هەڤپەیڤین لە گەڵ دوکتور مەریوان قانع کتێبی دین و عەلمانییەت

 هەڤپەیڤین لە گەڵ دوکتور مەریوان قا نع

 کتێبی ' دین و عەلمانییەت  '

 یەکشەمە  ١٧ ی  فێڤرییەی  ٢٠١٩

 حەسەن قازی:  بینەرانی خۆشەویست بەخێر بێنەوە بۆ بەرنامەیەکی دیکەی 'ڕاوێژ' . لە ڕاوێژی ئەمجارەش دا هەر بەردەوام دەبین لەگەڵ بەڕێز دوکتور مەریوان ووریا قانع مامۆستا ی فاکولتەی زانستە مرۆڤییەکان  لە زانکۆی ئامستردام لە ووڵاتی هۆلەند. بەڕێز مەریوان قانع پێم خۆش بوو لەم بەرنامەیە دا لە سەر یەکێک لە کتێبەکانی دی  بەڕێزت  واتە  ' دین و عەلمانییەت '  بدوێین. بەڕێزت لە ماوەی ١٩ ساڵی ڕابردوو دا لە ساڵی ٢٠٠٠وە وابزانم ١٥ کتێبت نووسیوە  زیاتر لە بواری کۆمەڵناسی و مێژوو  و زانستە ئینسانییەکان بە گشتی. دەکرێ سەرەتای باسەکەمان لەوەڕا دەست پێ بکەین  پێویستی نووسینی بەرهەمێکی ئاوا،'دین و عەلمانییەت ' لە کوێوە سەرچاوە دەگرێ؟

 مەریوان قا نع:  لە ڕاستیدا پێویستی سەرەکی نووسینی ئەم کتێبە  پەیوەستە بە دۆخی کوردستان خۆیەوە بە پلەی یەکەم.  کە تێیدا کۆمەڵێک موناقەشات و گفتوگۆی  فکری و ئایدێئۆلۆجی  و فەرهەنگی هەیە لە سەر مەسەلەی دین و لە سەر مەسەلەی  عەلمانییەت و لە سەر پێوەندی نێوان دین و دنیای مۆدێڕن ، لە سەر پێگەی دین لە کۆمەڵگای تازە دا و لە سەر ڕۆڵی دین لە ناو ژیانی گشتی دا. من پێم وا بوو بەشێکی زۆری ئەو گفتوگۆیانە  و بەشێکی زۆری ئەو مۆناقەشاتەی لە کوردستان هەیە ژێر خانێکی تیوری و  ژێرخانێکی فکری و مێتۆدی نییە ، زۆربەی زۆری قسەکان  هەڕەمەکییە و دووبارە کردنەوەی  کۆمەڵێک کڵیشەیە  و بێ ئاگابوونێکی سەیرە لە بەشێکی هێجگار زۆری ئەو ئەدەبییاتە فکرییە بە تایبەتی لە ئاستی  کۆمەڵناسی دین و لە ئاستی ئانتڕۆپۆلۆجیای دین دا  لە پەنجاشەست ساڵی ڕابردوو دا نووسراوە ، بێ ئاگاییەکی سەیر هەیە لە  ناوەندی ڕۆشنبیری ئێمە دا ئەمە خاڵێک بوو . یانی خاڵێکیان پێوەندی  بەو موناقەشاتەوە هەیە کە لە ناو  کوردستان خۆیدا هەیە. جاڵی دووەمیان بەڕاستی پێوەندی بە سەرجەمی ناوچەکەوە  هەیە یانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست تێیدا قسە کردن لە سەر عەلمانییەت و پێوەندی نێوان دین و عەلمانییەت ئەگەر نەڵێم بابەتی ژمارە یەک و هەرە سەرەکی ناو  فکری سیاسی و فکری ڕۆشنبیری یە یەکێکە  لە بابەتە هەرە هەرە گرینگەکانیان.  و پێشم وایە لەوێشدا، لە ناو ڕۆشنبیری عەڕەبیش دا ، زۆر شارەزای ڕۆشنبیریی فارسی نیم بەڵام  لانی کەم ئەوەی کە من بە ئینگلیزی دەیبینم  لە سەر ئێران و لە ناو ئێران دا دەنووسرێت ، ئەوانیش بەشێکی زۆریان باز بە سەر ئەو دەسکەوتە  مێتۆدی و ئەم ڕوانینە تیورییە تازانە دا دەدەن کە  ئەمڕۆ لە دنیا دا هەیە بۆ قسە کردن لە سەر  پێوەندی  نێوان دین و کۆمەڵگا.  یانی بە  کورتییەکەی دیدێک بۆ عەلمانییەت هەیە و دیدێک بۆ  پێگەی دین لە کۆمەڵگاکانی ئەمڕۆکە دا هەیە لە ناوچەکە دا کە پێم وایە هەر دووکیان، هەر دوو دیدەکە لە سەر کۆمەڵێک کڵیشە و لە سەر کۆمەڵێک  تێزی سەدەی نۆزدەهەم وەستاون و بە دەگمەن نەبێت ڕۆشنبیرێک نادۆزینەوە ، بە دەگمەن نەبێ بزووتنەوەیەکی سیاسی ، بزووتنەوەیەکی فەرهەنگی نابینین کە هەنگاوێکی نابێ و هاتبێتە ناو بەشێک لەو ئەدەبییاتە گرینگانەی لە پەنجا ساڵی ڕابردوو دا نووسراوە  و ئەم کتێبەی من هەوڵدانێکە بۆ پڕکردنەوەی ئەو بۆشاییە.

قازی:  وەکوو باستان کرد دیارە ئەو چەمکە لە بواری فەلسەفە، لە بواری  کۆمەڵناسییەوەیە، دوایە دەگەێنە ئەوەی کە کەنگێ دیسیپلینی کۆمەڵناسی پێک هاتووە، لە سەدەی ١٩هەمەوە تا ئێستا تەرح بووە لە بواری فکری  و لە ئاستی ئاکادێمی و تەنانەت بۆ شیکردنەوەی کۆمەڵگەی جۆر بەجۆر بەڵام پێم خۆشبوو ئەو ناساندنانەی کە لە عەلمانییەتی دەکەی ، لە لائیسیتە یا لائیسیسمی دەکەی  بە چ شێوەیەکە دواتر دەگەینە سەرئەوەی کە لە سەدەی ١٩ هەم ڕا تا ئێستا بە بیرمەندەکان دا بێین.

