هەڤپەیڤین لەگەڵ دوکتور دلار دیریک ، زانکۆی کەمبریج . چەمکی ڕقەبەری ئازادی: سیاسەتی کوردی لە ناو ' کردنە کابانی ماڵێ ' و 'ژنی تێکۆشەر ' دا

 هەڤپەیڤین لەگەڵ دوکتور دلار دیریک ، زانکۆی کەمبریج

سەبارەت بە تێزی دوکتوراکەی: چەمکی ڕقەبەری ئازادی: سیاسەتی کوردی لە ناو ' کردنە کابانی ماڵێ ' و   'ژنی تێکۆشەر ' دا

یەکشەمە  ٢-ی  حوزەیرانی ٢٠١٩

حەسەن قازی: بینەرانی خۆشەویست، بەخێر بێن بۆ ڕاوێژێکی دیکە، لە ڕاوێژی ئەمجارەمان دا میوانداری دەکەین لە دوکتور دلار دیریک، کە دوکتورای خۆی لە بواری  کۆمەڵناسی دا لە زانکۆی کەمبریج تەواو کردووە ، ئێمە زۆر خۆشحالین لە بەشداری بەڕێزیان  لەم بەرنامەیە دا، دوکتور دیریک تێزی دوکتورای خۆی لە مانگی سێپتامبری ساڵی ٢٠١٨ پێشکێشی زانکۆی کەمبریج کردووە. بۆ ئاگاداریتان لە ساڵانی ٢٠١٧ و ٢٠١٨  دیپارتمانی کۆمەڵناسی  زانکۆی کەمبریج لە ناو هەموو زانکۆکانی بریتانیا دا پلەی یەکەمی بە دەست هێناوە. وەکوو دیکەش زانکۆی کەمبریج بە ناوبانگە. لەو زانکۆیە دا پرۆفێسۆرێکی ئەمریکایی توماس جێفری مایلی کار دەکا  کە لە نزیکەوە  دۆزی کورد دەشۆپێنێ و پشتیوانی لێ دەکا. ئەم زانکۆیە دیارە لە بەر دەرس ووتنەوەی مامۆستا کۆچەر بیرکاریش لەوێ لای ئێمەی کورد ناسراوە. لە سەرەتاوە ئەمەش بڵێم ئێمە لەم بەرنامەیە دا بە تێکەڵاوێک لە کوردیی سۆرانی و کوردیی کورمانجی قسە دەکەین و دوکتور دیریک کوردیی کورمانجی باشتر دەزانێ.

زۆر بە خێر بێی.

دلار دیریک : گەلێک سپاس ، زۆر خۆشحاڵم 

قازی: سپاس بۆ بەڕێزیشت. من بە کورتی هێندێکم باس کرد کە تۆ دوکتورای کۆمەڵناسی ت وەرگرتووە . بەر لەوەی دەست بە پرسیار بکەم ڕەنگە باشتر بێ هێندێک زیاتر خۆت بناسێنی.
دیریک: لە سەرەتاوە پێم خۆشە سپاستان بکەم بۆ ئەم بانگهێشتنە، زۆر سڵاو دەکەم  لە بینەرانی هێژا، من ناوم دلارە ، کوردێکی خەڵکی باکووری کوردستانم ، لە ووڵات چاوم بە دنیا پشکووتووە، بەڵام لە ئوڕووپا گەورە بووم و تا ئێستا لە بواری زانستی سیاسی و کۆمەڵناسی دا خوێندوومە .پارەکە و ئەمساڵ کاری دوکتورایەکەی خۆمم تەواو کرد و ئێستا بەردەوامم لە سەر لێکۆڵینەوە و وەکوو تر ئەندامی بۆرۆی ئاشتی ژنی کورد ، جێنی م لە شاری دوسلدۆرف لە ئەڵمان.
 قازی : ناوی تێزەکەت: چەمکە ڕقەبەرەکانی ئازادی : سیاسەتی کوردی لە ناو " کردنە کابانی ماڵێ " و   “ژنی تێکۆشەر " ە، پێش ئەوەی لە ناوەرۆکی تێزەکەت بکۆڵینەوە دەخوازم لەلایەنی مێتۆدۆلۆژییەوە  پرسیارت لێ بکەم، بە چ شێوەیەک لە سەر ئەو تێزە کارت کردووە؟

 دیریک: کاتێک مرۆڤ دەیەوێ باسی ڕێ و ڕیبازی کۆمەڵناسی بکا دەبێ ئەو ڕاستییە تێ بگا کە زۆر ڕەخنە لەو ڕێبازانە گیراوە کە تا ئێستا بە ڕەوا ئەژمێردراون. بۆ منیش ئەو بۆچوونە ڕەخنەگرانەیە زۆر گرینگ بوو بۆ کاری لێکۆڵینەوەکەم. لێرە دا دەبێ بڵێم لە پێواژۆی لێکۆڵینەوەکەم دا یانی لە ساڵانی ٢٠١٤  و ٢٠١٥ دا، ئەو کاتەی لە کوردستانێ بووم بارودۆخ ئاسایی نەبوو . شەڕ هەبوو ، شەڕێکی دژوار لە دژی ژنانیش هەبوو، جا بۆیە من نەمدەتوانی مێتۆدی خۆم لەو پێواژۆیە هەڵبڕم. من دەرفەتی ئەوەم نەبوو چونکە بارودۆخ  زۆر توف و سەخت بوو. هەر وەها کاتێک مرۆڤ دەیەوێ لە بزووتنەوەیەکی وەک بزووتنەوەی ئازادیی کوردستان بکۆڵێتەوە، بە تایبەتی لە بیرو ڕامانی دەوروبەری بەڕێز عەبدوڵا ئوێجاڵان مرۆف دەبێ لێی قووڵ بێتەوە و ئەوە بزانێ کە ئەو جووڵانەوەیەش  بۆ خۆی ڕەخنەی هەیە لە سەر کۆمەڵناسیی سیستمی هەنووکەییی، بۆ وێنە  خەبات لە پێناو ژنۆلۆژی بزووتنەوەی ژنانیش ڕەخنە لە زانستی دەسەڵاتدار و باوک مەزنی یان پاتریارکال و پۆزتیڤیستی دەگرێ ، ئەوەش شوێنی هەبووە لە سەر ڕێباز و مێتۆدۆلۆژی لێکۆڵینەوەکە. وەک باسم کرد وەکوو ژنێکی کورد من نەمدەتوانی بە شێوەیەکی ئۆبژێکتیڤ لێکۆڵینەوە بکەم چونکە ئەو کاتەی لە کوردستان بووم  فەرمانی شەنگالێ قەوما، لە کۆبانی شەڕ هەبوو و بۆیە مرۆڤ نەیدەتوانێ وەک ژنێکی کورد ، لێکۆڵینەوە خۆی لەو بارودۆخە دوور خاتەوە.

قازی: کاتێک کە دەڵێی لە کوردستان بووی، مەبەستت لە سێ بەشی کوردستانە ؟

دیریک:  بەڵێ ، ئەمن چوومە باکووری کوردستانێ، ڕۆژئاوای کوردستانێ و باشووری کوردستانێ. چوومە قەندیل و خنێرێش و ماوەیەکیش لە شەنگال بووم.  لێکۆڵینەوەکەم بەو شێوەیە بوو، ئەمن چوومە ناو کۆمەڵە و ڕێکخستن و بزووتنەوەکان لە وێندەرێ کە لە پێناو مافی ژناندا تێدەکۆشن و خەبات دەکەن بۆ شۆڕشی ژنان. بۆ من زۆر گرینگ بوو لە سیلەی چاوی  ئەوانەوە لە بزووتنەوەکە تێ بگەم. زۆر ئاکادێمیسیەنی فێمینیست ڕەخنەیان لە لێکۆڵینەوەی نەریتی گرتووە. ئەگەر مرۆڤ بییەوێ بە شێوەیەکی فێمێنیستی لێ بکۆڵێتەوە  پێویستە بە چاوێکی جیاواز تەماشای دەور و بەر بکا. 

قازی:  ئێمە دەزانین ڕێباز و قوتابخانەی جیاوازی فێمینیستی هەن ، ئەتۆ لێکۆڵینەوەکەی خۆت  لە ڕوانگەی  مارکسیزمی فێمینیستییەوە  بەڕێوە برد؟

 دیریک : بەڵێ، هەم لە ڕوانگەی مارکسیستی و هەم لە ڕوانگەی فێمینیستی پۆست کۆلۆنیالییەوە. ئەو زانایانەی کە بە تایبەتی ڕەخنەیان گرتووە لە بێ عەداڵەتی ئێپێستێمۆلۆژیک . بۆیە  ئەمن وەک پرێنسیپێکی فێمینیستی  بە خۆم گوت ئەمن نامەوێ لە سەر مەغدوورییەت و بندەستی ژنان بنووسم، بەڵکوو دەمەوێ زیاتر خۆڕاگری ئەوان زەق کەمەوە و جەختم کردەوە لە سەر تێکۆشانی وان کە لە بەر چاوان بوو، لەوێ زەبروزەنگ زۆر بوو ،  هەر وەها ژنانیش لە دژی ئەو زەبروزەنگە تێدەکۆشان. و وەکوو تر کاتێک ئەمن لە چیاکانی کوردستان بووم   لەگەڵ ئەو گریلایانە قسەم کرد  کە لە سەر ژنناسی کار دەکەن و کاری ژنۆلۆژی بەرەوپێش دەبەن و  ڕوانگەی ئەوانیشم لەبەر چاو گرت . واتە چۆن دەکرێ مرۆڤ بە شێوەیەکی  ژنناسانە ، جیاواز و بەدیل لێ بکۆڵێتەوە. و وەک گوتم مرۆڤ ناتوانێ مژاری لێکۆڵینەوەی خۆی وەک ئۆبژەیەک ببینێ  چونکە هەتا ئێستا  هەموو هەڵفریواندنە کۆمەڵناسییەکان  لە بەر ئەو ووردە نەبوونەیەوە کراون

قازی: لێرە دەمەوێ شتێک بۆ ئاگاداری بینەران باس بکەی ، ئەتۆ ئەو زانیاریانەی کۆت دەکردەوە لە سەر کاسێت ئاستەت دەکرد؟

دیریک: من چوومە لای بزووتنەوەکان
قازی: مەبەستی من تێکنیکی لێکۆڵینەوەکەت بوو

دیریک: بە ڕێگای چاوپێکەوتن ، ئەوانەم ئاستە دەکرد . لێکۆڵینەوەیەکی ئێتنۆگڕافیک بوو،  هەر تەماشا کردن و هاتوچوو نەبوو . ئەمن ١٢٠ هەڤپەیڤینم ئاستە کردووە ، لەگەڵ ژمارەیەکی زۆر ژنی جیاواز قسەم کردووە  و هەر وەها لە هەر شوێنێک بووم ویستم ببم پارچەیەک لەو شتانەی دەیانبینم . من چوومە هەر جێیەک بووم بە پارچەیەک لە ژیانی وێندەرێ.

قازی: زانیاریدەرەکانت لە ئاست پرسیارەکانت کراوە بوون؟ ئەو ژنانەی قسەت لەگەڵ کردن بوغچەی دڵی خۆیان بۆ کردییەوە؟

 دیریک: بە گشتی ئەرێ ، بەڵام ئەوە ئاسایی یە، جار جار ئاستەنگیش دەبوو.چونکە وەک باسم کرد ئەو دەم شەڕ هەبوو، بەڵام  زانیاریدەرەکان کراوە بوون و لێرە دەمەوێ سپاسی گشت ئەو ژنانە بکەم کە دەرگای دڵی خۆیان بە ڕووی مندا کردەوە و سڵاو دەنێرم بۆ هەموویان.

