وتوێژ لەگەڵ دوکتور فەرەنگیس قادری، زانکۆی ئێگزێتر –بریتانیا سەبارەت بە ئالنکارییەکانی نووسینی مێژووی ئەدەبیی کوردی و هەر وەها تازەگەریی لە شێعری کوردی دا و کورتە باسێک لە سەر گۆواری دەروازە.

وتوێژ لەگەڵ دوکتور فەرەنگیس قادری، زانکۆی ئێگزێتر –بریتانیا  سەبارەت بە ئالنکارییەکانی نووسینی مێژووی ئەدەبیی کوردی و هەر وەها تازەگەریی لە شێعری کوردی دا و کورتە باسێک لە سەر گۆواری دەروازە.
یەکشەمە ١٩-ی مەی ٢٠١٩
حەسەن قازی: بینەرانی خۆشەویست بەخێر بێنەوە بۆ بەرنامەیەکی دیکەی ڕاوێژ. لە ڕاوێژی ئەمجارە دا میوانداری دەکەین لە بەڕێز دوکتور فەرەنگیس قادری کە لێکۆلەرەوەیە لە ئەنیستیتووی لێکۆڵینەوەکانی عەڕەب و ئیسلامی لە زانکۆی ئێگزێتر لە بریتانیا. بەڕێزیان لە ساڵی ٢٠١٦ تێزی دوکتورایەکەی پێشکێش کردووە بە ناوی" پەیدا بوون و بەرەوپێش چوونی شێعری نوێی کوردی، بۆچوونێکی بەراوەردکارانە". لەم بەرنامەیەدا لەگەڵ بەڕێزیان ناسی ئالنگارییەکانی نووسینی مێژووی ئەدەبی کوردی و هەر وەها تازەگەری لە شێعری کوردی دا دەکەین  و لە دوایی پڕۆگرامیش دا باسی گۆواری " دەروازە " دەکەین  کە لێرە دەیبینن [ گۆوارەکە نیشان دەدا]. گۆواری دەروازە گۆوارێکە چەند ساڵ لەوە پێش بە دەستپێشخەری ژمارەیەک لە ئاکادێمیکاران دەستی پێ کردووە و سەرنووسەری سەرەکەشی ڕەحمەتی دوکتور ئەمیری حەسەنپوور بوو. ئەو گۆوارە هەتا ئێستا سێ ژمارەی لێ دەرکەوتووە بەڕێز دوکتور فەرەنگیس قادری ش یەکێکە لە ئێدیتۆرەکانی ئەو گۆوارەیە . ژمارەی ٣-ی تازە دەرکەوتووە لەم پڕۆگرامە دا سەبارەت بەو گۆوارەش لەگەڵیان قسە دەکەین. زۆر زۆر بەخێر بێی بەڕێز قادری. لەوە ڕا دەست پێ بکەین سەبارەت بە ئالنگارییەکان/ چالشەکان لە بەر دەم نووسینی مێژووی ئەدەبیی کوردی، چونکە ئێمە دەزانین ئەوە بابەتێکی زۆر گرینگە لە پێناو ڕێک پێدانی نەتەوە بوونی کورد دا. بەگشتی پێم خۆش بوو بۆچوونی بەڕێزت بزانم سەبارەت بەو ئاستەنگییانەی کە لەو بارەیەوە هەیە. فەرموو!
دوکتور فەرەنگیس قادری: زۆر سپاس. ئەگەر بەوە دەست پێ بکەم کە  یەکەم هەنگاو بۆ نووسینی مێژووی ئەدەبی کوردی، کۆ کردنەوە، ئێدیت کردن وە چاپکردنی دەقە ئەدەبییەکانە. لە بەر ئەوە کە ئەم دەقە ئەدەبییانە مەرجەعی سەرەکین بۆ نووسینی مێژووی ئەدەبی. جا چ دەبێ ئەگەر لێکۆلەر، مێژوو نووس دەستی بە بەشێکی زۆر لەم دەقە ئەدبیانە نەگات؟ چ مێژوویەک ئەنووسێت و چ ڕیوایەتێک دروست ئەکات، بە خوێنەر ئەدات. ئەمە یەکێک لە گرینگترین ئاستەنگەکان لە نووسینی مێژووی ئەدەبی کوردی دایە لەبەر ئەوەی کە دەزانین بەشێکی زۆر بەرچاو لە ئەدەبییاتی کوردی بە تایبەت ئەدەبییاتی کلاسیک لە ناو چووە، و بەشێکی بەرچاویش لە دەقەکان، لە دەقە ئەدەبییەکان هەتاکوو ئێستا وەکوو دەستخەت، دەستنووس ماونەتەوە، بڵاو نەبوونەوە و لەبەر دەست خوێنەران نین. دیارە بەڵگەش بۆ ئەو ئیدیعا کە ئێمە دەڵێین بەشێکی زۆر لە ئەدەبییاتی کلاسیکمان بە تایبەتی لە ناو چووە زۆرە، دیارە من لە وتارەکەم دا ئاماژە بە زۆر بەڵگە ئەدەم بەڵام یەکێکیان بۆ نموونە ئەولیا چەڵەبی لە سەیاحەتنامە بەناوبانگەکەی دا لەو بەشەی کە سەردانی ئامێدیای کردووە لە دەور و بەری ساڵی ١٦٦٠ باسی ژیانی ئەدەبی ئەو شارە دەکا و ناوی چەند شاعیرێک ئەبات و قەسیدەیەک ئەنووسێتەوە، لە شاعیرێک بە ناوی مەلا ڕەمەزان کوردکی. ئێمە هیچ زانیارییەک لە سەر ئەو شاعیرە نازانین، کە دیارە شاعیرێکی بەناوبانگ بووە ئەوەندەی کە چەڵەبی هاتووە یەک لە قەسیدەکانی نووسیوەتەوە. لە هیچ مەرجەعێکی ترا ئێمە لە سەر ئەو شاعیرە نازانین. و هەر وەها بەڵگەی وای تر زۆرە. جا بۆیە زانیاری ئێمە لە سەر ئەدەبییاتی کوردی بە تایبەتی ئەدەبییاتی کلاسیک زۆر کەمە، زۆر پچڕ پچڕە دیارە دەتوانین بڵێین لە دە ساڵی ڕابردوو دا زۆر کاری بەرچاو و گرینگ کراون. کۆمەڵێک کەس کاری زۆر جیدییان کردووە بۆ دیتنەوە، پەیدا کردن و ئێدیت کردن و بڵاو کردنەوەی دەستخەتەکان کە زۆر گرینگن. کۆمەڵێک زانیاری تازەیان بە ئێمە داوە کە پێویستە بەم زانیارییە تازانە کە هەمانە پێداچوونەوەیەک بکەینەوە بەوەی کەئێمە بە مێژووی ئەدەبی کوردی دەزانین  و سەر لە نوێ بنووسرێتەوە. کێشەیەکی تر، یا ئاستەنگێکی تر ئیعتیباری زانیارییەکانە ئەوەی  کە لە ناو مێژووی ئەدەبی کوردی دا هەیە، چ لەناو مێژووی ئەدەبی کوردی، چ لە ناو ئانتۆلۆژییە کاندا.
قازی: مەبەستت لەو سەرچاوانەن کە ئێستا بە دەستەوەن؟
قادری: بەڵێ، لەو سەرچاوانەی کە هەتا وەکوو ئێستا بە ناوی مێژووی ئەدەبی کوردی نووسراون. تا چ ئەندازەیەک ئەو زانیارییانە جێگەی باوەڕن؟ بۆ نموونە زانیارییەکان لە سەر ساڵی ژیانی شاعیرەکان، ئەدیبەکان، ساڵی لە دایکبوون و وەفاتیان یا لە سەر ژیانیان. یا هەر وەها خودی دەقە ئەدەبییەکان کاتێک ئەینووسنەوە بڵاوی ئەکەنەوە، بە چ شێوازێک ئەینووسنەوە هێندێک جار هەڵەی تێدایە. ئەگەر کات هەبێ ئەتوانم ئاماژە بە چەند نموونەیەک بکەم. جگە لە مارف خەزنەدار لە کتێبی " مێژووی ئەدەبی کوردی " دا و عەلائەدین سەجادی لە " مێژووی ئەدەبی کوردی " دا کە ساڵی ١٩٥٢ نووسراوە جگە لەم دوو کەسە باقی مێژوو نووسەکان پێمان ناڵێن بە چ مێتۆدێک بۆ نموونە ئەگەر ئەڵێن مەلای جزیری ١٥٦٧ لە دایک بووە لەسەر چ ئەساسێک ئەوەیان دۆزیوەتەوە. وە لە ڕاستیدا کاتێک کە لێی ورد دەبینەوە بەشێکی بەرچاوی ئەو داتایانە، زانیارییانە  لە سەر ئەساسی حەدس و گومانە. جا بۆیە هێندێک جار مێژوونووسەکان تاریخی زۆر جیاواز لەیەک بە دەستەوە ئەدەن. کە مەلای جزیری نموونەیەکی زۆر باشە بۆ نموونە مارف خەزنەدار ١٥٦٧ هەتا ١٦٤٠ بە ساڵی ژیانی مەلای جەزیری دەزانێ، بەڵام قەناتی کوردۆ کەتاریخی ئەدەبییاتی کوردی بە کورمانجی نووسیوە ئەو مەلای جەزیری بە شاعیری سەدەی ١٢ دەزانێ. یانی جیاوازییەکە چەند ساڵ نییە چەند قەڕنە. وە هەر وەها عەلائەدینی سەجادی ١٤٠٧ هەتا ١٤٨١ بە ساڵی ژیانی جزیری دەزانێ. بە قەرن فەرق هەیە و ئەمە کێشەیەکی زۆر جیدی یە. لە سەر مەلای جزیری کە یەکێک لە شاعیرەکانە ئەو کێشە زۆر دووپاتە بووەتەوە. وە هەر وەها لە سەر ژیانی ئەدیبەکان بە ڕاستی زانیاری ئێمە زۆر کەمە بەڵام هەندێک جار مێژوو نووس یا لێکۆلەر ئیعتراف بەوە ناکا کە زانیاری ئێمە لە سەر ئەم ئەدیبە کەمە، یا نازانین، شتێک لە سەری نازانین بۆیە تا کاتێ کە زانیاریمان دەست نەکەوێ لە سەری نەنووسین. هەندێک جار زیادەڕەوییەکی زۆریشیان کردووە ئەوەی کە ژیانێک دروست ئەکەن یا وێنایەک ئەدەن لەو ئەدیبە. عەلائەدینی سەجادی نموونەیەکە لەو نموونانە. تا ئەو جێگا زیادەڕەوی دەکا تەنانەت شکڵ و زاهیری ئەدیبەکان وێنا دەکا و زۆر سەرنجڕاکێشە کە وێنایەکی زۆر مینیاتۆریانە لە شاعیرە کلاسیکەکانمان پێ ئەدا کە ئەڵبەت کەسانێک پێشتر ڕەخنەیان لێ گرتووە.
قازی: پێت وا هەیە بۆ ئەو مەسەلەیە پاڵپشتی چییە، پێت وا نییە ئەوەی لە سەر بنەمای شێعری ئەوان وینا کرد بێ. پێت وایە ئەو شكڵ و شەماییلانە لە چی هەڵێنجێندراون؟
قادری: ئەبێ پێمان بڵێ. یانی ئەگەر مێژوو نووس یا لێکۆلەر ئیدیعایەک ئەکا ئەشێ پێمان بڵێ لە سەر چ ئەساسێک ئەو ڕیوایەتە دروست ئەکات. پێمان ناڵێت. یا هەندێک جار ئەمە یەکێک لەو کێشانەیە ئەمن لە ناو کارەکانی سەدیق بۆرەکەیی دا دیومە.  بۆ نموونە ئەڵێت بە پێی ئەو سەرچاوانەی لەبەر دەستمان دایە. بەڵام پێمان ناڵێ ئەو سەرچاوانە کامەن. چونکە کاتێک تۆ ئەڵێی ئەبێ ناوی سەرچاوەکان لیست بکەی. بە خوێنەر بڵێی کە کامەن سەرچاوەکان کە من بچم و خۆم بە دوا دا چوونی بۆ بکەم. وە هەر وەها شێوازێک کە دەقە ئەدەبییەکان بڵاو دەبنەوە  لە ناو مێژووی ئەدەبی کوردی  و هەر وەها ئاتۆلۆژییەکان بە ئێدیتێکی باش چاپ نەبوونە دیارە ئەمە بەشێکی بۆ ئەوە ئەگەڕێتەوە کە هەتا ئێستا چاپکردنی دیوانە کلاسیکەکان بە ئێدیتێکی باش ئیتیمامێکی وای پێ نەدراوە بۆیە ئەو دەقانەی کە لەبەر دەست ئێمەیە هەندێک جار هەڵەی چاپی تێدایە، هەڵەی زمانی تێدایە، و هەر وەها لە شەرحی شێعرەکان دا هەندێک جار مێژوونووسەکان تووشی هەڵە بوون. نموونەیەکی ئەو شەرحانەیە کە مارف خەزنەدار لە سەر شێعرە هەورامییەکان ئەی دا، کە دیارە کەسانێک وەکوو حەکیم مەلا ساڵح وتاری هەیە لە سەری و ڕەخنەی لێ گرتووە کە بە هەڵە لە هەندێک وشە تێگەیشتووە، بە هەڵە شەرحی کردووە.
قازی: دیارە ئێستا کە باسی مێژووی ئەدەبی بەو شێوەیە دەکەین، ئەو سەرچاوانەی کە لە زەینت دا بوو باست کرد زیاتر باسی شێعر، شێعری کلاسیکن. بەڵام لە ساڵەکانی دواتر دا نزیکەی بیست، بیست و پێنج ساڵ لەمەو پێشتر  بۆ وێنە لە سوێد رەحمەتی مەحمەد ئوزوون ئانتۆلۆژی ئەدبیی کوردی وا بزانم دە دوو بەرگ دا بڵاوی کردەوە کە لە وێدا باسی ڕۆمانی کوردی، پەخشانی کوردیش دەکرێ. بەڵام لەوانی دیکە دا زیاتر باسی شێعرە.

قادری: بەڵێ زیاتر باسی شێعرە هۆکارەکەی دیارە زیاتر لەبەر ئەوەیە کە شێعر گرینگرترین، بەهێزترین ژانری ئەدەبییە لە ئەدەبییاتی کوردی دا. وە ئەزانین کە پەخشان مێژوویەکی ئەوەندە درێژی نییە لە کوردی دا. بە پێی ئەو زانیارییانەی کە تا ئێستا هەمانە ئێمە تەنێ چەند پەخشانێک دەناسین لە کۆتایی سەدەی ١٩.
قازی: بۆ وێنە ڕۆژنامەی کوردستان کە لە ساڵی ١٨٩٨ بڵاو بووەتەوە، زۆری پەخشانە، مەقالەقانی پەخشانن.
قادری: بەڵێ. جگە لە ئوزوون بۆ نموونە مارف خەزنەداریش بەشی پەخشانی هەیە یانی وا نییە کە پەخشان لە بیر کرا بێ بەڵام  ئەوەی کە لە بیر کراوە هەندێک جار زاراوەیەکی تایبەتە. و ئەمە یەکێک لەو کێشانەیە.
قازی: باشە لێرە دا ئەو پرسیارە بکەین گەلۆ دەکرێ ئێمە باسی ئەوە بکەین پێویستی بەوە هەیە کە مێژوویەکی ئەدەبی مان هەبێ هەموو شێوەزارەکان بگرێتەوە یا  هەر شێوەزارەی دەبێ مێژووی ئەدەبی خۆی هەبێ؟
قادری: دەتوانین مێژوویەک بنووسین، مێژووی ئەدەبی کوردییەک بنووسین کە هەموان بگرێتەوە بەڵام بەو شەرتەی کە بە شێوازێکی دروست ڕەنگدانەوەی هەموو زاراواکان بێ. بۆ نموونە ئێستا تایتڵی، عینوانی تەواو ئەو مەرجەعانە تاریخی ئەدەبییاتی کوردییە، نە تاریخی ئەدەبییاتی سۆرانی یا کورمانجی. بەڵام ئەوەی کە دەیبینین تاریخی ئەدەبییاتی یەک زاراوی تایبەتە کە لە ناویان دا سۆرانی بەهێزترینە، لە دوای ئەویش کورمانجی دێ. ئەوەی کە ئەیبینین ئەدەبییاتی گۆرانی یا هەر باس ناکرێت یا زۆر بە کەموکورتی، زۆر زۆر مارجینەلایزد کراوە، پەراوێز خراوە. دوای گۆرانی ئەدەبییاتی بادینان زۆر پەراوێز خراوە، هەر باسی ناکرێت. دەتوانرێ مێژوویەکی ئەدەبی بنووسرێت بەو شەرتەی هەمووانی تێدا بێت.
قازی: بەڵام شیکردنەوە، ئانالیز کردنی شێعری کلاسیکی، بۆ نموونە ئەگەر ئەتۆ تەماشای ئەو دامەزراوەی بکەی کە لە زەمانی ڕێژیمی پێشوو لە عێڕاق هەبوو لە بەغدا هەبوو: " کۆڕی زانیاریی کورد " و دواتر بوو بە " کۆڕی زانیاریی عێڕاق، بەشی کورد" لەوێ لە سەر شێعری کلاسیکی کوردی زۆر کار کراوە، یانی شیکردنەوە و ئەوانەش هەیە بۆ وێنە ڕەحمەتی مامۆستا مەسعوود محەمەد سێ بەرگی نووسیوە لە سەر ژیان و بەرهەمەکانی حاجی قادری کۆیی.
قادری: بەڵێ، ڕاستە! زۆر کار کراوە، زۆر کاری جیدیش کراوە بەڵام ئەگەر شتێک وەکوو گێڕانەوە بۆتانی بڵێم  قەناتی کوردۆ کاتێک کە تاریخی ئەدەبییاتی کوردییەکەی ئەنووسێ بە کورمانجی گلەیی ئەکا ئەڵێ لە خوێندنەوەی ئەو سەرچاوانەی کە تا ئێستا لە سەر مێژووی ئەدەبییاتی کوردی نووسراوە بە خوێندنەوەیان، کەسێک کە دەیانخوێنێتەوە تەنیا ئەدەبییاتی سۆرانی یە کە ئەدەبییاتێکی دەوڵەمەند و بەهێزی هەیە. بەڵام کورمانجی و گۆرانیش ئەدەبییاتێکی زۆر دەوڵەمەندیان هەیە. هەرچەند کوردۆ بۆخۆی لەگەڵ ئەو ڕەخنەیەش کە گرتوویە بۆخۆی باسی یەک شاعیری گۆرانیش ناکات، یەک ئەدیبی گۆرانیش باس ناکات. کە دیسان ئەویش بۆ خۆی ئەو مارجێلایزیشنە  دووپاتە دەکاتەوە. لە زۆربەی سەرچاوەکان دا بە ڕاستی هەتا وەکوو ئەم دواییانە هەم مێژوو نووسەکان، هەم لێکۆلەرەکان هەول ئەدەن کە وێنایەکی گشتگیرتر بدەن بەڵام لە زۆربەیان دا وا تێدەگەی بۆ نموونە تێگەیشتن لە ئەدەبباتی کلاسیکی کورمانجی بەرتەنگ دەبێتەوە بە مەلای جزیری و ئەحمەدی خانی. زۆر جار لەوە زیاتر تێناپەڕێ لە لێکۆڵینەوەکان دا.
قازی: لە حاڵێکدا کە شاعیر و ئەدیبی دیکە هەبوون وەک باست کرد ئەولیا چەڵەبی باسیان لێوە دەکا. لێرە دا پرسیارێکم بۆ دێتە پێشێ ئەوەیش ئەوەیە بەڕێزت بۆ ئەوەی بزانی دەوڵەمەندی و هەژاری ئەدەبی لە ڕووی مێژووییەوە چۆنە بەراوەردکاریشت کردووە، مێتۆدۆلۆژی بۆ نووسین لە سەر ئەدەبی دیکە چۆن بووە ئەگەر لەگەڵ کوردی بەراوەردی بکەی، بە تایبەتی لەگەڵ ڕۆژئاوا؟
قادری: دیارە ئەمن لەگەڵ ئەدەبییاتی فارسی زۆر بەراوەردم کردە. مێژوو نووسی بە گشتی پڕۆژەیەکی تازەیە. بۆ زۆربەی نەتەوەکان تەنانەت لە ئوڕووپاش ئەم پڕۆژەیە دوو سەد ساڵە. بە سەرهەڵدانی ناسیۆنالیزم لە سەدەی نۆزدەوە زۆر جیدی دەبێت. لێرەش دا وەکوو پڕۆژەیەک، پرٶژەیەکە کە بەردەوام ڕەخنەی لێ گیراوە، بێ کێشە نییە. بۆ نموونە لە دەسپێکی سەدەی بیستەوە ڕەخنەگرەکان بە بەکگڕاوندی جیاوازەوە ڕەخنەی جیاواز دەگرن. بۆ نموونە فێمێنیستەکان ئەو ڕەخنە لە مێژووی ئەدەبی ئینگلیسی دەگرن کە ژنانی تێدا نییە، ژنان پەراوێز خراون. یا بۆ نموونە پۆست کۆلۆنیالەکان یانی ڕەخنەگرانی دوای ئیستیعمار. ڕەخنە دەگرن کە ئەو مێژووە ئەدەبییە کە هەمانە زۆر ئوڕووپا میحوەرە. مێژوو نووسین بۆ خۆی بێ کێشە نابێ. بەڵام گرینگ ئەوەیە وەک پڕۆژەیەک چاوی لێ کەین کە بەردەوام  دەتوانێ باشتر بێ، پێداچوونەوەی پێدا بکرێت.
قازی: ئێستا بگەینە شێعر، بەتایبەتی شێعری نوێی کوردی. ئەو بوارەی کە ئێوە زۆرتر کارتان لەسەر کردووە. ئێمە دەزانین کە  زۆر کەسی کە لەگەڵ شێعر سەروکاریان بووە، بەگشتی مەبەستمە نەک بە شێوەی تەخەسوسی، لە پێوەندی لەگەڵ شێعری کوردیی ناوەڕاست یا سۆرانی دا زۆر جار دەگوترێ هاتوون شێعری هیجایی کوردییان نوێ کردووەتەوە و تازەگەرییەکیان پێک هێناوە و ئەوە دەکرێ لەگەڵ حەولی کەسێکی وەک نیمایووشیچ لە ئەدەبی  فارسی دا بەراوەرد بکرێ. بەڵام جەنابت لە تێزی دوکتورایەکەت دا و هەم لەو مەقالەیەی دا کە نووسیوتە ئەو مەسەلەیە بە شێوەیەک دەبەیە ژێر پرسیار و پێت وایە کە تازەگەری لە شێعری کوردی دا بۆ خۆی پڕۆسەیەکە و بەو شێوەیە بە کەسێک ڕا دەستی پێ نەکردووە. پێم خۆشە ئەو مەسەلەیە هێندێک زیاتر شی بکەیەوە.