مەریوان قا نع:  خۆی بۆ ئەوەی لە عەلمانییەت تێ بگەین  لە ڕاستیدا پێویستە دوو شت لێکتری جیا بکەینەوە. یەکەمیان عەلمانییەتە وەکوو ئایدێئۆلۆجیا ئەوەی کە بە ئینگلیزی پێی دەوترێ سکولاریزم ،  کۆتاییی بە ' ئیزم ' دێت وەکوو سۆشیالیزم  ، ناشنالیزم ، لیبێرالیزم  هەموویان کۆتاییان بە  ' ئیزم' دێت  ئایدێئۆلۆجیایە  بەڵام شتیکی تریش هەیە لە عەلمانییەت دا  ناوی  ' سیکیولاریزەیشن ' ە یانی پرۆسەی  بە عەلمانی بوونی دونیا. ئەم دوانە دوو شتی جیاوازن.  پێوەندییان بە یەکەوە هەیە بەڵام دوو شتی جیاوازن

قازی: وەکوو مۆدێرنیتی و مۆدیڕنیزەیشن

مەریوان قا نع: بەڵێ. جا عەلمانییەت وەک ئایدێئۆلۆجیا  هەڵگری دیدێکە بۆ دین کە پێی وایە و ئەمە خاڵی سەرەکێتی ، پێی وایە دین نابێت بەشێک بێت  لە ژیانی گشتی و دەبێت دین کورت ببێتەوە بۆ پێوەندییەکی شەخسی تایبەت لە ناو کەسی  ئیماندار لەگەڵ خواکەی خۆیدا. یانی ئێستا مەسەلەن لە سۆسیالیزم دا بیرۆکەی سەرەکی سۆسیالیزم  بریتی یە لە نەمانی جیاوازی چینایەتی  و نەمانی کەمتا زۆر موڵکییەتی تایبەت. لە نازییەتدا ، لە نازیزم دا بیرۆکەی سەرەکی بریتی یە لە  هێزپەرستی و پاکژ ڕاگرتنی نەژادەکان، لە ناسیۆنالیزم دا بیرۆکەی سەرەکی بریتی یە لە دروست کردنی نەتەوە  و پاراستنی نەتەوە   و بەم شێوەیە. لە سێکولاریزم دا  بیرۆکەی سەرەکی وەکوو ئایدێئۆلۆجیا بریتی یە لەوەی تەنها دین دەبێت کورت ببێتەوە  بۆ پێوەندییەکی شەخسی ، ناوەکی ، ڕۆحانی لە بەینی تاکە کەسەکە خۆی و خواکەی. یانی ئەوە داخوازییە سەرەکێکەیەتی، تەبعەن  بۆ ئەوەی ئەمە بکا داوای چی دەکا ، داوای ئەوە دەکا کە دین نابێ لە ناو سیاسەتدا بێت، دین نابێ لە ناو دەوڵەتدا هەبێت ، دێن نابێ لە ناو یاسادانان دا هەبێت ، دین نابێ بەشێک بێت لە ژیانی گشتی ، بە تایبەتی دەبێ بچێتە دەرەوەی سیستمە ئەخلاقییەکان ، بچێتە دەرەوەی شێوازی بەرخوردی مرۆڤ لەگەڵ دونیا و دەوروبەرەکەیدا  و ئاڵترناتیڤی هەیە بۆیان، مەسەلەن زانست شوێنی بگرێتەوە ، شێوازی تازەی ئەخلاقییات شوێنی بگرێتەوە. ئەوە خاڵێکێتی یانی وەکوو ئایدێئۆلۆجیا بریتی یە  لەو خواستەی کە دین نابێ ئەو ڕۆڵە گشتییانە ببینێ.

 قازی: دوایە پڕۆسەکەی چۆنە؟

مەریوان قا نع: پڕۆسەکەی چییە؟ پڕۆسەکەی بریتی یە لە جۆرێک تێڕوانین بۆ ئەوەی دونیای مۆدێڕن چۆن دێتە کایەوە و چۆن دروست دەبێ. پڕۆسەی بە عەلمانی بوون یەعنی لە دایکبوونی دنیایەک کە تێیدا دین بەشێکی زۆر لە ڕۆڵ و توانا و دەسەڵاتەکانی لە دەست دەدات. بۆ نموونە لەگەڵ هاتنە کایەی زانستی تازە دا ئیتر لە زانستی پزشکییەوە بیگرە بۆ  زەویناسی بۆ ئەستێرەناسی ئەو تەفسیرە دینییەی کە جاران بۆ  دونیا و بۆ گەردوون و بۆ  مرۆڤ و بۆ ئەم شتانە هەبوو دەکەوێ و نامێنێ. بۆ نموونە لەگەڵ سیستمی تازەی خوێندن دا  لە قوتابخانەی سەرەتاییەوە تا دەگاتە زانکۆکان ، کە ئەوە دێتە پێشەوە سیستمێکی خوێندنیی دینی هەیە کە لە سەر  فەقێیەتی و مەلایەتی لە ناوچەی ئێمە دا  ئیشی کردووە ئەو سیستمە دەکەوێ ، لەگەڵ هاتنی دەستگا تازەکانی وەکوو دادگاکان و داوەر و  محامی و ئەوانە  ئەو ڕۆڵەی کە جاران دین دەیبینی لە مەسەلەی چارەسەر کردنی کێشەی  نێوان خەڵک و کێشەی کۆمەڵایەتی و شەڕ و ئاژاوە لە ناو کۆمەڵگا دا ، ئێستا ئەوە چووەتە ناو دادگاکانەوە ، بە کورتییەکەی پڕۆسەی بە عەلمانی بوونی دنیا وەسفێکی دیاریکراوی لە دایکبوونی دنیای مۆدێڕنە کە بە پێی ئەم وەسفە دین تواناکانی  لە زۆر ئاست دا لە دەست دەدا،  لە ئاستی ئابووری دا لە دەستی دەدات، یانی ئابووری تازە ئابوورییەک نییە شەرعییەتی خۆی لە دینەوە بێنێ ، لە ئاستی دەستگایی دا لە دەستی دەدات ، یەک دنیا دەستگای تازە لە خوێندن و بواری تر دا سەر هەڵ دەدەن کە دین ڕۆلێکی سەرەکییان تێدا نابینێ.مەعریفەیەکی تازە لە دایک دەبێت کە مەعریفەیەکی دینی نییە،  ڕوانینێک بۆ ئینسان ، بۆ دونیا، بۆ ئەخلاق لە دایک دەبێ کە ڕەگەزەکانی لە ناو دینەوە نایەن. ئەم پڕۆسەیە بە مەعنایەک لە ماناکان پڕۆسەی بە عەلمانی بوونی  یەعنی پڕۆسەی بە مۆدێڕن بوونی کۆمەڵگا دەگەیێنێ . تەبعەن هەر دوو دیوەکە  یانی عەلمانییەت هەم  وەک ئایدێئۆلۆجیا  و هەم وکوو پڕۆسە دوا جار بە دەستی کۆمەڵناسەکان کە پاشان باسی دەکەین دەبێ بە پارادایم، دەبێ بە  پارادایمێکی گەورە.

 قازی:  وەک من بزانم بەڕێزت چەندین ساڵ لە سەر ئەو کتێبە کارت کردووە.  و لە سەدەی نۆزدەهەمەوە دەستت پێ کردووە باسی فەیلەسووفانی وەکوو هیگێل ، فۆیرباخ ، نیچە ، مارکس و ئاگوست کۆمێتت کردووە ئەگەر دەکرێ یەک بە یەک باسیان بکەی. بۆ وێنە هێگل ئەو مەسەلەیەی چۆن هێناوەتە گۆڕێ؟

مەریوان قا نع:  ئەگەر فریای هەموویان کەوتین بە سەر چاو.