قازی: ئێستا با بێینە سەر لایەنی تیورێکی کارەکەت. چونکە تێزەکەت زۆر گرینگە و مڕۆڤ دەبێ زۆر لە سەری ڕاوەستێ. ئێمە  بە کورتی باسی مارکسیزمی فێمینیستی مان کرد. قالبی تیۆری لێکۆڵینەوەکەت چۆن بوو؟ بۆ وێنە تۆ باسی کۆمەڵی  بابمەزنی ، پێوەندیی دەوڵەت و کاپیتالیزم دەکەی و وا بزانم لە تێزەکەت دا باسی سێ قۆناغی مێژوویی دەکەی . پێم خۆشە باسی لایەنی تیوریکی تێزەکەت بکەی

دیریک: ئارگومێنتی سەرەکی تێزەکەی من ئەوەیە  کە ئەمڕۆ لە سیاسەتی کوردستان دا  دوو تێگەیشتنی جیاواز هەیە سەبارەت بە چەمکی ئازادی ، ئەوەی کە بەدەرەوەن. تێگەیشتنێک ئازادی  لە  نەتەوە – دەوڵەت بوونی کوردستان  گرێ دەدا،  ئەویدیش بە  نەتەوەی دێمۆکڕاتیک  و دێمۆکڕاسی ڕادیکاڵی دەبەستێتەوە. واتە  پارادایمی بەڕێز ئوێجاڵان. دەتوانین بڵێین ئەو دوو تێگەیشتنە زیاتر لە بواری تێکۆشانی ژنان دا خۆ دەردەبڕن و خۆ دەردەخەن. بۆ وێنە ئەگەر ئێمە چاو لە سێ سەردەمی مێژوو بکەین. سەردەمی درێژ مەودا واتە  لانگ دوورێ وەکوو فێرناند دورێل یش باسی دەکا . قۆناخی دووەم ئەو سەردەمەیە کە نەتەوە – دەوڵەت دێنە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و  ئەم سەردەمەی ئێستا و هەنووکەی کە ئێمەی تێدا دەژین و هەر وەها ئەگەر ئێمە لە ژیانی سیاسی کوردستان بڕوانین  لە سێ ژینگە دا دەیبینین. یەک ناوماڵ و بنەماڵەی  بابمەزنی،  دووەم  دەرەوەی ماڵێ و فەزای کوردستان بە گشتی و  ئەویدیشتان  سیستمی کاپیتالیستی دنیا داگرە. ئەگەر ئێمە ئەو سێ سەردەم و ئەو سێ ژینگانە لە بەر چاو بگرین  دەتوانین بڵێین کە دوو تێگەیشتنی جیاواز سەبارەت بە ئازادی خۆ دەردەخەن. و ئەوە بە تایبەتی لە بواری سەبارەت بە ژناندا  خۆی دەردەبڕێ. لەو بارەیەوە تیوری مارکسیزمی فێمینستی لە لێکۆڵینەوەکەی مندا جێیەکی تایبەتی  و سەرنجڕاکێشی  هەبوو. تیۆریسیەنی ئەو بوارە دەڵێن  بۆ جوێ کردنەوەی  ڕووبەری تایبەتی و ڕووبەری گشتی دەوڵەت خۆی ڕێک دەخا  و ژن وەک مڵکی ئینسانێکی دیکە تەماشا دەکرێ. دیارە ڕێبازی سیاسی ئاوا لە کوردستان و لە دەرەوەی کوردستانیش هەن کە دەیانەوێ  لە کۆمەڵ دا ژن بکەن بە تەنێ " کابانی ماڵێ".  

قازی: بۆ ئەوەی مژارەکە بۆ بینەرانمان ڕوونتر بێ دەکرێ باسی هەر سێ سەردەمەکە بکەی. دیتن سەبارەت بە ژن و پێوەندیی مەکان و زەمان، پێوەندیی ئەو سێ سەردەم و ئەو سێ ژینگەیە.

دیریک : وەک گوتم بۆ من شتێکی ئەساسی بوو ئەو تیورییانەی کە ژنانی تێکۆشەر خۆیان گەڵالەیان کردبوو وەک بنەمایەک چاو لێ بکەم. بۆ وێنە کاتێک مرۆڤ لەگەڵ ئەو ژنانە قسە دەکا کە لە بواری ژنۆلۆژی دا خەبات دەکەن ، یان لە بزووتنەوەی ژنانی دەوروبەری پارتیی کرێکارانی کوردستان و بە پێی پارادایمی بەڕێز عەبدوڵا ئوێجاڵان بۆی دەردەکەوێ ئەوان مێژوو وەک شتێکی ڕابردوو کە لە ڕابردوو دا قەوماوە و مردووە پێناسە ناکەن بەڵکوو باوەریان وایە بۆ ئەوەی بتوانین لە دەسەڵاتداریی وگوشار و زوڵمی ئەمڕۆ تێ بگەین پێویستە بگەڕێنەوە سەر ڕیشەی دامەزراندنی دەوڵەت وەک نمایەکی دەسەڵات . ئەوەش لە مێزۆپۆتامیا ڕوویدا کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە پینج هەزار ساڵ لەمەوبەر. دەتوانین بڵێین زۆر مێژووناس ئاماژەیان بەوە کردووە و لەو جوغرافیایە دا گۆڕانی زۆر گەورە قەومان. هێڕارشی دروست بوو، لە ئابووری دا گۆڕانکاری کرا و دەستەلاتداریش خۆی ڕێک خست. و نووسەرانی ژنی وەک کارۆڵین مێرچنت ، ماریا مەیس و کەسانی دیش لەو بارەیەوە نووسیویانە.
قازی: ژنە نووسەرێکی ئیتالیایی ش هەیە..
دیریک: بەڵێ سیلڤیا فێدریجی، ئەو زیاتر لە سەر کاپیتالیزمی نووسیوە، هێندە ناگەڕێتەوە زەمانی دوور. گێردا لرنر یش هەیە ، ئەو دەڵێ بۆ ئەوەی بتوانین لە سیستمی پاتریارکال ( بابمەزنی) تێ بگەین دەبێ بگەڕێینەوە سەر ڕیشە و دەسپێکی ئەو سیستمە. و لە سەروبەندی ناوەڕاست یان سەد ساڵی ڕابردوو دا  وەک فێرناند بۆرێل یش دەڵێ...

قازی: بەر لەوەی ئێمە بگەینە  سەردەمی سەد ساڵی ڕابردوو، لە سەردەمی دوور مەودا لە لانگ دوورە ، لە کۆمەڵی پاتریارکاڵ دا دیتن سەبارەت بە خۆڕست، سەبارەت بە ژن چۆن بووە ، هێندێک ئەوانە شیتەڵ کەوە.

دیریک: هێڕارشی دروست بوو ، ئەوە بە ئاشکرایی دەرکەوت ، هەڵبەت دە هەموو کۆمەڵێک دا جیاوازی هەبوو، لەناو ئینسانان دا فەرق هەبوو و بە دامەزراندنی دەوڵەت ناکۆكی زۆر قووڵ پەیدا بوو. بۆیە کەسی وەک مورای بوکچین – ئەمن دەزانم ژانێت بیل میوانی بەرنامەی ئێوە بوو و لە سەر بوکچین قسەتان کرد-  دەڵێن نەک هەر  پێوەندیی ژن و پیاو ، پێوەندیی ئینسان و خۆڕست  شێوەی چینایەتی پەیدا کرد . دیارە ئەوەش زێهنییەتێک ساز دەکا ، زەبروزەنگ  وەک شتێکی ئاسایی دەبیندرێ. چەوساندنەوەش وەک شتێکی نۆرماڵ دەبیندرێ و هەر وەها بە دروست بوونی دەوڵەت کۆبوونەوەی سەرمایەش چێ دەبێ ، یانی ئابووری دەکەوێتە دەست سیستمێک و ئیدی لە دەست کۆمەڵ دا نابێ. ئەڕتەش، ئیدێئۆلۆژی ، باوەری  یانی هەموو شتێک لە ناوەندێک دا کۆدەبێتەوە و دیارە ئەوە خۆڕستی ئەو کۆمەڵەش دەگۆڕێ. 

 قازی: باشە ئەوەی کە مارکسیستە فێمینستەکان دەڵێن ئەو دەمی ژن بە جادووگەر داندراون ، هیچ بەڵگەی مێژووییان بەدەستەوەیە بۆ ئارگومێنتەکانیان؟

دیریک : بەڵێ ، بۆ وێنە سیلڤیا فێدێریجی کە تۆش باست کرد و فێمینیستێکی ئیتالیایی یە دەڵێ  بە جوێبوونەوەی ڕووبەری  گشتی و ڕووبەری تایبەتی لە سیستمی کاپیتالیزم دا ، پێواژۆی بەکارهێنانی زەبر و زەنگ بە دژی بەدەنی ژنان ساز بوو. یانی  کاپیتالیزم توانی هەموو شت تاڵان بکا و ببێتە دەوڵەت  و بۆ ئەوەی دەوڵەتیش سیستمێکی  ئاوا ساز کا  دەبوو هەموو شت دە ژێر کۆنتڕۆڵی  ویدا بێ. پێویست بوو کە   زانستی ژن، ئابووری ژن ، دەوری ژن لە  کۆمەڵ دا بکووژرێ. 

من لە ئوڕووپا مەزن بووم کاتێک چیرۆکی بە جادووگەر دانانی ژنان و سووتاندنی ژنانم خوێندەوە ، وای باس دەکەن  وەک بڵێی دین هۆی ئەوە بووە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا کە ئەوە  دیارە کارێکی قێزەوەن بووە ، بەڵام بە زانایی و ئانقەستە کراوە و ئەوانەی کە ویستیان لە دوای چاخی ڕووناک کردنەوە زانستی پۆزیتیڤیستی لە ئوڕووپا بەرەو پێش بەرن  لە دووی ئەوەیان داوە. یانی کەسانێک کە وەک باوکی زانست دەناسرێن بۆ وێنە  فرانسیس بەیکن پشتگیریان لەوە کرد ، چونکە  بە بەکارهێنانی زەبروزەنگ بە دژی بەدەنی ژنان دەیانەویست خۆڕست و ژیانی خۆڕستی ش بکووژن. 