قادری: لە ڕەخنەی کلاسیکی، لە ڕەخنەی ئەدەبی کلاسیکی کوردی دا شێعری نوێ یا مۆدێڕن لە سەر ئەساسی جیاوازییەکانی لەگەڵ شێعری کلاسیک پێناسە دەکرێ. کە ئەو جیاوازییانە زۆرتر لە ڕووی جیاوازییە فۆرمەکانە. بۆ نموونە بە شێعرێک ئەڵێن شێعری مۆدێڕن، شێعری نوێ کە عەڕووزی وەلا ناوە، کێشی هیجایی بەکار دێنێت یا تاقیکردنەوە ئەکا لە کێش دا. و تاقیکردنەوەی هەیە لە سەروا، بۆ نموونە سەروای سەربەست بەکار دێنێت. کە وابێ زیاتر لە ڕووی شکڵییەوە لە ئەدەبی کلاسیک جیاوازە. ئەم تێگەیشتنە خەتێکی جیاکەرەوە تەسەور ئەکا لە بەینی شێعری کلاسیک و مۆدێرن. و پێی وایە شێعری کلاسیک بەردەوامە هەتا ١٩٣٠ و بە ڕای هەندێک هەتا ١٩٤٠ تا  کاتێک کە لە شۆڕشێکی ئەدەبی بە  رێبەریی عەبدوڵا گۆران کە بە باوکی شێعری نوێی کوردی بە ناوبانگە شێعر تازە دەبێتەوە، شێعری نوێ دێتە ئاراوە. بەڵام کێشەی ئەم تێگەیشتنە ئەوەیە کە لە بیری ئەچێت کە گۆڕانکاری ئەدەبی وەکوو هەر گۆڕانکارییەکی تر بۆ نموونەگۆڕانکاری ئابووری، کۆمەڵایەتی لە پڕۆسەیەک دا ڕوو دەدا ناتوانین بیبەستینەوە بە ساڵ و کاتێکی تایبەتی  وە بە کاری یەک کەس. ناتوانێ کاری یەک کەس بێت. سەرهەڵدانی شێعری نوێی کوردی بە ڕای من دەگەڕێتەوە بۆ زۆر پێشتر بۆ کۆتاییەکانی سەدەی ١٩ و بەرهەمی کاری چەندین جیل شاعیرانە. یانی هەتا ئەگات بەو ئاستەی کە ئێمە جیاوازییەکان بە ڕۆشنی، بە وزووح دەبینین لە گۆڕان دا، کاری زۆر کراوە. و زۆر گرینگە ئێمە ئەو پڕۆسەیە ببینین چۆن ئەبێ لە شێعری کلاسیکەوە چۆن ئەگەینە ئێرە. بەوە ئەڵێین شێعر بەڵام ئەمەشمان وەکوو شێعر قەبووڵە. تێگەیشتن لەوە زۆر زۆر گرینگە و بە ڕای من لە سەرهەڵ دانەکەی لە بەستێنی گۆڕانکارییەکانی کۆتایی سەدەی نۆزدە لە ئیمپراتۆری عوسمانی دایە کە ڕوو دەدا و سەرهەڵ دانی شێعری نوێ جوابێکە بۆ هاتنی مۆدێرنیتە بۆ کۆمەڵگا.
قازی: دەکرێ ئەوانە بە نێو بکەی، بۆ نموونە لە حاجی قادری کۆیی ڕا دەتوانی دەست پێ بکەی وا نییە؟ ئەوت دە زەین دایە بەڕێزت؟
قادری: بەڵێ. من هەتا پێش گۆران سێ ئاست دەبنم، سێ قۆناغ دەبینم، لە وانەیە کەسێکی تر بێت قۆناغی تری پێ زیاد کا، بە شێوازێکی تر بیبینێ، بەڵام بۆ سادە کردنەوە ئەگەر بڵێین گۆڕانکارییەکان بە سێ قۆناغ دا تێدەپەڕن. لە هەر قۆناغێک دا شاعیرانێکی زۆر بەشدار بوون، دەنگیان لە دروست کردنی ئەو پڕۆسەیە دا گرینگ بووە بەڵام  یەک شاعیر ئەوەی کە دەیانخوێنینەوە بەراوەردیان ئەکەین یەک یا چەند شاعیر دەنگیان بەهێزترە، یا کاریگەریەکەیان زۆرتر بووە. ئەمن لە هەر قۆناغێک دا لەگەڵ یەک شاعیر دا دەیخوێنمەوە، بەحسیان ئەکەم. لە قۆناغی یەکەم کۆتایی سەدەی نۆزدەیە  لە شێعری حاجی قادری کۆیی دایە. لە کۆتایی سەدەی نۆزدە و هەر وەها دەسپێکی سەدەی بیست ئەدیبان و ڕۆشەنبیرانی کورد زۆر سەرسام بوون بە پێشکەوتنە زانستی و تێکنۆلۆژییەکانی ئوڕووپا و ئەمە زۆر دەنگی داوەتەوە لە ناو شێعر. لە کۆتایی سەدەی ١٩ لەهەموان زیاتر لە شێعری حاجی قادری کۆیی دایە کە ڕەنگ دەداتەوە. ئەوەی کە سەرنجڕاکێشە نازانین بە دەقیقی حاجی قادر کەی چووە بۆ ئەستەنبووڵ بەڵام  ئەم گۆڕانکاریانە لە ئەستەنبووڵ دا ڕوو دەدا. بەڵام تەسەور دەکەین، تەخمین دەکەین لەوانەیە ١٨٧٠ کۆتاییەکانی ١٨٨٠ لە ئەستەنبووڵ دا بووبێ. لەو کاتە دا ڕۆژنامەی کوردی نەبوو، شێعری حاجی قادر جۆرێک جێگەی ڕۆژنامە ئەگرێت بۆ ئەوەی کە ئاپدەیتی خەڵک بکا، خەڵک ئاگادار بکاتەوە، باسی پێشکەوتنەکانی پێشکەوتە زانستییەکانی ئوڕووپا دەکات.
قازی: بەڵام ئێمە تاریخی مەرگەکەی دەزانین بە ڕێگای ئەوەی دا کە لە ڕۆژنامەی " کوردستان " دا هاتووە و دەست کراوە بە بڵاوکرانەوەی بەشێک لە  مەم و زین دە ڕۆژنامەکە دا و گوتراوە ئەوە بە ئامۆژگاریی حاجی قادری کۆیی کراوە.
قادری: کوردستان ساڵی ١٨٩٧ بڵاو کراوەتەوە. بەڵێ ڕاستە ساڵی وەفاتەکەی دەزانین.
قازی: چونکە باسی حاجی قادرمان کرد، لەو ساڵانەی دواییدا هێندێک زانیاری تازە لە سەر وی دەست کەوتووە. دەکرێ باسی ئەوانیش بکەی ڕەنگە بۆ بینەرانی بەرنامەش جێی سەرنج بێ.
قادری: بەڵێ یەکێک لە هاوکارەکانمان تاهیر بایکوشاک لێکۆلەرێکە لە ئەستەنبووڵ، تا ئەو جێیەی من بزانم ئەو زانیارییانەی کە دەستی کەوتووە هێشتا بڵاوی نەکردووەتەوە و زۆر خەمی ئەوەی بوو کە زۆرتر لە سەر ژیانی حاجی قادر بزانێ بۆ نموونە لە کوێ ژیاوە ئەو کاتەی کە لە ئەستەنبووڵ بووە لە کوێ ژیاوە و هەندێک زانیاری دەست کەوتووە بە گەڕان لە ناو ئاڕشیڤە عوسمانییەکان دا، بۆ نموونە دەستی کەوتووە کە حاجی قادر ئەو کاتە دەرسی زمانی فارسی گوتووە. لە حوجرەکان دا وەکوو مودەریسی خسووسی کاری کردووە. و ئەمە لە ژیاننامەی دوو کەس لە شاعیرانی عوسمانی دا هاتووە کە دەرسی فارسییان لە لای ئەو خوێندووە و هەر وەها ماوەیەکی زۆریش تەنانەت بە شوێنی ناشتنی، گۆڕەکەی دا گەڕاوە. گۆڕستانەکەی دیتووەتەوە بەڵام هێشتا نەیتوانیوە گۆڕەکەی ببینێتەوە.
قازی: ئێستا بێینەوە سەر بابەتەکەمان، ئەو قۆناغی هەوەڵەی کە باست کرد تازەگەریی لە حاجی قادر دا دەبینین گوتت گۆڕانکارییەکان بە سێ قۆناغ دا تێپەڕیون.
قادری: باسی ئەوەم کرد حاجی قادر دێت لە ناو شێعرەکانی دا ڕەنگدانەوەی ئەو خەبەرانە هەیە کە ئەیبیستێ لە ئوڕووپاوە. ئوڕووپا نەچووە بەڵام ئەبیستێ کە لە ئوڕووپا چ ڕوودەدا  زۆر سەرسامە بەو پێشکەوتنانە. بۆیە لەم ڕێگەوە ئەوەی کە سەرنجڕاکێشە کۆمەڵێک وشەی غەیرە ئەدەبی دێتە ناو شێعرەوە، چون شێعر ڕێپۆرتوارەکەی، لۆغاتەکەی  دیاریکراوە لوغاتی ئەدەبی دەبێ بەکار بێنی. کۆمەڵێک لۆغەتی غەیرە ئەدەبی دێ دە شێعرەکانییەوە بۆ نموونە تێلێگراف، ئێلێکتریک، شەمەندەفەر (شوێمەن دوێفێر) ئەمانە یەکەم جار لە ڕێگای شێعرەوە دێنە ناو زمانی کوردی، زۆر گرینگە ئەمە و هەر وەها جگە لەوەی کە وشەی تازە دێتە ناو شێعرەوە یانی ئەو سیستیمە دەشکێنێ، بازی دەکات  ئەگەر شێعر وەکوو سیستمێک ببینین کە من وام دیوە بە تەئسیر وەرگرتن لە ڕەخنەی سیمیۆتیکس، هەر وەها جگە لەوەی کە کۆمەڵێک وشەی تازە دێنە ناو شێعرەوە هەندێک لەو وشانەی کە پێشتر لە ناو شێعر دا بوونە، وجوودیان بووە لە شێعری کلاسیک بەکار هاتنە بەڵام مەعنای تازە دەگرن و ئەمە زۆر زۆر گرینگە. یانی بۆ مێژووی هزری کوردی زۆر زۆر گرینگە. بۆ نموونە وشەیەک وەکوو " مەعریفەت "  لە شێعری کلاسیک دا هەمانە، بەڵام ئەو وشەی
" مەعریفەت "ەی کە بۆ نموونە لە مەحوی دا ئەیبینین زۆر جیاوازە لەو مەعریفەتەی کە حاجی قادر بە کاری دێنێ، شێوازی بەکار هێنانەکەی. یا  کەلیمەی دەوڵەت. دەوڵەت دەزانین دە شێعری کلاسیک دا بە مەعنای سەروەت و سامانە، هێندێک جار بە مانای پاشایەتی، سەروەریشە.  بەڵام کە حاجی قادر بە کاری دێنێ هەر بە مەعنای ئەو دەوڵەتی تازەی کە ئێستا ئێمە بە کاری دەهێنین بە مانای state. یانی مەعنایەکی تازە دەگرێ کە ئەم مەعنا تازانە ڕەنگدانەوەی ئەو گۆڕانکارییە ئیدێئۆلۆژییانەن کە لە کۆتاییەکانی سەردەمی عوسمانی دا ڕوو دەدەن.
کە دێینە قۆناغی دووهەم و زۆر گرینگە ئەوەی بڵێم کە هەمووی ئەم گۆڕانکارییانە کە گۆڕانکاری بچووکن بۆ نموونە گۆڕانکارییەکی زۆر جیدیتر لە کۆتاییەکانی سەدەی نۆزدە گۆڕانی بۆچوونە بۆ زمانی کوردی، کە زمانی کوردی ئیهتیمامی پێ دەدرێ. هەمووی لە قالبی شێعری کلاسیک دایە. یانی حاجی قادر کە هەر غەزەل و قەسیدە ئەنووسێ قالبی کلاسیکە.  لە دەسپێکی سەدەی بیست  تەقریبەن ١٩٢٠ پێناسەیەکی تازە دێتە ئاراوە.
قازی: ببوورە کاتێک دەڵێی قالبی کلاسیک، هەر ئەو فۆڕمەیە کە لە زمانی فارسی دا هەیە. وەختێک دەڵیین قەسیدە، غەزەل هەمووی لە فارسیش دا هەیە.
قادری: بەڵێ لە فارسیش دا هەر وایە. دەزانی لە ئەدەبییاتی کلاسیکی  کوردی زۆر زۆر موتەئەسیرە بە ئەدەبییاتی کلاسیکی فارسی. لە دەستپێکی سەدەی بیست هەر وا کە وتم پێناسەیەکی نوێ لە شێعر دێتە ئاراوە و چاوەڕوانی لە شێعر ئەگۆڕێ بەو مەعنایە کە زۆر سەرنجڕاکێشە هەم شێعر هەم پەخشان کە دیارە ئیدی لەو وەختە ڕۆژنامەی کوردی هەیە وەختێک ئەیخوێنینەوە بەردەوام کۆمەڵگا بە کۆمەڵگایەکی خەوتوو وێنا دەکریەت، کۆمەڵگایەک کە خەوتووە و بێهۆشە و ئاگای لە خۆی نییە. و ئەبێ بە ئیشی ڕۆشەنبیر کە ئەم کۆمەڵگا بە خەبەر بکاتەوە. شاعیریش وەکوو ڕەوشەنبیر ئەو ئەرکەی پێ ئەدرێ کە ئیتر ناتوانێ شێعری غەرامی بڵێت یان لانی کەم دەبێ زۆربەی شێعرەکانی شێعرێک بێت کە بۆ خەبەرکردنەوە بێت. کە وابێ مەعنای شێعر گۆڕانکارییەکی زۆر جیدی بە سەر دێت  وە چاوەڕوانی لە شێعر دەگۆڕیەت شێعر دەبێ بە ئامرازێکی پێداگۆجی، ئامرازی هوشیار کردنەوە، فێر کردن. کاریگەرییەکی زۆر ڕاستەوخۆ  کە بەدیهییە ئەم کاتەی کە شێعر وەکوو ئامرازێکی جیاکردنەوە و فێر کردن بەکار بێنی  ئەوەیە کە زمانی شێعر زۆر سادە دەبێتەوە یانی گۆڕانی زمانی شێعر لە کۆتایی سەدەی نۆزدەوە دەست پێدەکا، واتە سادەبوونەوەی زمان بەڵام ئیدی لە دەسپێکی سەدەی بیست ئیدی زۆر زۆر بەرچاوە. زمانی شێعر لە زمانی خەڵکی نزیک ئەبێتەوە. چون دەزانین زمانی ئەدەبییاتی کلاسیک زۆر جیاوازە، زۆر قووڵە ئاسان نییە تێگەیشتن لێی. و مەعنا لە شیعری ئەم سەردەمە ئیتر وەکوو شێعری کلاسیک شاراوە نییە. چون دەزانین هەندێک جار تێگەیشتن لە شێعری کلاسیک وەکوو حەلی معەمایەک وایە کە تێی بگەی. بەڵام لێرە شاعیر ئیتر مەعناکە ناشارێتەوە. ڕاستەوخۆ بە خوێنەری ئەدات. ئەمە ئەو گۆڕانکارییە زۆر جیدی یەیە کە ڕوو ئەدا. لە ڕووی سەنایعی ئەدەبییەوە، لە ڕووی شێوازی بەیانەوە دیسان گۆڕانکاری زۆر ڕوو دەدا کە من لە تێزەکەم دا زۆر بە وردی باسی ئەوانە ئەکەم کە چ گۆڕانکارییەک بۆ نموونە بە سەر ئیماژەکان دێ، ئیماژەکان چۆن دەگۆڕێن، سیمبپلەکان چۆن ئەگۆڕێن. بەڵام دیسان هەتاکوو ئێستا ئەو گۆڕانکارییەی کە ڕوو ئەدا  هەر لە ناو قالبی کلاسیک دایە. لە قالبی فۆڕمە کلاسیکەکان دایە. یانی شاعیران توانیویانە زۆر بە باشی بۆ نموونە غەزەل و قەسیدە بۆ ئەو ئامانجە نوێیە بەکار بێنن.
قازی: ئامانجیان گۆڕیوە بەڵام قالبەکە وەک خۆی ماوە


قادری: بەڵێ. ئەگەرچی کۆمەڵێک گۆڕانکاری کراوە بۆ نموونە هەندێک تاقیکردنەوە لە کێشی عەڕووزی دا هەیە کە بۆ نموونە لە ڕەحیمی ڕەحمی حەکاری دا ئەوە زۆر بەرچاوە. یا هەندێک تاقیکردنەوە لە سەروا  دەکەن. ئەبینین کۆمەڵێک گٶرانکاری ئەکرێ بەڵام وا نییە، زۆر بەرچاو نییە، هێشتا قاڵبەکە  کە بیبینیت بە ڕواڵەتی ڕا دیارە ئەوە غەزەلە، ئەوە قەسیدەیە. ئەم شتە بەردەوام ئەبێ هەتا ١٩٣٠ کە بە ڕای من نوقتەی وەرچەرخانە لە مێژووی شێعری نوێی کوردی و ئەو کاتەیە کە جێگەی شێعر بە گشتی دەچێتە ژێر پرسیار. و ئەمە بەس بۆ کورد نییە ئەگەر تەماشای ئەدەبییاتی فارسی دەکەین کە من زیاترم خوێندووەتەوە واتە لە  ئەدەبییاتی تورکیش دا ئەمە ڕوو دەدا. شێعر ئەچیتە ژێر پرسیار و بە تایبەتی شێعری کلاسیک مەعنا و بوون و گرینگی شێعری کلاسیک ئەچیتە ژێر پرسیاری زۆر جیدی و تەنانەت مەسخەرە ئەکرێت. لەم ئاستە دا، لە ئاستی سێیەم دا ئەو دەنگەی کە زۆر زۆر بە هێز بووە و زۆرترین کاریگەری بووە پیرەمێرد ە. لە بەشی دووهەم دا لە بیرم چوو بڵێم ڕەحیمی ڕەحمی حەکارییە کە بە ڕای من زۆرترین کاریگەری بووە، بە کورمانجی نووسیویەتی. پیرە مێرد بۆ نموونە لە شوێنێک دا باس دەکات باسی محەمەد ئەمین زەکی بەگ ئەکات کە ئەزانین مێژوونووسێکی زۆر بە ناوبانگە، مێژوونووسی مۆدێڕنی کوردە. پیرەمێرد باس لەوە دەکات کە ئەمین زەکی بەگ  شێعری خۆی بۆ ناردووە کە بیبینێت و ڕای خۆی بڵێت و بڵاوی بکاتەوە. پیرەمێرد زۆر بە شانازییەوە دەڵێ هەوڵم دا  کە پەشیمانی کەمەوە لەو ئیشە بێهوودە درۆزنە. یانی شێعر نووسین ئەبێ بە کارێکی  بێهوودە، کارێکی عەبەس مەگەر ئەوەی کە ئامانجێکی بێت. وە لە شوێنێکا کە باسی شێعری کلاسیک ئەکات، پێم خۆشە عەینی کۆتەیشنەکەی پیرەمێردتان بۆ بڵێم [تەماشای کاغەزەکانی بەر دەستی دەکا].  لە شوێنێکا باسی ئەوە دەکا کە بۆچی بە شێوازێکی تازە ئەنووسێت. ئەڵێ: " ئێستا ئوڕووپایی هەرچی شاعیریان هەیە لە خولیا و موبالەغە لایان داوە مادی و حەقیقی دەنووسن. ئێستا من لە هەندێ شێعری پڕ ئیغراق و تەمتەراقی خۆم شەرمەندەم. خۆ هەندێ تەشبیه هەیە کە جاران زۆر پەسند بوو ئێستا کە لێی ورد دەبینەوە تەریق ئەبینەوە."  ئەم تەریق بوونەوە، ئەم شەرمەزارییە لە خوێندنەوەی شێعرەکانی پێشووی شتێکی تازەیە، دیاردەیەکی تازەیە و ئەوەیە کە ئەمن پێی ئەڵێم تڕنینگ پۆینتێکە/ نوقتە وەرچەرخانێکە. تا ئێستا شاعیر هەوڵی داوە کە لەگەڵ شێعری کلاسیک دا خۆی بگونجێنێ و لە ناو ئەو فۆڕمانە خۆی پەیدا کاتەوە، بەڵام ئێستا بە گشتی شێعری کلاسیک ئەچیتە ژێر پرسیار. دەی شاعیر چی بکات ئەوەی کە پێشنیار دەکرێت مۆدێلێکی تازەیە، مۆدێلی شێعری ئوڕووپایی. ئەوەی کە بۆ نموونە پیرەمێرد ئەڵێ ئوڕووپاییەکان وا شێعر ئەڵێن. هەرچەند بە ڕاستی دەتوانین زۆر قسە لە سەر ئەوە بکەین کە مەبەستی کام شێعری ئوڕووپایی یە. کام شاعیری ئوڕووپایی یە کە بە قسەی پیرەمێرد " مادی" و " حەقیقی" دەنووسن. بەڵام ئەوەی کە گرینگە سیستمێکی نوێ پێشنیار دەکریەت کە سیستمی پێشوو وەلا بخەن و ئەو سیستمە نوێیە بەکار بێنن. ئەگەرچی پیرەمێرد خۆی زۆربەی شێعرەکانی هەر بە عەڕووزە. ئەمە قۆناغی سێهەم بوو و دوای ئەمە "گۆران" و جیلی گۆرانمان هەیە بەڵام بە ڕای من ئەوەی کە لە ڕەخنەی کلاسیکی کوردی دا هەیە، ڕەخنەی ئەدەبیی کلاسیکی زۆر ئیهتیمام ئەدرێ بەوەی کە، یا زۆر تەئکید دەکرێ لە سەر ئەوەی کە شێعری ئوڕووپایی، جێگەی شێعری ئوڕووپایی. ئەمە بە لای منەوە ڕاست نییە شێعری ئوڕووپایی، تەرجومەی شێعری ئوڕووپایی لە ئاستەکانی دواتری شێعر، شێعری نوێ تەئسیری بووە بەڵام لە ئێستا دا نا. لە قۆناغەکانی یەکەمی پێم وا نییە بووبێ زۆرتر لە ژێر، وەکوو وەرگرتن، گۆڕانی فۆڕمی و تەنانەت مەزموون زۆرتر لە ژێر کاریگەری ئەدەبی نوێی تورکی بوون
قازی: بۆ وێنە ساڵح شێخ نووری، وە نییە؟
قادری: بەڵێ  بە ئیعتیڕافی خودی گۆران مەسەلەن بە ئودەبای فەجرەئاتی ناو دەبات وە جگە لەوە ئەوەی کە زۆر گرینگە  دیسان بە تەئسیر گرتن لە شاعیرانی نوێی تورک ئیهتیمامێکی زۆر ئەدرێ، شاعیران و ئەدیبان و ڕۆشەنبیران  بە کۆ کردنەوەی ئەدەبییاتی شەفاهی. کۆ کردنەوە و بڵاوکردنەوەی ئەدەبییاتی شەفاهی. ئەدەبییاتی شەفاهی کێشێکی تایبەتیی هەیە، فۆڕمێکی تایبەتیی هەیە زۆر سەرنجڕاکێشە بۆ شاعیرانی مۆدێڕن کە ئێستا ئەیانەوێ مۆدێلێکی تازە بەکار بێنن، خەریکن تەماشای شێعری ئوڕووپایی ئەکەن، تەماشای شێعری تورکی ئەکەن بەڵام ئەبینن خۆیان خۆماڵی فۆڕمێکیان  هەیە کە ئەتوانن بە کاری بێنن. ئەوە زۆر کاریگەری ئەبێت بە ئیزافەی ئەوەی کە  شێعری شاعیرانی گۆرانی چاپ ئەبێت دەزانین کە پیرەمێرد یەکێک لەو کەسانەیە کە زۆرترین هەوڵی داوە بۆ ڕاستکردنەوە و چاپ کردنی دیوانی شاعیرە گۆرانەکان.
قازی: ئەوە لێرە کتێبێکی پیرەمێرد دەبینین " دوازدە سوارەی مەریوان " کە وا بزانم بەڕێزت سەرەتایەکت بۆ نووسیوە بە کورمانجی  لە تورکیا بڵاو بووەتەوە لەو دواییانەدا. فەرموو بەردەوام بە!
قادری: کە وا بوو ئەدەبییاتی شەفاهی،فۆلکلۆر و دیتنی شێعری کلاسیکی گۆرانی زۆر زۆر کاریگەر بوو بۆ شاعیرانی نوێ کە ئەبینین تەئسیرەکەی ئێمە بە تایبەتی لە شاعیرێک وەکوو گۆران.
قازی: زۆر باشە، ئێمە هێشتا ئەو بەشەمان تەواو نەکردووە. با بڕێکی دیکەش ڕاوەستین لێرە، دوای گۆران و ئەوانە پاشانەکە هێمن دەتوانی چۆن باس بکەی، شێرکۆ بێکەس دەتوانی چۆن باس بکەی زۆر بە کورتی چونکە کاتمان نەماوە زۆر.
قادری: ئاستی زۆر جیاواز بەڕێ دەکا شێعری نوێی کوردی. من تا ساڵی ١٩٤٠ تا ١٩٥٠ زۆر بە قووڵی تەماشام کردووە بۆیە ئەگەر خوێندنەوەیەکم هەیە لە سەر هێمن یان بێکەس خوێندنەوەیەکە هێشتا زۆر تەخەسوسی نییە بۆیە لە سەریان قسە ناکەم.
قازی: زۆر باشە ئێستا بگەینە گۆڤاری دەروازە. دیارە ئەوە لێرە ئەمن ژمارەی ٣م لەبەر دەستە کە تازە بڵاو بووەتەوە. پێم وابێ جارێکیش لەو بەرنامەیە دا بە کورتی باسی ئەم گۆڤارەم کردووە بەڵام پێم خۆش بوو بەڕێزت، لەبەر ئەوەی کە ئێدیتۆری سەرەکی گۆڤارەکە لە سەرەتاوە مامۆستا ئەمیر بووە هێندێک لە سەر ئامانجەکانی قسە بکەی و دوایەش بگەیە ژمارەی ٢ کە بە تایبەتی بۆ بیرەوەری مامۆستا ئەمیر بڵاو بووەوە. فەرموو.