قازی: بە کورتی

مەریوان قا نع:  دەزانی سەدەی نۆزدەهەم یەکێکە لە سەدە گرنگەکانی ناو  مێژووی مرۆڤایەتی ،بەتایبەتی لە ئاستی بیر کردنەوە دا. مەسەلەن فەیلەسووفێکی وەکوو هێگل ڕۆڵێکی گرنگ دەبینێ . ڕۆلێکی گرنگ دەبینێ لەوە دا کە فکر دەبەستێتەوە بە مێژووەوە. یانی یەکەمین فەیلەسووفە  کە دروست بوونی فکر و دروست بوونی بیرکردنەوە و جیهانبینییەکان دەبەستێتەوە بە سەردەمە مێژووییە جیاوازەکانەوە. لای هێگل قۆناغ کاری بۆ مێژوو دروست دەبێت. لای ئەو مێژوو بە کۆمەڵێک قۆناغی جیاواز دا تێ دەپەڕێ  و عەقڵی مرۆڤ لە گەشە کردنی خۆیدا  بە کۆمەڵێک قۆناخی جیا جیا دا تێ دەپەڕێ وە لەو قۆناخانە دا کە ئەو باسی دەکات دین قۆناخی مناڵی و سەردەمی مناڵی  بیرکردنەوەی ئینسانە. یانی قۆناخێکە تێ پەڕێوە. بە بۆچوونی ئەو مرۆڤایەتی لە سەدەی نۆزدەهەمدا قۆناخی دینی تێ پەڕاندووە و ئێستا چووەتە  قۆناخی عەقڵەوە، عەقڵ و زانستەوە کە ئەوانن توانای شی کردنەوەی دنیا و شی کردنەوەی دیاردەکانیان هەیە.  نەک هەر ئەوە، گرنگی هێگل لەوە دایە ئەم دیدە مێژووییە بۆ ناو دین خۆشی دەگوازێتەوە.مەسەلەن لای هێگڵ دین خۆی بە سێ قۆناخدا تێ دەپەڕێ. قۆناخێکیان ناو دەنێ دینی سروشتی، یانی قۆناخی سروشت یانی لەو قۆناخە دا کە مرۆڤ دیاردە سروشتییەکان دەپەرەستێ، درەخت  دەپەرستێ، ئاژەڵێک دەپەرستێ ، هەورە برووسکە دەپەرستێ .ئەمە قۆناخێکی درێژە لە مێژووی دین دا بە بۆچوونی ئەو.  دوایی ئەم قۆناخە دەگوازڕێتەوە، ناوی لێ دەنێ بۆ سەردەمی ئێستاتیکی یانی ئەمەیان دەبەستێتەوە بە سەر دەمی ڕۆمانییەکان و یۆنانییەکانەوە کە تێیدا بۆ نموونە خوداکان  لە شێوەی پەیکەر دا خۆیان نیشان دەدەن.   دەبن بە پڕۆژەیەکی هونەری، یانی بەرجەستە دەکرێن  و پەیکەریان بۆ دروست دەکرێ و لەوە دەردەچن  کە دیاردەیەکی سروشتی بن ، بەڵکوو دەبن بە دیاردەیەکی ئینسانکرد، خوا لەوە دەچێتە دەرەوە کە پێناس نەکرێ ، و لەوە دەچێتە دەرەوە  کە دیاردەیەکی سروشتی ، گەردوونی نا پێناس کراو بێ  دەبێ بە شتێکی بەرجەستە کە ئینسان خۆی دروستی کردووە لە پەیکەرێک دا ،خوداکانی یۆنان بە نموونە. وە قۆناخی سێهەمیشیان ناو دەنێ دینی وەحی ئەوەی کە ئیتر تێیدا خوا  دەبێ بە بوونەوەرێکی موفاریق لە دەرەوەی دنیا دا و  نوێنەری خۆی دەنێرێ بۆ ناو مرۆڤایەتی لە فۆرمی پێغەمبەرەکاندا  و لەم قۆناخە دا دین تا ڕادەیەک عەقڵانی دەبێ بەڵام هێشتاکوو قۆناخی مناڵی تێپەڕ ناکا. لە ڕاستیدا گرنگییەکەی هێگل لەوە دایە ؛ گواستنەوەی ئەم دیدە مێژووییەیە ، ئەم دیدە کە مێژوو وەکوو کۆمەڵێک قۆناخی جیاواز جیاواز دەبینێت هەم  لە ناو،خۆی گەشە ی فکر لە سەرێکەوە ، یانی لە قۆناخی دینەوە بۆ قۆناخی باڵا دەست بوونی عەقڵ  و هەم لە ناو دین خۆشیدا زیاد لە قۆناخێک جیا دەکاتەوە. ئەمە لە ڕاستیدا دەبێ بە بنەمای بیر کردنەوەی بەشێکی زۆر زۆر لە هەموو ئەوانەی لە سەدەی نۆزدەهەم دا بیرلە مێژووی فکر و بیر لە  مێژووی  دین دەکەنەوە.

قازی:  بە دوای ئەوە دا ئەگەر بە کورتیش بی باسێکی فۆیرباخ و نیچە و ئەوانیدی بکەی.

مەریوان قا نع: فۆیرباخ کەمتازۆر لەسەر هەمان  ڕێباز دەڕوا ، لە سەر هەمان مێتۆد. لای فۆیرباخ دین دیسان پێوەندیی بە قۆناخی مناڵی مرۆڤەوە هەیە  و ئەویش ئەو دیدە مێژووییە دەگوازێتەوە بۆ ناو دین خۆی. بۆ نموونە فۆیرباخ باوەڕی بەوەیە هەموو دینەکان باوەڕیان بە زیندوو بوونەوە نییە. یانی ئەوەی کە مرۆڤ دەمرێت و دوایی زیندوو دەبێتەوە ، دوایی لە دونیایەکی تر دا لێپرسینەوەی لەگەڵ دا دەکرێ ، ئەم دیدە بۆ دین بە بۆچوونی ئەو  دیدێکی تازەیە یانی لە سەردەمی مەسیحییەتەوە دەست پێ دەکات، بەر لە مەسیحییەت ئەو هەموو دینەی تر هەبووە لە هیچ یەکێکیاندا مەسەلەی زیندوو بوونەوەی مرۆڤ و مەسەلەی قیامەت و مەسەلەی لێپرسینەوە و ئەم بابەتە شتانە بوونی نەبووە. لە بەر ئەوە ئەو خاڵەی کە فۆێرباخ دەیکا کە هاوشانە بەوەی هێگل دەیکا بریتییە لە گواستنەوەی ئەو دیدە مێژووییە بۆ مێژووی دین خۆی لە سەرێکەوە، لە سەرێکی ترەوە فۆیرباخ دین زۆر توندگرێ دەداتەوە  بە سایکۆلۆژی ئینسانەوە. ئەو پێی وایە ئینسان بوونەوەرێکی ئەنانی یە ، ئێگۆئیستە یانی خۆی زۆر خۆش دەوێ  و حەز ناکات بمرێ و حەز دەکات  لە خۆشییەکی ئەبەدی دا بژیت . ئەمانە هەر هەموو خەم و خەیاڵ و ئارەزووی ئینسانن ،  فۆیرباخ پێی وایە ئینسان ئەمانە فڕێ دەداتە ناو دینەوە ،فڕێی دەداتە ناو فکرەی خواوە،فڕێی دەداتە ناو فکرەی بەهەشتەوە.  خاڵە سەرەکییەکە لای ئەو ئەوەیە دەڵێ بۆ ئەوەی لە دین تێ بگەین  نابێ سەیری ئاسمان بکەین و هەوڵ بدەین لە خوا تێ بگەین دەبێ لە سایکۆلۆجیای ئینسان تێ بگەین.