 قازی: ئەگەر ئێستا ئێمە بگەینە سەد ساڵی دوایی ، لە دوور را بێینە قۆناخی ناوەڕاست ئەو چۆنە؟

دیریک : ئەوە پێوەندی پەیدا دەکاتەوە بە کاپیتالیزم. لەو سەدەیە دا زۆر شت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست تووشی گۆڕانکاری بوون لە پێواژۆی جیاواز دا. نەک هەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە گشتی لە ئوڕووپاش ئەو گۆڕانانە کران. هەموو کەس ئوڕووپا بە هەبوونی دەوڵەتان دەناسێتەوە، بەڵام لە  ئەساسدا وا نییە، چونکە نەتەوە-دەوڵەت بە تایبەتی ویستی خۆی  لە سەر بنەمای نەهێشتنی ئەویدی دا دامەزرێنێ.  و واتای ئەوە چ بوو بۆ وێنە هەموو ئەو زمانانەی کە لە فەڕانسە دا هەبوون، پێویست بوو بکووژرێن بۆ ئەوەی زمانێکی تاقانە ساز بکەن. لەو ڕووەوە دەوری چاپەمەنی زۆر گرینگ بوو. یانی بۆ ئەوەی کە یەک ئابووری هەبێ ،  پاشناویان دەدا بە ئینسانان بۆ ئەوەی ئەوان باشتر کۆنتڕۆڵ بکەن. ڕوانگەیەکی ئاوای دەوڵەت لە سەرەوە ڕا هەبوو کە دەیویست هەم  بە سەر خۆڕست ، هەم کۆلۆنییەکان ، واتە کۆلۆنییەکانی ئوڕووپا  و لە ناو کۆمەڵی خۆی دا بە سەر ژنان دا زاڵ بێ .  دەوڵەت بۆ ئەوە پێویست بوو.  ئێمە لە پێواژۆی ئەو سەد ساڵەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دا دەکرێ بڵێین  زۆر کۆمەڵ لە چوارچێوەیەکی خۆسەر دا ژیاون ، نەک ئەوەی کە زۆر ئازاد بووبن یان ناکۆکییان نەبووبێ، بەڵام بە شێوەیەک دەیانتوانی  بۆخۆیان بژین ، بە زمانی خۆیان،  و کولتووری خۆیان خۆ دەرببڕن.  و ئەوە بۆ ژنانیش هەر وا بوو. بە ساز بوونی دەوڵەت و جیا کردنەوەی  ڕووبەری تایبەتی و گشتی ، ڕووبەری گشتی ژینگەی دەرەوەی چواردیواری ماڵێ یە، لە ڕووبەری تایبەتیش مەبەست ناو ماڵە.  دەوڵەت کارێکی ئەتۆی کردووە کە ژنان تەنێ بتوانن لە ناو ماڵ دا بمێنن ، یانی خۆیان لە ئابووری ، لە کۆمەڵ ، لە سیاسەت  ، لەهەموو شت و لە ژنی دیکە دا ببڕدرێن. بۆیە ساز بوونی نەتەوە-دەوڵەت کارێکی ئاوای کرد  کە ژنان لە ماڵێ دا بمێننەوە  و مارکسیستە فێمینستەکانیش  کاتێک باسی کاپیتالیزم دەکەن دەڵێن واتای وی بۆ ژنان ئەوە بوو  بچنە ناو چواردیواری ماڵێ و ببنە کابان و ژنی ماڵێ.

 قازی: ئێستا ئێمە دەگەینە قۆناغی هەنووکە، ئەویش مانای ئەوەیە  ئەو سیاسەتی کە دەوڵەت – نەتەوە بەڕێوەی بردووە، کارێکی وای کردووە چەوساندنەوە و پێشێل کردنی نا یەکسانی جینسییەتی زۆر جوان بەدەرەوە بێ .دەکرێ چۆن پێناسەی سەردەمی ئێستا بکەین ؟ دوایە دەگەینە ئەو چەمکەی کە تۆلە تێزەکەت دا بەکارت هێناوە واتە کردنە کابانی ژنان ، هاوس وایفیزەیشن ؟

دیریک: یانی ئەمڕۆ ئێمە دەتوانین بڵێین بۆ ژنی کوردیش وەزعێکی ئاوا هەیە. و وەک گوتم بەرخوەدان و خۆڕاگری  گەورەش هەیە ، مرۆڤ ئەوە دەبێنێ  پێشتریش نیزیکی ٤٠ – ٥٠ ساڵی ڕابردووش  مرۆڤ دەتوانێ بڵێ دەوڵەت  کارێکی ئەوتۆی کرد کە هەموو پیاوێک لە ناو  ماڵی خۆیدا ، خۆی ببێ بە دەوڵەتێک . شرۆڤەی بزووتنەوەی ژنانی کوردیش ناساندنێکی ئاوا دەکا. مانای ئەوە چییە مانای ئەوەیە لە بەر ئەوەی ماڵ ڕووبەرێکی تایبەتی یە کەس نابێ لە کاری بنەماڵە دا موداخەلە بکا، دیسان ئەوەش مانای ئەوەیە کە زەبروزەنگ بە شتێکی ئاسایی دەزاندرێ ، وەسەرپەڕین و ئازار دانی ژنان بە ئاسایی دەژمێردرێ ، و کوشتنی ژنان  بە شێوەیەکی سیستماتیک  وەک ئێمەی فێمینیست دەڵێین  بە ئاسایی لە قەڵەم دەدرێ.

و ئەو شتانەی کە ئێستا لە کوردستان تەجروبە دەکرێن، دە ڕاستیدا بە کۆلۆنیالیزمەوە گرێ دراون ، یانی زەبرو زەنگی دەوڵەتیش شوێنی خۆی لە سەر کۆمەڵ دەهێڵێتەوە و ئەو پاتریارکالیزمەی کە لە ناو کۆمەڵ دا هەیە. دیارە داب و نەریتیش
شوێنی خۆی هەیە و مرۆڤ ناکرێ ئەوانە بە جیا لەیەکتری لێکاڵا کاتەوە.

قازی: با ئێستا لە سەر عینوانی تێزەکەت بدوێین .دەکرێ  هێندێک ئەو چەمکی هاوس وایفزەیشن شرۆڤە بکەی؟
دیریک : لە مەر چەمکی هاوس وایڤزەیشن، بەر لەم بەرنامەیەش  بیرمان لێ کردەوە بە کوردی چۆنی بڵێین. لە سەر ' کردنە ژنی ماڵێ'  یان 'کردنە کابانی ماڵێ ' ڕێک کەوتین. دەبێ لەو بارەیەوە خراپ تێگەیشتن نەبێ  مەبەست لەو چەمکە ئەوە نییە ئەو کارەی ژن لە ماڵێ  خۆیدا دەیکا  بە کەم و بە سووک دابندرێ.خۆی لە خۆیدا کاپیتالیزمیش ئەو ڕەنج و زەحمەتەی ژن لە چواردیواری ماڵێ دا دەیکێشێ  وەکوو کار پێناسە دەکا. بەڵام هەمیشە ئەو کار و زەحمەتە بە کەم دەبینێ.  ' کردنە کابان' وەک مارکسیستە فێمینیستەکانیش دەڵێن   ئەگەرئەتۆ وەک کۆمەڵێک ، وەک ماڵباتێک، وەک دەوڵەتێک کارێکی ئاوا بکەی  کە ژن تەنێ بتوانن لە چواردیواری ماڵێ دا بژین و تێکەڵی ئەوان لەگەڵ ئابووری و سیاسەت و کۆمەڵ و ڕووداوی ڕۆژانە دا نەمێنێ  بەوشێوەیە کۆمەڵێکی سەقەت و نائاسایی ساز دەبێ و دەوڵەت دەتوانێ زوڵم و زۆرداری لە هەموو کۆمەڵ دا بڵاو بکاتەوە. بۆ وێنە لە کوردستان شتێکی وا هەبوو  پێاو لە کۆمەڵ دا لە ژێر زوڵم و زۆرداری دا بوو  بەڵام کە دەچووە ماڵی خۆی لەوێ دەبوو بە دەوڵەت. یانی کردنە ژنی ماڵێ ، کردنە کابان شتێکی وایە. ئەمن بۆچی ئەو ناوەم بۆ تێزەکەی خۆم بەکار هێنا، وەکوو گوتم ئەو جۆرەی کە ژن وەک مڵکی ئینسانێکی دیکە دەبیندرێ  و هێندێک سیاسەت و ڕێبازی سیاسی کوردیش دەیانەوێ کۆمەڵی خۆیان بەو شێوەی ساز کەن و دای سەپێنن. هەمان شت  ئێمە دەتوانین لە سەر هەموو کوردستان بڵێین. ئەگەر کوردستانێکی ئاوا هەبێ کە وەک کابان لەگەڵ ژن هەڵسووکەوت بکا ، یانی ژن لە دەرەوەی سیاسەت ، کولتوور و ئابوورییەکی خۆسەر بهێلرێتەوە ئەوەش شێوەیەکە لە کابانێتی .

قازی: مەبەستی تۆ وەکوو باست کرد بە کەم دانانی کاری ژنان نییە لە ناوخۆی ماڵێ دا، بەڵام دەتەوێ بڵێی ئەوە نابێ ببێتە ئامرازی یەخسیری ئەوان .

دیریک: وەک باسم کرد ئێمە نابێ قەت کاری ژنان لەناو ماڵێ بە کەم دابنێین، مەبەستی من ئەوە نییە، بەڵام ئەگەر ژن تەنێ لە چواردیواری ماڵێ دا دەوڕێک بگێڕێ ئەوە نابێ و نابێ دەسەڵاتداری کوردیش لایەنگری لە کۆمەڵێکی ئاوا بکەن.

قازی: من لە قسەکانت وا تێدەگەم  ئەو ئارگومێنتانەی کە دەڵێن گۆیا ژن لە کۆنەوە  دە کۆمەڵێ کورد دا ئازاد بووە هەموو سەروبن دەبن و ئیدیعای ناڕاستن .

دیریک:  دیارە ژنی تێکۆشەر و بەرخۆدێری کورد هەمیشە هەبوون، بەڵام ئێمە ناتوانین بێڵین ئەوانەی کە دەڵێن ژن ئازادن و ئازادیی زیدەتر نەپێویستە مەیدانداری بکەن. جار جار مرۆڤ ئارگومێنتی ئاوای لە پیاوانەوە گوێ لێ دەبێ. جووڵانەوەی ژنی کورد ئازادیی وەک تێکۆشان پێناسە دەکا، نەک ئەوەی کە ڕۆژێک دەوڵەتێکی ئێمە هەبێ و  ئێمە بڵێین ئازادین.بۆ وێنە سەکینە جانسز لە کتێبەکەشی دا نووسیویە و دەڵێ ئازادی بە تێکۆشان بەستراوەتەوە و تێکۆشان لە ڕێی ئازادی دا قەت تەواو نابێ .هەر بۆیەیە کە ئێمە باسی دوو تێگەیشتن و بۆچوونی جیاواز دەکەین.

قازی: ئێستا دەگەینە ئەوجێیەی تێزی تۆ کە باسی تەجروبەی خۆت لە باشووری کوردستان و ڕێکخراوە ناحکوومییەکان ( ئێن جی ئۆ) دەکەی و بە دیتنی تۆ ئەوان دەیانەوێ نایەکسانی جێندر داپۆشن و بیشارنەوە  و لە هەمبەرئەوە دا نموونەی ئێمپریک هەیە کە بەچاوی خۆت لە ڕۆژئاوای کوردستان دیتووتە. دەکرێ هێندێکیش باسی ئەو لایەنە بکەی.