قادری: دەروازە گۆوارێکی کوردیی هەڵسەنگێندراو تایبەتی بە زانستە کۆمەڵایەتی و مرۆڤییەکانە. هەڵسەنگێندراو بەو مەعنا، پییر ڕەڤیوود،  بەو مەعنایە هەر بابەتێک کە بۆ ئێمە دێ، هەر وتارێک کە بۆ ئێمە دێت ئێمە بۆ پسپۆڕی ئەو بابەتەی دەنێرین بۆ نموونە ئەگەر بابەتەکە لە سەر مێژووە ئێمە دەینێرین بۆ دوو کەس شارەزای مێژوو بریاری لە سەر بدەن کە ئایا ئەم وتارە بۆ چاپ دەبێت و ئەگەر بۆ چاپ دەبێت کەموکووڕییەکانی چین و چۆن باشتر دەبێ و ئەو تێبینییانە بۆ نووسەر ئەنێرینەوە و تەنیا بە شەرتێک چاپ ئەبێت کە ئەو تێبینییانە ڕەچاو بکات. بۆیە پڕۆسەیەکی زۆری ئەوێت و لەبەر ئەوەی ساڵێ جارێک دەرئەچێت. بەڵام وەکوو ئامانجی، ئامانجی لە ڕاستیدا پەرە دان بە زمانی کوردی بۆ بەرهەمهێنان و دەرهێنان و دەربڕین و بڵاو کردنەوەی زانستی و هەر وەها بەرز کردنەوەی ئاستی زانستە کۆمەڵایەتی و مرۆڤییەکانە بە کوردی. دەزانین کە لە ڕاستیدا بۆ لێکۆلەران زۆر ڕوونە کە زمانی ئینگلیسی دەسەڵاتێکی ئینحیساری لە زانست و هونەر و ئەدەبیات وئینترنێت پێکەوە ناوە  و تەنانەت زمانە ئوڕووپاییەکان، زمانە پچووکە ئوڕووپاییەکان، زمانگەلێک وەکوو عەڕەبی، تورکی و فارسی بە زەحمەت بەر لە لێشاوی زمانی ئینگلیسی دەگرن جا بۆیە بارودۆخی بەرهەمهێنانی گۆواری زانستی  بە کوردی زۆر زۆر ئاڵۆزە، زۆر زۆر زەحمەتە.
قازی: بابگەینە سەر دەوری کاک ئەمیر، چونکە وەختمان کەم ماوە.
قادری: کاک ئەمیر سەردەبیری گۆوارەکە بوو، ئەو ئامانجی دەروازە وە ئاستەنگەکانی بەرهەمهێنانی زانستی بە کوردی زۆر بە جوانی لە پێشەکی ژمارەی ١ نووسیوە باسی دەکات. ئەگەر کەسێک حەز دەکات بیخوێنێتەوە لە سەر وێب سایتی گۆواری دەروازە هەیە بە پی دی ئێف. ژمارەی ١ کە دەرچوو تەقریبەن ساڵێک درەنگ کەوت لەبەر کێشە سیاسییەکانی ناو تورکیا، بۆیە ساڵێک دەرکەوتنەکەی بە تەئخیر کەوت  لە مانگی مەی ٢٠١٧ بڵاو بووەوە، کە تەواو بوو، دیزاین و هەموو کارەکانی تەواو بوو  بۆ کاک ئەمیرمان نارد بوو کە گۆوارەکە ببینێ بەڵام بە داخەوە بە چاپکراوی نەگەیە دەستی. کە بە ڕاستی وەکوو حەسرەتێک بە سەر دڵی هەمووان وەکوو دەستەی بەڕێوەبەرانی دەروازە ماوە. ئێمە بڕیارمان دا  کە ژمارەی ٢ تەرخان بکەین بۆ یادی کاک ئەمیر بە ناوی : ژمارەی تایبەتی میراتی ڕەوشەنبیری پرۆفێسۆر ئەمیری حەسەنپوور intellectual legecy . دەروازە کوردییە بەڵام ئەم ژمارە تایبەتییە ئیستیسنائەن بە کوردی و ئینگلیسی یە. ئێمە داوامان کرد لە کۆمەڵێک لە هاوکارانی، لە خوێندکارەکانی، لەو کەسانەی کە لە نزیکەوە کاریان لەگەڵ کردبوو وتارمان بۆ بنووسن. هەندێک لە وتارەکان وتاری هەڵسەنگاندنە، هەڵسەنگاندنی بەرهەمی کاک ئەمیرە و بەشێکیان بیرەوەرین کە جەنابیشتان یەکێک لەو وتارانە جەنابتان نووسیوتانە. دەبێ ئەوەش بڵێم ئەم ژمارەیە لە ژێر چاوەدێری پرۆفێسۆر شەهرزاد موجاب ئامادە کراوە.
قازی: پرۆفێسۆر شەهرزاد موجاب دیارە هاوژین و هاوکاری دێرینەی نەمر ئەمیری حەسەنپوور بووە. ئێستا ژمارەی سێهەمیش تازە دەرکەوتووە وە نییە؟ لە ژمارەی ٣ دا وتارێکی زۆر چاوڕاکێشی مامۆستا ئەمیر هەیە  سەبارەت بە
" بە کەناری دوڕگەکان دا " کە ئاماژەیە بە ڤێرسیۆنی تورکی گۆرانییەک کە لەوێ دا باسی ڤێرسیۆنە کوردییەکەی دەکا کە مەلا کەریمی سابڵاغی بە ناوی " کە دەڵێن  ئەمڕۆ دەشت و کێو شینە" چڕیویە. دیارە وەک مامۆستا باسی کردووە ئەو گۆرانییە بە یۆنانی هەیە، بە عەڕەبی هەیە. 
قادری: ئێمە بڕیارمان دا بۆ بەرز ڕاگرتنی یادی کاک ئەمیر، جێگەی کاک ئەمیر لە هەر ژمارەیەکی دەروازە وتارێکی کاک ئەمیر بە کوردی وەرگێڕین و بڵاوی بکەینەوە. لەو ژمارەیە دا هەر وا کە ئێوە باستان کرد " ئادلار ساحیلیندە " کە وتارێکی زۆر زۆر سەرنجڕاکێشە  کە باسی ئەم گۆرانییە بەناوبانگەیە کە  " دەڵێن ئەمڕۆ دەشت و کێو شینە" گۆرانییەکە کوردی یە بەڵام  دواتر بۆی دەردەکەوێ گۆڕانییەکە لە سەر بنەمای گۆڕانییەکی تورکی عوسمانی نووسراوە و ڤێرژنی لە یوونای و عەريبیش دا هەیە و زۆر گۆرانییەکی بەناوبانگە.
قازی. باشە، زۆر سپاست دەکەم بەڕێز دوکتور فەرەنگیس قادری داوای سەرکەوتنت بۆ دەکەم. هیوادارم یارمەتی بکەی بە ئەوەی کە مێژووی ئەدەبی کوردی بە شێوەیەکی زانستیتر لەوەی دواوە بنووسرێ. زۆر سپاس بۆ بەشداریت لە بەرنامەی ڕاوێژ دا. بینەرانی خۆشەویست بەم پێیە دەگەینە کۆتایی بەرنامەی ڕاوێژی ئەمجارەشمان. هەتاکوو ڕاوێژێکی دیکە لای ئێوەمان خۆش.

تێبینی ئەم بەرنامەیەی ڕاوێژ ئێوارەی یەکشەمە ١٩-ی مەی ٢٠١٩ ڕاستەوخۆ لە تێلێڤیزیۆنی ستێرکەوە بڵاو کراوەتەوە. دەکرێ ڤیدێئۆی ئەم بەرنامەیە بە ڕێگای ئەم لینکەی خوارەوە دا لە کاناڵی ڕاوێژ لە تٶڕی کۆمەڵی یوتیوب دا ببینن.
https://youtu.be/4Q1-K5Tvi4Q?si=5w4ooZU-0jKDmVLR

 

Rawej, Thursday October 19, 2023 at 20:00 hours CET

پەیامی هاوپێوەندیی فەیلەسووفی بەنێوبانگی سلۆڤێنی سڵاڤۆی ژێژەک لەگەڵ گەلی کورد و بەڕێز عەبدوڵا ئوێجاڵان

پەیامی هاوپێوەندیی فەیلەسووفی بەنێوبانگی سلۆڤێنی  سڵاڤۆی ژێژەک لەگەڵ گەلی کورد و بەڕێز عەبدوڵا ئوێجاڵان  

هاوپێوەندیی من لەگەڵ ئوێجاڵانی زیندانی بێ شەرت ومەرجە.  خەباتی وی خەباتی منە.  بۆچی وایە؟ لە بەر سێ هۆی کە بەیەوە گرێ دراون. یەکەم، لە ئاستی گشتی دا، ئەوەی لە تورکییەی ئەمـرۆ دا  بەسەر کوردەکان دێ هەمان شتە کە بەسەر موسوڵمانەکان دێ لە کەشمیر و لە شوێنەکانی دیکە لە سەرتاسەری جیهان، واتە حکوومەتی سەرەڕۆی ئەردٶغان لە تورکییە،  نەرێندرا مۆندی لە هیندوستان ئەوە قبووڵ ناکەن کە گرووپێکی تێکۆشەر بە ڕاشکاوی  خەباتی چەکدارانە وەلا دەنێ، دەست لە چەک بەردەدا، بەڵام هەڵبەت ئەوە بۆ حکوومەتێکی سەرەڕۆ شیاوی پەژراندن نییە. ئەوان دەبێ دژبەرانی دێمۆکڕاتیکی خۆیان وەک تێرۆریستان بەناو بکەن. لەبەرچی وا دەکەن، بۆ ئەوەی پاساو بهێننەوە بۆ سەرەرۆیی خۆیان. هۆی دووهەم لە ئاستێکی تایبەتی دا لەمەڕ چارەنووسی کوردەکانە بە گشتی، نەک هەر لە تورکییە. کوردەکان بی مانایی دەوڵەت نەتەوەیان لە دنیای هەموو جیهانی ئێمە دا  نیشان دەدەن. ئەوان وەکوو کاڵەک لە نێوان چوار دەوڵەتی ئێران، عێڕاق، سووریا و تورکییە قاش قاش کراون. و مێژوو لە ماوەی دەساڵانی ڕابردوو دا پەیتا پەیتا خۆی دووپاتە کردووەتەوە لە باکووری سووریا، لە باکووری عێڕاق و وەکوو تر، هەر کاتێک کوردەکان دەرفەتێکیان دەست کەوتووە، تەنیا دەرفەتێک بۆ ئەوەی نەزمی کۆمەڵایەتی خۆیان بەرەو پێش بەرن.. کاتێک ئەوان فەزاییەکی خودموختاری لەمەڕ خۆیانیان دراوەتێ بۆ ئەوەی کۆمەڵی خۆیان رێک بخەن  ئەوان هەتابڵیی کاری گەورەیان کردووە.
لە بیرتان بێ ئەوەی ئێستا لە باکووری سووریا، لە باکووری عێڕاق و جێی دیکە ڕوودەدا. کوردەکان جۆرەیەک کەمایەتی دواکەوتوو نین. ئەوان بەشی هەرە ڕووناکنیر و تێگەیشتووی ئەو چوار دەوڵەتانەی تورکییە، سووریا،  عێڕاق و ئێرانن. ئەوان نوێنەرایەتی جیهانیییەتی ئینسان دەکەن. هەر بۆیەشە هەنووکە بوونە سەرئێشە بۆ دەوڵەتە نەتەوەکانی ئێستا. چارەنووسی ئەوان نیشان دەدا ئێمە ئێستا بەرەو ناسیۆنالیزمێکی نوێی سەرەڕۆ  دەچین. و لە بەر ئەوەی ئەو پاڵەپەستۆیە بەرەو ناسیۆنالیزم لە هەموو جێگایەک دەقەومێ، بۆیەش هاودەردی و هاوپێوەندی ئێمە لەگەڵ کوردەکان تەنێ سەمپاتی نییە بۆ دەستەیەکی پچووکی خەڵک لە فڵان جێ، بەڵکوو پای هەموومان دەگرێتەوە بۆ ئەوەی ئەوەندەی لە دەستمان دێ یارمەتییان بکەین لە شەڕ و خەباتیان لە پێناو ئازادییان دا. شەڕ کردن بۆ ئازادی ئەوان شەڕ کردنە بۆ ئازادی خۆمان. بەڵام هەرە گرینگ بە تایبەتی با لە بیرمان نەچێ ئوێجاڵان تەنێ ڕەمزێک نییە بۆ نوێنەرایەتی پڕۆژەیەکی گەورەی سیاسی کوردانی ئازاد، ئەو لە هەمان کات دا. با ئەوەشمان لە بیر نەچێ، ئەو وەک جوولیان ئاسانژ، ئەو تاکێکە کە لە زێندان دا بە تەنێ ڕەنج دەکێشێ بە بێ هیچ پێوەندییەک یان لانی کەمی پێوەندی تەنانەت لەگەڵ پارێزەرەکانی. بە پێی ئەوەی من دەیزانم، بەرەوپێشجوونی ئوێجاڵان لە زیندان دا، بەرەوپێشجوونی فکری ئەو. ئەو پەڕ سرووشتی بووە. ئەو لە زیندان دا فێمینیزم، شیکردنەوەی دەروونناسی، تیوری مۆدێڕن ی  کەشف کرد. ئەوە ئیدەیەکە کە تەسەورناکرێ،  بەو مانایە ئەو خەباتی کەمایەتییەکی زوڵملێکراو لەگەڵ خەباتی ئێمە لە ڕۆژئاوا لێک گرێ دەدا. زۆربەی ڕەوتە گرینگەکانی هاوچەرخ. دیسان فێمێنیزم، فۆڕمەکانی نوێی ستەمکاری و وەکوو تر و وەکوو تر. جا با دیسان بڵێم. ئەو کەسێکی جیهانی سێیەم نییە کە ئێمە هەستی سەمپاتیمان لە ئاست وی هەبێ و دڵمان پێی سووتێ، نا! ئەو بەتەواوی یەکێک لەئێمەیە.  لە باری ڕووحییەوە ئەو ئێ ئێمەیە. ئێمە دەبێ لێی فێر بین، ئێمە لە ڕۆژئاوا.
ئەو مۆدێلێکمان لە بەر دەست دەنێ چون، ئەدی چۆن ئێمە دەبێ لە خەباتی فێمێنیستی و فۆڕمی دیکەی خەباتەوە بگڵێین. بەڵام ئێمە دەبێ خۆشمان لەوە بپارێزین کە لە داوی کولتووری  وەلانان بکەوین. ئێمە دەبێ  ئەو خەباتانە یەک بخەین ، کە لە ڕۆژئاوا سەر هەڵدێنن و ئەوانە لە هاوپێوەندیی جێهانی  و خەباتی جیهانیی ڕزگاریدەر ببەستینەوە. ودیسان ئێمە قەت نابێ لە بیر بەرینەوە کە لێرە لە کەسایەتی ئوێجاڵان دا سەروکارمان لەگەڵ ڕەمزێک نییە.  بەڵکوو قەت لە بیر مەکەن  ئێمە سەروکارمان لەگەڵ کەسێکی ڕاستەقینەیە  کە دڵی لێ دەدا، زۆر ژیرە. زۆر تێگەیشتووە و بە شێوەیەکی بە تەواو ناعادڵانە ڕەنج دەکێشێ.  ئەو دەستی خۆی  بەرەو  دەوڵەتی تورک درێژ کرد، ئەو ڕێگای ئاشتی وەبەر گرت، نەک خەباتی چەکدارانە. بەڵام دەوڵەت نایەوێ ئەوە بە ڕەسمی بناسێ و ملی بۆ ڕاکێشێ. دەوڵەت وەک تێڕۆریستێک حەوجێی بە وییە بۆ ئەوەی بۆچوون  و کردەوەی سەرەڕۆیانەی خۆی  بە ڕەوا نیشان بدا. دیسان با بڵێم . هەموو هاوپێوەندیی من لە پێناو ئویچاڵانە. ئەمن سەمپاتی خۆم بۆ ئەو دەرنابڕم، ئەمن پێم وایە ئێمە دەبێ هەنگاوێکی زیاتر لە سەمپاتی بەرەو وی هەڵێنینەوە . ئێمە سەمپاتی دەردەبڕێن لەگەڵ کەسێک کە لەوێێە و فڵانو فیسار. نا! نا! ئێمە زیاتر لە سەمپاتی  لە ئاست  وی نیشان دەدەین. ئەو کەسێک نییە لە هۆوێ بۆ ئەوی سەمپاتی لە ئاستی نیشان بدەین.
ئەو یەکێک لە ئێمەیە،شەڕ کردن لە پێناو وی دا، شەڕکردنە لە پێناو هەموومان دا سپاستان دەکەم!

١٠-ی ئۆکتۆبری ٢٠٢٣

Slavoj Žižek On Kurds, October 2023

بەرنامەی تایبەتی تێلێڤیزیۆنی ستێرک بۆ بیرەوەری ٧٧ ەمین ساڵوەگەڕی ڕاگەیاندنی کۆماری کوردستان لە مەهاباد، بە بەشداری دوکتور سوهەیلا قادری، دوکتور سەعید شەمس لە ستودیو و پرفێسۆر عەبباس وەلی بە ڕێگای سکایپ، یەکشەمە ٢٣-ی ژانڤییەی ٢٠٢٣/ ٢-ی ڕێبەندانی ١٤٠١-ی هەتاوی

بەرنامەی تایبەتی تێلێڤیزیۆنی ستێرک بۆ بیرەوەری ٧٧ ەمین ساڵوەگەڕی ڕاگەیاندنی کۆماری کوردستان لە مەهاباد، بە بەشداری دوکتور سوهەیلا قادری، دوکتور سەعید شەمس لە ستودیو و پرفێسۆر عەبباس وەلی بە ڕێگای سکایپ، یەکشەمە ٢٣-ی ژانڤییەی ٢٠٢٣/ ٢-ی ڕێبەندانی ١٤٠١-ی هەتاوی

حەسەن قازی: ژن، ژیان، ئازادی. بینەرانی خۆشەویست  بەخێر بێن بۆ بەرنامەیەکی تایبەتی لە ستێرک تیڤی سەبارەت بە دووی ڕێبەندان. ئەمڕۆ دووی ڕێبەندان حەفتاوحەوت ساڵ لە ڕاگەیاندنی کۆماری کوردستان لە شاری مەهاباد تێدەپەڕێ. دیارە ئەو بۆنەیە، ئەم ڕووداوە لە مێژووی کوردی دا وەکوو مەشخەڵێکی درەوشاوە ماوەتەوە، وەکوو هاندەرێک بۆ درێژە دان بەخەبات لە پێناو وەدەستهێنانی داواکانی گەلی کورد لە هەموو بەشەکانی کوردستان. بەم بۆنەوەیە ئێمە داوا دەکەین لە میوانانی خۆشەویستمان بەڕێز دوکتور سوهەیلا قادری و دوکتور سەعید شەمس و هەر وەها بە ڕێگای سکایپیش بەڕێز پرۆفێسۆر عەبباس وەلی مان دواتر لەگەڵ دەبێ، لەو بۆنە پیرۆزە دا بۆچوونەکانی خۆیانمان لەگەڵ بەش بکەن  و تیشکی زیاتر بخەینە سەر ئەو مێژووەی کە وەک باسم کرد زۆر گرینگە بۆ خەباتی گەلەکەمان.
بەر لەوەی دەست بە پرسیارەکانم بکەم پێم خۆش بوو کۆپلەیەکتان لە شێعری شاعیری کۆچ کردوو سوارەی ئێلخانیزادە بۆ بخوێنمەوە کە سەبارەت بە دووی ڕێبەندان لە بەراییەکانی ساڵانی ١٩٧٠کاندا کوتوویەتی:
بیرەوەری دووی ڕێبەندان
دەمخاتە سەر بەستە و بەندان
ڕێبەندانی ڕێ نوێنە
لە داگیرکەر سەر شێوێنە
بەو زستانە دڵ بەهارە
لەهەموو سنووران هاوارە
لە دوژمنان رێبەندانە
بۆ کوردەواری گۆوەندانە
شایی هەژار و نەدارە
ئەوجار هەژار خۆی سەردارە
شەوەی شەو لەشی گوشیبووین
ڕێبەندان ڕێگای تەنی بووین
گیانمان خارا بە دەرد و ئێش
ڕێگای ئازادین گرتە پێش
پاش چەند ساڵ لە نوور دووریمان
هەڵ بوو چرای جمهووریمان
با بگێڕین زەماوندێ
با بۆتان بڵێم سەر بەندێ
ئەوجار چینی فەلا و کرێکار
قەت ناڵێن خۆزگەمان بە پار
دەری هاویشت تۆوی دژی
ڕەنجبەر بژی، بژی، بژی
بەڕێز دوکتور قادری بەر لەوەی کە پرسیار بکەم بە شێوەی تایبەتی  لە پێوەندی لەگەڵ مێژووی کۆماری کوردسیان پێم خۆش بوو ئەگە بکرێ ئێوە بە کورتی و بە گشتی لێکدانەوەی خۆتان سەبارەت بە گرینگی جمهووری کوردستان، ڕاگەیاندنی جمهووری کوردستان لە مێژووی کوردەواری و بەتایبەتی لە سەردەمی ئێمە دا باس بکەن.فەرموو!


