لە سەر وبەندی بزووتنەوە دا هاتەوە ئێران و چالاکانە لە خەباتی گەلی کورد دا بەشداری کرد. دوای هێرشی کۆنەپەرستانەی ڕێژیم بۆ سەر کوردستان لە ٢٨ی گەلاوێژی ١٣٥٨  درێژەی بە خەباتی خۆی دا  لە ڕیزی پێشمەرگەکانی بزووتنەوەی خۆ ڕاگری و دوا جار لە ڕۆژی ١٥ / ٤ / ١٣٦٠ دوای مانگێک یەخسیری لە چنگی دەستنێژانی جمهووری ئیسلامی دا ، وەک سەدان زیندانیی شۆڕشگءری سەرتاسەری ئێران لە زیندانی تەورێز تیرەباران کرا.

ئێمە بە بۆنەی شەهادەتی ئەو دۆستە تێکۆشەرە لە ناخی دڵەوە سەرەخۆشی دەکەین لە بنەماڵەی شەهید و مامۆستا شێخ عێزەدینی حوسینی – یادی بە خێر بێ. "

خبرنامە کوملە


وێنەی شيهید قەرەنی کەریمی لەگەڵ نەمر عەبدولڕەزاق فەیلی لە بۆنەیەک دا لە ساڵی  ١٩٧٨ لەلەندەن گیراوە و بەسپاسەوە برای بەڕێز مەحموود شافعی بۆ ڕوانگەی ناردووە.