دیریک: بەرلەوەی ووڵامی ئەم پرسیارەت بدەمەوە دەبێ بڵێم  هەوڵدانی ژنان  لە هەموو پارچەکانی کوردستان زۆر هێژا و بە قیمەتن، بەڵام سیستمێک لە ئارا دایە کە نایەڵێ ئەو تێکۆشانە سەر کەوێ.بۆ وێنە ئەوەی من لە باشووری کوردستان دیتم، بە تایبەتی ئەوەی کە دوای دەستێوەردانی ئەمریکا لە عێڕاقێ  لە ساڵی ٢٠٠٣  خولقاندوویە، زۆر ڕێکخراو و کۆمەڵەی ژنان ساز بوون ، نەک ئەوەی هەموویان خراپ بن  بەڵام هەموویان  ڕێکخراوی ئەوتۆن  کە بە پێی زێهنییەتی  نیولێبڕاڵی ساز کراون. وەک ئەوەی ئەمریکا  گەلی عێڕاقێ ئازاد بکا.  جۆرج بووشیش ئەوەی دەگوت . جا بۆیە زۆر ڕێکخراو هاتوونە مەیدانێ و زۆربەیان ڕێکخراوی ژنانن ، بەڵام ئەگەر مرۆڤ چاو لە کار و چالاکییەکانیان بکا  دەبینێ هەموویان پڕۆژەی جیاوازی یان سەر بە حکوومەتن  یان دە دەست پارتییە سیاسییەکان دان.  و هەمیشە  ئاستەنگی دروست دەکەن بۆ ئەوەی ژنان بۆخۆیان  لە کۆمەڵ دا گۆڕانکاری گەورەتر ساز بکەن.  یانی  ئەو پرۆژەیانە هێندێکیان سەرنج دەدەنە ئەو زەبروزەنگەی بە دژی ژنان دەکرێ بەڵام گۆڕانکارییەکی ڕادیکاڵیان ناوێ. ئەو سیستمەی ئێن جی ئۆ یە هەر وەک دەوڵەت چاو لە کۆمەڵ دەکا ، بۆیە من دەتوانم بڵێم ئەوەی کە سەرنجی منی ڕاکێشا لەو ڕێکخراوانە دا ئەوەیە زۆر لەو ژنانەی باشووری کوردستان کە کاریان تێدا دەکەن  خۆیان لە کۆمەڵ بە جیاواز دادەنێن.

قازی: مەبەستت ئەوەیە لەگەڵ ئەو ژنانەی کە کاریان بۆ دەکەن و دەیانەوێ بە پیل داوخوازەکانیانەوە بچن و پشتگیریان لێ  بکەن بە بەشداری خۆیان گیروگرفتەکانیان چارەسەر ناکەن ، بەڵکوو وەک ڕزگارکەریان ڕەفتار دەکەن؟

دیریک: ڕاستە وایە، ئەوەش لە بەر شێوەی تێڕوانینە لە مۆدێرنیتە. گۆیا  کوردستانێکی مۆدێڕن، کوردستانێکی پێشکەوتوو  مەجبوورە وەک ئەو جۆرە ڕێکخراوە ئێن جی ئۆیانە ، وەک سیستمی ناونەتەوەیی کار بکا.بەڵام ئێمە دەبینین ئەو شێوازە ناتوانێ  کۆمەڵ دا شتێکی ئەوتۆ بگۆڕێ  بە تایبەتی لە بەر ئەوەی سیستم هەر سیستمی کاپیتالیستی یە  زوڵم و زۆرداری دەکا لە ئینسانان و ئابوورییان لە دەست دەردێنێ ناتوانن گۆڕانگارییەکی ڕادیکاڵ بکەن ئەو جۆری کە ئێمە لە ڕۆژئاوای کوردستان دەیبینین.

قازی: ئەوەی کە تۆ لە پڕاتیک دا دیتت لە ڕۆژئاوای کوردستان ، بە تایبەتی سەبارەت بە خەبات لە پێناو یەکسانی جێندر  یانی یەکسانی جینسییەتی چۆن بوو. هەم بە دیتنی ئیمپێریکی تۆ ، دیارە تۆ بە سەمپاتییەوە تەماشای وەزعەکەت کردووە بەڵام بە گشتی چۆنی دەبینی؟ بە پێی بۆچوونی تۆ لەوێ ژنان چەندە لە بەڕێوەبردنی ئەرکی خۆیاندا سەرکەوتوو بوون؟

دیریک: لە ڕۆژئاوای کوردستان ، ئەو پارادایمەی کە ئێستا لەوێ هەڵدەسووڕێ و دادەمەزرێ، ئەو سیستمە واتە خۆسەری دێمۆکڕاتیک ، ئازادی و تێکۆشانی ژنان  و وەکوویەکی جینسییەتان وەک پرێنسیپێک دەبینێ . بۆیە ئەوەندەی کە ژن بتوانێ خۆی ئازاد بکا، ئەوەندەش  دێمۆکڕاسی ناو کۆمەڵ بەرەوپێش دەچێ. لە پراتیک دا  ساز کردنی کێئۆپڕاتیڤان، ساز کردنی کۆمۆنان  یانی مێکانیزمی جۆر بە جۆر ساز کراون بۆ ئەوەی ژنان بتوانن بۆ خۆیان خۆیان بناسن و خۆیان دەرببڕن، خۆیان بپارێزن، ئابووری خۆیان پێکەوە نێن  و بە شێوەی خۆیان  بتوانن بڵێن  بۆ ئێمە ئازادی ئەمەیە. نەک ئەوەی لە دەرەوە ڕا پێناسە بکرێن. دیارە ئەوە پێواژۆیەکی زۆر دژوارە.  ئێمە باسی گٶڕینی سیستمێکی قووڵ و دوور دەکەین . مرۆڤ ناتوانێ بڵێ حەوت ساڵ تێپەڕیوە و ئێستا هەموو شت باشە. نا ئاستەنگی زۆر هەن بۆیە لەگەڵ ئەو ژنانەی من قسەم کرد  هەمیشە دەیانگوت ئەوە تازە دەستمان پێ کردووە و گۆڕانکاری هێدی هێدی دەکرێ، بە پەروەردە، بە ئەوەی کە میدیای خۆسەری ژنان دەور بگێڕێ .  زۆر شتی ئاواش هەن. وەک من گوتم لە باشووری کوردستانیش حەولدانی زۆر گەورە هەیە ، لە تێکۆشانی ژنان دا بەڵام سیستمێک سەردەست و زاڵە کە ناهێڵێ ژنان گۆڕانکاری ڕادیکاڵ بکەن.

 قازی:  ئەو کۆسپ و ئاستەنگانەی  لە سەر ڕێی بزووتنەوەی  ژنان لە ڕۆژئاوا هەن ، ئی هەرە مەزنیان چن؟
 دیریک: پێم وایە ئاستەنگی هەرە گەورە زیهنییەت بێ ، نەک هەر لە  ڕۆژئاوای کوردستان بەلكوو لەهەموو بەشەکانی کوردستان و لە هەموو جیهانیش ئەو زەبروزەنگەی کە بە زەبروزەنگی هەرە ئاسایی دادەندرێ  لە دژی ژنانە . کولتووری ئوڕووپاش ئاوایە ، لە فیلم و میدیایان دا زەبروزەنگ و زۆرداری لە سەر ژنان  وەک شتێکی ئاسایی و تەبیعی یە. تا ئەوجێیەی دەگەڕێتەوە سەر ڕۆژئاوا ئێمە باسی بارودۆخێکی تایبەتی دەکەین ، باسی کۆمەڵێک دەکەین کە تواندراوەتەوە، بووەتە قوربانی شەڕ و زوڵم و زۆرداری بێ سنووری دیتووە لە ژێر حوکمی ڕێژیمی سووریا دا ، بۆیە ڕەگ و ڕیشەی زەبروزەنگ لە کۆمەڵ دا قووڵە .

ئەمن سەرنجم دا کە  گرانایی حەول و تێکۆشانی خۆیان  لە سەر پەروەردە وگۆڕینی زیهنییەت وهێز وەبەرنانی ژنان داناوە. بۆ وێنە فەرق و جیاوازی چاوڕاکێش  لە نێوان ئەو دوو سیستمانە دا  هەیە. وەک ئاماژەم پێ کرد ئەو  سیستمەی لە باشووری کوردستان هەیە  دەیەوێ حکوومەت ، قانوون  یان  ڕێکخراوەی  دەرەوەی کوردستان گۆڕانکاری ساز کەن ، واتە پێشەڕۆژ و چارەنووسی ژنان  دەسپێرێ بە دەرەوەی وان ، بەڵام لە ڕۆژئاوا  باوەرییەک بە سیستمی دەرەوە یان چاوەڕوانی لە دەوڵەتان وپیاوان نییە. ئەگەر ژن بییەوێ گۆڕانکارییەک ساز بکا، دەبێ بە هێزی خۆی ئەوە بکا.

قازی:  یانی بە بۆچوونی تۆ ئەو باوەڕی بە هێزی خۆ  لە ڕۆژئاوا بە تەواوی لە ژنان دا پێک هاتووە؟ یان ئەوە پڕۆسەیەکە کە دەستی پێ کردووە؟

دیریک: ئەوە پڕۆسەیەکە، پێواژۆیەکە، وەک پێشتریش ئاماژەم پێ کرد زۆر ژن هەن پەروەردەیان نییە ، دەرفەتی ئەوەیان نەبووە لە دەرەوەی چواردیواری ماڵێ کار بکەن ئیستا زۆر هەل و دەرفەتیان بۆ ساز بووە، نەک هەر بە پێی قانوون ، بەڵکوو گەلێک ڕێکخراو و کۆمەڵەش ساز بوونە.هەڵبەت  تێکۆشانی یەپەژە ش دەورێکی زۆر گەورەی گێڕاوە و کۆمەڵ دەتوانێ ببینێ کە ژنی کورد دەتوانن هەموو شتێک بکەن. داعش زەبروزەنگ بە دژی ژنان وەک چەكێک بە کار دێنێ و  بە تایبەتی بەرخوەدان و خۆڕاگری ژنان شوێنی خۆی لە سەر کۆمەڵ داناوە  و ئێستا دەتوانین بڵێین یەک و یەک هەموو ژنان  بۆیان دەرکەوتووە کە چارەنووسیان ئەوە نییە کە ببنە قوربانی زەبرو زەنگ و زەبرەوزەنگ لە چارەی ئەوان نەنووسراوە.   

قازی: باشە، ئیمپاورمنت، یانی هێزوەبەرنانی ژنان، ڕاهێزاندنی ژنان  ئەوەی ژن خاوەنداری بکەن لە مافی خۆیان چۆن هەڵدەسووڕێ؟ باسی پەروەردەت کرد، باشە ئەوە چۆن بەڕێوە دەچێ؟  هەم  لە لایەن ژنان خۆیانەوە وهەم لە لایەن  بزووتنەوەوە کە بەجۆرێک فێمینیستی یە؟

دیریک :  حەوڵ و تێکۆشانێکی زۆر دەدرێ، ئینسانان زۆر خۆیان ماندوو دەکەن ، بەڵام ئەو کارە سەبر و  حەوسەلەی دەوێ . جگە لە پەورەردە ، دەوری ڕاگەیاندنیش زۆر گەورەیە، بۆ نموونە میدیای خۆسەر  دەڵێن ئێمە دەمانەوێ دیتنی کۆمەڵ بگۆڕین یانی خەباتێکی تایبەتی لەو پێناوە دا هەیە.لە ناو کۆمۆنەکان دا کۆمۆنی خۆسەر هەن کە لەواندا ژنان خۆیان حەول دەدەن چارەسەری بۆ ئەو گیروگرفتانە بدۆزنەوە کە دێنە پێشێ یانی کاتێک ڕووداوێکی بە زەبروزەنگ ڕوو  دەدا.  ئێستا  ژنانی ڕۆژئاوای کوردستان گەیشتوونە ئاستێکی ئاوا کە دەزانن هێزێک هەیە ،هێزی خۆسەری ژن لەوێ دەیانەوێ سیستمێکی ئاوا ساز کەن ، سیستمی خۆسەری ژنان.مەسەلە هەر هەبوونی ڕێکخراوە و حەڕەکەت نییە بەڵکوو سیستمێکیش ساز بووە.

قازی: ئەو ئیمپاورمنت ( ڕاهێزاندن) بە چ شێوەیەک هەڵدەسووڕێ؟

دیریک: لە ڕووی سیاسی ، کۆمەڵایەتی و ئابووری . و کێئۆپراتیڤی خۆسەریش هەن.