دوکتور سوهەیلا قادری: زۆر سپاستان دەکەم کاک حەسەن، زۆر سپاس بۆ بانگهێشتنتان بۆ بەشداری لەم کۆبوونەوەیە لەم ڕۆژە گرینگەی مێژووی کوردەواری دا. بۆ من کە ماوەیەک لە سەر مێژووی کورد کارم کردووە کۆماری کوردستان لاپەڕەیەکی زێڕینە لە مێژووی خۆمان، لە مێژووی کوردان نەک لەبەر ئەوەی بمەوێ بەشێوەیەکی ئێحساسی ئەوە بڵێم بەڵکوو لەبەر ئەوەی کە لە کۆماری کوردستان بەم لایەوەیە کە مێژووی ئێمە و خەباتی  گەلی کورد دێتە نێو قۆناغێک لە مۆدێرنیتە و سەرپێکێکە بۆ ئەو خەباتانەی کە بە دوایدا دێن و بۆ من ئەو شتەیە کە ئەمڕۆ لە ڕۆژئاواش بەڕێوە دەچێ و ئەو خەباتەی کە لە هەموو بەشەکانی کورەدستان دەکرێ بە دوای ئەو خەباتە دا دەکرێ کە کۆماری کوردستان دایمەزراند لە چوارچێوەی شاری مەهاباد و موکریان دا بۆ خەڵکی ئەو ناوچەیە. پێم وایە کە سەرپێکی  دەورانی مۆدێڕنە دە مێژووی کوردەواری دا چونکە ئیدی پاشی نزیک سەد ساڵ خەبات/موبارەزە ئەو سەفەر ڕێبەرانی کۆماری کوردستان ڕێبەرانی چینی مامناونجی و ڕووناکبیری کۆمەڵی کوردەوارین، بە تایبەت ئێمە لەو کۆمارەی دا بۆ ئەوەڵین جار دەبینین کە ژن مەیدانی دراوەتێ، هاتووەتە نێو ئەو خەباتەی بە بێ ئەوەی کە بمانەوێ هیچ نیگایەکی ئیدێئالیستیمان لە سەری هەبێ دەبێ ددان بەو ڕاستییە دا بێنین کە لەو قۆناغە دا مێژووی ئێمە هاتووەتە نێو دەورانێکی دیکەوە. دیارە ئەمن بە نۆرەی خۆم وەک تاکێکی خەڵکی سابڵاغێ، وەک کەسێکی کە لە سابڵاغێ لە دایکی خۆی بووە و ئەو مێژووە سینگ بە سینگ بە ئێمە گەیشووە و دوایەش دە چوارچێوەی تەواوی ئەو شتە مێژووییانە دا شانازی پێ دەکەم و هەر وەک کوتم پێم وایە ئێستاش ئەو شؤڕشانەی کە بە دوایدا هاتوون لەبەر ئەو بناوانەیە کە کۆمار دایمەزراند.
قازی: زۆرسپاست دەکەم دوایە دێینەوە سەر بوارە تایبەتییەکانی کومار. بەڕێز دوکتور شەمس هەمان پرسیارم بۆ بەڕێزیشت هەیە، دیارە بەڕێزت وەکوو ئاکادێمیکارێک دیتوومە لەو بارەیەوە شتیشت نووسیوە بە گشتی لێکدانەوەت چییە لە سەر گرینگی ڕاگەیاندنی کۆماری کوردستان. وەختێک ئێمە دەڵێین ڕاگەیاندن، دیارە ئەوە جیاوازە لە دامەزراندن، دە ڕاستیدا ئەوەی کە زۆر گرینگ بێ ڕاگەیاندنەکەیە چونکە ئێمە دەزانین ئەو کۆمارە نەیتوانیوە ماوەیەکی زۆر خۆی بگرێ.

دوکتور سەعید شەمس: زۆر سپاس، ڕاگەیاندنی کۆماری کوردستان بە ڕەئی من وەرچەرخانێکی زۆر گەورەیە لە مێژووی سیاسی کورد دا، نەک لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان، لە هەموو پارچەکان. بێگومان پێش ڕاگەیاندنی کۆماری کوردستان ئێمە زۆر خەباتمان هەبووە. تایبەتمەندیی ڕاگەیاندنی کۆماری کوردستان ئەوەیە کە بۆ یەکەم جارە کۆمەڵانی هەراوی خەڵک دێنە نێو سیاسەت. سیاسەت هەر ئەوە نییە سەرۆک عەشیرەتێک یا کەسێک یا هەرچۆنێک بێ کۆمەڵێک چەکدار بیهێننە گۆڕێ. بۆ یەکەم جارە کە شێوازێک لە نیشتمان پەروەری مەدەنی لە نێو شارەکان کۆ دەبێتەوە. دووی ڕێبەندان خۆی، ئەو بیست هەزارکەسەی کە لەو سەرمایە دا کۆ بوونەوە بۆ خۆی دەربڕینی ئەو وەرچەرخانەیە کە ئەوە زۆر گرینگە لە مێژووی کورد دا. تەبعەن دووی ڕێبەندان خۆی ئامادەکاری بۆ کراوە،سێ ساڵ و نیو خەباتی کۆمەڵەی ژێکاف، هەژاندنی بیری نەتەوایەتی و دوای ئەویش حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان. یانی کوتوپڕ نەبووە. وە دوایەیش گرینگی کۆماری کوردستان ئەوەیە کە، ڕاستە تەمەنی کۆماری کوردستان زۆر کورت بوو بەڵام ئەو ١١ مانگەی کە کۆماری کوردستان هەبووە خەڵکی کورد بۆ یەکەم جار هەستی کرد کە چەند گرینگە کە بڕیاری سیاسی و بەڕێوەبەری بە دەست خۆیان بێ، چەند ژیان دەتوانێ هاسانتر بێ کە ئەگەر بتوانن ئەو دەسکەوتەیان هەبێ و ئەو ئەزموونە بە ڕەئی من نە لە کوردستانی ڕۆژهەڵات بەڵکوو لە پارچەکانی دیکەش بوو بە سەمبولێک، بوو بە وەرچەرخانێک. خاتوونێکی ئێرانی هەیە کتێبێکی هەیە، بە نێوی "سنوورە خەیاڵییەکان" ئاماژە  بە کۆماری کوردستان دەکا چون بەحسەکەی لە سەر ئەوەیە. فیرووزەی کاشانی سابێت، باسێکی زۆر گرینگە دەڵێ ناسیۆنالیزمی ئێرانی لە سەر سنوور دروست بووە بە تایبەتی لە دوای دۆڕاندنی هێندێک ناوچە لە شەڕ لەگەڵ ڕووسەکان دا و سنوور لە ناسیۆنالیزمی ئێرانی هەمیشە بووەتە گرێیەکی گەورە. جا دەڵێ لە کۆماری کوردستانیش ئەو گرێیە هەمیشە  لە ناسیۆنالیزمی ئێرانی بەردەوام دەبێتەوە. ئێستە کە ئێمە دوبارە تووشی ئەو دۆخە بووینەوە باسی گەلانی ئێران هەموو هاتووەتە گۆڕێ دەبینین لە پاڵ ئەوەی دا کە کوردستان دەورێکی زۆر گرینگی لە شۆڕشی ژن، ژیان، ئازادی دا هەیە و هەموو کەس ئەوە دەزانێ، دەورێکی تا ڕادەیەک پێشەنگی دەگێڕێ بۆ ئەو شۆڕشە و بۆ ئەو ڕاپەڕینە دەبینن دووبارە باسی " تمامیت ارضی" ئێران و باسی جیابوونەوە و ئەوە دێتە گۆڕێ. چون هەر چۆنێک بێ ئەزموونی کۆماری کوردستان نیشانی دا کە ئەو مەرزانە، بە ڕاستی مەرزی خەیاڵین و هەر بۆ ناسیۆنالیزمی ئێرانی یە بووەتە گرێیەکی گەورە. بە  رەئی من کۆماری کوردستان ئەوەشی وەلا نا وە بە ئەزموونی کە ئێمە ئێستا تەماشای دەکەین جارێکی دیکە زۆر دەرس هەیە لە کۆماری کوردستان دەبێ لێی فێر بین چون دووبارە ئێمە لە ئێرانێ تووشی دەرفەتێکی گەورە بووین.
قازی: دیارە دواتر دەگەینە سەر ئەو لایەنە ئەگەر بەردەوام بی لە سەر لایەنە گرینگەکانی دیکەی ڕاگەیاندنی ئەو تەجروبەیە.
شەمس: بە ڕەئی من یەکەم جار بوو کە ئیرادەیەکی نەتەوەیی دروست کرا. ئەوە زۆر زۆر گرینگە ئەو ئیرادە نەتەوایەتییە خۆی لە ڕوانگەی منەوە تێکەڵاوێک بوو لە ڕۆمانتیزمی کۆمەڵەی ژێکاف لەگەڵ پڕاگماتیزمێکی سیاسی واقعی،رێئال کە تەجەسومەکەی پێشەوای مەزن بوو. وە گرینگیش دەوەی دایە ئەتۆ لە لایەکەوە ئەو ناسیۆنالیزمە ڕۆمانتیکە ڕادەگری، لە لایکێشەوە چاوێکت لە رێئال پۆلیتیک و بالانسی هێزەکان هەیە. وە ئەوەش ئیرادەیەکی نەتەوایەتی دروست کرد بوو،بۆ یەکەم جار بوو لە کوردستان ئیرادەیەکی نەتەوەیی دروست بوو. ئێمە لە پاڵ ژێکافییەکان کە زۆر پۆپۆلیست و ڕادیکاڵ بوون کەسانی دیکەش لە نێو حیزبی دێمۆکڕات و کۆمار کاریان دەکرد ڕەنگی جیاوازیان هەبوو بەڵام هەمووی ئەوانە لە ژێر ڕەهبەریی پێشەوا قازیی محەمەد کۆ ببوونەوە و ئێمە لە مێژووی کورد دا، ڕەنگە بڵێین لە ئاستێکی نزمتر دا لە ئەیلوول بوومانە شتێکی وا بۆ قۆناغێک بەڵام  قەت نەمانتوانیوە ئەو ئیرادە نەتەوایەتییە دروست کەین. بۆچیش ئەوە گرینگە چونکە ئێمە دەزانین ئەوەی کە لە پەیماننامەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان دا نووسراوە هەموو خەڵکەکان مافی دیاریکردنی چارەنووسیان هەیە بەڵام  کە دەڵێین خەڵکەکان ئەوە گرێدراوی یەکینەی سیاسییە و ئەگەر خەڵکێک نەتوانێ ئیسبات کا یەکینەی سیاسییە و ئەو ئیرادەیەی نەبێت خود بەخود ئەم دەستە واژە گەڵاڵە کردنە هەر وا دەمێنێتەوە. وە لەوەیدا گرینگە کە لە کۆماری کوردستان ئەم یەکینە سیاسییە و ئەم ئیرادە نەتەوایەتییە دروست بوو.
قازی: بەڕێز دوکتور قادری دیارە سەبارەت بە ڕاگەیاندنی کۆماری کوردستان و ئەو حەولەی کە ئەو دەمی دراوە نەیارانی کورد بە تایبەتی ئەوانەش کە بە قەولی خۆیان لە سەر یەکپارچەیی خاکی ئێران قسە دەکەن هەر لە کۆنەوە هەم لە ڕێژیمی پاشایەتی دا و پاشانیش لە جمهووری ئیسلامی دا و لە تەنانەت لە نێو بەشێکی زۆر لە ڕووناکبیرانی ئێرانی سەردەست لەو ساڵانی دوایی دا ئاماژە بە سەنەدێک دەکەن کە ڕێنوێنییەکی ستالینە بۆ ئەوەی لە ناوچەکانی ڕۆژئاوای ئێران کە دیارە کوردستانیش وەبەر دەگرێ حەول بدەن یارمەتی بکەن بەو هێزانەی کە داوای خودموختاری دەکەن و لەوە دەگەنە ئەو نەتیجەیە کە حکوومەتی میللی ئازەربایجان و کۆماری کوردستان کە لە سابڵاغێ ڕاگەیێندرا کە دوایە دەگەینە ئەوە کە بە بۆچوونی من ئەو کۆمارە موستەقیل بوو لە ئازەربایجان،باسی ئەوە دەکەن کە بەڵێ ئەوانە سازکردەی سۆڤیەتییەکان بوون کەچی ئەو بەڵگەی مێژووییانەی کە بەدەستەوەن نیشان دەدەن سۆڤیەت بەڕاستی هیچ وەختێک لایەنگری ئەوە  نەبووە، ڕاستە یارمەتی کردووە و پێ زانیی کوردەکانیش ئێمە دەبینین لە شێعری شاعیرانی کورد دا بەڵام  لایەنگری ئەوە نەبووە کە لەوێ جمهوورییەکی سەربەخۆی کوردستان بەوشێوەیە لەوێ پێ بگرێ. چۆن دەکرێ بەرپەرچی ئەو تۆمەت لێدانانە بدرێتەوە. بۆ وێنە کەسێک هەیە بە ناوی عەبباس جەوادی لەو بارەیەوە شتی نووسیوە. یان تەنانەت ئەم ڕۆژانە کابرایەکی سەر بە سەلتەنەتخوازەکان ڕەخنەی گرتووە لە " ناوەندی هێزەکانی کوردستانی ئێران" کە ئەوانە جێژنی دووی ڕێبەندان پیرۆز دەکەن، لە کاتێکدا ئەوە داوخوازی جیاوازیی  هەبووە.
قادری: ئەمن فکر دەکەمەوە هیچ جووڵانەوەیەک و هیچ جونبیشێک بە قەولی کە فارس دەڵێن بە بێ ویستی خەڵکی جێ بەجێ نابێ، بە بێ ئەوەی کە لەخەڵکی لە پشت بێ. بە بێ ئەوەی کە دینامیکێک هەبێ خەڵکەکە پشتی بگرن و بتوانێ بێتە ئارا. بۆیە بە باوەڕی من ئەو شێوە بۆچوونە بۆ کۆماری کوردستان و دوایە بە گشتی بۆ مەسەلەی کورد دە چوارچێوەی ئێران دا ڕەد کردنەوەی مافی کوردەکان بۆ دیاریکردنی چارەنووسی خۆیان هاسانە. زۆر هاسانە بگوترێ فڵان وڵات هات و فڵان دەستە  هات کاری بێگانان بوو، ئەو شتە کۆماری ئیسلامیش بە دمیەوە گرتووە و پێی وایە کە هەم سەرهەڵدانی ئێستا هۆی ئەوەیە کە وڵاتەکانی دی دێن دەست لە کارەکانی ئێران وەر دەدەن. فکر دەکەم ئەوانە بیانوون بۆ ئەوەی کە نەیبینین مێژووەکەمان چ بوو، خەڵکەکەمان چی دەویست، فکر دەکەم غەیرە مومکین بوو بە بێ ویستی خەڵک، بە بێ ئەوەی کە ئەو داوخوازە لە کوردستان دا هەبێ، بە سەمەر بگا. هەر ئەو جۆرەی کە ئێوە ئاماژەتان پێ کرد لە لایەن سۆڤیەتییەکانەوە هیچ وەخت بە ڕاستی پڕۆژەیەکی وا نەبووە کە کۆمارێکی بەو شێوەیە دروست ببێ. ئامانجی ئەوان زۆرتر ئەوە بوو  کە لە لایەن ئازەربایجانییەکانەوە جۆرێک حکوومەتی میللی پێک بێنن و ئەمن فکر دەکەمەوە هەر لە بەر بەرژەوەندی خۆیان بوو ئەو دەمی هاتن ئەو بەشە لە ئێرانیان داگیر کرد و دە دوایەش دا لەگەڵ تورکە ئازەرییەکان بە تەوافوق گەیشتن و پێیان وا بوو کە کوردستان کەمایەتییەکە دە نێو ئازەربایجان دا و چاوەڕوانی ئەوەی نەبوون بە ڕاستی کە کۆمار ڕؤژێکی پێک بێ، ڕابگەێێندرێ و ببێتە ئەوەی کە بوو دە مێژووی ئێمە دا. ئەمن دەستم وە ئارشیوەکانی ڕووسی ڕانەگەیشتووە بەڵام پێم وایە کە دەبێ پێشیان خۆش نەبووبێ، ئەوە شتێک بووە کە بە ئیحتیمالی زۆر پێیان خۆش نەبووە و لەگەڵ عەمەلێکی ئەنجام شودە ڕووبەڕوو بوون. ئێستاکانێش وای لێ هاتووە، ئێستاش کە باسی مافی کورد دەکەین لە هەر مەوقعییەتێکی کە دێتە پێشێ بەوە پێشوبڕمان دەدەنەوە کە ئێوە دەتانەوێ لە ئێرانێ جوێ بنەوە و ئێوە دەتانەوێ ئێرانێ تەجزیە بکەن. ئەوە ڕاستییەکە، ئەمن پێم وایە ئەوە چاوداپۆشینە لە مافێکی ڕەوای میللەتێکی کە زۆر لە مێژە داوای حەقی بنەڕەتی  خۆی دەکا و وەسیلەیەکی هاسانە بۆ ئەوەی هەموو موشکیلات بخرێتە سەر باری وڵاتەکانی دیکە و ئەوەی کە ئەوان هاتن و دەستیان دە کاروبار وەردا.
کۆماری کوردستان ویستی میللەتێکی لە پشت سەرییە، دینامیکی میللەتێکی هەیە، خەڵکێک بە دوایەوە بوون و ڕێبەرانێکی هەبوو کە ئارەزووی چەندین و چەند ساڵەی ئەو میللەتەیان دەو قۆناغە دا توانی بە ڕێگای کۆمار دا ڕابگەیێنن. جا بۆیە پێم وایە هەر کات باسی مافی کورد دێتە پێشێ دە بەرابەر ئەو کەسانەی کە ئەو تۆمەتانەمان  لێ دەدەن باسی مافەکانمان بێنینەوە گۆڕێ و بە ڕاشکاوی باسی لێ بکەین. ئەگەر قەرارە ئێمە مافی دیاریکردنی چارەنووسمان هەبێ دەتوانین زۆر بە ڕاشکاوی، زۆر بە ڕوونی بە هەموو ئەو کەسانەی کە ئەو تۆمەتەمان لێ دەدەن بڵێین کە ئێمەش وەکوو میللەت مافی ئەوەمان هەیە کە وەختێکی سەربەخۆ بین. ئەگەر میللەتی ئێمە ڕەئی بێتە سەر ئەوەی کە پێی خۆشە سەربەخۆ بێ و ئیمکانی وەی هەیە و بتوانێ چوارچێوەکەی و ستروکتووری ئەو وڵاتەی ئیجازەی ئەوەی دەدا کە بتوانێ سەربەخۆ بێ بە نەزەری من پێویست ناکا ئێمە هەر لە حاڵەتی دیفاعی دا بمێنینەوە و بڵێین وا نییە. پێم وایە دە مافی چارەنووس دا ئەوەش بەشێکە .
قازی: دیارە ئەو دەمی هەمبەرەکانیش بۆ خۆیان دە پێوەندییەکی زۆر چڕ و پڕ دا بوون لەگەڵ هێزی دیکە، لەگەڵ ئینگلیسییەکان بۆ نموونە.
قادری: بەڵێ.
قازی: ئەوە زۆر ئاشکرایە. وا نییە؟ زۆر باشە بەڕێز دوکتور شەمس جەنابت لە بەشی ئەوەڵی قسەکانت دا باسی ئەوەت کرد کە بۆ ڕاگەیاندنی پێکهاتنی جمهووری لە پێشدا ئامادەکاری کراوە و حەڕەکەتێکی وەکوو کۆمەڵەی ژیانی کورد هەبووە. ئێمە دەزانین، دیارە ئەمن لەو بارەیەوە هێندێک لێکۆڵینەوەم کردووە بە گشتی، هەر چۆنێک بێ خراپ نییە باسی بکەین ئەویش ئەوەیە کە ئێمە دەزانین کۆمەڵەی ژیانی کورد بە پێی ئەو زانیارییانەی کە تاکوو ئێستا دەست کەوتوون، ڕاستە پێش ئەو حیزبی ئازادیخوازانی کوردستان هەبووە، بەڵام هەرچۆنێک بێ لە ساڵی ١٩٤٢ دامەزراوە، لە ١٦-ی ئووتی ١٩٤٢ و لە ساڵی ١٩٤٣ دەستی کردووە بە بڵاو کردنەوەی گۆڤاری "نیشتمان " گۆڤاری نیشتمان هەتا ئاخرەکانی ساڵی ١٩٤٣ بەردەوام بووە، زۆر زۆر ئەوە گرینگە. چونکە بە پێچەوانەی ئەو قسانەی کە دەگوترێ وەختێک زەبیحی و ئەوانە گیران، کۆمەڵەی ژێکاف گۆڕا ئەسڵ و ئەساسی نییە ئەو قسەیە چونکە  گۆڤاری نیشتمان لە کۆتاییەکانی ١٩٤٣ دا تەواو دەبێ، وساڵی ١٩٤٤ تا ١٩٤٥ کە حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان پێک دێ لە مانگی نۆڤامبر دا پێک دێ تەقریبەن ساڵێک و چەندین مانگ دەکا. جەنابت ئەو وشیاریی نەتەوەیی، بە تایبەتیش لە  " نیشتمان " ئۆرگانی ژێکاف ئەوە زۆر دەبینین. کە تەئکید دەکرێ، مەسەلەی عەشیرەتەکان دواتر باس دەکەین. چۆنی لێک دەدەیەوە ئاستی وشیاری نەتەوەیی لەو قۆناغی دا؟
شەمس: لە ڕوانگەی کۆمەڵەی ژێکافەوە؟
قازی: بەڵێ
شەمس: بە ڕەئی من ئەگەر ئەڵبەتە  لە سەر بنەمای ئەزموونی مێژوویی تەماشای بکەین، چون زانیاری ئەو دەمی، حەفتاوحەوت ساڵ لەوەی پێش زۆر جیاواز بوو. کۆمەڵگای کوردستان بۆ وێنە مەهاباد یەک دەبیرستانی بووە سیکلی دووەمیشی نەبووە، یانی بۆ دڕێژە دان بە خوێندن دەبوو بچنە ورمێ یان تەورێزێ. وا وێدەچێ ڕووناکبیرانی ژێکافی لە ئاستی خۆیان دا زانیارییەکی زۆر باشیان هەبووە لە سەر مێژووی کورد و هەر بۆیەشە وەختێک دەست دەکەن بە بڵاوکردنەوەی بیری نەتەوایەتی سیمبۆلەکانیان زۆر دیارە. ئاڵاکەی لە باکووری دێنن بە ڕەئی من، تەعەمودیان هەبووە لە سەر ئەوە، ئەی ڕەقیب ی لە باشوورێ دێنن چون زۆر باش دەیانزانی ڕاپەڕینەکانی پێشووی کورد چ لە باکوور، چ لە باشوور بە هۆی دووبەرەکی و ناوچەچێتی سەرکەوتوو نەبووە. گۆڤاری نیشتمان گرینگییەکەی دەوەی دایە بۆ یەکەم جارە کە ئێمە وێژمانێکی – مەبەستم لە وێژمان دیسکۆرس یا گفتمان فارسی یە- یەکگرتوومان هەیە کە  کورد و نەتەوەی کورد وەک پانتاییەک دەبینێ و تەبلیغ لە سەر ئەوە دەکا، بۆ یەکەم جارە گەڵاڵە کراوە. ڕاستە پێش  " نیشتمان " زۆر قسە لە سەر کورد کراوە بەڵام  لەوێ دایە بەشێوازێک ئێمە هەنگاوێک دەچینە پێشێ و تەبعەن لەو ڕوانگەیەوە ئەو سێ ساڵ و شتەی کە ژێکافییەکان کار دەکەن، لە نێو کوردستان بنج و بناوانی خۆیان دادەکوتن، لە سەرووی کوردستانیش پێوەندیان هەبووە، تەنانەت لە باشووریش دەفتەر دەکەنەوە. لەو پەڕی خۆشەویستی خەڵک دا بوون بۆ وێنە " شانۆی دایکی نیشتمان" کە کاریگەرییەکی زۆر زۆر گەورەی هەبووە لە ئاستی ئەو دەمی دا یانی ئەتۆ لە سیاسەت دا هونەریش بێنیە گۆڕێ لە شارێکی وەک مەهابادێ، بۆیە ئەمن بۆخۆم پێم وایە یانی ژێکافییەکان بە شێوازێک، بەڵام لە ڕوانگەی منەوە گۆڕانکارییەک لە ژێکافییەکان دا ڕووی داوە، لە ڕوانگەی منەوە  ئەوەندەی کە من کارم لەسەر کردووە تا ئەو دەمی کە گۆڤاری نیشتمان هەیە ژێکافییەکان گرووپێکی ڕووناکبیرین زۆرتر خەریکی کاری فکرین لە بیر کردنەوەی بیری نەتەوایەتی دا بەڵام  لە دوای ئاخرین ژمارەی نیشتمانەوە، یانی سێ ژمارەکە پێکەوە وردە وردە ژێکافییەکان بەرەو ڕێکخراوێکی سیاسی دەڕۆن حەتتا ئیدارێکی مەرکەزی دادەنێن. ئەگەر تەماشای بەڵگەنامەکان بکەین خودی زەبیحی لە نامەکانی ڕا ئەو شتە زۆر جوان دیارە. مێمۆراندومێک هەیە کە مەک داول لە کتێبەکەی دا هێناویە و لەوێدا کۆمەڵە داوای مافی زمانی دەکا. بە هەر حاڵ دوای پەیمانی سێ سنوور ئەوان دیارە بڕیارێکی سیاسی دیکەیان داوە بەڵێ پێشتر ژێکافییەکان باسی کوردستانی گەورەیان دەکرد، بژی کورد و کوردستانی گەورە. بەڵام دەبینی دەو مێمۆراندومە دا باسی چ دەکەن، کەمێک بێدەنگن لەسەر مەسەلەی کوردستانی گەورە.
قازی: جا یەک شتی کە قسەی جەنابت تەئیید دەکا لە یەکێک لەو نامانە دا کە زەبیحی وەکوو سکرتێری چاپەمەنی و گەڕێنەندەی نیشتمان بە زمانی  تورکی ئازەربایجانی بۆ کۆنسوولی سۆڤیەتی نووسیوە کە دیارە ئەوە بە ئیحتیمالی زۆر لە کۆبوونەوەی سەرۆکایەتی کۆمەڵەی ژیانی کورد دا هاتووەتە گۆڕێ، ئەویش لەو داوخوازیانەی دا کە لە دەوڵەتی شووڕەوی کراوە هاتووە:
 " ٦-دوای پەرەسەندی کافی کۆمەڵەکەمان ناوچە کوردەکانی سەردەشت، بۆکان، میاندواو، مەهاباد، نەغەدە، شنۆ و ورمێ لە تەشکیلاتی ئیداری حکوومەتی ئێران پاک کردنەوە و بۆ ئەو مەبەستە دانی یارمەتی پێویست.
٧-ئەو هەرێمە ناوی بنرێ کوردستانی ئازاد و لە ئێران و عێڕاق و سووریا و لە کوردەکانی دیکەی عالەم  کابینەیەکی حکوومەتی کاتی پێک بهێندرێ و لەو ناوچانەی لە سەرەوە ناو بردران کار بکرێ بۆ بەڕێوەچوونی پڕێنسیپەکانی ئیداری و ئابووری ئەو حکوومەتە تازەیە

