در بارە فلکلور کردی بررسی " بەیت" های کردی

 مقالەی زیر از رفیق گرانقدر امیر حسن پور در سال ١٩٦٦ در نشریە  " آدینە مهد آزادی " با نام مستعار " میکائیل آرامیان" چاپ شدەاست. آدینە مهد آزادی با همکاری مبارزینی چون بهروز دهقانی و صمد بهرنگی در فاصلە سالهای ١٣٤٤- ١٣٤٥ شمسی در تبریز منتشر میشد. رفیق امیر از طریق علی کاتبی کە در دبیرستان ابن سینای مهاباد کار میکرد و کتابش " بلوای تبریز" در همین نشریە بطور پاورقی چاپ شدە است، با روشنفکران تبریز در ارتباط بود. این تصویر امیر کە از یک عکس دستە جمعی بریدە شدە است در یک عروسی در مهاباد در ٣٠ اوت ١٩٦٦ همان سالی  کە این مقالە را نوشتە، گرفتە شدە است.

آدینە مهد آزادی

شمارە موسەلسەل ١٣١٥، آدینە هجدهم شهریور ماە ١٣٤٥/  9 -ی سپتامبری ١٩٦٦

در بارە فلکلور کردی
بررسی " بەیت" های کردی

   مطلب زیر را آقای میکائیل آرامیان برای آدینە فرستادە است. اظهار نظر بیشتر  در بارەء آن برعهدە هم میهنان کرد است.
                                               آدینە

      کردی از زبانهای غربی شاخەء ایرانی گروە هند-اروپائی است. ادبیات مکتوب کردی از قرن دهم میلادی با آثار" علی تەرموکی" شروع میشود. ادبیات شفاهی کردی ، کە در اینجا زیر عنوان فلکلور بررسی میشود شامل قصەهای قومی و ترانەهای قومی و ضرب المثل است.
    ادبیات کردی در یک نظام معین ( نظام زمین داری) بە وجود آمدە است. بنابراین هر نوع بررسی در این ادبیات، کە قسمت اعظم آن شفاهی است، باید با توجە کامل بە طبقات اجتماعی این نظام باشد.
   سبک فلکلور( فرهنگ قومی یا فرهنگ عوام یا ادبیات شفاهی) واقع گرایی ( رئالیسم) است. محور فلکلور کردی نیز همین است. هنری است پرداختەء عوام، مثبت و سرشار از آرمانهای انسانی کە تضاد مداوم خواص و عوام را منعکس میکند.
  فلکلور کردی نیز پرداختەء عوام است. اما نمیتوان گفت ادبیات مکتوب متعلق بە خواص است. شاعر کرد پروردەء مراکز شعر پرور یا خادم خواص نبودە است. در گذشتە بیشتر شعرا و نویسندگان از میان مکتب دیدەها
(ملاها) برخاستەاند،مسالە مبهم چگونگی یا میزان وابستگی  آنان بە خواص (زمینداران بزرگ) است . خانی (١٦٥٢ – ١٥٩١) " حاکم و امیران" و " شاعر و فقیران" را در دو قطب مخالف قرار میدهد و مسئوولیت هر دو دستە را جداگانە بیان میکند.
    فۆلکلور کردی را نباید همسطح فلکلور اقوام بدوی دانست، زیرا ١- مبارەزەء انسان با طبیعت و کوشش برای تسلط بر آن موضوع اصلی آن نیست. بیشتر محتوی "بەیت" ها مبارزە با محیط اجتماعی است، ٢- ادبیات کتبی کردی در حد خود دامنە دار است.
    "بەیت" ها قسمت اصلی فلکلور کردی را تشکیل میدهند. بنا بر این فعلا بە بررسی "بەیت"ها اکتفا میکنیم:
   "بەیت" (مثل بیت در فارسی تلفظ شود) داستانی است کە "بەیت بێژ" ( گویندەء داستان)  در بارە یک واقعە، ماجرای عشقی، جنگ یا نهضتهای اجتماعی ( مثلا بەیت های " خەج و سیامەند"، دمدم،شیخ عبدالقادر) یا در بارەء یک موضوع دینی، فلسفی یا سیاسی ( مثلا بەیت های شیخ صنعان، زەنبیل فروش، کەل و شیر) خطاب بە چند نفر شنوندە نقل میکند، داستان ممکن است سراسر مظوم باشد یا مخلوطی از نظم و نثر ( قسمتهای منظوم با آهنگ مخصوص  هر بەیت بصورت آواز خواندە میشود). گویندەء بەیت آن را از دیگران شنیدە و بە خاطر سپردە و احتمالا تغییراتی در کلیات و جزئیات داستان دادە است.
    در گذشتە خواص بەیت بیژ مخصوص داشتەاند کە برای اعضای خانوادە یا میهمانان بەیت میخواندە است. در حدود ٧٠ سال قبل اسکار مان در ساوجبلاق در قهوەخانەها بەیت بیژ دیدە است. بعلاوە عدە زیادی از آنها در میان مردم و برای مردم هنگام بیکاری و گرد هم آمدن بەیت میگویند.
     همانطور کە گفتە شد سبک فلکلور – و از آن میان بەیت ها – واقع گرائی است. بررسی اجمالی و کم دامنەء بەیت ها با توجە بە محیط طبقاتی این نتایج را بە دست دادە است:
     ١- محتوی- قسمت مهمی از بەیت ها شرح شجاعت و یا تعزیەء مرگ یکی از خواص است (مثلا بەیت های باپیر آغای منگور، همزە آغای منگور، جعفرآ‌غا، عبدالرحمن پاشا) ، با وجود این تقریبا در اغلب این موارد دفاع مشترک عوام و خواص در مقابل دشمن مشترک وجود داشتە است.
    ٢- فرم –الف: وزن عروض ( وزن ویژەء خواص) در بەیت ها تاثیری نداشتە است. وزن بەیت هجائی است با مصرعهای کوتاە و دراز از ٤و ٦ تا ٢٠ سیلابی و بیشتر. ب: کلمات مهجور و نامفهوم. آن دستە از کلمات عربی و فارسی و ترکی کە در زبان عوام یافت نمیشود، در بەیت ها فراوان است کە در ١٦ نمونە توسط مان ( سال ١٩٠٣ لهجە مکری) جمع آوری شدە است. گویندەء این بەیت ها سعی میکند زبان متصنع ( زبان خواص) را بە کار برد. گوئی سخنگوی رسمی یکی از خواص است کە سادگی همە مظاهر زندگی عوام را تحقیر میکند. با وجود این باید گویندەء بەیت و متن های مختلف تمام لهجەها را در نظر گرفت.
        مسائل دیگری کە در بررسی بەیت ها مطرح میشود عبارتند از:
        ١-چگونگی استفادەء مداوم شعرا از این منبع مهم ادبیات عامیانە. شعرای برجستەای مثل فەقی تەیران (١٣٧٥ – ١٣٠٢)، مەلا باتی (١٤٩٤ – ١٤١٧) احمد خانی (١٦٥٢-١٥٩١)  علی حریری ( ١٤٩٥ – ١٤٢٥) پیرە میرد ( ١٩٥٠ – ١٨٦٧) بەیت ها را در وزن عروض و غیر عروض ثبت کردەند.
       ٢-عدم وابستگی مستقیم شعرا بە خواص و مراکز هنر پرور و کیفیت واقع گریزی در ادبیات مکتوب.
      ٣- مداخلات دو طبقەء اجتماعی در یکدیگر: دو طبقەء اصلی در گذشتە بخصوص بعد از قرن ١٧ بە هم نزدیک شدە  و هر بار در مقابل خطر دشمن مشترک متحد شدەاند. در این مورد باید در نظر داشت کە کردها از زمانی کە در کوههای غرب فلات ایران ساکن شدەاند مدام  با همسایەها در جدال بودەاند. بە قول مورخی ( ب.آ.میسر) بقای آنها در محیطی پر از 'خصم' آن هم در مدت چند هزار سال از شگفتی های تاریخ نگاریست.
        بقای بیشتر و نسبی نظام زمینداری این جامعە تا چە حد بستگی بە این حالت خاص روابط دو طبقە دارد.
       ٤- ظهور افکار ناسیونالیستی در جامعەء زمینداری قرن ١٧ (آثار خانی) و پیدائی  محتوی جدید برای ادبیات مکتوب.
       ٥-بالاخرە علل وسعت و حجم فوق العادەء فولکلور کردی باید بررسی شود
                                                       ***