قازی: ئەو سیستمی هاوسەرۆکایەتی یەی کە هەیە شتێکی ڕاستەقینەیە یان شکڵی یە؟  یانی ئەو پیاوەی کە دێتە ناو ئە سیستمە قەبووڵ دەکا ژنێک وەک ئەو بڕیار بە دەست بێ؟

دیریک: بە گردبڕی پیاوی ئاواش هەن کە ئەو سیستمە قەبووڵ ناکەن.  و وەک باسم کرد گۆڕینی زیهنییەت پێویستە. بەڵام میکانیزمی وەک قانوونی ژنان، یان سیستمی هاوسەرۆکایەتی و پشک دان بە ژنان هەن، بەڵام بۆ ئەوەی ئەوانە هەر شتی شکڵی و ڕەمزی نەبن پێویستی بە گۆڕانکاری قووڵتر هەیە.

قازی: کاتمان زۆر نەماوە ، هەر ٦-٧ دەقیقەمان ماوە ، ئەتۆ لە تێزەکەت دا دەڵێی لە ماوەی ساڵێک لێکۆڵینەوەی قووڵی ئێتنۆگڕافیک لە کوردستان  لە ڕاستی دا کۆکراوەیەکی بەڵگانت ساز کردووە یان زۆر فاکتت وەسەریەک ناوە وئەوە دەتوانێ چەمکی بە سیاسیی بوونی ژنان وەڕووخا. بە بۆچوونی تۆ تێزەکەت دەتوانێ چ دەورێک لە گۆڕانکاری دا بگێڕێ ؟ مەبەستم دەرئەنجامی تێزەکەتە؟

دیریک:لە سەر ئەوە دەکرێ بڵێم بە ڕاستی من بە چاوی خۆم دیتم  کاتێک کە ژنانی ئێزیدی مەجلیسی خۆیان دامەزراند یان ڕێکخراو و کۆمەڵەی جیاوازی خۆیان دامەزراند. من بە چاوی خۆم دیتم ژنان لە دێمۆکڕاسی ڕاستەوخۆ یان ڕادیکاڵ دا زیدەتر هێز و توانا پەیدا دەکەن چونکە دەبینین کەبە ئیرادەی خۆیان دەکرێ چ شوێنێک لەسەرکۆمەڵی خۆیان بکەن. مرۆڤ دەبینێ کە سیستمی دەوڵەتیی ئێن جی ئۆیان ناهێڵێ گۆڕانکاری ڕادیکاڵ بکرێن ، بۆیە کانکلووژن/ دەرئەنجامی  تێزی من ئەوەیە کە تەنێ بە ڕێگای گۆڕینی زێهنی ڕا گۆڕانکاری دەلوێ،  هەر بۆیەش خەباتی ژنۆلۆژی  ئەوەندە بە قیمەتە بە ڕاستی.   چونکە ژنۆلۆژی  تێ دەگا و دەبینێ کە بەرلە هەموو شت پێویستە  ڕوانگە و دیتنی کۆمەڵ  بگۆڕدرێ. ئێمە ناتوانین وەک دەوڵەت کۆمەڵی خۆمان شرۆڤە بکەن. ئێن جی ئۆ بوون بە تەواوی ئاوایە چونکە ناهێڵێ گۆڕانکاری بکرێ و لەوبارەیەوە من دەتوانم بڵێم بەرخوەدانی ژنانی کورد هەر بەردەوامە. ئێمە لە تێکۆشانی لەیلا گوێڤەن یش دا دیتمان  کە ئەگەر تیوری و پڕاتیک ببنە یەک ، سەرکەوتن مەیسەر دەبێ.

قازی: هیچ  پلانی ئەوەت هەیە تێزەکەت وەک کتێب بڵاو کەیەوە؟

 دیریک:  ئەرێ، هیوادارم لە ساڵی ٢٠٢٠ دا  وەک کتێب دەرکەوێ  و وەکوو تر کتێبە کە چیروک و بەسەرهاتی جیاوازیشی تیدا دەبێ. لایەنی پڕاتیکی زیاتر دەبێ لە ڕەهەندی تیوری بەو شێوەیە  ئەو پێواژۆیە و تێکۆشانی ژنان بەش دەکەم.  

میدیای  ئوڕووپایی بۆ وێنە هەمیشە دەیەوێ باسی مەغدوورییەت و بێچارەیی ژنان بکا ، ئەوەش سەرچاوەی لە ڕوانگەی ئۆریانتالیستییەوە ئاو دەخواتەوە ، بۆیە ئێمەی ژنی کورد بۆ خۆمان دەبێ بێینە مەیدانێ  و نەک هەر لێکۆڵینەوەکەی من،  زۆر ژن هەن دەیانەوێ مێژووی خۆیان بۆ خۆیان بنووسن ، دیارە ئەوە بە شێوەی هەرەوەزی باشتر هەڵدەسووڕێ. 

قازی: ئێستا کە تۆ دوکتورای خۆت وەرگرتووە پلانت چییە، بە تایبەتی لە بواری ئاکادێمیک دا؟

دیریک:  دوای هاوینێ دەست بە کارێکی دیکە دەکەم. ئەمن درێژە دەدەم بە لێکۆڵینەوەی خۆم .من دەمەوێ زیاتر لەمەڕ  خۆسەری دێمۆکڕاتیک لە ناو کەمپەکانی کوردستان دا کار بکەم وهەر وەها سەبارەت بە حەولدانی عەداڵەت خوازی ژنانی کورد لە دوای داعش.

قازی: وەک دەزانی ئێستا لە دوای شکانی داعش  لە ووڵاتانی ئوڕووپایی هێندێک گیروگرفت ساز بووە، لەمەر وەزعی ئەو ژن و منداڵانەی لای داعش بوون و هەر وەها ئەوانەی لای داعش یەخسیر بوون . بڵێی ئەوانە بگەڕێنەوە ووڵاتەکانی خۆیان یان چۆن دەبێ ، تۆ چۆنی دەبینی ؟

دیریک : ئەوە شتێکی زۆر سەرنجڕاکێشە  چونکە ئوڕووپا نایەوێ دەوری خۆی قەبووڵ بکا، دەوری ئورووپاش هەبوو، نەك هەر لە شەڕ دا بەڵکوو لە بواری پێشوەچوونی ئیدێئۆلۆژی ش دا.  پشتگیری کردنی  ووڵاتانی وەک  تورکیا و عەڕەبستانی سعوودی  و کاری ئاوا لە لایەن ئوڕووپاوە. بۆیە ئێستا نایانەوێ  هاووڵاتییەکانی خۆیان کە ببوون بە چەتە بهێننەوە ووڵاتەکانی خۆیان،  دیسان ئەوەش دەچێتەوە سەر ئۆریانتاریسم . دەیانەوێ بڵێن  ئەوە نەریت ، ئەوە پاشکەوتوو بوونی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە و ئێمە قەبووڵی ناکەین. دیارە ئەوە هەڵوێستێکی هەڵەیە و دەبێ ڕەخنەی لێ بگیرێ.

قازی:  کاردانەوەی ئەو گیروگرفتە لە ناو کۆڕوکۆمەڵی فێمینستی دا چۆن بووە؟

دیریک: شتی سەرنجڕاکیش ئەوەیە کە هێندە قسەی لە سەر ناکەن. کەس نایەوێ لەو مژارە نزیک بێتەوە.  ئێستا هێرشێکی زۆر دەکرێتە سەر دینی ئیسلام ، بەڵام ڕاستییەکیش هەیە نایانەوێ خۆڕاگری  ئەو ژنانەش کە لە هەمبەر ئەو ئیدێئۆلۆژیە شەڕیان کرد قەبووڵ بکەن ئەو ئیدێئۆلۆژییەی بە ناوی دین پاساوی بۆ کارەکانی خۆی دەهێناوە. دەبێ وەکوو فێمینیست زیاتر شی بکەینەوە ئیدێئۆلۆژی ئاوا چۆن ساز دەبن و تێکلآوی و بەستراوە بوونیان بە کاپیتالیزمەوە چۆنە.
قازی: زۆر سپاس دوکتور دیریک. زۆر سپاس بۆ بەشداریت لە ڕاوێژ دا. داوای سەرکەوتنت بۆ دەکەم لە هەموو بوارێک دا

دیریک : منیش سپاستان دەکەم                                         
قازی: بینەرانی خۆشەویست، بەم شێوەیە دەگەینە کۆتایی ڕاوێژی ئەمجارەشمان. تاکوو ڕاوێژێکی دیکە لای ئێوەمان خۆش

 تێبینی: ئەم هەڤپەیڤینە ئێوارەی یەکشەمە ٢-ی حوزەیرانی ٢٠١٩ لە بەرنامەی ڕاوێژی تێلێڤیزۆنی ستێرک بە کوردیی کورمانجی کراوە و بە شێوەی زیندوو بڵاو کراوەتەوە.بۆ دیتنی ڤیدێئۆی ئەم بەرنامەیە دەکرێ  سەری لاپەڕەی ڕاوێژ لە فەیس بووک  یان کاناڵی ڕاوێژ لە یوتیوب بدەن.  

Çemkên dijber li ser Azadî ye: Siyasetî Kurdî di navbera “kirnejinîmalê “ u “ Jina têkoşer “ de.Hevpeyvîn bi Dr. Dilar Dîrîk re

Hevpeyvîn bi Dr. Dilar Dîrîk li Zanîngeha Cambridge re

Li ser têza wê  Çemkên dijber li ser Azadî ye: Siyasetî Kurdî di navbera
“kirnejinîmalê “ u  “ Jina têkoşer “ de.

Yekşem 02.06.2019

Hesen Qazî: Temaşavanên xoştevî, hûn bi xêr bên bo programeka din a Rawêjê. Di Rawêja wê carî de malowanî dikin ji Dr. Dilar Dîrîk re, ku dukturayê civaknasî li zanîngeha Cambridge qedandîye . Em gelek keyf xweşin ji bo beşdarî ye wê di wî programê de. Dr. Dîrîk dukturaya xwe di meha Eylûna sala 2018 pêşkêşê zanîngeha Cambridge1 kirîye, baş e hûn bizanin ku Zanîngeha Cambridge di salên 2017 û 2018an de, bi taybetî beşa civaknasî ya wî zanîngehî di sireya zanîngehên herî baş ya Brîtanîya de dercea yekê bi dest xistîye. Zanîngeha Cambridge wekû din jî bi navûdeng e, ji ber ku li vêderê profsorek Emrîkayî dixebite bi navê Thomas Jeffrey Mily ku li nêzwe doza Kurd dişopîne û her wusa helbet Zanîngeha Cambridge bi rêka Mamoste Koçer Bîrkar jî bi navudeng e. Ew yek jî bêjim ku em di wî programê de bi her dû şêwezarên Kurdî, Kurdî ya Soranî u Kurdî ya Kurmancî dipeyvin. Rêzdar Dîrîk Kurdiya Kurmancî baştir dizane. Tu gelek bi xêr hatî.

Dilar Dîrîk: Gelek sipas, zor xoşhalim...

Qazî: Gelek sipas ji we re jî, min bi kurtî hinek behs kir û got ku te dokturaya civaknasî heye. Berê ku ez pirs bikim dibe ku baştir be te jî xwe bidî nasandin.