٨-بە پێی بەندی ' پێ ' ی مادەی ١٤ هەمی قانوونی بنچینەیی حکوومەتی یەکەتیی شوورەوی مەزن ئەگەر ئەو حکوومەتە کاتییە دامەزرا دەناو یەکەتیی کۆمارەکانی شووڕەوی مەزن دا جێی بکرێتەوە و ئەندامەتییەکەی پەسند بکرێ

٩-بۆ ئازاد کردنی پارچەکان و لایەکانی دیکەی کوردستان حکوومەتی شووڕەوی مەزن ئەو گەڵالەیە پەرە پێ بدا." دواتر ئەوە لە نووسینەکانی زەمانی کۆمار دا، لە ڕۆژنامەی کوردستان دا ئەوە لێرە لەبەر دەستمانە نابیندرێ. 
شەمس: جا من ئەگەر ڕێگا بدەی چون ئەو گۆڕانکارییە لە ژێکافییەوە بووە کە بە نەزەری من دوای پەیمانی سێ سنووریشە. دیارە پەیمانی سێ سنوور دەورێکی زۆر کاریگەری هەیە.

قازی: پەیمانی سێ سنووریش بەو جۆرەی تا ئێستا باسی لێوە کراوە وا نەبووە و هێندێک جیاوازە.
شەمس: سەد لە سەد، ئەوەی کە ئێمە بۆمان ڕوون بووەتەوە ئەوەڵەن سێ وڵاتەکە نەبووە. دانیشتنی نێوان "هێوا" و " ژێکاف " بووە، نوێنەرەکان دیارن هەم مامۆستا هەژار باسی کردووە لە چشتی مجێور دا.
قازی: وێنەکانی بەشدارانی کۆبوونەوەکەش بەدەستەوەیە.
شەمس: هەر خودی نیشتمانەکە، لاپەڕەی ٩ و ١٠ ون ببوو،  دوایە زیندەیاد پرۆفێسۆر ئەمیری حەسەنپوور دیتییەوە بەڵام دوایە خودی ئەمەش  گۆڕاوە یانی  لاتینییەکە. ژێکافەکە بووەتە وانێک، بە تەواوی دیارە. ئەڵبەتە یادی بەخێر پرۆفێسۆر ئەمیری حەسەنپوور زۆرتر لە ڕوانگەی سۆڤیەت و دژایەتی سۆڤیەتەوە دەیبینێ بەڵام  واقعییەتی قەزییە ئەوەیە لە پەیمانی سێ سنوور وەختێک ئەوانە سێ ڕۆژ دادەنیشن بۆخۆشیان ژێکافییەکان دەڵێن کە لەمێژ بوو دەمانویست کۆنفڕانسێک بگرین و گرینگی پەیمانی سێ سنوور بە ڕەئی من یەکەم ئەزموونی کوردە بۆ کۆنفڕانسێکی نەتەوەیی.
قازی: لێرە باسی ڕوانگەی نەمر ئەمیری حەسەنپوورت کرد، ڕوانگەی سەبارەت بە سیستمی ئەو زەمانی بەو شێوەیە ڕەخنەگرانە نەبووە. دیارە ئەوە بابەتی باسەکەمان نییە.
شەمس: مەبەستم ئەوەیە ئەوە زەختی سۆڤیەت نەبوو ئەوە ڕەفیق حیلمی و هیوا بوو لە ڕوانگەی منەوە کە ڕازی نەبوون لە ناوەرۆکی ئەو پەیمانە. چونکە ئەوەی نووسراوە لە نیشتمان نووسراوە سێ ڕۆژ بووە ئەوەندەمان تەوافوق کردووە، پاش ئەوەی هیوا نوسخەکەی بۆ ئێمە ناردەوە هەمووی بڵاو دەکەینەوە. بەڵام وەختێکی حیزبی هیوای ڕەفیق حیلمی کە ناچینە ناو باسەکەی بۆچی ئەوەیان لا بردووە و شێعرێکیان داناوە، نیشتمانێکی تازەیان داناوە ئەوەیان لابردووە. یانی لەو ڕوانگەیەوە ئەوان بە ڕەئی من بەو نەتیجەیە گەیشتوون ئەگەر  لەگەڵ هیوای نەتوانن پەیمانێک بنووسن ئەوان جارێ سەروەری سیاسی کورد دەتوانن هەر لە ناوچەی موکریان بە دەست بێنن ئەگەر هیوا  هاوکاریان نەکا. و بۆیەشە ئەم گۆڕانکارییە دەوێدا دەبیندرێ. ئەو مێمۆراندۆمە ئەگەر ڕەسەن بێ، ئاوتێنتیک بێ بە ڕەیئ من زۆر زۆر گرینگە.
قازی: زۆر باشە ئێمە دوایە دێینەوە سەر ئەم بابەتە. بەڕێز قادری بەر لەوەی کە کاک عەبباس بەشداریمان لەگەڵ بکا دیارە ٦ دەقیقەیەکی ماوە پیم خۆش بوو ئەگەر دەکرێ ئێوە هێندێک بە وردە ڕیشاڵ باسی دەوری ژنان لە کۆمار دا بکەن ، ئەو پرسیارە بۆیە دەکەم چونکوو جگە لەوەی بەڕێزت لەو بارەیەوە لێکۆڵینەوەت کردووە، لەباری بەسترانەوەی خزمایەتیش بۆ وێنە پوورت یەکێک لە تێکۆشەرانی سەرەکی بووە لە مەدرەسە و پێ خوێندنی کچان، و پوورێکی دیکەشت کە بەخۆشییەوە هەر زیندووە و وێنەی هەیە لە ڕێژەی کچان دا. لەو بارەیەوە پێم خۆش بوو هەموو لایەنەکانی باس بکەی ئەگەریش لەو خوڵە دا باسەکە تەواو نەبوو دیسان لەسەری بەردەوام دەبین.
قادری: لە سەر مەسەلەی ژنان، دەمێ دیکە عەرزم کردن کە کۆمار مەیدانی کردەوە، جێگای کردەوە بۆ ژنان کە بێنە نێو خەباتی سیاسی و کۆمەڵایەتی. ڕۆژی ڕاگەیاندنی کۆمار، ڕۆژی ٢-ی ڕێبەندان دوو ژن لە زومرەی ئەو کەسانە بوون کە هاتن وتاریان خوێندەوە. یەکیان ویڵمەخانمی سەیادیان بوو کە دایکی ئاسۆری بوو نەوەی دوکتور وێنەتانی بوو، بابی هەرمەنی بوو، ئاغای پەرویزی سەیادیان و یەکیشیان خەجیج خانمی مەجدی بوو.
قازی: پێم وایە ئەو ویڵمەخانمە هەتا ئەو ساڵانەی دوایی زیندوو بووە و لە تاران ژیاوە.
قادری: بەڵی مابوو. چاویان بەیەک کەوتبوو لە تاران لەگەڵ کوبڕا خانم عەزیمی. دوو ژن وتاریان خوێندووەتەوە ئەوە شتێکی بێ وێنە بوو بە ڕاستی هەتا ئەو دەمی. وە زۆر زووش حیزبی دێمۆکڕات لقی ژنانی دروست کردووە پێیان دەگوت حیزبی یایان کە سەرۆکایەتییەکەی درا بوو بە مینا خانم هاوسەری پێشەوای و لە هەر گەڕەکەش کۆمیتەیەکیان دروست کردبوو بۆ ژنەکان. هەر گەڕەکەی کۆمیتەی خۆی هەبووە و هەر گەڕەکەش سەرۆک کۆمیتەی خۆی هەبووە دیارە ژنێک بووە لە ژنانی گەڕەکەکە. جا یا هاوسەرەکەی دەسەڵاتدار بووە ئەو جوورەی کە کوىڕا خانمی عەزیمی باسی دەکا یان ئەندامێکی باڵای حیزبێ بووە.
قازی: ببوورە نامەوێ قسەت ببڕم هەر بۆ تەکمیلی زانیارییەکە، ئەوەی زۆر چاوڕاکێش و ئینترێستینگ بێ ئەوەیە کە تەنانەت هاوسەرانی ئەو کەسانەش کە موخالیفی کۆماری بوون بەشدارییان کردووە.
قادری: بەڵێ وا بووە ژنی حاجی ساڵحی شاتری بۆ نموونە سەرۆکی گەڕەکی خۆیان بووە. و چەند نموونەی دیکەی ئاواشمان هەیە. ئەمن تەنانەت وەختێک کە پیرۆز خانمی خێزانی مەڕحوومی عەزیزی موشیری م دیت، کە لەگەڵ ئەویش هەر خزمین فکرم کردەوە ئەو پوورە خانمە هیچ وەختایەکی بیر و باوەڕی سیاسی نەبووە بەڵام چون هاوسەرەکەی دەوڵەمەند بووە کردوویانەتە سەرۆکی گەڕەکی خۆیان. لە پاشان دەبینین کە لە کۆمار دا ئەو جێگایەی کە بۆ ژنان دەکرێتەوە ئەوەیە داوایان لێ دەکرێ کە بێن بۆ وێنە شت بنووسن دە ڕۆژنامەی دا چاپی دەکەن، ئەوەش زۆر جالبە چونکە دەبینین ئەو ژنانە لە سەر مژاری جۆر بەجۆر شت دەنووسن. شتێکی کە زۆر نەزەری منی بەلای خۆیدا ڕاکێشا کورتە نووسینێکی خانمی روقیای شنۆیی یە کە دەبێتە خێزانی جەمشید خانی زەرزا و دەو نووسراوەیە دا دەنووسێ وەختێک جەمشید خان فەوتی کردووە زۆرم داوای بەشە ئیرسی خۆم کردووە وەرەسەکەی نەیانداومێ، زوڵمیان لێ کردووم نەیان داومێ تا هاتووم شکایەتم کردووە لای حیزب و حیزب بۆی جێ بەجێ کردووم و ئێستا ئەمن بەشە ئیرسی خۆم وەرگرتووە و لە وەی ئەمن بەشێکی دەدەم بە فێرگەی کچان لە شنۆیە. بە نەزەرم ئەو نووسراوە زۆر مۆدێڕن هات چون ئێستا ژنان بەخۆیان ئیجازە دەدەن کە شتی وا بنووسن. دوایە ژنان مەقالەیان نووسیوە بۆ وێنە کۆبڕا خانم عەزیمی لە سەر خۆشبەختی، یا لە سەر مەسەلەی پەروەردەکردنی منداڵان. مەسەلەی خۆشبەختی بابەتێکی فەلسەفی یە. یانی بۆ ئەوەی بیناسێنێ کە خۆشبەختی چییە بابەتێکی فەلسەفی یە. باسی پەروەردەکردنی منداڵانیان کردووە یا باسی ئەوەی کە چۆن ئیمکاناتی زۆرتر دروست بکەن. شاسوڵتان خانمی قازی نووسیویەتی کە ئیمکاناتی زۆرتر بدەن بۆ ئەوەی کە فێرگەی دروست کەین بۆ کچان، بۆ وەی ژنەکانمان ئەگەر سەوادیان هەبێ دەتوانن ئەولادی باشتر تەربییەت بکەن و ئەوە کۆمەگ دەکا بە وڵاتی ئێمە.
قازی: ئەگەر ئیجازە بدەی لەگەڵ کاک عەبباس قسە بکەین، دوایە بەردەوام دەبین.
قادری: بەڵی، فەرموو، دوایە بەردەوام دەبین.
قازی:بەڕێز وەلی ئەم کاتەت باش
پرۆفێسۆر وەلی: بەڵی، فەرموو