قازی:  بە دوای ویدا دەگەینە نیچە یا نیتشە

 مەریوان قانع:  ڕەنگە لە دوای ئەو لەو بارەیەوە مارکس گرنگ بێ. لای مارکس بە هەمان شێوەی فۆیر باخ تەسەوری لە سەر دین  ئەوەیە کە قۆناخی بەر لە دروست بوونی زانست و قۆناخی بیرکردنەوەی خورافی و قۆناخی سیحر و ئەم بابەتە شتانەیە ، بەڵام مارکس پێی وایە دین ڕۆڵێکی سایکۆلۆجی ، ڕۆڵێکی سیاسی زۆر گرنگ دەبینێ بەوە جیای دەکاتەوە ، ڕۆڵە سایکۆلۆجییەکەی لەوە دایە  بە مرۆڤ جۆرێک لە دڵنیایی و جۆڕێک لە  دڵدانەوە بەرانبەر بە پەژارەکانی دنیا دەبەخشێ و ڕۆڵە سیاسییەکەشی  لەوە دایە کە دەسەڵاتداران ئەمە بە کار دەهێنن بۆ  ئەوەی وا بە خەڵک بڵێن ئێوە تەحەمولی ئەم دنیایە بکەن ، قەید ناکا ئەم دنیایە دنیایەکی نایەکسانە ، پڕێتی لە نایەکسانی، پڕێتی لە خراپەکاری  و چەوسانەوە بەڵام دنیایەکی  تر هەیە پێرفێکتە بێ کێشەیە ئێمە هەموومان دواییتر دەچین بۆ ئەو شوێنە. ئەو خاڵە گرنگەی لای مارکس کە جیای دەکاتەوە لە فۆیرباخ  ئەوەیە لە ڕاستیدا.  مارکس تەماشای دین ناکا  وەکوو دین خۆی. مارکس  دین دەبەستێتەوە بەو ژینگە کۆمەڵایەتییەی کە دینی تێدایە و پرسیاری سەرەکی لای  مارکس ئەوەیە لە بەرچی مرۆڤ و لەبەرچی ژینگەی کۆمەڵایەتی پێویستی بە دینە. ئەو ڕاستەوخۆ لێرە دا جیا دەبێتەوە لە باتی ئەوەی ڕەخنە لە دین کەین دەبێ ڕەخنەی ئەو کۆمەڵگایانە کەین  کە پێویستیان بە دینە و  بەدوای شەرعییەتی خۆیان لە دین دا دەگەڕێن و  دەیبەستێتەوە بە ململانی چینایەتی و ئەو بابەتە شتانەوە. بە کورتییەکەی ئەمانە هەموویان باوەڕییان بەوەیە کە دین قۆناخێکە بە جێمان هێشتووە یان لانی کەم ئەگەر  بە جێشمان نەهێشتبێ ، ئێستاکە لە دونیای مۆدێڕن دا بەرەو لاوازی دەڕوا  و فۆڕمی تازەی بیرکردنەوە لە دایک بووە و جۆری تازە لە عەقڵ و عەقڵانییەت لە دایک بووە  کە ئەوانە قابیلن بچنە شوێنی دین.

قازی: بەڕێزت لە پێوەندی لە گەڵ  دروستبوونی پارادایمی عەلمانییەت  باسی سەرهەڵێنانی دیسیپلینی سۆسیۆلۆژی ، کۆمەڵناسی دەکەی ، لەو ڕووەوە ئەوە چۆن شی دەکەیەوە  کە لە سەدەی نۆزدەهەمەوە لە چوارچێوەی ئاکادێمی دا بووە بە دیسیپلینێکی تایبەتی .