Dîrîk: Gelek sipas. Di despêkê de ez dixwazim sipasiya xwe îfade bikim . Gelêk sipas ez pir keyfxweşim û silavên germ ji hemû temaşawanên hêja re jî. Navê min Dilar e ez Kurdekim li Bakûrê Kurdistanê me. Li Welêt hatime dinê, lê li Ewrupayê mezin bûme û ta niha min zanista siyasî u civaknasî xwendîye û par u îsal min dokturaya xwe qedand û niha jî lêkolîna min berdewam e û her weha ez endama Boroya Aştî ya Jinên Kurd, Cênî li Düsseldorf li Almaniyame jî.

Qazî: Unwanê têza we: konsêptên  Dijber li ser Azadî: Siyaseta Kurdî di nav “ Kirne jinêmalê  “  u “ Jinên têkoşer “ de ye. Berê ku em biçin ser naveroka têzê, ez dixwazim li alîyê mêtodolojî biprsim, tu bi çi awayî li ser wê têzê xebitî?

Dîrîk: Dema ku mirov dixwaze behsa rê u rêbaza  civaknasî bike gerek fehim bike ku gelek rexne hatine kirin li ser rêbazên ku heta niha wek meşru tên dîtin. Û ji bo min jî ew rexne dayîn pir muhim bû ji bo lêkolîna xwe. Di despêkê de gerek bêjim di pêvajoya lêkolîna xwe de, yanî salên 2014 û 2015 bi taybet, dema ku ez li Kurdistanê bûm, pêvajoyek ne normal hebû. Em dikarin bêjin hem şer hebû, hem şerek pir dijwar li dijî jinan hebû, ji ber wê yekê min nikarîbû rê û rêbaza lêkolîna xwe ji wê pêvajoyê qût bikim. Derfetek wusa tunebû ji ber ku pêvajoyek pir hişk bû, ji ber wê yekê, her weha wextek mirov dixwaze tevgerek wek Tevgera Azadî ya Kurdistanê, bi taybet ya derdora fikr û ramanên birêz Ebdulla Ocalan bikole gerek mirov bikeve nav wê û bizanibe ku ew hereket bixwe sîstema civaknasî ya pergalê jî rexne dike. Mesela xebata jinolojiya hereketa jinan jî rexneya zanistên deşilatdar û bawiksalarî yanî patriyarkal û pozîvîstî dike, yanî ew jî bandora xwe kiriye li ser rê û rêbaz û mêtodolojî ya lêkolînê. Wek min got wek jinek Kurd jî min nekarîbû bi şeklekî objêktîv lêkolîna xwe bikim, ji ber ku wexta ku ez li Kurdistanê bûm, fermana Şengalê qewmiya, şerê Kobanê hebû, ji ber wê mirov nidikarî xwe li lêkolîna xwe qût bike, bi taybet wek jinek Kurd.

Qazî: dema ku tu dibêjî li Kurdistanê bûy, mebesta te sê beşên Kurdistanê ye?

Dîrîk: Erê, ez çûm Bakûrê Kurdistanê, Rojavayê Kurdistanê û Başûrê Kurdistanê. Ez çûbûm Qendîl û Xinêrê jî, û ez hinek li Şengalê jî mame. Lêkolîna min bi wê şeklî bû, ez ketim nav sazî û rêxistin û tevgerên ku li wêderê ji bo mafên jinan têdikoşin û ji bo şorişa jinê dixebitin. Ji bo min pir girîng bû ku perspêktîva wan tevgeran têbigêjim, ji ber ku gelek akadêmîstên fêmînîst wê tiştê rexne kirin e. Wextek mirov dixwaze bi şeklek fêmînîst lêkolîna xwe bike gerek bi çavek cuda karê xwe bike.

Qazî: Em dizanin ku rêbaz û mekteba cuda ya fêmênîstî hene. Te wî karî  bi pêrspêktîva Marksîzmê fêmînîstî  meşand?

Dîrîk: Hem Marksîst, hem fêmînîstên post kolonyal. Ewên ku bi taybetî bêedaletî ya êpêstêmolojîk jî rexne kirine. Ji ber wê wek princîpeke fêmînîst min ji xwe re got ez naxwazim mexdûrîyetên jinê binivîsim, min zêdetir li ser berxwedana wan, li ser têkoşîna wan sekinîm ji ber ku ber biçav bû, wê demê hem şîdet gelêk bû, lê her weha jinan pir têkoşîn  jî dikirin li dijî wê şîdetê . Û wek din wextek ku ez li çîyayê Kurdistanê jî bûm, min bi gerîlayên ku li ser Jinolojî desekinin û wê xebatê dimeşînin, min pêrspêktîvê wan jî girt. Yanî mirov çava dikarê bi şeklekî jînolojîk, be awayek cuda û altirnatîv lêkolînê bike. Wek min got mirov nikare mijara lêkolîna xwe wek objeyek bibîne wusa nabe ji ber ku heta niha hemû xapandinên civaknasî, heta niha ji wê sedemê der dikevin.

Qazî: dixwazim livir tiştekî ji bo agahî ya temaşawanan behis bikî, te ew informasyon li ser kasêtê qeyd dikirin an çawa bû?

Dîrîk: Ez çûm cem wan tevgeran.

Qazî: Mebsta min têknîka lêkolînê ye.

Dîrîk: Hevdîtin bû, min hevdîtinan qeyd dikirin, yanî lêkolînek êtnografîk. Yanî ne tenê temaşa kirin, ne tenê hatin û çûyîn û hevdîtin li dar xistin. Min 120 hevdîtin qeyd kirin, bi jinên cuda- cuda re axivîm, lê her weha min xwast bibim parçeyek li tiştên ku min dît. Ez her cêyek çûm bûm perçeyek li wê jiyanê jî.

Qazî: Yanî zanyarîderên te ji bo xebata te vekirî bûn? Yanî jinên ku te bi wan re axêvî ?

Dîrîk: Ewe normale, car-car astengî jî hebûn. Ji ber ku wek min got di wê demê de şer hebû. Mudaxeleyên hukûmetan hebûn. Lê her kes vekirî bû, ez dixwazim sipasiya hemû wan jinan bikim ku derîyê dilên xwe ji min re vekirin. U silavên xwe ji wan re dişînim.

Qazî: niha em werin ser alîyê têorîk, çunke ew têza te pir girîng e û gerek mirov pir li ser bisekinê. Me bi kinayî behsa Marksîzmê fêmînîstî kir. Qaliba têorîk ya lêkolîna te çawa bû? Bo mînak te behsa civata patriyarkal an bavmeznî dikî an bawik salarî ku bêjeyek Farsî ye. U pêwendîya dewlet û kapîtalîzmê, wa bizanim li alîyê dîrokî re li sê qonax de te behis kirîye. Heke li ser alîyê têorîka têzê biaxevî ez dê keyfxweş bim.

Dîrîk: Yanî argumana sereke ya têza min ewe ku di siyaseta Kurdistan ya îro de  du têgeyiştinên cuda ya azadîyê hene. Yên ku xwe xûya dikin. Têgehştinek girêdayî dewlet netewa bûna Kurdistanê ye, ewê din jî netewa demokratîk an demokrasiya radîkal yanî paradîgmayê birêz Ocalan e. Em dikarin bêjin ew du têgeyiştin zêdetir di alîyê têkoşîna jinan de xwe îfade dikin. Mesela heke em sê serdemên dîrokê temaşa bikin, yek dema dirêj an dirêj mewda yanî longue durre weke Fernand Borrel jî behs dike, merhela duhem jî wê sed salî yanî demek ku netewe-dewlet hate Rohilata Navîn, û dem û rewişa me ya a niha. U di jiyana siyasî ya Kurdistanê de eger em li sê cihan jî temeşe bikin, yek male yanî malbat û malê me ya patriyarkal, yekî din Kurdistan bi giştî, siyaseta Kurdî û sîstima kapîtalîsta cîhanî. Eger ew serdeman û ew sê cêhan bigrin dest em dikarin bêjin du têgehiştinên cuda li ser azadîyê derdikevin. Ew  yek bi taybet li alîyê jin de xwe îfade dike. Di wê debarê de teorîyên fêmînîstên Marksîst jî pir taybet bû, pir balkêş bû ji bo min. Ew dibêjin ji bo cuda kirina rûbera (meydana) taybet û meydana giştî jî dewlet xwe bi sazî dike u çava ku jin mîna milkê însanek din jî tên dîtin, çend xetên siyasî di nav Kurdistanê de û li derveyî wê jî dixwazin  di civakê de jin bikin bi ‘kabana malê’.

Qazî : Bo ku mijar ji bo temaşewanên me ronîtir be tu dikarî behsa her sê serdeman bikî! Dîtin li ser jinan di wan serdeman de û têkilîyên wan bi wan sê cihan re.

Dîrîk: wek min got ji bo min tiştek pir esasî bû ku teorîyên jinên têkoşer ku ew bixwe çê dikin wan bi esas bigrim, mesela wexta mirov bi jinên ku di nav xebatên jinolojî de, yan tevgera jin li der dora Partiya Karkerên Kurdistanê re nîqaş dike xuyaye ku ew ligor paradîgmayê birêz Ebdullah Ocalan dîrok nek mîna tiştek ku berê çêbûye û mirîye pênase dike belkû heke em bixwazin deşilatdarî û zext û zulma îro fehim bikin gerek em vegeren ser koka ava bûna dewletê. Ew jî le Mezopotamiya çêbû û ew demek pênc hezar sale. Em dikarin bêjin ew yek ji alîyê gelêk dîroknasan re jî tê nas kirin, li vêderê guhartinên pir mezin çê bûn. Yanî hem hêraşî çêbû, hem abûrî hat guhartin, hem desthilatdarî xwe bi rêkxistin kir. Û li ser jinan jî kesên weke Carolyn Merchant, Maria Meiss, jinên cuda-cuda hene ...

Qazî: xanimek Îtaliyayî heye...

Dîrîk: Silvia Federici, ew zîdetir li ser kapîtalîzmê disekine, ewqas naçe zemanê dûr. Gerda Lerner jî heye, ew dibêje bo ku em bikaribin sîstema patriyarkal fehim bikin em gerek vegerin kok û destpêka wê. Û di serdema kurt an sed sala bihûrî de, wek Fernand Borrel jî dibêje ...

Qazî: Berî ku em werin serdema sed salê dawî, di dema longue duree de di civakê patriyarkal de, dîtin li hember xweza, li hember jin çava bûye , hinek wan mijaran veke.

Dîrîk: Hêrarşî çêbû, hêrarşî eşkire bû, têbî’î di her civakek de cuda bûn, ferq di nav însanan de hebû wê demê, bi awa kirina dewletê jî nakokîyên pir kûr çê bûn. Loma însanên wek Murray Bookchin - ez dizanim ku Janet Biehl  mêvana we bû u behsa wî kir- dibêjin ne tenê têkilîya jin u mêr, têkilîyên însan û xweza, û çînayetî çêbû. Diyare ewe zêhnîyetek awa dike ku şîdet wek têştek normal tê dîtin. Perçiqandin jî wek tiştek normal tê dîtin. Û her weha bi çê bûna dewletê kombûna aborî jî çêdibe, yanî heke aborî di destê civakê de nebe, di destê sîstimek dabe, arteş jî wusaye, îdêolojî jî, bawerî, yanî her tişt di nawendek de kom dibe, tebî’î ye ku ew xwezayê wê civakê jî digûhere.

Qazî: Başe ewê ku fêmînîstên Marksîst dibêjin ku jin wek cadûkar hatine dîtin, tu belghên dîrokî destên wan de hene ji bo argumêntên xwe?

