بەشێک لە قسەکانی پرۆفێسۆر عەبباس وەلی لە سەر قەیرانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست

بەشێک لە قسەکانی پرۆفێسۆر عەبباس وەلی لە سەر قەیرانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەوتووێژ لەگەڵ دوکتور لەیلا مروەتی لە ڕادیۆ دیالۆگ، چوارشەمە ٢-ی ئۆکتۆبری ٢٠٢٤

...ئەمن فکر دەکەم ئێمەی کورد نابێ هێندە هیوا و هومێدمان بە نەزمی تازەی ئیسراییلی هەبێ. یەکەم، کەسانێکی کە ئێستا لە ئیسراییل حکوومەت دەکەن ئامانجی ئەوان دە ڕاستیدا ئەوەیە کە ڕێژیمی ئێرانێ تەخت بکرێ. شتێک وەکوو ئەوەی کە هیچ هێزی نەمێنێ. وەکوو دووپاتەبوونەوەی ئەو وەزعەیە کە لە عێڕاقێ سازیان کرد پاش شەڕی کەنداوی. دەوڵەتی عێڕاقێ زۆر بێ هێز بوو بەڵام لە سەر کار ماوە. ئامانجی نەتەنیاهوو و تیمی نەتەنهاتوو دامەزرانی دێمۆکڕاسی لە ئێرانێ نییە و ئەو پەیامەشی دا بۆ کوردان و بەلووچ و عەڕەب و لوڕ و تورکەمەن و ئەوانە، بۆ خۆی زۆر گرینگە، بۆ خۆی ڕووی قسەی لە دەوڵەتی فارس بوو. هێندێک دەڵێن باشە ئەگەر بێتوو وەک زەمانی سەدامی لێ بێ چون هەریمێک لە کوردستانی دادەمەزرێ. ئەمن فکر دەکەم لە بارودۆخی ستراتێژیکی ئێرانێ دا و گرینگیی ستراتێژیکی کە ئێران هەیەتی بۆ ڕۆژئاوا ئیحتیمالێکی ئاوا زۆر زەعیفە، ناڵێم غەیری مومکینە بەڵام لاوازە. لە لایەکی دیکەشەوە ئەوەش بڵێم ئەو حەڕەکاتەی کە ئێستا دەوڵەتی ئیسرائیلی کردوویەتی بەرەو ئۆپۆزیسیۆنی ئێرانێ ئەوە حاڵەتێکی تایبەتی هەیە. ئەوان گەڕانەوەی سیستمی پادشاییان لە ئێرانێ دەوێ و ئەوەش بڵێم ئەو سیستمی پادشاییەی کە بەر ئەساسی ئەوەی لە قسەکانی وتەبێژەکانی سیستمی سەلتەنەتی گوێمان لێ دەبێ هێندە بۆ کوردان و بۆ نەتەوەکانی غەیری فارس مزگێنی ئایەندەیەکی خۆش و باش نادا بە ئێمە. جا من فکردەکەم هێزە کوردییەکان نابێ لە بڕیاردان دا ئێستا پەلە بکەن. بە نەزەری من هەڵوێست دەربڕین لە سەر ئەو قەیرانەی کە داهاتووی مەعلووم نییە لە هەلومەرجی ئێستا دا کارێکی عاقڵانە نییە.

پرسیار: یانی کورد نابێ هیچ مەوزعێک بگرێ.

وەلی: نا نا، ئەلئان چەندین جوور موحاسەبە  دەبێ بکرێ. چەندین جوور موعادەلات بۆ حەڕەتەکە دابمەزرێندرێ. بزانین ئاکامەکەی کە دێتە پێشێ لەکام یەک لەو موحاسەباتەی نزیک دەبێ.ئەمن باوەڕم بە وەی نییە کە ئامانجی ئیسراییلی ئەوە بێ ڕێژیمی لە ئێرانێ بڕووخێنێ و بڵێ فەرموون ئەوە ئازادی، ئیسراییل هەدەفی ئێرانێکە کە بێ هێزە. ئێرانێکە کە ناتوانێ لە دەرەوەی خۆی ئیقدامات بکا. لە بیرتان بێ کە لە ساڵی ١٣٩١- ١٣٩٢ ش کە وەختێکی سەدام تەسلیم بوو ئەمریکا گەمارۆی لە سەر هێزی هەوایی عێڕاقێ دانا، هێزی هەوایی کە باڵی سابیتیان هەبوو هەمووی گەمارۆی لە سەر داندرا ئەوەی کە ئازاد ماوە لە دەست سەدامی دا ئەو هێزی هەواییەی بوو کە باڵی سابیتیان نەبوو. یانی فیکسد وینگ نەبوون. ئەوە تەئسیرێکی زۆر گەورەی هەبوو لە گەڕانەوەی سەدامی دا بۆ کوردستانێ. ئێمە دەبێ دیقەتێ بکەین دەوەی دا و هەموو شتێک موحاسەبە بکەین. ئیسراییل بۆ ئەوەی کە بتوانێ هێزێمۆنی نیزامی خۆی تەرجومە بکاتەوە بە هێژێمۆنی سیاسی دەستی ئاواڵە نییە. ئەوە ١٩٨٢ نییە کە ئیسراییل چووە لوبنانێ، سازمانی فەتحی دەرکرد، سازمانی فەتح مەجبوور بوو بچێتە تونێسێ، لە توونێسێ ماوە، لەوێ مەجبوور بوو چەک دابنێ، مەجبوور بوو ئیسراییلی بە ڕەسمیەت بناسێ، مەجبوور بوو بێتە ناو موزاکەراتی ئاشتی و لەو موزاکەراتی ئاشتییەش دا چی بە دەست نەهێنا.