 قازی: ئەم کاتەت باش، پیرۆزباییت لێ دەکەم بە بۆنەی ٢-ی ڕێبەندان. پێم خۆش بوو بەڕێزیشت باسی ئەوەمان بۆ بکەی کە گرینگی دووی ڕێبەندان لە مێژووی مۆدێڕنی کورد دا چییە؟
وەلی: زۆر سپاس، ئەمنیش سڵاوم هەیە لە خزمەت میوانەبەڕێزەکان کە لە ستودیۆن و هەر وەتر بینەران و بیسەرانی ئەو بەرنامە. دیارە دووی ڕێبەندان کە ڕۆژی دامەزراندنی کۆماری کوردستانە جێگایەکی تایبەتی لە مێژووی مۆدێڕنی کورد دا هەیە بە بێ تەڕدید. لە لایەکەوە هەڵسەنگاندنی جێگای دووی ڕێبەندان و بایەخی وەی دە مێژووی مۆدێڕنی کوردی دا بەستراوەتەوە بەوەی ئێمە مێژووی کورد چۆن تەفسیر بکەین، چۆن دەسپێکی هەستی نەتەوایەتی کورد و هەر وەتر نەتەوایەتی کورد وەکوو ئیدێئۆلۆژییەکی کوردایەتی تەفسیر و تەبیین بکەین. بۆ ئەوانەی کە نەزەریان ئەوەیە کە کوردایەتی، ناسیۆنالیزمی کورد، هەستی نەتەوایەتی کورد دیاردەیەکی زۆر قەدیمی و تاریخییە دیارە مەسەلەی دامەزراندنی کۆماری کوردستان لە دووی ڕێبەندان یەکێک لە قۆناغەکانە لە پەرەگرتن و پێگەیشتنی ئەو هەست و ئەو بۆچوونە. بەڵام بۆ ئەو کەسانەی کە نەزەریان ئەوەیە کە ناسیۆنالیزمی کورد، کوردایەتی ئیدێئۆلۆژییەک و گوتارێکی مۆدێڕنە و لە ساڵانی ١٩٣٠ و ٤٠-ی بە شێوەیەکی گشتی دامەزراوە، بۆ وان مەسەلەی دووی ڕێبەندان ئەهەمییەتی زۆرترە چون ئەوە نوختەیەکی وەرچەرخانە لە مێژووی کوردی دا چونکە جاری ئەوەڵە کە ئەو هەستی ناسیۆنالیستی یە کە واقیعەن بە شێوەیەکی مۆدێڕن لە کۆمەڵەی ژێکاف دەست پێ دەکا لە چوارچێوەی کۆماری کوردستان دا سەقام دەگرێ و بنەمای ئینستیتووشناڵ/ نەهادی پەیدا دەکا. بە باوەڕی من ئەوە بۆخۆی مەسەلەیەکی زۆر گرینگە. ئەمن بۆ خۆم شەخسەن لەو کەسانەم  کە باوەڕم وایە ناسیۆنالیزمی کورد لە ڕۆژهەڵات دیاردەیەکی مۆدێڕنە و لە ساڵەکانی ١٩٤٠ و ئەوانە دەست پێ دەکا و بۆ جاری ئەوەڵ لە چوارچێوەی کۆماری کوردستان دا سەقام دەگرێ. و ئەگەرچی کۆماری کوردستان مێژوویەکی کورتی هەبوو، یازدە مانگ، کەمتر لە ساڵێکی ژیا، بەڵام ئەو ساڵە ئەهەمییەتێکی یەکجار زۆری هەبوو ئەگەر ئێمە هەڵەیسەنگێنین بۆ وێنە قیاسی بکەین لەگەڵ سیستمی ئیدارەی کوردی لە باشوور؛ ئەمن ئەو بەراوەرد کردنە لەو بابەتەوە دەکەم کۆماری کوردستان لە ڕووی ئیمکانات و لە نەزەر سەرچاوەی ماڵی و تەنانەت سەرچاوەی فەرهەنگی قابیلی قیاس نەبووە لەگەڵ ئێستا بەڵام بە باوەڕی من توانی بۆ یازدە مانگان سیستمێکی دامەزرێنێ کە ئەو سیستمە بۆ خۆی لە سەر بناوانی ئەو شتانەی کە بۆ خۆیان هەیان بووە، لە واقیعدا سەرچاوەی ماڵی زۆر کەم، سەرچاوەی تێکنیکی زۆر کەم و هەر وەتر ئیمکاناتی نیزامی کە بە باوەڕی من حاڵەتی سەرەکی هەبوو، دە ژیانی کۆماری دا، هەر وەتر لە ڕووخانی کۆماری دا، بە باوەڕی من ئەوانە مەسەلەی ئاوا بوون کە لەهەلومەرجی ئێستا دا قابیلی فەهم نییە کە ئەوە چۆن یازدە مانگان بەو شێوەی دەوامی هێنا.
ئەمن باويرم بەوەیە کە کۆمار شتێک بووە کە لە ناوەرۆکی مێژووی کوردی و کۆمەڵگای کوردی لە ڕۆژهەڵاتی هەڵقوڵی و هاتە پێشێ. دیارە پێش وی کۆمەڵەی ژێکاف هەبوو، دیارە گۆڕانی کۆمەڵەی ژێکاف بە حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان  بۆ خۆی جێی زۆر تەفسیرە کە ئەڵبەتە ئێمە نامانەوێ بچین دەو تەفسیرانەوە لێرە، بەڵام ئەوە بە کۆماری درێژەی پێ درا و کۆمار دەو یازدە مانگەی دا بە باوەڕی من بوو بە نوختەیەکی عەتف، وەرچەرخان دە مێژووی کوردی دا. ئەمن پێم وایە ئەو تەفسیرانەی کە تەنانەت  هێندێک لە کوردەکان خۆیان لە کۆماری دەکەن، بەڵام زۆرتر ئەو تەفسیرانەی کەسانی غەیری کورد لە کۆماری دەکەن ئەوەیە کە کۆمار دیاردەیەک بوو ساز کرا دە چوارچێوەی شەڕی دووەمی جیهانی دا و هەر وەتر دە چوارچێوەی شەڕی سارد لە نێوان بلۆکی شەرق و غەرب و دەو چوارچێوەی دا ئەوە یەکێتیی جەماهیری سۆسیالیستی بوو کە کۆماری دامەزراند. ئەمن لەگەڵ هەڵوێستێکی ئاوا نیم  و بۆخۆشم لە سەر ئەو مژارە لێکۆڵینەوەم کردووە دیارە بوونی ئەڕتەشی سوور لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان زۆر گرینگ بوو بەڵام ئیدەی کۆمار و ئەو سیاسەتەی ئەو ئیدەیەی وەدی هێنا واقعیئەن کوردی بوو و لە سیاسەتی کوردی و کۆمەڵگای کوردی هەڵقوڵی. لێرە ئەوەش زیاد بکەم ئەوەندەی کە ئەمن دەزانم بە پێی سەرچاوە ئینگلیسییەکان و هێندێک لە سەرچاوە ئەمریکاییەکان دە ئەسڵ دا سۆڤییەتان/جەماهیری شووڕەوی عەلاقەیەکی بۆ دروست کردنی کۆماری کوردستان نەبوو و زۆر حەولی دەدا کۆمار، مەسەلەی کورد دە ئەسڵ دا، پێش وەی کە کۆمار دروست ببێ، دە چوارچێوەیەکی گەورەتری کورد و ئازەری دا ببیندرێ و فشاریشی دێنا بۆ سەر سەرانی حیزبی دێمۆکڕات بە تایبەتی قازیی محەمەد کە لەگەڵ فیرقەی دێمۆکڕات و حکوومەتی میللی ئازەربایجان  کە دایان مەزراندبوو دەگەڵ وانە ڕێک بکەون و وەکوو بەشێک لە وان ببن و وەکوو بەشێک لەوان دەگەڵ حکوومەتی مەرکەزی تەعامول بکەن. ئەو بۆچوونە لە لایەن جەماهیری شووڕەوییەوە بەشێکی بۆچوونێکی تیوریک بوو، لەو بابەتەوە کە ئەو تێئۆریسیەنانەی حیزبی کۆمۆنیستی شووڕەوی ئەو دەمی کۆمەڵگای کوردیان بە کۆمەڵگایەکی  دەرەبەگی/ فێئۆدالی دەزانی و ئەو جۆرەی کە لە نامەکانی ستالین و سەرانی حیزب لە باکۆیە دەردەکەوێ و دیارە ئەوان بەو شێوەی کوردستانیان وەکوو ئازەربایجان نەدەدی. سەرۆکایەتی فیرقەی دێمۆکڕاتی ئازەربایجان بەشی زۆریان مارکسیستی ناسراو بوون، بەشی زۆریان لە چوارچێوەی ئەنترناسیۆنالی سێیەم، بەینەلمتلەلی سێیەمی کۆمۆنیستی دا تەربییەتیان دیبوو و فێر ببوون و ئەوانە جێی متمانە و ئیعتیمادی شوورەوییەکان بوون. بەڵام کاربەدەستانی شووڕەوی ئەو جوورە تەماشای کوردستانیان نە دەکرد، ئەو جوورە تەماشای حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستانیان نە دەکرد و تەئکیدیان ئەوە بوو کە حەتمەن کوردستان وەکوو بەشێک لە ئیدارەی ئازەربایجانێ بێ و بەو جوورەی دابمەزرێ. دیارە سەرانی حیزبی دێمۆکڕات و بە تایبەتی قازیی محەمەد  دەگەڵ ئەو مەسەلەی موخالیف بوون. بەڵام دە ئەسڵ دا ئەو مەسەلەیە زۆر بە زەرەری کوردان تەواو بوو چونکە حکوومەتی مەرکەزی زەمانی قەواموسەلتەنە و موزەفەری فیرووز لەو وەزعەی کەلکێکی زۆری وەرگرت و توانی کوردەکان بە شێوەیەکی، لێرە دا وەختێک موزاکەرات دەکرا، تەئکیدی ئەوە بوو نایەوێ دەگەڵ کوردان وەک ئیدارەیەکی موسەقیلی ئەیالەتی وەک ئازەربایجانێ موزاکەرە بکا.
قازی: زۆر باشە، لێرە دا  با لە ٧٧ ساڵ لەوە پێشەوە بێینە ئەمڕۆ، دەزانین کە ئێستاش هەم نکووڵی دەکرێ و هەم ئەو هێڵە سوورانەی کە بۆ نەتەوەی کورد و بۆ خەباتی کوردستانی هەیە  زۆر جار دەشێوێندرێ بۆ نموونە هەر ئەم ڕۆژانە دەبینین کە لایەنگرانی سەلتەنەت، سەلتەنەتخوازەکان تویتیان کردووە کە کوردەکان ئەوە  باسی دووی ڕێبەندان دەکەن، دووی رێبەندانیش بە مانای جیا بوونەوە لە ئێران بووە. پێم خۆشە ئەو مەسەلەی کە لەو دواییانەش دا هەیە کە کوڕی شای پێشووی ئێران حەولی ئەوەی هەیە بە جۆرێک لە جۆرەکان ئەو شۆڕشی ژن، ژیان، ئازادی کە لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان و لە ئێران دەستی پێکردووە بە جۆرێک بتوانێ خۆی بەسەر دا بسەپێنێ لەدەرەوەی وڵات. بە کورتی لەوبارەیەشەوە پێم خۆش بوو گوێم لە بۆچوونی بەڕێزت بێ.
وەلی: دیارە ئەلئان شەڕێکی گەورە دە دنیای مەجازی دا هەروەتر لە دنیای واقعی سیاسەتێ دا هەیە، یانی ڕقەبەرییەک و مونافەسەیەک هەیە و فارسەکان لێرە فشارێکی زۆر دێنن بۆ ئەوەی کە ئەو ئیمکاناتەی  کە لە چوارچێوەی  ئێرانێ و دە چوارچێوە شۆڕشی ژینا دا، بەباوەرێ من وەزعێک  هاتووەتە پێشێ تەقریبەن بە تەرتیبێکی وەکوو وەزعی باشووری کوردستان  دە زەمانی ڕووخانی سەدامی دا. ئەویش ئەوەیە کە کوردەکان وەزنێکیان پەیدا کردووە لەبەر ئەو نەقش و ئەو ڕۆڵەی کە دەو شۆڕشەی دا هەیان بووە، وەزنێکیان پەیدا کردووە، وەزنێکی سیاسی کە لە وەزنی واقعی خۆیان بە نەزەری من، لە ئێرانێ دا زۆرترە و ئەلئانەکە تەواوی حەول ئەوەیە، چ کوڕی شا بێ، چ گرووپەکانی دیکەی کۆماریخوازی ئێرانییەکان بێ تێدەکۆشن ئەو وەزنەی بشکێنن و کوردستانێ بێننەوە، رێبەرایەتی کورد بێننەوە  دە چوارچێوەیەکی کە بۆخۆیان دەیانەوێ دایبمەزرێنن. و ئەو چوارچێوە ئەو جوورەی کە تەعبیری لێ دەکەنەوە تەنانەت لە ناو ئەوانەشدا کە زۆر زۆر پێشکەوتوون ئەو وەزنەی کورد دادەبەزێ و ئەوەش لێرە من ئیشارە بکەم کە بەشێک  لەوەش سەبەبی ئەو هەڵە گرینگە سیاسییانەیە  کە هێزە سیاسییەکانی کورد دەیکەن و بە باوەڕی من هەڵسوکەوتی وان مەیدانێکی گوتاری و هەر وەتر مەیدانێکی  عەمەلیاتی – سیاسی کردووەتەوە بۆ هێزە غەیرە کوردەکان. و ئەوان بە باوەڕی من ئەگەر خۆیان خڕ نەکەنەوە، ئەگەر یەکگرتووییەکی فەعال پێک نەهێنن، ساز نەدەن ئەمن لەو باوەڕە دام ئەو وەزنەی کە کوردان لە شۆڕشی ژینای دا بە دەستیان هێناوە ئەوە لە دەست دەچێ. ئەگەر ئەلئان تەماشا بکەین تەواوی ئەو شەرانەی کە لە پێوەندی لەگەڵ داوای وەکالەت وەرگرتنی ڕەزا پەهلەوی هاتووەتە  پێشێ، هێزە فارسی یا غەیرە کوردییەکان موخالیفی وەی کە لەگەڵی لە کێشە دان زۆرتر لە سەر ئەو جۆرە مەسەلانەیە کە  پێوەندییەکی ڕاستەوخۆی لەگەڵ هووییەت و ویستەکانی کوردی نییە. و ئەو جێگا بۆشاییەیە کە من لەو باوەڕە دام کە ئەگەر هێزە کوردەکان نەیانتوانیوە بە دروستی چالاکی تێدا بکەن و ئەو بۆشاییەی پڕ بکەنەوە، بە باوەڕی من دەبێ ڕۆشنبیرە کوردەکان یانی ئەو لایەنە تەکمیل بکەن یانی لێرە دا فەعالییەت بکەن، قسان بکەن، ئەو قسانە دەرببڕن، چون ئەو قسانە کە دەکرێ هەر ئەوە نییە کە دەگەڵ فارسەکان بەربەرەکانی دەکرێ، پێشی وان دەگیرێ بەڵکوو دە دنیای مەجازی دا و دە مەیدانی گوتاری/ گوفتمانی دا فشار دەکەوێتە سەر حیزبە کوردییەکان. ئەمن فکر دەکەم بەو وەزنەی کە کوردەکان هەیانە دەبێ حاڵەتێکی زۆر موسبەتتر، حاڵەتێکی کۆنێشگەرانە بە قەولی فارسان دەڵێن، حاڵەتێکی فەعالتریان دەو مەیدانەی دا هەبێ و بکرێ پێشی ئەو مەسەلەی تا حەدێکی بگیرێ. ئەمن فکر دەکەم کە ئەوە مەسەلەیەکی زۆر گرینگە، ئەگەر ئێمە بە دروستی نەجووڵێینەوە ئەو ئیمکانە مێژوویی یە کە بۆ ئێمە هاتووەیە پێشێ مومکینە لە دوارؤژی ڕووخانی جمهووەی ئیسلامی دا ئێمە نەتوانین واقیعەن کەلکی لێ وەربگرین. چون ئەمن فکر دەکەم کە پۆزیشنێکی موشەخەسی یەکگرتووی گوفتمانی، یا سیاسی نەهێبدراوەتە گۆڕێ. یانی ئێمە بەو شێوەی، یان ئەگەر حیزبەکان خۆیان هەیانە ئەوە مەسەلەیەکی دیکەیە، بەڵام لە بەر ئەوەی شەفافییەتی سیاسی بەو جۆرەی کە پێویستە نەبووە، ئەمن وەختێکی کە دەبینم سەرۆکایەتی کوردەکان لە تێلێڤیزیۆنەکان قسان دەکەن زۆر جێگای پرسیار هەیە  کە ئێمە دەبێ پرسیار بکەین کە واقیعەن چ لە پشت سەری وەیە، ئەوانە دەڵێن چی و چ موزاکەرات و چ هەڵسوکەوتێک لێرە دا کراوە. ئەمن لەو هەلومەرجەی دا واقیعەن دەترسێم، ئەو مەترسییەی دەبینم و دەترسم لە دوا ڕۆژێ دا کە وەختێکی جمهووری ئیسلامی دەڕووخێ ئێمە بەو شێوەی کە پێویستە  کوردەکان دەستیان پڕ نەبێ و لەو ئیمکانەی کە هاتووەتە پێشێ نەتوانن کەلک وەربگرن.
قازی: زۆر سپاست دەکەم بۆ بەشداری لە وەبیرهێنانەوەی دووی ڕێبەندان دا. جارێکی دیکەش پیرۆزباییت پێ دەڵێم و زۆر سپاس بۆ ئەو کاتە.
وەلی: زۆر سپاست دەکەم کاک حەسەن و هەر وەها سڵاوم هەیە لە خزمەت سوهەیلا خانم و کاک سەعیدی دا و هیوادارم دەرفەتی دیکەش بێ لە سەر گیروگرفتەکانی ڕۆژ قسە بکەین. دیارە دووی ڕێبەندان زۆر زۆر گرینگە بۆ ئێمە لە نەزەر مێژوویی و سیاسییەوە وەکوو ئەستێرەیەکی تایبەتی یە دە ئاسمانی کوردی دا و دە مێژووی کوردی دا بەڵام ئەوەی کە ئەلئانەکە هەیە مەسەلە ئاکچواڵەکانن، مەسەلەی ئاکتوێلی سیاسی. ئەو مەسەلانەی کە ئەلئان لەبەر چاومانە، ئەو مەسەلانەی کە ڕووبەڕوومانە و ئەمن فکر دەکەم کە ئێمە دەبێ لە سەر ئەوانە بە تەفسیل قسان بکەین، لێیان بکۆڵینەوە.
قازی: زۆر سپاس دیسان. شەو باش
وەلی: شەوێکی خۆش
قازی: بەڕێز دوکتور قادری دیارە قسەکانی کاک عەبباس بەڕاستی پێی دەوێ لە سەری بڕۆین بەڵام هەر چۆنێک بێ بۆ ئەوەی ئێمە درێژە بدەین بە باسەکەمان بە دەوری ژنان لەو سەروبەندی دا، داوای لێ بوردن دەکەم کە قسەکەت نیوەچڵ مایەوە فەرموو بەردەوام بە!
قادری: دەبێ منیش قسەکانم کورت کەمەوە بێینە سەر مەسەلەی ڕۆژیش.
قازی: دێینە سەر مەسەلەکانی ئەمڕۆ بەڵام ئەو لایەنە مێژوویانەش هەر وەک ئێستا ئەو کتێبەی کە لەبەر دەستتە ڕووناکنیرێکی وەکوو میرزا حەمەدەمینی مەنگوڕی نووسیویەتی زۆر شتی تێدایە کە بۆ کۆمەڵانی خەڵکی کوردستان ناڕوونە بە تایبەتی  لەسەر دەمی کۆمار دا، جا بۆیە دەکرێ بە وردە ڕیشاڵ باسی بکەی و کاتیشمان هەیە.
قادری: یەکێک لەو کارانەی کە کۆمار کردی قەدەغە کردنی ژن بە ژنە و ڕەدوو کەوتن و ژن هەڵگرین بوو، دیارە ئەوە لە ناو عەشیرەتەکانی ناوچەی موکریان زۆر شتێکی باو بووە. هەمیشە هەر هەبووە، هەمیشە هەر کردوویانە، هەڵبەت تەبسەرەشیان بۆ دانا. وەختێک ئەو قانوونە دەر دەکرێ، تەبسەرەیەکیان بۆ دانا گوتیان ئەگەر  ژنەکە بۆ خۆی ڕازی بێ و ئەگەر منداڵی نەبێ و ئەگەر موشکیلەیەک نەیەتە پێشی لە باری بنەماڵەکەیەوە دەتوانن چاوداپۆشی لێ بکەن. جا میزا محەمەد ئەمینی مەنگوری لەم کتێبە دا کە بە ناوی " بەسەرهاتی سیاسی کوردە" لە بەرگی یەکەم دا باسی ئەوە دەکا کە ڕێگای دە زیندانێ کەوتووە و لەوێ لە پەنجا نەفەر لە گیراوەکان، ٣٨ کەسیان لە بەر ژن هەڵگرتن گیراون. جا بۆ خۆی بە سەر ئەو بابەتە  دا دێتەوە و نەزری خۆی دەڵێ. دەڵێ ژن هەڵگرتن و ڕەدواکەوتن لە نێو عەشیرەتە کوردەکان دا شەڕفە، یانی شتێکی زۆر ئاسایی یە، شەڕفە، یانی بۆ نموونە دە نێو مەنگوڕان دا، یان مامەشان یا گەورکان دا ئەگەر ژن چەند جار ڕەدوا نەکەوێ پێی دەڵێن ئەوە کەس نەیویستووی، هیچ پیاوێک ئەتۆی نەویستووە یا ئەگەر پیاوێک ژن هەڵنەگرێ پێان وابووە کە ئەوە لیاقەتی وەی نەبووە کە بچێ ژنێک بۆ خۆی هەڵبگرێ. پێی وایە ئەو شتانە لە هەمان حاڵ دا زیدی ڕووحییەی دڵداری و ڕووحییەی ئەوەیە کە کورد پێی خۆشە دە ژیانی فیزیکی و جینسی دا ژیانێکی ئازادی هەبێ، ژیانێکی شادی هەبێ و پێی وایە کە ئەو قەدەغە و سزایە زیدی تەبیعەتی فەرهەنگێکییە کە هەمیشە هەبووە لەو وڵاتەی و ئەو پێی قەڵسە و پێی وایە ئەوە قانوونێکە کە هەر ئاوا داندراوە بە بێ ئەوەی کە بە ڕاستی پێوەندی هەبێ لەگەڵ ئەو شتانەی کە لە کوردستان دەگوزەرێ. باشە باسی ئەو شتانە بکەین، باسی ئەوەش بکەین کە ئێستاکانێ ئێدە فێمینیستییەکان زۆر باون، هەر مەسەلەیەکی کە باسی دەکەین فێمێنیستەکان دەیانەوێ دە چوارچێوەی فکرە فێمێنیستییەکان دا لێکی بدەنەوە. ئێمە دە ڕۆزنامەی " کوردستان " دا کە ئێستا لێرە داتان ناوە لە چەند ژماران  دا سێرییەکمان ئامۆژگاری هەیە بۆ ژنان. ماوزەرخانمی بلە زادە کە وابزانم بۆ خۆی کەلیمی بووە، سێرییەکی ئامۆژگاری داوە بە ژنان کە من پێم وایە نەنکەکانی قەدیمیش هەر ئەو ئامۆژگاریان دەکرد. دەڵێ ئەگەر  مێردەکەت لە ماڵێ چووە دەرێ لێی پرسە بزانە ئەمری چییە، هیچ وەختایەکی تووڕە مەبە، نێوچاوانت تێک مەنێ، هەرچی ئەو پێی خۆش بوو بیکە، قەدری بنەماڵەی وی لە بنەماڵەی خۆت زیاتر بگرە. چووزانم قەدیم دەیانگوت  ماڵی مێرد و نوێت بەخێر، لە حەقیقەت دا ئەو خانمەش هەر بەو شێوەیە بوو، لە چوار شمارەی "کوردستان" دا وابزانم  ٢٨ و ٣١ و ٣٢ و ٣٣ و ئەوانە دا چاپی کردووە و هەر جارەی سێرییەکی ئامۆژگاری داوە بە ژنەکان کە چۆن بجووڵێنەوە بۆ ئەوەی مێردەکانیان لێیان ڕازی بێ و موشکیلەیان بۆ نەیەتە پێشێ، وەک دەڵێن بتوانن ماڵەکەیان ڕابگرن. دەمەوێ بڵێم دەو چوارچێوەی دا ئێمە ناتوانین چاوەڕوان بین، نە دەتوانین  ئەو بەرداشتەمان هەبێ، خوێندنەوەمان هەبێ لەو شتانەی کە ئەو دەمی گوزەراوە، نە دەتوانین چاوەڕوانی وەی بین کە وا بووبێ. چونکە ئەوان لە کۆمەڵگایەکی زۆر نەریتی دا بوون، زۆر داخراو بوو.لە سابڵاغێ هەتا ساڵی دەوروبەری ١٩٢٦ و ٢٧ و ئەوانە فێرگەی کچان نەبوو، هەتا وەکوو پێشەوا کە ئەو دەمی ڕەئیسی ئیدارەی معارف بوو، لە ساڵی ١٩٢٦ تا ١٩٣١- ی ڕەئیسی ئیدارەی معارف بوو پێنج فێرگەی دانا یەکیان بۆ کچان بوو، مەدرەسەی " پەرماس "، ئەو مەدرەسەی کە کوبڕا خانمی عەزیمی پوورم دەرسی لێ خوێندووە، لەو مەدرەسانە بوو کە قازیی محەمەد بۆ خۆی دایمەزراند و بە هیممەتی خەڵکی سابڵاغێ و نە بە پارەی دەوڵەتی و بۆ ئەوەی کە خەڵکیش هان بدا کچەکانیان بنێرن بۆ مەدرەسە هەوڵێ کچی خۆی و چەند کەس لە کچەکانی خانەوادەی نارد بەڵام ئێمە دەبێ ئەوەمان لەبەر چاو بێ ئێمە کۆمەڵگایەکی نەریتی و داخراومان هەبوو، نەیان دەویست کچەکانیان بنێرنە مەدرەسەی. تەنانەت پووری من کە ئەو دەمی لە مەدرەسەی بوو دوایە کەشفی حیجاب بەسەر دا هات مەجنووری دەکەن چەند ساڵان دەست لە خوێندن هەڵگرێ نەچێتەوە مەدرەسەی. ئێمە لە وڵاتێکی ئاوا دەژین کە خەڵک زۆر بەوەوە گرێ درابوو کە کچ گۆیا فێری شتی خراپ نەبێ و لە ڕێگا دەر نەچێ، سەر بە هەوا نەبێ و بتوانێ ژیانی نەریتی خێزانیی بەڕێوە بەرێ. جا بۆیە لەو نەزەرەیەوە کە کۆمار دادەمەزرێ و ئەو سەفەر لە هەموو میتینگ و لە هەموو کۆبوونەوەیەکی بانگهێشتن دەکەن لە ژنەکان، بە تایبەتی لە مامۆستا ژنەکان، دەچن بەشدارێ دەکەن، بۆ ڕێژەکان دەچن. کوبڕا خانم دەگێڕێتەوە دە چاوپێکەوتنەکەی ساڵی ١٩٩٤ دەگەڵ زیندوویاد کاک ئەمیری حەسەنپوور و جەنابتان و کاک زاگرۆسی خوسرەوی کە لە دوایان دەناردین دەچووین دەگەڵ شاگردەکانمان لەوێ داوایان لێدەکردین نوتق بکەین. کاک ئەمیر لێی دەپرسێ کە ئایا پیاوەکان پێیان ناخۆش نەبوو کە ژن دەهاتن ئەو دەمی نوتقیان دەکرد؟ دەڵێ نا، دەوڵەت [حکوومەتی کوردی] ئەوەی دەویست. هیچکەس نەی دەتوانی بەربەرەکانی بکا دەگەڵ ئەوەی و پێشمان پێ بگرێ. ئێمە بۆیە دەچووین چونکێ لێیان داوا کرد بووین. ئەوە بە نەزەری من زۆر جالبە وەختێک ئینسان فکر لەوەی دەکاتەوە کە ڕێبەرانی کۆمار ئینسانی پێشکەوتنخواز، ئینسانی ڕووناکبیر و ئاواڵە بوون. شتێکی خۆشی دیکەش کە ئەمن دەو ماوەی دا چاوم پێی کەوت چاوپێکەوتنی مریەم خانمی قازی یە لەگەڵ زارا خانمی مەنگوڕی، کە ئەو دەم لە زەمانی کۆمار دا مامۆستا بووە. دەڵێ ڕۆژێکی لەگەك خەجیج خانمی بابە سووری چووبووینە میتینگێ
قازی: ئەو دوو خانمانەی کە ناوت هێنان هەر دووکیان مامۆستا بوون.
قادری: هەر دووکیان مامۆستا بوون هەم خەجیج خانمی بابەسووری و هەم زارا خانمی مەنگوڕی. دەڵێ چووبووینە میتینگێکی جلکی کوردیمان دەبەر دابوو و لە سەر ئەویش چارشێومان بە خۆمان دادابوو، دوایە دەڵێ خەریک بوون لەوێ قسەیان دەکرد ئێمەش جەفەنگمان لێ دەدا گوێمان نەدەدانێ. دەڵێ جەنابی حەمەحوسێن خانی سەیفی قازی بەوێدا دەهات کوتی خەجە ڕەش ئەوە بە چی پێ دەکەنی؟ کوتی کوتمان هیچ قوربان بە هیچ پێ ناکەنین و ئەویش کوتی شەرت بێ لە سبحەینێ ڕا چارشێوو لەسەر لابەرم، کە خۆتان نەشارنەوە لە بن ئەو چارشێوەی دەست بکەن بە پێکەنین و شۆخی و ئەوانە، گوێ بدەنە ئەو قسانەی کە دەیکەین. ئەو قسانە بۆنگۆ دەکرێ دەبێ گوێی بدەنێ شتی لێ فێر بن. جا دەڵێ بۆ سبحەینێ ڕا لە دوایان ناردین کە بچین پارچەی هەڵبژێرین بۆ یونیفۆڕمی جلکی معەلیمەکان، چووین هەڵمان بژارد و ناردیانینە کن میرزا قادری سوڵتانی کە خەیات بوو، کۆت و دامەنی بۆ درووین و دەبەرمان دەکرد و ئەو سەفەر هەر ئاوا دەچووینە ڕێژە و نمایشەکان. زۆر جالبە چون ئەو دەمی نیشان دەدا کۆمار ئازادی وەی داونێ کە جلوبەرگی چییان پێ خۆش بووە دەبەری بکەن. کوبڕا خانم دە چاوپێکەوتنەکەی دا دەڵێ ئێمە جلکی کوردیمان دەبەر دابوو، زارا خانمیش دەڵێ نا دوایە مەجبووریان کردین کە چارشێوەکانمان وەلانێین کە شتێکی زۆر چاک بوو. کوبڕاخانمیش حەتتا باسی وەی دەکا لە چاوپێکەوتنێکی دا حەمە حوسێن خان پێی دەڵێ ئەو چارشێوەت بۆ لانابەی، ئەتۆ خوێندەواری.
قازی: ئەویش وڵامی دەداتەوە دەبێ خانمەکەی خۆت لە پێشدا لای با.
قادری: بەڵی خانمەکەی خۆت دەبێ لە پێشدا لای دا، بۆ ئەوەی خەڵک بەمن نەڵێ بۆ چارشێوت پێوە نییە. ئەوانە هەموو جالبن، بە قەولی فەڕانسەیی دەڵێن ئانێکتۆدن هەموو ئەوانە، بەڵام هەموو نیشانی وەن کە رێبەرەکانی کۆمار ئینسانی بەرچاو ئاواڵە و خاوەنی فکری ئاواڵە بوون و پێیان خۆش بووە بە ڕاستی ژن جێگای خۆی پەیدا بکا لە کۆمەڵگای.
قازی: بەڵام ئەو دەمی ئەگەر بەراوەردێک بکەین لە ئازەربایجان پێش ئێران مافی دەنگ دان دراوە بە ژنان بەڵام ئەوە لە کوردستانی یان پێ ڕانەگەیشتوون یان هەر نەهاتووەتە گۆڕێ.
قادری: بەڵام ئەگەر باسی مافی دەنگدانی ژنان بکەین دەبێ بێینەوە فەڕانسەی. لە فەڕانسەی لە ساڵی ١٩٤٤ ژەنەڕال دۆگۆل لە ئەلجەزایرێ مافی دەنگدانی بۆ ژنان دابین کرد و لە ساڵی ١٩٤٥ ڕا ژنان حەقیان هەبوو کە دەنگ بدەن لە فەڕانسەی کە وڵاتێکی پێشکەوتووە. کتێبی "جینسی دووەم" ی سیمۆن دۆبوار ١٩٥٠ لە فەڕانسە چاپ بوو. جا ئەگەر فکر بکەینەوە لە کۆمەڵگای کوردەواری ئەگەر ئەوە لە نەزەر نەگیرا بێ بە باوەڕی من شتێکی زۆر سەیر نییە، لە هەمان حاڵ دا کۆمار هەر یازدە مانگ دەوامی هێنا، ئەگەر تەمەنی زۆرتر بووبایە ورد وردە ئەو حەقەش بۆ ژنان دابین دەبوو، دەیان توانی بچن دەنگ بدەن و ئەو حەقە دادەمەزرا. ئەمن لەسەر ئەو باوەڕەم کە ئەوە گلەییەکی زۆر نییە،زۆر ئینتیقادێکی  گەورە نییە لە کۆمار. ئەوەی کە گرینگە بەڕاستی ئیجازەی دا بە ژنان بێنە سەر سەحنە و حزووریان هەبێ.
قازی: کاک سەعید بەحسێکی زۆر جاڵبە لە مەڕ دەوری ژنان لە کۆمار دا. جەنابت لە بەشێک لە قسەکانت دا باسی عەشیرەتانیشت کرد زۆر جار دەگوترێ کە سەبەبی ڕووخانی کۆمار و دەست نەکردنەوە دەبەسترێتەوە بە ئەوەی کە عەشیرەتەکان وەفاداری خۆیان گۆڕی. جەنابت لێکدانەوەت چییە؟ ئەوەی کە کۆمار دە ماوەیەکی ئاوا کورت دا تەنانەت ئەگەر چالاکییەکانی کۆمەڵەی ژێکافیش لە ساڵی ١٩٤٢ ڕا حیساب بکەین هەتا ١٩٤٦، یانی چوار ساڵ ماوەیەکی زۆر نییە یانی لە ماوەیەکی ئاوا دا توانرا ویفاقێکی نەتەوەیی دروست بکرێ، عەشیرەتەکانیش بەشداری بکەن. دەوری عەشیرەتان چۆن لێک دەدەیەوە؟ دیارە عەشیرەت لە دەوروبەری موکریان چونکە دەزانین حەولی ئەوەش هەبووە کە لەگەڵ عەشیرەتەکانی دەوروبەری کرماشان و هەورامان پێوەندی هەبێ. مەبەستم عەشیرەتەکانی ناوچەی نزیک لە کۆمارە.
شەمس: بە ڕەئی من ئەوەی کە زۆر گرینگە ئەو کارەی کە حیزبی دێمۆکڕات کردی، بە تایبەت پێشەوا قازیی محەمەد ئەوە بوو کە واقع بینییەک لەگۆڕێ دابوو، هەرچۆنێک بێ کۆمەڵگای کوردستانێ کۆمەڵگایەکی دەربەگایەتی بوو و تو نەت دەتوانی حەتتا پێش ویش ئەگەر ژێکافییەکانیش، تۆ بتەوێ دەسەڵات لەو ناوچەیە بە دەست بگری، تۆ ناتوانی ئینکاری عەشیرەتەکان یا ئەو کۆمەڵگایە بکەی. چەکیش بە دەست وان بووە، ئەوان چەکیشیان هەبووە بۆیە  هێنانی ئەوانە بۆ نێو ئەو ئیرادە نەتەوایەتییە زۆر زۆر گرینگ بوو. تەبعەن کەسایەتییەکی وەکوو پێشەوا دەیتوانی ئەو کارە بکات. ڕەنگە ژێکافییەکان بۆ خۆیان نەیان توانیبا ئەو کەسایەتییە لە خۆ نیشان دان. لەوە دایە کە ئەوانیش لە سەرەتاوە دەگەڵ کەوتن، بەڵام ئەگەر مەبەستی بەڕێزت دوای ڕووخانی کۆماری کوردستان بێ ئەوە بابەتێکی دیکەیە. بەڵام ئەوەی کە لەو ماوەیەی لە ڕاگەیاندنی کۆمار دا کرا، ئەو قسانەی کە ئێمە دەبینین لە ڕۆژنامەی " کوردستان" دا باس دەکرێ، کە بەشێک لەو سەرۆک عەشیرەتانە قسان دەکەن هەمووی کەوتوونەتە سەر ئەو خەتی هەستی نەتەوایەتی و بە پیرۆز گرتنی هەستی نەتەوایەتی، چ سوێندەکەی پێشەوا بۆ خۆی، چ بڕیارنامەی دووی ڕێبەندان
قازی: دیارە سوێندەکە سوێندی پێشەوا نییە بە تەنێ. سوێندی تەواوی ئەو کەسانەیە کە ئەو ڕۆژە بەشدارییان کردووە لە ڕێوڕەسمی دووی ڕێبەندان  و بەیعەیتان کردووە بە پێشەوا.
شەمس: بەڵێ مەبەستم ناوەرۆکی ئەو قسەیەیە. ئەوانیش هاتوونە ناو ئەو فەزایە و ئەمە گرینگییەکەی دەوە دایە جیاواز لەوەی کە کۆمار دوای یازدە مانگان دەڕووخێ، ئەوە زۆر هۆکاری دیکەی هەیە، هۆکاری دەرەکی ئەگەر بچینە سەری، ئەگەر پێویست بێ دەچینە سەری، بەڵام  لەو قۆناغە دا ئەوەی کە زۆر گرینگە ڕاگرتنی باڵانسێکە لە نێوان  ئەو نیشتمان پەروەرییە مەدەنییە کە ژێکافییەکان نوێنەرایەتییان دەکرد دەگەڵ ئەو پاشماوەی دەرەبەگایەتی و کۆمەڵگای پێش مۆدێڕن کە عەشیرەتەکان تێیدا بوون و تۆ ئەگەر بتەوێ یەکێتییەکی سیاسی دروست کەی، ئترادەیەکی سیاسی دروست کەی لایەنەکەی دیکە ناتوانی ئیهمال کەی. گرینگ ئەوەیە کە تۆ چۆن دەتوانی ئەو باڵانسە ڕاگری. ئەو کارە لە کۆمار دا کرا. بەڵام لە دوای کۆمار دا هەمیشە ئەو کێشەیەمان هەبووە دە ناستۆنالیزمی کوردی دا، بەینی ناوەندی شار و ناوەندی گوند. لە نێوان ڕووناکبیرانی شار لەگەڵ ئاغا و خوردەمالیکی دێهات. وە دێرە دایە کە بە ڕەئی من کۆمار سەرکەوتوو بوو و گرینگییەکەشی دەوە دایە بەهەر حاڵ  پێمان خۆش بێ یا پێمان ناخۆش بێ لەو ماوەیە دا لە پێش ڕاگەیاندنی کۆمار و دوای ڕاگەیاندنیش ئەو شتەی کە زاڵە لە ڕۆژنامەی کوردستان دا ئەو ئاپۆرەی ژێکافییەکانە زاڵە، نە شتێکی دیکە. گرینگییەکەی دەوە دایە. ڕاستە کە جەنابیشت لێکۆڵینەوەت لەسەر کردووە. ژێکاف خۆی هەڵنەوەشاندووەتەوە، بەڵام گرینگی دەوە دایە ئەو دەمی بە ڕەئی من چ ژێکاف، چ حیزبی دێمۆکڕات ئامراز بوون، ئامانج نەبوون. ئەو شتەی کە ئێستا گۆڕاوە حیزب بووەتە ئامانج. هەر بۆیەشە ژێکافییەکان خۆیان هەڵنەوەشاندووەتەوە، حیزبی دێمۆکڕات پێک دێت دەچنە نێو حیزبی دێمۆکڕات ئەگەر بە گوێرەی ئێستا بایە دەبووە شەڕ یانی دوو حیزب شەڕی یەکتریان دەکرد. و هەر بە ڕاستیش حیزب بۆخۆی ئامرازێکە بۆ ئامانجێکی نەتەوایەتی. کە رێئال پۆلیتیک ئیجازە بدا ئەو ئامرازە بگۆڕی دەگۆڕدرێ. تەقەدوسێکی نییە و ئەوە لە کۆماری کوردستان ڕووی داوە. بۆیە ئەو قسەی دەکەم مەبەستم ئەوەیە ڕاستە عەشیرەتەکان هاتن بەڵام  مەکینەی سەرەکی حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان بە نەزەری من وێژمان یا وتاری ژێکافییەکان بوو و ئەوەیە دەبیندرێ لە ڕۆژنامەی کوردستان دا. [ بە دەست ئاماژە دەکا بۆ ڕۆژنامەکە کە لە سەر مێزە] و زۆربەی سەروتارەکانیش ئەوان دەیان نووسی.
قازی: باشە بە ڕای بەڕێزت لە ڕووی زەمانییەوە بۆچی نەکرا ئەوە پەرە پێ بدرێ، هەر بەوەندە بەسندە کرا کەسێک پەیامێک بەرێ بۆ عەشیرەتێک لە مەنتەقەیەکی دەرەوەی موکریان، بەڵام ئەو جۆرەی کە دەبێ بەرەو حیزب و کۆمار ڕانەکێشران. بۆ وێنە دەبینین لە ناوچە سەرووترەکان، ئەوەی کە ئێستا ئازەربایجانی ڕۆژئاوایە، کە دیارە لە سەنەد و بەڵگان باسی کوردستانی ئازەربایجان کراوە. لەوێ لەبەر ئەوەی کە حکوومەتی ئازەربایجان لە  ڕووی کۆمەڵایەتییەوە ڕادیکاڵتر بووە ویستوویە ئیسلاحاتی زەوی بکا و زەوی لە نێو جووتێران دابەش بکا کە ئەوە لە کوردستان نەبووە، تەنانەت  ئاغای ئازەربایجانی ئاوا هەبوون کە هاتوون بوون بە ئەندام لە حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان دا بۆ ئەوەی زەوییەکانیان بپارێزن. مەبەستی من ئەوەیە  کە دەرەجەی تێگەیشتن و پێگەیشتن و پێوەندی ئەو عەشیرەتانە چەندە بووە؟ بۆ وێنە ئێستا لەم دیمەنانە دا دەبینین، [ ئاماژە دەکا بە مۆنیتۆری پشت سەریان کە بەڵگە فیلمێکی سەردەمی کۆماری کوردستان نیشان دەدا] کە دوایە دەتوانین زیاتری شی کەینەوە
کە ئەوە دەبینین سەرانی کورد و سەرانی ئازەربایجان لە پلیکانی بینای حکوومەتی ئازەربایجان دێنە خوارێ، ناوی چەندین لە سەرۆک عەشیرەتە کوردەکان کە لەو دیدارە دا بوون و ئیمزایان لە پای پەیمانی رێکەوتنامەی کوردستان و ئازەربایجان دا هەیە وەک ئەندامانی کۆمیتەی ناوەندی حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان باس کراوە. بەڵام ئێمە دەزانین بە پێی بڵاوکراوەکانی ئەو سەروبەندی سەرۆک عەشیرەتەکان دەورێکی ئەوتۆیان نەبووە لە بڕیار دان دا. ئەوە چی لێ هەڵدەنجێندرێ؟
شەمس: پێش ئەوە ئەمن پێم وایە لە سەر ئەوە کە لە ئازەربایجان  هەم مافی دەنگدانی ژنان و هەم ئیسلاحاتی ئەرزی زۆر گەورە دەکرێتەوە بە ڕای من دەبێ یەک شتمان لە بیر نەچێ، یانی لە بەراوەرد لەگەڵ کۆماری کوردستان ئەویش ئەوەیە کە تەبعەن وەک کاک عەبباسیش باسی کرد ئەوانەی کە فیرقەی دێمۆکڕاتیان دروست کردووە بەشێکی زۆریان بەستێن و ئەزموونی مارکسیستییان هەبووە و هەر چۆنێک بێ لەو ڕوانگەوە مارکسیست بوون  و مارکسیزمی ڕووسی لێرە دا مەبەستمە. وەختێک دەڵێین نەیشن – ستەیت یا دەوڵەت – نەتەوە  دەوڵەت گرینگە نە نەتەوە. وە دێرە دا ئەو شتانەی ئەوان داوایان دەکرد بەشی زۆری خەڵک بۆ خۆی قەبووڵی نەبوو. بە ڕەئی من کەمێک لەوە دا زیادەڕەوی کراوە. تەبعەن کۆپی کراوە لە ئازەربایجان. لە خودی کۆماری ئازەربایجان ژن تا چەند ئازاد بووە، هەر چەند لە گوتار وقسە دەیان کرد بەڵام ئێمە دەزانین بە هیچ شێوەیەک ژن ئەم ئازادییەی نەبوو. تەبعەن ڕاستیش هەمیشە وایە، وەختێک دەڵێین دەوڵەت – نەتەوە بە نێوی نەتەوە کە بازارە دەیهەوێ دەوڵەت کەم کاتەوە. باڵانسی دروست ئەوەیە تۆ ئەگەر دەتەوێ دەسەڵاتێکی سیاسی دروست کەی چۆن دەتوانی باڵانسی نێوان نەتەوە و دەوڵەتەکە ڕاگری. بە ڕەئی من لە کۆماری کوردستانێ دا ئەو شتە کرا یانی ئەو یازدە مانگەی کە کاک عەبباسیش بڕێکی باس کرد، لەو یازدە مانگەی ئەو کارانەی ئەوان کردوویانە هەمووی بە پشتیوانی ئەو خەڵکە بووە، لە دەرەوەی ویستی خەڵک نەبووە. زۆر شت لە ئازەربایجان کرا کە خەڵک نەیدەویست هەر بۆیەش ئەو حکوومەتە وەختێک ڕووخا ئەو خەڵکە بە شێوازێک نائومید بوو. لەو ڕوانگەوە بە ڕەئی من دەبێ سەیری ئەو شتە بکەین. بەڵام پێکهاتنی حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان پێش دامەزرانی کۆماری کوردستان دەزانین دوای سەفەرەکەی پێشەوایە. خوب ئەوەش باش دەزانین دیارە زەختێکی سۆڤیەت لە گۆڕێ دا بووە کە ئەو شتە دروست بکرێت بەو شێوازەی ئەوان دەیانەویست و بێگومان لە بەستێنی ئەو دەمیش دا، لە بیرمان نەچێتەوە کە ڕاگەیاندنی کۆماری کوردستان لە نزیک کۆتایی شەڕی دووەمی جیهانی یە بەڵام  فەوزاکەی کە لە ساڵی ١٩٤١ڕا پێک هات کە ئێرانیان داگیر کرد و ئەو قەیرانەی دروست کرد بوو ، لەو ماوەی سێ ساڵ و نیوە، چوارساڵەی دا زۆر شت گۆڕا بوو. یانی ئێمە لە سیستمێکی نێونەتەوەیی کە پێیان دەکوت یەکێتیی گەلان بەرەو شەڕی سارد دەڕۆیشتین، تەواو دیار بوو کە بالانسەکە لە ڕووی بالانسی جیهانییەوە دەگۆڕدرێ، سیستمێکی زۆر تازەی نێونەتەوەیی ساز دەبێ. ئەمریکایی و بریتانیاییەکان  لە مێژ بوو ئەوەیان دەزانی، ڕووسەکانیش دەیان زانی و ململانییەکەش دەوێ دایە و بەڵگەنامەکانیش  نیشان دەدەن سۆڤیەت پێش ئەوەی لەگەڵ قەواموسەلتەنە قسان بکەن  بە هیچ شێوازێک نیازیان نییە ئەو ناوچەیە  بەجێ بێڵن، جا ئیدی بڕیاری کۆتایی چ دەبوو دەبوو. لەو بەستێنەدایە کە ئێمە باسی حکوومەتی نەتەوایەتی ئازەربایجان و کۆماری کوردستان دەکەین و باسی قواستنەوەی ئەو دەرفەتە بۆ کورد دەکەین.
قازی: ئەگەر ئیزنتان لە سەر بێ لە سەر هێندێک لەم وێنانەی کە لەم بەڵگە فیلمی پشت سەرمان دا دەیبینین قسە بکەین بە پێی قسەی دوکتور کاوە عەبباسیان  ئەو ڤێرسیۆنە لەو فیلمەی لەو دواییانە دا پەیدا کردووە. ئەو فیلمە بەڵگەییە فیلمسازێکی ڕووس خانمێک بە ناوی ئیسیڤر شۆپ کاری لە سەر کردووە و دیارە ئەوە لەمێژە لە لایەن فیرقەی دێمۆکڕاتی ئازربایجانەوە بڵاو کرابووەوە بەڵام بەڕێز عەبباسیان کە بۆ خۆی لە ئینگلیستانە و سینەماکارێکی ئێرانی یە باسی ئەوە دەکا دەڵێ ئەو فیلمە لە ساڵی ١٩٤٧ دروست کراوە لە لایەن ڕێژیسۆرێکی ئاوانگاردەوە بە ناوی ئیسڤێر شۆپ کە بەگشتی لە مێژووی سینەما دا وەکوو داهێنەر و پێشڕەوی فیلمسازیی بەڵگەیی دەناسرێ. فیلمسازێکە کە لە سەر بنەمای ئەو فیلمانەی کە لە ئارشیڤ دا هەبوون – دیارە ئەو فیلمە ئارشیڤیانە ئی بۆنەی جۆر بە جۆرن -  هاتووە موونتاژی کردوون و دەڵێ ئەوە ئی سەروبەندێکە کە حکوومەتی میللی ئازەربایجان  بە ڕێبەری پیشەوری پێک هاتبوو و سکانسی کۆتاییەکەشی باسی سەرکوتکردنی ئەو بزووتنەوەیەی تێدایە. و بەشێکی کۆنکرێتیشی کە لە ڕووی مێژووییەوە و لە ڕووی تەسویرییەوە زۆر زۆر گرینگە بە پێی نووسینی دوکتور عەبباسیان باس  لە یەکێتی میللەتی کورد و میللەتی تورک دەکا چونکە هەر لەو سەروبەندەش دایە کە جمهووری کوردستانیش بە ڕێبەرایەتی قازیی محەمەد پێک هات. دەڵێ من زۆر دەگەڕام نوسخەی ئەسڵی ئەو فیلمە ببینمەوە و پاشان لە ئارشیوی مۆئەسەسەیەکی ئێستای دەوڵەتی جمهووری ئازەربایجان  دیتمەوە بەڵام لەوێ فرەیمەکەیان گۆڕیبوو، دەڵێ ئەمن تەنیا کارێکی کە کردوومە لەگەڵ ئەو فیلمە  ئەوەیە کە فڕەیمەکەم ئیسلاح کردووە. بەڵام بەڕێز عەبباسیان باسی ئەوە ناکا کە کاتی خۆی فیرقەی دێمۆکڕاتی ئازەربایجان دەنگی لە سەر ئەو فیلمە داناوە. چونکە ئێوە هەردووکتان و ڕەنگە زۆرێک لە بینەرانیش پێشتر ئەو فیلمەیان دیبێ کە هێندێک ناڕوون بوو بەڵام ئەو دەنگەی لە سەری داندرا بوو فیرقەتدێمۆکراتی ئازەربایجان بە زمانی تورکی ئازەربایجانی ئامادەی کردووە. ئەمن ئەو قسانەی بەڕێز دوکتور کاوە عەبباسیانم لە بەرنامەیەکی تێلێڤیزیۆنی ئاریەن بە نێوی " کیوسک  " وەرگرتووە کە بەڕیز پەیام حوسێنی بەڕێوەی دەبا.
 هێندێک لە دیمەنەکان تاریخیان  ڕوونە. ئەوەی کە ئێستا دەیبینین ڕۆژی سێشەمە ٣-ی  بانەمەڕی ١٣٢٥-ی هەتاوی کە دەبێتە ٢٣-ی ئاوریلی ١٩٤٦، ئیمزا کردنی پەیمانی دۆستی بەینی  حکوومەتی میللی ئازەربایجان و جمهووری کوردستان  لە خانووی میللی حکوومەت، یا بینای  مەجلیسی میللی ئازەربایجان ٢٣-ی ئاوریلی ١٩٤٦  هەڵگیراوە ئەوانەی کە دەیان بینین