Dîrîk: Erê, Mesela Silvia Federici ku te jî behis kir û fêmînîstek Îtaliyayî ye dibêje ku bi cuda bûna rûbera giştî û rûbera taybet di pergala kapîtalîzmê de, ew pêvajo bi bikar anîna şîdet li dijî bedena jinê hat ava kirin. Bo ku kapîtalîzm bikarbe her tişt talan bike yê bibe dewlet, û ji bo ku dewlet jî sîstimeka wusa ava bike ku her tişt di bin kontrola wî da be, pêwîst bû ku zanista jinê, aborîya jinê, rola jinê di nav civakê de jî were kuştin. Ji ber wê yekê, anha mesela ez li Ewropa mezin bûm, wexta min ew dîroka şewitandina jinan xwend, wusa behs dikin sankî ol sebebê wî bûye, lê ligel ku ew kiryar pir prîmîtîv bû jî, lê bi zanayî dihat kirin. Û ewên ku xwestin zanistê pozîtîvîzmê piştî çaxa ronak kirinê pêş bixin li Ewropa ew bûn. Yanî kesên ku weke bavê zanistê tên nas kirin mesela Francis Bacon piştgirtî didan wê tiştê, ji ber ku bi bikaranînê şîdet li dijî bedena jinê dixwestin xweza û jiyana xwezayî jî bikujin.

Qazî: Heke niha em werin serdema sed sala dawî, li dûr re werin qonaxa navîn ew çava ye?

Dîrîk: Ew jî dîsa têkiliya wî bi kapîtalîzmê re heye. Ew sed sal bi taybet ji bo gelên Rohilata Navîn gelêk tişt guhartî ye, çunke em dizanin di pêvajoyên cuda-cuda de, yanî ne tenê ji bo Rohilata Navîn, bi giştî, li Ewropa jî wusaye, her kes Ewropa bi hebûna dewletan nas dike. Lê di esas de ne wusaye, ji ber ku Netwe-dewlet bi taybetî xwest xwe li ser bingeha têk birinê ava bike. Wateya wî tiştî çîye, wateya wî ewe ku mesela hemû zimanên ku di nav Feranse de hebûn, pêwîst bû werin kuştin bo ku zimanek tekane çêbikin. Di wî alî de rola ragehandinê gelêk mezin bû. Yanî ji bo ku tenê yek aborî hebe, paşnav didan însanan bo ku bikarîbin wan zêdetir kontrol bikin. Nerîneke wusa ya dewletê ji jor ve heye ku dixwaze hem xweza, hem kolonîyên xwe, yanî kolonîyên Ewropa, hem jî di nav civaka xwe de bi ser jinê de hukim bike, ew jî bi dewlet bûyîn çêdibe. Mesela di pêvajoya wan sed salan de di Rojhilata Navîn de em dikarin bêjin gelek civak di nav xweserî ye de jiyane, yanî nek ewe ku pir azad bûn an nakokîyên wan tunebê, lê bi şeklekî dikarîn bixwe bixwe, bi zimanê xwe, bi çandê xwe xwe îfade bikin. û ji bo jin jî wusa bû. Bi dewlet bûyin, dîsan bi cuda kirina rûbera (meydan) taybet û ya giştî, yanî rûbera gîştî çîye derveyî malê ye, rûbera taybet jî nav malê, yanî dewlet wusa kirîye ku jin tenê bikarê li mal bimîne. Yanî xwe ji aborî, ji civak, ji siyaset, ji her tişt û ji jinên din jî qût bike. Loma avabûna netewe- dewlet jî tiştek wusa kir ku jin zêdetir ketin nav malê û ji ber wê ew Marksîstên fêmînîst jî dema behsa kapîtalîzmê dikin dibêjin ji bo jin wateya wî ew bû ku bikevne nav malê û bibin kabanî û bibin jinên malê.

Qazî: Niha em digêhjin qonqxa niha, ew jî tê wê watayî ew siyasta ku dewlet-netewe kirîye, ew perçeqandin û pêşêl kirina yeksanî ya cînsîyetî pir xûyaye. Em çava dikirin pênaseya  serdema niha bikin piştî digêjine ew çemka te bo têza xwe bi kar anîye? Yanî bi kaban kirina jinan. Housewifisation.

Dîrîk: Yanî îro em dikarin bêjin, bo jinên Kurd rewişek wusa heye, wek me got berxwedanên mezin jî hene û bi giştî mirov dibîne, berê jî, 40-50 sal berê jî , mirov dikarê bêje ku dewlet wusa kir ku her zilam di nav malê xwe de bibe dewletêk bixwe. Analîza tevgera jinên Kurd jî wusaye û ew terîfê dike. Wateya wê tiştê çîye, ewe ku ji ber ku ew rûberek taybet e, kes nabe mudaxeleya malbatê bike, ew jî tê wî manayî ku şîdet normal tê dîtin. Tecawuz û tecîz wek normal tê dîtin, kuştina jinan bi şiklekî sîstimatîk wek fêmînîst em dibêjin, em dibêjin wek normal tê dîtin. Û tiştên ku li Kurdistanê niha tên tecrube kirin, bi rastî girêdayi kolonyalîzmêne, yanî şîdeta dewletê jî bandora xwe dike li ser civakê û ew patriyarkalîsmê ku di nav civakê de bixwe jî heye. Kevneşopî jî bandora xwe heye. Yanî tev wane mirov nikare li hev cuda bigrê dest.

Qazî: Niha em li ser navlênana têza te bipeyvin. Dikarî ew çemk an konsêptê Housewifesation piçekî vekey.

Dîrîk: House wifesation berê programê jî hewil dana me hebû çava bi Kurdî bêjin. Me got kirin bi jinê malê an kabanê malê. Gerek ew tişt baş were fehim kirin, ew ne ji bo piçûk dîtina kareke ku jin di hundurê malê xwe de dike. Ji xwe kapîtalîzm naxwazê ew  kedê ku jin di nav mala xwe de dide wek karek pênase bike. Yanî her dem ew kar, ew ked piçûk dibîne. Lê kirne‘ kabanî’ çîye wek ew marksîstên fêmînîst jî dibêjin, eger tu wek civakek, wek malbatek, wek dewletek wusa bikî ku jin bikarin tenê di nav malê de bijîn yanî elaqeyên wan bi aborî û siyaset û civak û yanî tiştên bûyerên rojane jî nemîne, bi wê terzî civakek anormal awa dibe, dewlet dikarê zulimê li ser hemû civakê bilav bike. Meselen li Kurdistan tiştek wusa hebû, lê ew zelam li gel wê zulmê jî dikare here mala xwe û bibe dewletek. Yanî kirne jinên malê, bi kaban kirin tiştek wusaye. Min çima wê navî bo têz xwe bikar anî, wek min got çava ku jin wek milkê însanek din tê dîtin û hin siyaset û rêbazên siyasî ya Kurdî jî dixwazin civaka xwe bi wî şeklî awa bikin û dasepênin, eynî wê tiştî em dikarin bi giştî bo hemû Kurdistanê bêjin. Eger Kurdistanek bi wê şeklî hebe ku wek kaban bi jinan re reftar bike, yanî bê siyasetek, bê çandek, bê aborîyek û girêdayê mudaxeleya derve be, ew jî dibe bi şeklek li kabantî yê.

Qazî: Mebesta te wek te destnîşan kir piçûk xistina karên jinan di hundurê malê da nîne, lê tê dibêjî ew yek nabe bibe wesîleya esareta wan.

Dîrîk: Wek min got em nabe  tucarî karê nav malê piçûk bibînin, mebesta min ew nîne, lê eger jin tenê li hundurê malê de rolek bilîze ew nabe û nabe ku desteladarên Kurd jî alîgirê civakek wusa bin.

Qazî: Ez gotinên te wilo fehim dikim ku ew argumêntên ku dibêje jin di civaka Kurdî de azad bûye , wan tesbîtan hemû serûbin dibin. Yani ew îdîa ne rastin.

Dîrîk: Eşkereye jinên Kurdên berxwedêr her tim hebûn, lê em nikarin bihêlin hîn kes ku dixawzin bêjin jin ji xwe azadin, azadî ya zîdetir ne pêwîste. Car na car mirov argumana wusa li zilaman dibihîs e. Hereketa jinê Kurd azadî weke têkoşînek pênase dike, nek wek tiştek ku rojek dewleteka me hebe û em bêjin em azadin. Meselen Sakîne Cansiz di nav pirtûka xwe de jî nivîsandîye, azadî girêdayî têkoşînêye, dawîya têkoşîna azadîyê nîne ji xwe. Loma em behsa du têgehîştinên cuda dikin.

Qazî: Nuha digêhijîne ew cihê têza te ku behsa tecruba xwe dikî li Başûrê Kurdistanê behsa rêkxistnên na hukûmî ( NGO) yan dikî û li gor te ew dixwazin nayeksanî ya cendir,( gender inequality) veşêrin, di hember wê de nimûna êmpêrîk ba te heye ku te li Rojavayê Kurdistanê dîtîye. Heke ew jî şîrove bijkî baş dibe.

Dîrîk: Berê wê dixwazim bêjim li her parçey Kurdistanê hewildanên jinên Kurd pir hêjan e û bi qîmetin, lê hin sîstim hene ku nahêlin ew têkoşîn biser kevin. Mesela tiştê ku min li Başûrê Kurdistanê dît, bi taybetî piştî mudaxeleya Amrîka li 2003, gelêk sazî hatine ava kirin nekû hemû xirab bin, lê ew hemû sazîyên wilone ku bi zêhnîyetek Neo-liberal hatine çêkirin, ku em dixwazin wek Amrîka azadî bidin gelê Iraqê, Georg Buş jî wê gotibû. Bi wê şeklî gelêk sazî hatine awa kirin û piranîyê wan jî sazîyên jinanin, lê heke mirov kar û xabatên wan temaşe bike, dibîne hemû projeyên cuda cudane û yan girêdayê hikumetin an di destê hizbên siyasî da ne û her dem asteng çêdikin ku jin bixwe li ser erdê di civakê de guhartinên mezintir çê bikin. Yanî ew projane hinek li ser şîdet bi dijî jinan desekinin lê guhartinek radîkal naxwazin. Ew sîstima NGO jî eynî mîna dewletê li civak dinêre, ji ber wê ez dikarim bêjim ew tişt ku bala min kişand gelek jinên Başûrê Kurdistanê ku di nav wan NGO yan de kar dikin xwe ji civaka xwe cuda dibînin.

Qazî: Mebesta te ewe ku bi wan jinan re ku dixwazin li daxwazên wan xwedî derkevin, piştgirtî bidin wan, piştîvanî ya wan bikin, bi wan re hewil nadin bo çareser kirina pirsgirkan, belkû mîna rizgarkerên wan tev digerin.

Dîrîk: Raste. Ew jî li ber çîye, nêrîna modernîtî ye. Qaşo Kurdistanek modern, Kurdistanek pêşketî mecbûre wek wan saziyên NGO, wek sîstima navneteweyî bixebite. Lê em dibînin ku ew yek nikare di civakê de zêde tişt biguhore, bi taybetî ji ber ku ew sîstim dîsa sîstema kapîtalîzme ku zulim dike li wan însanan û abûrîyê wan li destên wan der tîne, nikarin guhartinek radîkal çêkin mîna ku em li Rojavayê Kurdistanê dibînin.

Qazî: Ewê ku tu di pratîk de li Rojavayê Kurdistanê dîtîye, bi taybetî têkildarî xebat ji bo yeksaniya cenderî yanî yeksanîya cînsîyetî çawaye, hem jî dîtina êmprîka te, diyare te bi sempatîyeve li wê dinêrî, lê bi giştî wê yekê çava dibînî? Li gor dîtina te jin li wêderê di erka xwe de çende serkeftî  bûne?