 مەریوان قا نع:  دەزانی ئەم شتانە هەمووی ، ئەم ڕوانینانە  بۆ دین کە پێوەندیی بە مناڵیی مرۆڤایەتییەوە هەیە  و قۆناخێکە لە پشتمانەوەیە و  شتێکە تێپەڕیوە تا لای نیتشە دەگاتە  کردن لەوەی کە خوا مردووە لە سەدەی  نۆزدەهەم دا خوا دەمرێت و ئینسان  دەبێ بە بوونەوەرێکی تەنیا لە ناو ژیاندا . دواییتر لە سەدەی نۆزدەهەم دا گۆڕانێکی زۆر گرنگ دروست دەبێ ئەویش لە دایکبوونی  زانستی کۆمەڵناسی یە بە دەستی کەسانێکی وەکوو ئاگوست کۆنت  و دواییتر بە دەستی ئێمیل دورکهایم و ماکس وێبر. ئەم لە دایکبوونەی زانستی کۆمەڵایەتی یە دیسان  وەرچەرخانێکی گەورە لە فکری ئینسانیدا دروست دەکات. تا سەدەی نۆزدەهەم بەشی زۆری فکری ئینسان  و مێژووی بیر کردنەوە گەڕانە بە دوای  سیستمێکی سیاسی ئایدیئالی دا. لە ئەفلاتوونەوە دەست پێ دەکا ؛ کام سیستمی سیاسی باشترین سیستمە ، کام دەستوور  باشترین دەستوورە ، کام سەرۆک  باشترین سەرۆکە و ئەم  فۆڕمە لە بیرکردنەوە لە سەدەی نۆزدەهەمدا لە ڕاستیدا بە دەستی زانستە کۆمەڵایەتییەکان دەکووژرێت و یەک پرسیاری سەرەکی ناو کۆمەڵناسی بریتییە لەوەی ئەو دونیایەی کە لە ئێستا دا دروست بووە چییە ، یانی پرسیارەکە لەوە کە ئێمە  چۆن دنیایەکی ئایدێئال دروست بکەین دەگۆڕێ بۆ ئەوەی ئێمە لە چ دونیایەکدا دەژین ؟ پێکهاتەکەی چۆنە، ئەو  پڕۆسە تازانەی کە لە ناو ئەم دنیایە دا هەیە چین و کامانەن؟  و سەدەی نۆزدەهەم هەموومان دەزانین سەدەی  دروست بوونی شاری گەورەیە ، سەدەی دروست بوونی داهێنانی تەکنۆلۆجی گەورەیە ، سەدەی دروست بوونی دەوڵەتی نەتەوەیی یە کە دەوڵەتێکی تازەیە لە مێژووی مرۆڤایەتی دا، سەدەی دروست بوون و لە دایکبوونی تاکە کەسە  وەکوو بوونەوەرێکی خاوەن ماف، وەکوو  بوونەوەرێک کە گرنگێکی یەگجار گەورەی پێ دەدرێت لە سەدەی نۆزدەهەمدا. یەکێک لە خەسڵەتە سەرەکییەکانی لە دایکبوونی  زانستی کۆمەڵناسی بریتییە لە  لێکۆڵینەوە لە دین و  بریتییە لە هەست کردن بەو هەستە مێژووییەی کە گۆڕانێک لە دین دا ڕوویداوە  و پێویستمان بەوەیە ئێمە لەو گۆڕانکارییە تێ بگەین.  و تێزی بە عەلمانی بوونی دنیا لە سەدەی  نۆزدەهەمدا، لە ناو زانستە کۆمەڵایەتییەکاندا  بنەماکەی لەوەوە دێ. تەبعەن زانستە کۆمەڵایەتییەکانی  سەدەی نۆزدەهەم بێگومان دروست بوونیان لە ژێر کاریگەری کەسانی  وەکوو نیچە ، مارکس ،  فۆیرباخ و هێگڵ، ئاگوست کۆنت و ئەوانە دا بووە. یانی ئەوە نییە لەوان دابڕابێ، بەشی زۆری  ڕوانینی ئەوان بۆ دین گۆستراوەتەوە بۆ ناو کۆمەڵناسی و لە ناو کۆمەڵناسی دا بەشێک دروست دەبێ کە ناوی کۆمەڵناسیی دینە  کە بە درێژایی ڕۆژگارێکی یەگجار درێژ یەکێکە لە بەشە سەرکییەکانی ناو زانستی کۆمەڵناسی  و لەوێدا بۆ یەکەمین جار ئەو تێزەی بە عەلمانی بوونی دنیایە سەرەتاکانی دەرکەوتنی دەردەکەوێ لە لای ماکس وێبر.

 قازی :  باشە ئەگەر بۆچوونەکانی ماکس وێبر هێندێک شیتەڵ بکەیەوە چونکە دەزانین ئەویش  وەکوو کۆمەڵناسێکی گەورە زۆر تەئسیری هەبووە لە پڕۆسەی  پێشکەوتنی فکر دا. بۆچوونەکانی ئەوت لە کتێبەکە دا چۆن شی کردووەتەوە؟