ئەلئانەکە پاش وی ئەو حکوومەتانەی کە لە ئیسراییلی هاتوونە سەر کار بە شێوەیەکی زۆر سیستماتیک بەرەو ئەوە ڕۆیشتوون کە خودی پڕۆژەی دوو دەوڵەتی لە بەین بەرن. یانی تەواوی بنەمای ئەوەی فەلەستین سوڵحی لەگەڵ کردبوون لە بەینیان برد. ئەوە یەکێک لە ڕیشەکانی ئەم قەیرانەی ئێستایە. ئیسراییل وەکوو ساڵی ١٩٨٢ دە تەرجومانی هێژێمۆنی نیزامی و ئەمنییەتی خۆی بە هێژێمۆنی سیاسی خۆی دەستی بەو شێوەیەی ئاواڵە نییە و لەو بابەتەوە ئەمن فکر دەکەم  ئەو بابەتە درێژخایەنتر دەبێ، بەردەوام دەبێ و ئەوەی کە دەوری کلیلی دەبێ ئەو بڕیاریە کە ئێستا کابینەی ئیسراییل دەیەوێ بیدا بۆ ئەوەی کە چ سیاسەتێک دەربارەی ئێرانێ دا وەپێش بگرێ و چ جوورە عەمەلێکی تۆڵەئەستێنانە لە هەمبەر ئێرانێ دا بکا. چون ئەوە ئەگەر حیساب شودە موناسیب لەگەڵ عەمەلەکەی ئێرانێ بێ بەو مەعنایەیە کە ئەو قەیرانە دەو چوارچێوەیەی دا کە ئەلئان هەیە دەمێنێ. ئەگەر ئەوە جوورێک بێ کە واقعەن ئێرانی لە ڕووی ئابوورییەوە نابوود بکا بەومەعنایەیە کە ئەو قەیرانە دەچێتە قۆناغێکی سەرتر. ئەو دەمی ئێران مەجبوور دەبێ عەمەلیاتی نیزامی توندتر بکا بەڵام لە درێژخایەن دا ئێران ناتوانێ لە نەزەری نیزامییەوە حەریفی ئیسراییل بێ. ستراتێژی ئێرانێ لە هەمبەر ستراتێژی ئیسراییلێ کە ئامانجی ئەوە بوو کە ئیرانێ ئیزۆلە بکا و ئەو باسکانەی، ئەو هێزە پڕۆکسییەکان لە ناو بەرێ لە هەمبەر ئەوە دا ستڕاتێژی ئێرانێ ئەوەیە کە نەهێڵێ ئەو هێژێمۆنی نیزامی ئەمنییەتی ئیسراییلی ببێ بە هێژێمۆنی سیاسی لە مەنتەقە دا چون دەزانێ کە دەوڵەتە عەڕەبییەکان بە هیچجوور پێشی ئەوە ناگرن. ئەوان حازر دەبن لەگەڵ ئیسراییل سوڵح بکەن و حازر دەبن لەگەڵ ئیسراییلێ بڕۆن و هەم ئاهەنگ بن لەگەڵی و ئەو نەزمە بەرقەرار بێ. ئەمن زۆر زۆر تەردیدم هەیە نەزمێکی کە ئیسراییل باسی دەکا نەزمێکی دێمۆکڕاتیک بێ. چون ئیسراییل لە هەموو مەنتەقە دا بۆ ئەوەی هێژێمۆنی سیاسی خۆی بپارێزێ دەبێ دەگەڵ دەوڵەتە زیدی دێمۆکڕاتیک و غەیرە دێمۆکڕاتیکەکانی عەڕەبی بسازێ و ئەوانە تەقوییەت بکا. بۆ ئەوەی کە هێژێمۆنی خۆی ڕاگرێ ئێران لە وەزعێکی وا دا ڕابگرێ کە نموونەکەی وەک سەدامی پاش شەڕی ئەوەڵی خەلیجێ بێ. جا بۆیە ئەمن لەو باوەڕە دام هێزە کوردییەکان مەعقوول ئەوەیە لە نەزەر منەوە، ئەوان شایەد بلێن ئەمن هەمیشە قسەی بێ مەعنا دەکەم، بەڵام ئەمن فکر دەکەم وا چاکە هەموو بژاردەکانیان ئاواڵە ڕابگرن بزانن ئاکامی ئەو وەزعە چی لێ دێ. تازە ئەو ئاکامەش ، ئاکامێکی درێژخایەن نابێ، دەبێ ئەوەمان لەبەر چاو بێ کە ئاکامی درێژ خایەن چییە، ئاکامی دەستبەجێ چییە بەڵام ئەوەی کە بێ ئەوەی تەعەقولێکی سیاسی بکەن بێن بەیانییە بدەن و هەڵوێستی خۆیان لە سەر سیاسەتێکی کۆنکرێت کە هەتا ئێستا ئاکامەکەی مەعلووم نییە دەرببڕن بە نەزەری من کارێکی دروست نییە....