Dîrîk: Li Rojavayê Kurdistanê, paradîgma ku niha li wê derê tê awa kirin, ew sîstem; xweseriya demokratîk, azadî û têkoşîna jinê wek prensîpek dibîne û wekhevîya cinsîyetan. Loma her çiqasî ku jin bikaribe xwe azad bike demokrasiya civakê jî pêşvediçe. Li ser erdê ava kirina koopratîvan, ava kirina komûnan, yanî mêkanîzmên cuda-cuda tên ava kirin ji bo ku jin bikarin bixwe xwe nas bikin û xo îfade bikin, xwe biparêzin, aborîya xwe ava bikin û bi şeklê xwe bikarin bêjin azadî ji bo me ewe. Neku terîfek ji derve re were, Tebî’î ew pêvajoyek pir girane. Em behsa sîstimeka pir kûr dikin. Mirov nikare bêje heft sal derbaz bûye û niha her tişt baş e. Na gelek zehmetî hene, ji ber wê bi wan jinan re ku min hevdîtin çêkir her tim digotin: me nû dest pêkirîye.  Guhartin hêdî-hêdî çê dibe, bi perwerde, bi rola ragehandinê jinê ya xweser. Gelek tiştên wusa jî hene. Wek min got li Başûrê Kurdistanê jî dikarin bibînin; lêgerînên pir mezin hene, hem di têkoşîna jinan de, lê sîstimek serdest e ku nahêle jinan guhartinên radîkal bikin.

Qazî: Ew astengî ku li hember tevgera jinan li Rojava heye, ew astengîyên mezin çin e?

Dîrîk: Astengîyên herî mezin bawer dikim zêhnîyet e. Ne tenê li Rojavayê Kurdistanê belkû li hemû beşên Kurdistanê û li hemû cîhanê jî şîdetek ku wek şîdetê herî normal tê dîtin şîdet li dijî jinê ye. Çandê Ewropa jî wusaye, eger em temaşey fîlman bikin û di ragehandin de jî şîdet û zulim li dijî jinê wek tiştek normal û pir xwezayî tê dîtin. Loma di wî rewişê de bi taybet em behsa civakek dikin ku hatîye asîmîle kirin, bûye qurbanîyê şerê û ewqas zulim dîtîye li jêr hukma rêjîma Surîye de, loma di civakê de jî reha şîdetê kûr e. Min dît ku giranî didin perwerde û guhartina zêhnîyet û hêz dane jinê. Mesela tiştek balkêş ferq di nav wan du sîstiman de ewe ku, li Başîrê Kurdistanê ew sîstim ku min behs kir dixwaze ku hikûmet an qanûn an sazîyên dervey Kurdistanê guhartin çêbikin. Yanî pêşeroj û qederê jinê despêre dervey wan, lê li Rojava baweriyek bi sîstima derve an çavlirêbûna zilaman û ji dewletan nîne. Eger jin bixwaze guhartinek çêke gerek bi hêza xwe çêke.

Qazî: yanî li gor te ew bawarî bi hêza xwe di nav jinan de bi temamî çê bûye? Ya tenê proseyeke ku dest pê kirîye?

Dîrîk: Ewe proseyeke, pêvajoyek e. Wekî berê jî min got gelek jin hene ku berê perwerde nedîtine an derfeta wan nebûye ku li dervey malê kar bikin, niha gelek derfet ji wan re çêbûne, ne tenê bi qanûnan, gelek sazî hatine awa kirin û helbet têkoşîna YPJ jî pir rolek mezin lîstîye ku civak dikare bibîne ku jinên Kurd dikarin her tiştî bikin. Ew şer li dijî Daeşê, yanî Daêş şîdet bi dijî jinê wek sîlahek bi kar dîne û bi taybet berxwedana jinan bi dijî Daêşê bandora xwe kirîye li ser civakê, li ber wê em dikarin bêjin ku her jin niha yek bi yek dibîne ku qedera wê ne ewe ku bibe objeyê şîdetê. Şîdet dijî jinan li qedera wan nehatîye nivîsandin.

Qazî: Başe, empowerment, yanî hêzdan bi jinan, ku jin li xwe xwedî derkevin bi çi şiklî dimeşe? Tu behsa perwerde kir, lê ew yek çawa dimeşe? Hem li alîyê jinan bi xwe re û hem li alîyê tevger bi giştî ku bi coreyek fêmînîstî ye.

Dîrîk: Gelek ked heye, keda gelek însanan heye, ew tişt sebir jî dixwaz e, li derevey perwerde rola ragehandinê jî gelek mezin e. Ragehandina xweser mesela dibêje em dixwazin nêrîna civakê bigûherin, yanî xebatek taybet li ser wê tiştê heye. Di nav komûnan de komûnên xweser hene ku jinên ciyawaz di nav wan de bixwe dikarin çareserî bo pirsgirkên ku tên jiyan kirin peyde bikin, yanî dema ku bûyerek wek şîdet çêdibe. Anha jinên Rojavayê Kurdistanê gihane astek ku dizanin hêzek heye, hêza xweserî ya jinê livir, dixwazin sîstimek ava bikin yanî sîstima xweserî ya jinê. Yanî ne tenê sazî û hereketek heye belkû sîstimek jî ava bûye.

Qazî: ew empowerment( bihêz kirin) bi çi awayî dimeşe?

Dîrîk: Di alîyê siyasî de, civakî de, di alîye aborî jî de. Mesela kooperativên xweser jî hene.

Qazî: Ew sîstima hevserokatî ku heye real e? Yanî ew zilamê ku di wê sîstimî de cîh digire qebûl dike ku jinek pêwîste mîna wî biryar bi dest be?

Dîrîk: teqez zilamên wusa jî hene ku qebûl nakin, wek min got guhartina zêhnîyetê pêwîst e, lê mêkanîzmên mîna qanûnê jinê, yan hevserokatî û berê kota jî hebû, tiştên wusa wek mêkanîzm em dikarin bêjin hene, lê bo ku ew tenê wekû sembol nemînin guhartinek kûrtir gerek e.

Qazî: Dema me pir nemaye, 6-7 deqîqe wextê me maye, te di têza xwe de dibêjî ku te di musetî salêk de karê êtnografî ya kûr li Kurdistanê çêkirîye û di rastî de te dokumêntansyonek berhev kirîye yanî gelek data û dane topî serhev kirîye û ewe dikara konsêpta bi siyasî bûna jinan pêşber bike. Li gor dîtina te têza te di çê kirina guhartinan de tu rol dilîze? Wek derencama têza te.

Dîrîk: Ji bo wê tiştî ez dikerim bêjim bi rastî min bi çavên xwe dît dema ku jinên Ezîdî meclîsa xwe ava kirin, an dema sazîyên cuda-cuda ya xwe ava kirin. Min bi çavên xwe dît ku jin ji dêmokrasiya rast bi rast an radîkal dê zêdetir hêz digrin, çunke ew dibînin ku bi îradeya xwe bandorek çava dikarin bihêlin li ser civaka xwe. Mirov dibêne ku sîstima NGO an dewletî nahêle ku guhartinên radîkaltir çêbin, loma conclusion, derencama têza min ewe ku tenê bi guhartina zêhnî, guhartin mumkin e, loma xebata jinolojî ewqasî bi qîmet e birastî. Ji ber ku Jinolojî fehim dike û dibîne ku çiqas girînge ku berî her tiştî gerek nêrîna civakê were guhartin. Em nikarin wek dewlet civaka xwe tehlîl bikin. NGO bûn tam wusaye ji ber kû nahêle guhartin çê bibe û di wî alî de ez dikarim bêjim berxwedana jinên Kurd hin berdewame, me di têkoşîna Leyla Guven jî de dît, ku dema teorî û pratîk bibin yek, wî demê serkeftin garantî dibe

Qazî: Tu pilana te heye ku têza xwe wek kitêb biweşînî?

Dîrîk: Erê, hîvîdarim sala 2020 mîna kitêb derkeve û wek din di wê pirtûkê de çîrokên cuda-cuda jî hebin, di alîyê pratîk de, zêde ne teorîk be, wusa parvekirna wê pêvajoyê û wê têkoşîna jinê. Ragehandina Ewropî mesela bi taybetî her tim dixwaze behsa mexdûrîyeta jinan bike, ew jî ji nêrîna wan a orientalist tê. Loma Em jinên Kurd, ne tenê bi lêkolîna min niha gelek jin hene dixwazin dîroka xwe bixwe ava bikin. Ew tişt helbet bi şeklek kolêktîv çê dibe.

Qazî: Niha ku te dukturayê xwe qezenc kirîye plana te çîye? Bi taybetî di warê akadêmîk de planê te çîye?

Dîrîk: Piştî hawînê ez dest bi karêk din dikim, ez lêkolîna xwe berdewam dikim. Ez dixwazim zêdetir li ser xoseriya dêmokratîk di nav kampên penaberên Kurdistanê de bixebitim. Û her wusa li ser lêgerîna edaletê li alîyê jinên Kurd piştî Daeşê jî.

Qazî: Dizanî niha li welatên Ewropayî jî hinek pirsgirk çêbûne piştî şikanê Daêşê. Rewişên ew jinên ku bi Daêş re bûne an esîra Daêş bûn û niha di kempan dane. Coreyek tevlehî heye, gelo wana tênin welatên xwe an çava dibe. Wê yekê çawa dibînî?

Dîrîk: Ew tiştek pir balkêşe çunke Ewropa naxwaze rola xwe qebûl bike, rola Ewropa hebû, ne tenê di wê şerî de, belkû rola Ewropa ji bo pêşkeftina îdeolojiya wusa jî heye, piştgirtî kirina welatên weke Tirkiya, Erebistana Su’udî û karên wusa. Ji ber wê yekê niha naxwazin hemwilatîyên xwe ku bibûn çete bînin welatê xwe. Dîsan ew jî li ser bingeha orietalismê ye. Em dikarin wusa bêjin . Dixwazin bêjin ew kevneşopî, ew paşketî bûn ya Rojhilata Navîn e, em naxwazin wan qebûl bikin. Ew helwestek şaşe gerek were rexne kirin.

Qazî: Ew pirsgirk di nav derdora fêmînîstî de çawa tê munaqişe kirin?

Dîrîk: Tiştê balkêş ewe ku zêde naye munaqişe kirin. Kes naxwazê xwe nizîkê wê mijarî bike. Niha gelek hêriş tê kirin bo ser ola Îslamî, rastîyek wusa heye, nexwazin berxwedana wan jinan jî ku li hember wê îdeolojî yê şer kirin qebûl bikin, naxwazin qebûl bikin ku rewşek wusa jî heye. Gerek wek fêmînîst em zêdetir tehlîl bikin ew îdeolojî çawa çê dibin û çava bi kapîlatîzmê re jî hatine girêdan.

Qazî: gelek sipas Dr. Dîrîk, pir sipas ji bo beşdarîya te. Serketin ji te re dixwazim di hemû alîyên xebatê de.

Dîrîk: Ez jî  sipasiya te dikim.

Qazî: Bîneranî xoşewîst, bem şêweye degeyne kotayî RAWÊJî emcareşman. Takû Rawêjêkî dîke lay êweman xoş.

Not: Ew hevpeyvîn îvara Yekşem 02.06.2019 bi awayek zîndî di têlêvîzyona Stêrk de hatîye weşandin. Bo dîtina vîdêo ya programê dikarin serî li rûpera Rawêj li Facebook bidin an kanala Rawêj di Youtube de temaşe bikin.