 مەریوان قا نع:  پێش ماکس وێبر ئێمە ئێمیل دۆرکهایم مان هەیە. لای دورکهایم لە ڕاستیدا کۆمەڵگای مۆدێڕن کە لە دایک دەبێ لە سەدەی نۆزدەهەمدا ، ڕووی دەتەقێتەوە بە ڕووی کێشەیەکی یەگجار سەرەکی دا، ئەویش کێشەی ئامێزان بوونی کۆمەڵایەتی یە.  لای دوڕکهایم کۆمەڵگای مۆدێڕن پڕیەتی لە جیاوازی. مەسەلەن دەستگای جیاوازی تێدایە، هێزی کۆمەڵایەتی جیاوازی تێدایە ، پیشەی جیاوازی تێدایە ، جاران پیشەکانی ناو کۆمەڵگا تەقلیدی و سوننەتییەکان کەم بوو. دارتاشی هەبووە، بازرگانی هەبووە، ئاسنگەری هەبوو کۆمەڵێک پیشە هەبوون ، بەڵام لەگەڵ هاتنی کاپیتالیزم و سەرمایەداریدا  ژمارەی پیشەکان، ژمارەی دەستگاکان ، ژمارەی  هێزە کۆمەڵایەتییەکان،شارەکان ، گوندەکان زۆر زۆر  گەورە دەبن، دانیشتوان گەورە دەبن  و ئەوانە هەر هەمووی هێزی زۆر جیاوازجیاوازن کە دروست دەبن. ئەگەر لە قۆناخی   مۆدێڕنە دا و لە قۆناخە تەقلیدییەکاندا توانایی ئەوەی هەبووبێت کە بەشە جیاوازەکانی کۆمەڵگا بەیەکتریەوە ببەستێتەوە ،بە بۆچوونی دوڕکهایم لە کۆمەڵگای مۆدێڕن دا دین ئەو توانایەی نییە لە بەر ئەوەی بڕی  جیاوازییەکان زۆر زۆر گەورەیە دین ئەو ڕۆڵەی بۆ نابیندرێت و  لەگەڵ ئەوەشدا دورکهایم باوەری بەوەیە کە  عەقڵانییەت و هاتنی زانست و  هاتنی تەکنەلۆجیا و ئەمانە  جیهانبینی دینی بە تەواوی دەخاتە  کێشەیەکی گەورەوە. لە بەر ئەوە ئەو پێی وایە ئەو کۆمەڵگا مۆدێرنانە پێویستیان بە فۆڕمێکی تازەی هاریکاری کردن هەیە  و ئەم فۆڕمە فۆڕمی دینی نییە، ئەو ناوی دەنێ هاریکاری ئۆرگانی یانی جۆڕێکە لە هاریکاری مەسەلەن من دێم بۆ ئێرە ، بۆ ئەم ستودیۆیە  بۆ لای تۆ ، تۆ بەرنامە دروست دەکەی. تۆ پێویستت  بە یەکێکە کە بێت قسە لە بەرنامەکەتدا بکا. من کتێبێکم نووسیوە پێویستم بە کەسێکە  لە سەر ئەو کتێبە کۆمەڵێک پرسیارم لێ بکا  بۆ ئەوەی بۆچوونەکانی ناو کتێبەکەم ڕوون بکەمەوە بۆ خوێنەوەران. لێرەوە لە کۆمەڵگای مۆدێڕن دا خەڵک زۆر پێویستییان بە یەکتری یە.  و ئەمەش جۆرێک لە هاریکاری دروست دەکا  جیاواز لەو هاریکارییەی کە لە قۆناخەکانی پێشتر  دا دین دروستی کردووە، بەڵام هاوکات پێگەی دین لای دورکهایم لە قۆناخی تازەبوونەوەی کۆمەڵایەتی دا بە تەواوەتی لاواز دەبێ. ئەگەر لەوێوە بچین  ۆ ماکس وێبر ، وێبر گرنگترە . کۆمەڵناسیی دین لای  ماکس وێبر قورسترە و کاریگەریی لە سەر کۆمەڵناسەکابی دوای خۆشی  یەکجار گەورەیە، لای وێبر کۆمەڵگای  مۆدێڕن کۆمەڵگایەکی عەقڵانی یە  و مرۆڤی مۆدێڕن مرۆڤێکی عەقڵانی یە. عەقڵانی بە مانای چی؟ بە مانای ئەوەی فکری خۆی  دەخاتە کار، پلان دادەنێ، بیر  دەکاتەوە، حیساباتی وورد دەکات بۆ ئەوەی هەر ئامانجێک هەیەتی بییەوێ پێی بگات. یانی ئامانجەکەی ئەوە نییە بڵێ خوا بۆم رێک دەخات یا دین بۆم ڕێک دەخات یان پیاوێکی دینی ڕێگاکەم پیشان دەدا ، نا ، مرۆڤی عەقڵانی کە لە دنیای مۆدێڕن دا لە دایک دەبێ ، مرۆڤێکە حیساب دەکات ، یانی خاوەنی عەقڵێکە  کە خۆی تەحلیل دەکات، خۆی لێکدانەوە دەکات و خۆی دەرئەنجامەکان بە دەست دەهێنێت و خۆی  بە ئامانجەکان دەگات.  و کۆمەڵگاکەش دەبێ بە کۆمەڵگایەکی لەو بابەتە. دەبێ بە کۆمەڵگایەکی سەرمایەداری کە تێیدا عەقڵانییەتی حیساب کردن و ئەم بابەتانە زۆر بەهێز دەبێ. لە سەرێکی دیکەوە ماکس وێبر بۆچوونێکی هەیە باس لەوە دەکا لە دنیای مۆدێڕن دا ، دنیا لە سیحر دادەماڵدرێ ، یانی جیهانی مۆدێڕن جیهانێکە داماڵراو لە سیحر ، لە کاتێکدا جیهانی بەر لە مۆدێڕن بە سیحر داپۆشراوە ، بە بیر کردنەوەی سیحری داپۆشراوە  و بیرکردنەوەی دینی بە بۆچوونی ماکس وێبر بەشێکە لەو بیرکردنەوە سیحرییە کە لە قۆناخەکانی پێشتر دا لە مێژووی مرۆڤایەتی دابووە. ئینجا لەپاڵ ئەوەشدا باس لە  کۆمەڵێک فۆڕمی تازەی دەسەڵات دەکا. سێ فۆڕمی دەسەڵات لێک جیا دەکاتەوە، یەکێکیان دەسەڵاتی تەقلیدییە کە دەسەڵاتێکی ویراسی یە لە  باوکەوە بۆ کوڕ و مەشرووعییەتەکەی مەشرووعییەتێکی دینی یە و  پیاوە دینییەکان ڕۆڵێکی سەرەکی تێدا دەبینن. فۆڕمی دووەمی دەسەڵات کە باسی دەکا  فۆڕمێکی کاریزمی یە کە تێیدا  کەمتازۆر هەندێک بیرکردنەوەی خورافی و شتێک لە دین و ئەمانە ئیش دەکات بەڵام  خاڵی سەرەکی لە دەسەڵاتی کاریزمی دا ، لە شەرعییەتی کاریزمی دا  ئەوەیە کە سەرۆک یا دەسەڵاتدار  بوونەوەرێکی بە هێزە و توانایەکی هەیە کە لە توانای مرۆڤە ئاساییەکانی تر دا نییە  و لەبەر ئەوە دەتوانێ هاریکاری کۆمەڵگا بکا ، بەرەو پێشکەوتنی ببا ، ڕزگاری بکا، چارەسەری کێشەکانی بکا و چاکی بکاتەوە و بەم شێوەیە. فۆڕمی سێهەمین لە دەسەڵات کە باسی دەکا  دەسەڵاتی یاسایی – ئیداری یە. ئەمە  ئەو فۆڕمە مۆدێڕنەیە  کە ئێمە دەیناسین کە تێیدا بورکراسییەت هەیە ، مووەزەف هەیە ، تێیدا یاسا هەیە ، بۆ هەموو کردەیەکی بۆروکڕاسی ، بۆ هەموو  فۆڕمێک لە فۆڕمەکانی حوکمڕانی ، بۆ هەر بڕیارێک کۆمەڵێک یاسا داندراوە، دەستوور هەیە ، یاسای حیزب هەیە، یانی  دۆخێکە دین تێیدا ڕۆڵ نابینێ بە هیچ شێوەیەک.  یانی بۆ بەخشینی شەرعییەت بەم فۆڕمە تازەیەی دەسەڵات دین ڕۆڵ نابینێ ، و لێرەوە ماکس وێبر یەکێکە لەوانەی کە پێی وایە دین لە کۆمەڵگا مۆدێڕنەکاندا لە ڕاستیدا  ڕۆڵی نەماوە. کۆمەڵگایەکی مۆدێڕن  عەقڵانی یە ، مرۆڤەکانی تاکە کەسی عەقڵانین، فۆڕمی حوکمڕانییەکەی فۆڕمێکی عەقڵانی یە ، لە هیچ ئاستێک لەو ئاستانە دا ئەو کۆمەڵگایانە پێویستیان بە دین نەماوە. و تەفسیریشی بۆ دنیای مۆدێڕن و بۆ تەئریخ و بەتایبەتی بۆ مێژووی  ڕۆژئاوا ئەوەیە ئێستا لەو قۆناغە دەژی.  و لە قۆناغێک دا دەژی کە ئێستا دین پەکی کەوتووە.  

قازی:  ئێستا بگەینە ڕەخنە لە عەلمانییەت. لە کۆنەوە ئەو ڕەخنەیە گیراوە وا بزانم لە پێشدا فەیلەسووفی دانمارکی کێرکێگارد ئەوەی کرد و بە دوای ئەویشدا  ئالکێسی تۆکڤێل، ئەگەر هێندێک باسی بۆچوونەکانی ئەوان بکەی.