 لە دەستی ڕاستەوە ئەمەرخانی شەریفی کە سەرۆکی عێلی شکاک بووە، دوایە شادڕەوان میرجەعفەری پیشەوەری باش وەزیر لە حکوومەتی میللی ئازەربایجان، میرزا عەلی شەبوستەری رەئیسی مەجلیسی میللی ئازەربایجان، محەمەد حوسێن سەیفی قازی کە یونیفۆڕمی نیزامی ژەنەڕاڵی دەبەر دایە وەزیری بەرگری کوردستان، دوایە سەید عەبدوڵای گەیلانیزادە کە پای ئەو پەیمانەی وەک ئەندامی کۆمیتەی ناوەندی حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان ئیمزا کردووە و ئەوی دیکەش پێم وایە ڕەشید بەگی بەگزادەیە.


ئەوە لێرە دوو هەیئەتەکە دەست دەدەنەوە، ئەوە ڕەشید بەگە، ئەوە زێڕۆ بەهادوڕی یە، ئەوە پێشەوا قازیی محەمەد و پیشەوەری. ئەوە ئەو وەختەیە کە لە ٢٣-ی ئاوریل پەیمانەکە ئیمزا کراوە. ئەو سەحنەیە ئیحتیمالی هەیە ئی دووی ڕێبەندان بێ ، بەڵام ئێرە نازانم کوێیە من بۆ خۆم هەتا ئێستا بۆم ڕوون نەبووەتەوە. و ئەوەش ئەفسەرەکانن کە هەموویان دەناسرێنەوە.