     در اینجا بند اول بەیت " زنبیل فروش " از چهار متن مختلف آوردە می شود. سە نمونەء اول از فلکلور و چهارمی از ادبیات مکتوب است :
             زەمبیل فروش لاوکی  رو – والە
             بە کفلیت و ئەهل وو عەیالە
             حوسینا یوسف لە بانە
             دەس لە کورسی سەنعەتی
          ( مجموعەء سوسین –لهجە سورانی- ١٨٩٠)
                         ***
           حەق دل وەرە جاریک بجوش
           جامی جە عەشقا مەی بنوش
           کەین قەزییەتی زەنبیل فروش
           فەسیح دەکەم حکایەتی
           دەست دە کورسی سەناعەتی
          (مجموعەء مان ص ٢٧٦ – لهجە سورانی، مکری – ١٩٠٣)
                                   ***
            زەمبیل فروش، لاوکی دەلال
            لە سنعەتا – سەلکی  دوال
           هنیک حوسنی یوسپ ل بال
           زەمبیل فروش، تو سەلکا تی نی
           سوقاق- سوقاق دەگرینی
           

نان و آخی پی دەستینی
          ( مجموعەء توگرمان ص ١٤٢ - لهجە کرمانجی ١٩٦٢)
                               ***
           ای دل وەرن دسا بجوش
          جاریک ژ جار میبنوش
         بکن قالا زەنبیل فروش
         دە سەح بکەن حکایەتی
         زەنبیل فروش لاوک روال بو
         بە کفلەتو اهل و عەیال بو
         حسنک یوسفی لبال بوو
        (مەلا احمد باتی – قرن پانزدە میلادی)