 مەریوان قا نع:  یانی بە کورتی بمەوێ ئەوەی تا ئێستا کورتی کەمەوە  ئەوەیە.لە سەدەی نۆزدەهەمدا کۆمەڵێک نووسەر  و کۆمەڵێک بیریار ، فەیلەسووف ، زانای سیاسی لە دایک دەبن  و ئەوانە پێیان وایە ئێمە لە سەردەمێکی تازە دا دەژین و لەو سەردەمە تازەیە دا شوێن بۆ دین نییە. دین پێوەندیی بە قۆناخی مناڵی مرۆڤایەتییەوە هەیە ، بە جێمان هێشتووە، زانستی کۆمەڵناسی لە دایک دەبێ  ئەم بۆچوونانە دەکاتە کۆمەڵێک تێزی سۆسیۆلۆجی ، کۆمەڵێک تێزی کۆمەڵناسانە کە تا ساڵانی  شەستی سەدەی بیستەم زۆر باو و باڵادەستن. بەڵام هەر لە سەدەی نۆزدەهەمدا خەڵکانێک هەن بەم شێوەیە  بەرامبەر بە دین بیر ناکەنەوە. بەڵام ئەم پارادایمە کە دروست دەبێ،  ئەم پارادایمە عەلمانییە ئەوەندە بەهێزە ئەو خەڵکانەی کە بەم شێوەیە بیر ناکەنەوە لە سەدەی نۆزدەهەمدا ماوەیەکی هێجگار درێژ پەراوێز دەخرێن.یەکێک لەوانە ئەو فەیلەسووفەیە کە تۆ باست کرد  کێرکێکارد فەیلەسووفێکی دانمارکی یە. ئەو  ئەسڵەن ڕێک پێچەوانەی ئەم تێزی بە عەلمانی بوونە بیر دەکاتەوە. خۆی نووسینەکانی کێرکێگارد  ڕەخنە گرتن و بە گژداچوونەوەیەکی  ڕاستەوخۆی  هێگل ە  و بە گژداچوونەوەیەکی ئاگوست کۆنت یشە. ئاگوست کۆنت ئەویش کابرایەک بوو کە باوەڕی وا کە مرۆڤایەتی بە سێ قۆناخ دا تێ دەپەڕێ؛ قۆناخی دین ،  قۆناخی میتا فیزیک و  قۆناخی زانست.  ئەو پێی وایە سەدەی نۆزدەهەم قۆناخی زانستە ، تێیدا مرۆڤایەتی کامڵ بووە وەکوو چۆن قۆناخی دین یەکسانە بە قۆناخی مناڵی، قۆناخی میتافیزیک یا فەلسەفە قۆناخی گەنجی یە و قۆناخی  لە دایکبوونی زانست قۆناخی کامڵ بوونی مرۆڤە وای دەبینێ بەڵام کێرکێگارد ڕێک پێچەوانەی دەکاتەوە.   کێرکێگارد دەڵێ نا ، ئێمە لە مێژوو دا سێ جۆر مرۆڤمان هەیە  یەکێکیان ناو دەنێ مرۆڤی ئێستاتیکی یانی ئەو مرۆڤەی کە دوای چێژ دەکەوێت ، دوای حەز و  ئارەزوو و چێژەکانی خۆی دەکەوێت بە بێ هیچ ڕێگرێک  و نە متمانەی پێ دەکرێ بەو مرۆڤە و نە دەتوانی پشتی پێ ببەستی . کەسێکی زۆر ئێگۆئیستە، زۆر  ئەنانی یە، خۆی خۆش  دەوێ و عاشقی حەز و چێژەکانی خۆی بووە ئەم ئینسانە ناو دەنێ  ئینسانی ئیستاتیکی و  دەڵێ  لە قۆناخەکانی سەرەتایی مرۆڤایەتی دایە بەڵام لەمڕۆژ دا هەن بەڵام ئەمە بەرهەمی قۆناخەکانی سەرەتایی مرۆڤایەتی یە. ئینسانی دووەمیان ناو دەنێ ئینسانی ئەخلاقی ، دەڵێ لە قۆناخی دووەم دا ئەم ئینسانە ئێستاتیکییە گەشە دەکا دەبێ بە ئینسانێک ، بە مرۆڤێکی ئەخلاقی . ئەم مرۆڤە ئەخلاقییە کۆمەڵێک مەبادیئی هەیە  و کۆمەڵێک پرێنسیپی ئەخلاقی هەیە  کە وای لێ دەکا تا ڕادەیەک بەرپرس بێ ، دەتوانی متمانەی پێ بکەی ، بەو شێوەیە ناگەڕێ بە دووی تێر کردنی حەز و ئارەزووەکانی خۆی دا وەکوو ئینسانی ئێستاتیکی دەیکا.  قۆناغی سێهەمیان باڵاترین فۆڕمی مرۆڤ  ناو دەنێ  مرۆڤی دینی  و مرۆڤی دینی ئەو مرۆڤەیە کە شتەکانی دەرەوەی خۆی لە خۆی گەورەتر دەبینێ ، خودایەک دەبینێ و پێی وایە ئاکاری سەرەکی ئەم خودایە بریتییە لە  پیادە کردنی عەدالەت و  یەکسانی و ئەم بابەتە شتانە  و مرۆڤی دینی ئەو مرۆڤەیە کە خۆی  لە بیر دەکات و لە پێناو ئایدێئالە گەورەکاندا دەژی و ئێمە بەرەوە ئەوە دەڕۆین.  ئەسڵەن کێرکێگارد باوەڕی بەوەیە  مێژووی ئێمە دەبێت مێژوویەک بێت بەرەو  ئەو ئیدێئالە بڕۆین. مەبەستم ئەوەیە بڵێم کە بۆچوونەکانی کێرکێگارد ناچێتە ناو پارادایمی عەلمانی یەوە و بە تەواوەتی پەراوێز دەخرێ. تۆکڤیل کابرایەکی فەڕانسی یە دەچێ بۆ ئەمریکا ، لە ئەمریکا خەریکی شیکردنەوە و لێکدانەوەی  سیستمی زیندانەکانی ئەمریکا دەبێ لە ڕاستیدا بەو مەبەستە دەچێ بەڵام لەوێ تەماشا دەکات کۆمەلگای ئەمریکی لە سەدەی نۆزدەهەمدا  کۆمەڵگایەکی هێجگار هێجگار دینی یە. و تەماشا دەکات دەیان ڕێکخراوی دینی هەیە ، کۆڕ و گرووپ و کۆمەڵەی دینی هەن ، کۆمەڵگاکە خۆی دینی یە، پیاوانی دین ڕۆڵ دەبینن و یەکەم دەرئەنجام کە پێی دەگات دین ئەمڕۆ  لە کۆمەڵگای ئەمریکی دا کە یەکێکە لە هەرە کۆمەڵگا مۆدێڕنەکان لە سەدەی نۆزدەهەم ڕۆڵێکی کۆمەڵایەتی، تەنانەت سیاسی و ڕەمزی و ئەخلاقی هێجگار گرنگ لەو کۆمەڵگایە دا دەبینێ و ئەوە دەکا بە بەشێک لەو تێزەی خۆی کە  مەرج نییە کە کۆمەڵگایەک کە مۆدێڕن بێ ، تازە بێت، دینی تێدا نەبێت. بەڵام ئەوە ناچێتە ناو ئەو پارادایمە وەکوو باسم کرد و ئەمە دواییتر ڕەخنە دەکرێ لە ساڵانی شەست دا. ووردە ووردە ئەم جۆرە بیر کردنەوانە گرنگیی تایبەتی وەردەگرن.

قازی:  دوایە باسی تالکۆت پارسۆنس و داڤید مارتین دەکەی لە کتێبەکە دا ئەوانەش هەر بەو شێوەیە شتەکانین دیوە.