 محەمەدی یاهوو، وەهابی بلووریان، حوسێنی زێڕینگەران (فرووهەر)، کە یەکەم سەرۆکی کۆمەڵەی ژێکاف بووە، مەناف کەریمی، دڵشادی ڕەسووڵی کە ئەندامی کۆمیتەی ناوەندی کۆمەڵەش بووە و دوایەش ئەندامی کۆمیتەی ناوەندی حیزبی دێمۆکڕات و ئەویدیکەش محەمەدئەمینی شەڕەفی یە. ئەوەش گرینگە کە بینەران بیانناسنەوە


پاشان سەحنەیەکی دیکەش هەیە کە  پێشەوا و پیشەوەری نیشان دەدا لە فڕۆکەخانەی تەورێز کە ئەوە دیارە پینج ڕۆژ دوای ئیمزای پەیمانی دۆستایەتییە  یانی لە ڕۆژی یەکشەمە  ٢٨-ی ئاوریلی   ١٩٤٦/ ٨-ی بانەمەڕی ١٣٢٥-ی هەتاوی هەیئەتی هاوبەشی ئازەربایجان- کوردستان بۆ موزاکەرە  دەچن بۆ تاران  و لە فڕۆکەخانەی تەورێز پێشەوا قازیی محەمەد،  پیشەوەری و هەیئەتەکەی بەڕێ کردووە، و قسەی کردووە و پیشەوەریش قسەی کردووە ولە بەشێک  لە قسەکانی دا گوتوویە: " برایانی کوردمان به‌ سه‌رنێزه‌کانی خۆیان سنووره‌کانی ئێمه‌ ده‌پارێزن و ئێمه‌ش سنووره‌کانی ئه‌وان ده‌پارێزین. ئه‌و دوو نه‌ته‌وه‌یه‌ ئه‌گه‌ر ده‌یانه‌وێ بژین و بمێننه‌وه‌، ده‌بێ یه‌ک بگرن.بنچینه‌ی سه‌رکه‌وتنی ئێمه‌ به‌ یه‌که‌تی ئه‌و دوو نه‌ته‌وه‌یه‌ به‌ستراوه‌ته‌وه‌. ئاغای محه‌مه‌دی قازی پێشه‌وای گه‌لی کورد ئێستا یه‌ک له‌ بڵیمه‌ته‌کانی وڵاتانی ڕۆژهه‌ڵاته‌."  دیارە دەستەی نوێبەرایەتی هاوبەش مانیفێستێکی ٣٣ مادەییان بردووە بۆ تاران کە لەو موزاکەراتە دا سەر نەکەوتوون و ئەوەی کە زۆر زۆر چاوڕاکێشە لەو سەنەدە دا کە لە ڕۆژنامەی " آذربایجان" ئۆرگانی ناوەندیی فترقە دا بڵاو بووەتەوە ئەوەیە باسی ئەو ناوچانەی ژێر کۆنتڕۆڵی کۆمار وەک کوردستانی ئازەربایجان دەکرێ. یانی ١٣ مادەی ئەو مانیفێستە لە سەر کوردستانە و وەک کوردستانی ئازەبایجان باس کراوە کە دیارە حکوومەتی ناوەندی ئەوەی قبووڵ نەکردووە. ئەوە میرزا عەلی ڕیحانی یە کە لەوێ دەیبینن و ئەوەی ئەولایەش شەهید محەمەدی نانەوازادەیە. شتێکی دیکەش کە ویستم باسی بکەم چون لە ڕووی چاپەمەنییەوە تازەیە ئەویش ئەم کتێبەی [ کتێبەکە نیشان دەدا]  بەڕێز کاکشار ئۆرەمارە  کە تەرجومە تورکییەکەیەتی. " یادگارییەکانی کۆماری کوردستانی ١٩٤٦ " ڕێپۆرتاژ، ئانالیز، وێنە، ئارشیڤ و هەڵسەنگاندنەکان" دیارە ئەوە پێشتر بە کوردی کورمانجی بڵاو ببووەوە.

و ئەو وێنەیش کە لەسەر بەرگ دەیبینین لەیەکێک لە سەفەرەکانی پێشەوا بۆ شاری تەورێز هەڵگیراوە کە هەژارو هێمن ی لەگەڵ بووە و لەم لاو و ئەولای  دەبیندرێن. ئەوی پشتەوەش سەدیقی حەیدەری، عەزیزی سەدیقی ، محەمەدی نانەوازادە و ئەوەش جەعفەری کەریمی یە کە لە ئەفسەرانی هێزی کوردستان بووە. ئەوەش سەرچاوەیەکە سەڕەرای ئەوەی کە ناوەرۆکەکەی چەندی لەگەڵ بین یا نەبین  تازەیی هەیە چونکە لە ئەدەبیاتی غەیری کوردی دا لە سەر کۆماری کوردستان بابەت کەمە. ئێستا نزیکەی ١٥ دەقیقەیەکمان وەخت ماوە ئەمەش تەرخان بکەین بۆ زەمانی ئاکتوێل یانی لە ٧٦ ساڵەوە بێینەوە ئێستا و لە بەڕێزیشتەوە دەست پێ دەکەم دوکتور قادری. دیارە دەبوو ئەو مەسەلەیان لە بەر چاو بێ کە ئەو شۆڕشی ژن، ژیان، ئازادی زۆر شتی سەروبن کردووە لە کۆمەڵی کوردی دا، ئینسانەکانی تەربییەت کردووە و ئەوە ئێمە لە قسەی باوکی شەهیدان ڕا دەبینین . بۆ وێنە بابی شەهیدێک لە دەوروبەری بۆکان لە ڕێوڕەسمی ناشتنی کورەکەی دا لە سەر گۆڕەکەی کوتی: " زەمانێک ئەگەر ئێمە دەمانویست بە یەکێ بڵێین زۆر پیاوە، بە یەکێ بڵێین زۆر بە غیرەتە، زۆر بە نامووسە، زۆر بە ویژدانە لە کەلیمەی چی ئیستیفادەمان دەکرد " پیاو "دەمان گوت زۆر پیاوە. ئەلعان پیاوێک کە بییەوێ زۆر پیاو بێ، دەبێ زۆر ژن بێ. واقیعەن غیرەتی ژنەکان لە پیاوەکان زیاترە". جەنابت  هەڵسەنگاندت چییە لە سەر شۆڕشی ژنان لە ڕۆژهەڵات و لە ئێران؟

قادری: فارسەکان دەڵێن: " اگر مردی زن باش ". ئەو دروشمی ژن، ژیان، ئازادی دیارە لە کوردستانی ڕۆژئاوا ڕا دەستی پێکرد و هات بۆ لای ئێمە. لە شاری سەقز ڕا گەیشتە تاران و لە تارانیش ڕا گەیشتە هەموو دنیایێ. ئێستا بووەتە شعارێک، قەدەری ئەو لای لە شاری پاریس لەسەر بورجی ئیفێل شەهرەداریی پاریس لێی دابوو بە زمانی فەڕانسە: " ژن، ژیان، ئازادی ". وە تەئیدیشی کرد خانمی شەهرداری پاریسێ کە کوردەکان ئەو دروشمەیان هێناوەتە گۆڕێ. جا پێمان خۆش بێ یان پێمان ناخۆش بێ، ئەو کەسانەی کە نایان هەوێ ئەو شتەی بە ڕەسمییەت بناسن واقعییەتەکەی ئەوەیە کە لە وێڕا هاتووە و بەڕێز ئوێجاڵان هەوڵێ باسی کردووە. کارمان بەوەی نییە کە ئەوڕۆ هەر هەمان مانای هەیە کە شۆڕشی ژنان لە ئێرانێ دا هەیەتی بەڵام لەوێڕا هاتووە کە وابوو دروشمێکی جوانە قەدری لێ بگرین و بە ڕەسمییەتی بناسین. دووەمین مەتڵەب بۆ من ئەوەیە کە دە شۆڕشی ئێستای ژنان لە ئێرانێ دا بۆ ئەوەڵین جار جوێ کردنەوەی دین لە دەوڵەت مەترەحە. مەسەلەی ئەو شتەی کە ئێمە لە ئوڕووپایە دیتمان لە سەدەی ١٨ بەملاوە کە پێیان دەکوت ڕووناکایی/ لوومیێغ بە نەزەری من خەریکە دەست پێدەکا لە لای ئێمە. بۆ ئەوەڵین جارە ئێمە دەبینین کە نەسلێکی جەوان هاتووە بنەمای ئەو مەزهەبەی بردووتە ژێر سوئال، دەڵێ ئەو مەزهەبەم ناوێ، دەڵێ دەبێ مەزهەب حکوومەت نەکا. بۆ من دروشمی ژن، ژیان، ئازادی بەر لە هەموو شتێک گەیشتن بە سیستمێکی سکیولارە/ لائیکە، کە دەوێدا زوڵم هەڵدەگیرێ. من فکر دەکەم  زوڵم ئەساسی ئەو سیستمەیە کە ئەلئان لە وڵاتەکانی ئێمە لە تەواوی وڵاتەکانی کە دین لەسەریان بەشێوەیەک زاڵە، بە سەر ژن دا، هەوەڵێ بە سەر ژن دا ئێعمال دەکرێ. ئەمن فکر دەکەمەوە ئەوە دەسپێکردی وەیە ئێمە دەبێ بڕۆین بەرەو کۆمەڵگایەکی سیکولار، کۆمەڵگایەکی کە ئیدی ژن نەبێتە ژێر دەست و ئاوا زوڵمی لێ بکرێ بە نێوی دین، بە نێوی مەزهەب و هەر بۆیەشە دەبێ زۆر پشتی بگرین و ئاگامان لێی بێ و لەگەڵی بچینە پێشێ. پێم خۆشە ئەوەش بڵێم لە کۆمەڵگای کوردەواری دا ئێمە بە تایبەتی لە کوردستانی ڕۆژهەڵات، لە کوردستانی خۆمان فکر ناکەم جەوانەکانی ئێمە بۆ ئەوەی لە خیابانێ دا بن بۆ ئەوەی کە لەچەک لە سەر سەری ژنان هەڵبگیرێ لە ئێرانێ، نە لە ئێرانێ، نە لە کوردستان. فکر دەکەم کوردستان بەشێکە لە ئێران کە هەمیشە ژن ئەو ئازادییەی هەبووە کە لەچکەی بەسەر دا بدا یا نەدا، چارشێوی پێدا بدا یا پێدا نەدا. فکر ناکەم ئەسڵی قەزییە ئەوە بێ. فکر دەکەم لە ژێر وەی موبارەزەیەکە بۆ وەی کە مافی کوردی، مافی خەڵکی کورد لە چوارچێوەی ئێرانێ دا بە ڕەسمییەت بناسرێ، مافەکانی چیدیکە پێشێل نەکرێ و کورد بتوانێ وەکوو میللەتێکی سەربەخۆ  بەڕاستی دە چوارچێوەی ئێرانێ دا، دوایی حیزبەکان، خەڵکەکە ئەو بەرنامەی دیاری دەکەن. ئێمە ناتوانین لێرە هیچ نوسخەیەکی بپێچینەوە، خەڵک دوایە تەعین دەکا کە چ فۆڕمێکی دەوێ لە خۆ بەڕێوەبردن، لەسیستمی ئیداری خۆی دا. بەڵام فکر دەکەم ئەوەیە کە دەبێ بیخوێنینەوە یانی لە ژێر ئەو دروشمەی ژن. ژیان. ئازادی موبارەزەیەکیشە بۆ  حەقی ئەو میللەتەی کە زۆر لە مێژە پێشێل دەکرێ، کە چل و سێ ساڵە جمهووری ئیسلامی لە بن پێی دەنێ. وە لەو نەزەرەیەوە بۆ من موبارەزەیەکی زۆر گەورە و زۆر بەربڵاوە. پێم وایە ئێستاکانێ لە ئێرانێ حەول دەدەن ئەوەی کەم ڕەنگ کەنەوە. شوعارێکی دیکەیان هێناوە " مرد، میهن، آبادی" کەدە بەرابەر ئەو شوعارەی دا بنێن. بە نەزەری من ناتوانێ جێگای خۆی بگرێ و نەشی گرتووە، چونکە پێم وایە کۆمەڵگایەک ئازاد نابێ هەتا  ژن ئازاد نەبێ و ژن ئازاد نابێ هەتا سیستیمەکە سیکولار نەبێ، تا هەموو جوورە تەبعیزێک لە بەین نەچێ و یەکێک  لەوانەش تەبعیز لەسەر ژنانە.
قازی: زۆر باشە، کاک سەعید دیارە دەرسێکی کە لە تاریخ وەردەگیرێ بەردەوامییە، یانی ئەگەر تۆ هەر ڕووت لە ڕابردوو بێ بە هیچ کوێ ناگەی بەڵکوو دەبێ حەول بدەی ئەوەی کە لە ڕابردوو نەتوانیوە پێی بگەی ئێستا پێی بگەی. جەنابت هەڵسەنگاندنت لە سەر شۆڕشی ژن، ژیان، ئازادی  چییە و دوورنماکەی چۆن دەبینی؟
شەمس: وەک هاوڕێ سوهەیلا باسی کرد تەبعەن دەوە دا هیچ گومانێک نییە ئەو دروشمە ڕەگەزی کوردی هەیە جا لە ڕۆژئاوا لە پێشدا لە باکوورێ دا بەڵام پرسیارێک دێتە گۆڕێ بە هەر حاڵ ئەم دروشمە کە لەوێ بووە لە ئێرانێ لە سەقزی ڕا لە ڕۆژی بە خاک ئەسپاردنی ژینا ئەو دروشمە درا وەک بۆمبێک تەقییەوە چون بە ڕەئی من ئەو بەستێنە ئامادە بوو. بۆچیش ئامادە بوو، لەبەر ئەوەی کە  لە ماوەی چل و سێ ساڵی ڕابردوو سیستمی ئیسلامی ئێران کارەساتێکی بە سەر ژنان هێنا بوو، بەستێنێکی باش هەبوو بۆ ئەوەی کە ئەو دروشمە لەوێ ببێتە شۆڕشێک، ئەو دروشمە بە ڕەئی من لە جێی دیکە نەبووەتە شۆڕش. دروشم لە ئارا دا بووە نەبووەتە شۆڕش. ئەوەش بۆ خۆی خاڵێکی زۆر زۆر گرینگە، هەر بۆیەشە ژینا یا مەهسا ئەمینی  هەم کورد بوو، هەم ژن بوو، چون خودی دروشمەکە ڕەگەزی کوردی هەیە و ژنیش بوو. ژن بە واتایەک کە یەکەم ڕەنگدانەوەی کۆماری ئیسلامی ئەوە بوو کە ژنی لە هەموو مافی ژنایەتی مۆدێڕنی ئەمڕۆ مەحڕووم کرد بوو، وە لای نابوو. و ئەو ڕاپەڕینە، ئەڵبەتە ئەمن لەگەڵ ئەو قسەیەی نێم دەڵێن شۆڕشی ژنانە، بەڵام پێشەنگی ژنان و بەشداری ژنان دەوەدا کە بێوێنەیە دە مێژوو دا، ڕەنگدانەوەی ئەوە بوو. ئەوەش ئەسڵێکی زۆر گرینگ دەگەیێنێ بە ڕەئی من یا ئیمڕۆ زۆر قسە دەکرێ لە سەر ئەوە، ئەویش لە سەر مافی مرۆڤە. ئایا دیاری کردنی چارەنووسی سیاسی یەکێک لەو شەرتانەی مافی مرۆڤە؟ یا بناغەی مافی مرۆڤە. یانی تۆ وەختێک باسی مافی مرۆڤ دەکەی، مافی مرۆڤ مافی خوێندنە، مافی کۆچ کردنە، مافی ئەوانەیە. هەموو ئەوانە بناغەیەکی هەیە پێی دەڵێن دیاریکردنی چارەنووس. ئەو شتەی کە کۆماری ئیسلامی ئەو دیاریکردنەی چارەنووسی لە ژنان ئەستاند بوو. و ڕەنگدانەوەی شۆڕشی ژن، ژیان، ئازادی دەقیقەن دەوەی دایە و بۆیەشە هەموو دنیا موتەحەییر بووە لە سیستمێکی دیکتاتۆرێکی دینی دا، لەو سەرکوتەی کە دەکرێ چۆن ئەو ژنانە ئاوا هاتوونە مەیدانێ و چۆن هەتا ئێستا  بەردەوام بووە. دەرسێک کە ئێمە دەتوانین وەری گرین ئەوەیە کە ئەو بەحسەی کە لەگەڵ ئێرانییەکان کرا لە سەر تەواوییەتی ئەرزی و ئەوانە، ئەگەر قەرارە سبەینێ نەتەوەکانی ئێران یا نەتەوەی کورد وە ژنی کوردیش هەر وەتر ئازاد بێ کەس ناتوانێ بە هیچ بەهانەیەک پێشی دیاریکردنی چارەنووس بگرێ چون ئەم ئازادییە بەوەوە گرێدراوە، ئەگەر لە خەڵکیت وەرگرت ئازادی مەعنای نامێنێ. وە بە ڕەئی من ئەو شۆڕشە ئەو دەمی دەتوانێ سەرکەوێ وە دەبێ زۆر ئاگاداری ئەو مەوزووعەش بین چون جیاواز لەوەی دروشمەکە زۆر جوانە، بووەتە هاندەرێکی گەورە لە هەموو دنیاش ڕەنگدانەوەی هەیە بەڵام دروشمێکی زۆر بەربڵاوە، هەزاران ڕاوەی لێ دەکرێت بۆیە دروستە کە ئێمە ڕاوەیەکی دروست بە ڕەگەزەکەیەوە بکەین  کە ڕەگەزێکی زۆر ڕادیکاڵە کە دەیەوێ ستەمی جینسییەتی، ستەمی کۆمەڵایەتی، چینایەتی و هەر وەها ستەمی سیاسی نەمێنێ. ئەگەر ئێمە ئەو زۆردارییانە نەهێلین ئەو دەمی کۆمەڵگایەکی ئازادمان دەبێت. لەو ڕوانگەیەوە ئەمن تەماشای ئەو دروشمە دەکەم و لانی کەم هیوادارین تا ئێستە کە کورد دەورێکی کاریگەری بووە دەو بزووتنەوەیە دا و نەتەوەکانی دیکەی ئێرانێ پارێزگاری بکەن لەو دروشمە و نەیەڵن ئەو دروشمە لەبیر بچێتەوە.
قازی: دوێنێ لە وڵاتی کانادا لە زانکۆی کارڵتن وێبینارێکی ماراتۆنی حەوت سەعات و نیوی هەبوو کە لەوێدا دەعوەت کرابوو لە ژمارەیەکی زۆر ئاکادێمیسیەنی ئێرانی فارسی زمان ، تورکی ئازەربایجانی، بەلووچ، کورد،عەڕەب هەموو بەشدارییان هەبوو قسەیان دەکرد. لەوێ بەشێکی تایبەتی  لەسەر ڕێبەرایەتی بوو. بەڕێزت ئەو مەسەلەیە چۆن هەڵدەسەنگینی، دەزانین ئەو ئیستیدلالی کە سەلتەنەت تەڵەبەکان و کوڕی شای پێشووی ئێران دەیکا کە ئەمن دەبێ مانداتی ئێوەم هەبێ کە بتوانم لەگەڵ خەڵکی قسە بکەم و لەو وێبینارەش دا بە پێچەوانەی ئەوە باسی ڕێبەرایەتییەکی کۆلێکتیڤ و ئیتلاف دەکرا، نەک ئیتیحاد وەکوو ئیتلاف و سەبارەت بەوە دەگوترا پێویستە شووڕایەکی رێبەری لە هەموو نەتەوە جۆربەجۆرەکانی کە لە جو‌غرافیای ئێران دا دەژین پێک بێ. بۆچوونی هەر دووکتان لەو بارەیەوە چییە؟
شەمس: خۆ لە دروشمەکان ڕا دیارە دەڵێن بە نێوی ڕاپەڕین یا خودای ڕەنگین کەمان، ئەوان وا دەڵێن یانی ئەو شتەی کە لەو شۆڕشە دا هەیە ئەو ڕەنگاوڕەنگییەیە کە بووە. ژنە، کەمینەکانن، خەڵکی دیکەیە. وە لە هەمووشی گرینگتر ئەوەیە بە تایبەتی ئەو شتەی کە ڕەزا پەهلەوی کردوویە، ئەگەر ئەوە شۆڕشی ژنان بێ خۆ بە وەکالەتی پیاوان نابێ. بۆیە بە ڕەئی منیش کە باسی رەهبەری دێتە گۆڕێ، بۆیە زۆر زۆر گرینگە چون ئێمە ئەلئان لە فازێک داین لەو شۆڕشە دا  بۆ ئەوەی بەردەوام بین حەتمەن سەرکردایەتی بە مەعنای ستراتێژی نە بە مەعنای کەسایەتی چون ئێمە لێرە باسی سەرکردایەتی دەکەین، باسی ڕەهبەر ناکەین باسی کۆمەڵێک خەڵک دەکەین کە ئەوەڵەن نوێنەرایەتی ئەو ڕەنگاوڕەنگییە دەکەن، دووەم دەتوانن وێژمانێک یا ڕێگا چارەیەک نیشان بدەن کە ئێمە لە نوختەی ئەی ڕا دەچینە نوختەی بی و ئاواش دەتوانین بچین، لەو ڕوانگەوە دەبێ کوردی تێدا بێ، ژنی تێدا بێ، بەلووچی تێدا بێ و دەبێ ئەوانە هەمووی تێدا بێ، ئێمە باسی ئەوەی ناکەین ناجییەک پەیدا بێ بۆ ئێرانێ.
قازی: کاتمان بەرەو تەواو بوون دەچێ بەڕێز قادری بەرێزیشت فەرموو.
قادری: منیش بە تەواوی لەگەڵ بۆچوونەکانی کاک دوکتور سەعیدی شەمس موافقم پێم وایە کە سیستمی سەلتەنەتی ئیمتیحانی خۆی داوە لە ئێرانێ پێویست ناکا شتێکی کە ئیمتیحانمان کردووە دووبارە بێینەوە سەری  و مەسەلەی دووەم ئەوەیە کە هیچ ئالترناتیڤێکی ستراتێژیک ئێستاکانێ لە ئێرانێ بۆ ڕێبەرایەتی ناتوانێ هەبێ جگە لەوەی کە بە ڕاستی هەموو چین و توێژەکان و کەمایەتییەکانی ئێرانی تێدا هەبێ.
قازی: زۆر سپاستان دەکەم بەڕێز دوکتور سوهەیلا قادری بۆ بەشداریت لە بۆنەی دووی ڕێبەندان دا و هەر وەها بەڕێز دوکتور سەعیدی شەمس. بینەرانی خۆشەویست بەم پێیە دەگەینە  کۆتایی پیرۆزبایی دووی ڕێبەندانی ئەمساڵێشمان. هیوادارم ساڵێکی پر لە سەرکەوتنتان هەبێ و تا دووی رێبەندانێکی دیکە سەرکەوتنی زیاتر هەبێ بۆ خەباتی زەحمەتکێشانی کوردستان و هەر بژین.           
تێبینی ئەم بەرنامە تایبەتییەی ستێرک ئێوارەی یەکشەمە ٢٣-ی ژانڤییەی ٢٠٢٣/ ٢-ی ڕێبەندانی ١٤٠١ بە ئاوایەکی زیندوو بڵاو کراوەتەوە. دەکرێ لەم لینکەی خوارە دا ڤیدێئۆی بەرنامەکە ببینن.!
https://youtu.be/iLpeSI-QzNY?si=4C64SQAdh6R-3zzo