مەریوان قانع:  ئەوانەش هەر وەتر. دەزانی ئەم دووانە ، بە تایبەتی پارسۆنس کۆمەڵناسێکە ، ئەو کۆمەڵگا وەکوو لەشی ئینسان دەبینێ ، وەکوو لەشی مرۆڤێک، هەر  پارچەیەک لە پارچەکانی لەشی ئینسان وەزیفەیەکی  دیاریکراوی هەیە ، ئەرکێکی دیاریکراو دەبینێ. دڵ ئەرکێکی دیاریکراوی هەیە، لووت ئەرکێکی دیاریکراوی هەیە ، گەدە ئەرکێکی دیاریکراوی هەیە . دینیش وا دەبینێ. دین بە بۆچوونی ئەو پێوەندی بە خورافەت و بە سیحر و بەو بابەتە شتانەوە نییە . دین وەزیفەی دیاریکراوی هەیە لە ناو  کۆمەڵگا دا و ئەو چون خۆی لە ئەمریکا دا دەژی  بە ئاسانی دەبینێت کە دین چ وەزیفەیەک  و چ ئەرکێک تا ئەو کاتە لە  کۆمەڵگای ئەمریکی دا دەبینێ  و لە بەر ئەوە ئەویش دیسان ناچێتە ناو ئەو پارادایمە کە پارادایمی بە عەلمانی بوونە و باوەری بەوە نییە ئەسڵەن کە دین کورت ببێتەوە  بۆ پێوەندییەکی شەخسی لە نێوان تاکە کەس و خودا کەیدا چونکە ئەو خۆی لەبەر چاوی خۆی ، لە ناو کۆمەڵگاکەی خۆیدا  لە ساڵی چل و پەنجای سەدەی بیستەمیشدا  دەبینێت کە دین ڕۆلێکی گرنگ دەبینێ لە ژیانی مرۆڤ دا.

قازی: باسی کۆمەڵناسێکی دیکەش دەکەی بە ناوی خۆزێ کازانۆڤا لە زانکۆی جۆرج تاون.

مەریوان قا نع:  ئەمیش یەکێکە لەوانەی کە دوو قۆناخ لە بیر کردنەوەی دا هەیە ، ئەگەر باشم لە بیر مابێت کتێبەکە چوارسەد لاپەڕەیە ، کازانۆڤا لە کتیبی یەکەمی دا باس لەوە دەکا کە تێزی بەعەلمانی بوونی دنیا نیوەی ڕاستە نیوەی ڕاست نییە. بەڵام لە کتێبی دووهەمی دا کە لە ساڵی  ٢٠١٠ دەینووسێت  بە تەواوەتی دەڵێ ئەو تێزە ڕاست نییە و  هەموو گریمانەکانی تێزەکە ناڕاستە. یەکەم  دین لە کۆمەڵگا مۆدێڕنەکاندا  پەراوێز نەبووە، نەچووەتە دەرەوە . دووەم دین لە زۆر شوێنی دنیا دا تەنانەت  لە ناو  خۆرئاوا خۆشی دا  ڕۆڵی سیاسی دەبینێت، پارتیی دینی هەن ، لە پارڵمانەکانی ووڵاتانی ئوڕووپایی دا زیاد لە هێزێکی دینی ئامادەیە  ڕۆڵی سیاسی دەبینن . دین بەشێکە هەتاکوو ئێستا لە هەندێک لە ئەخلاقییات ، بەشێکە لە سیستمی ئەخلاقی ، تەبعەن هەموو سیستمەکە نییە بەڵکوو بەشێکە. یانی ئەو تێزەی کە پێی وایە دین تەنها کورت دەبێتەوە  بۆ پێوەندییەکی شەخسی لە نێوان  ئیماندار و خوداکەی دا و دین  دەبێ بە دیاردەیەکی پەراوێزی کە  تێزی سەرەکی بە عەلمانی بوونی دنیایە، باوەڕی پێی نامێنێ و یەکێکە لەو کەسانەی کە ڕەخنەی دەکا.

قازی: پیتر برگریش هەیە وا نییە ؟

مەریوان قا نع: پیتر برگر لە ساڵانی ١٩٦٠دا یەکێکە  لەو کۆمەڵناسانەی  کە بەرگرییەکی سەرسەخت لە تێزی بە عەلمانی بوونی دنیا دەکا. و لەو دیدەوە دەنووسێت، لە دیدی بە عەلمانی بوونی دنیاوە و پێی وایە  دین لە کۆمەڵگای مۆدێڕن دا ئەو دەورە نابینێت و پێی وایە بە عەلمانی بوونی دنیا و عەلمانییەت خۆی بەشێکی هێجگار هێجگار گرنگ و  سەرەکی پڕۆسەی تازەبوونەوەی کۆمەڵایەتی و  سیاسی و فەرهەنگی یە. بەڵام لە نزیکی ساڵانی ٢٠٠٠ دا  ڕێک واز لەم تێزە دەهێنێت و پێی وایە کە مۆدێڕنە و تازەبوونەوەی دنیا  عەلمانییەت دروست ناکا بەڵکوو دوو شتی تر دروست دەکات . هەموو پڕۆسەیەکی تازە بوونەوە  مانای دەپەراوێز خستنی دین و لاواز کردنی دین نییە، بەڵام مانای دوو شتی ترە. یەکەمیان دروست بوونی گومان و دروست بوونی لە دەست دانی دڵنیایی ، یانی هیچ پڕۆسەیەکی تازە بوونەوە نییە لە دنیا دا مرۆڤێکی دروست نەکرد بێ گۆمانکەر بێ و مرۆڤێکی دروست نەکردبێ کە کۆمەڵێک دڵنیایی  هەبووە لە کۆمەڵگاکانی پێشووتر دا، کۆمەڵگایەکی سادە  بووە ، خەڵکەکانی زۆری یەکتریان ناسیوە، شارەکان گەورە نەبوون، پیشەی زۆری تێدا نەبووە ، دەستگای زۆری تێدا نەبووە، فۆڕمی حوکمڕانییەکەی بەم شێوەیەی ئەمڕۆ ئاڵۆز نەبووە . جۆرێک لە دڵنیایی هەبووە کە لە دنیای مۆدێڕن دا  ئەو دڵنیاییە نامێنێت. خاڵی دووهەمیان کە باسی دەکات ، لە پێوەندیی بە دین دا ئەمە زۆر گرنگە، چونکە دین دڵنیایی دەبەخشێ،  کە تۆ کۆمەڵگایەکت هەبێت یەکێک لە  ئیشەکانی ئەو کۆمەڵگایە، یەکێک لە بەرهەمەکانی بریتی دەبێ لە بەرهەمهێنانی نادڵنیایی  و کەسی گومانکەر، ئەو کاتە دین دەتوانێ هاریکاری ئەو کەسە گومانکەرە بکات و شتێکی پێ  بڵێ. لێرە دا ئەوەی بە لای پیتر برگرەوە گرنگە ئەوەیە کە کۆمەڵگای مۆدێڕن کۆمەڵگایەکی  پلووڕاڵ ە. یانی هیچ کۆمەڵگایەکی  مۆدێڕن نییە پڕ نەبێت لە  خەڵکی جیاواز ، بیرکردنەوەی جیاواز، ئەخلاقیاتی جیاواز، تەسەوراتی جیاواز ، خەونی جیاواز ، زمانی جیاواز و دین یەکێک لەو جیاوازانە. بەشێکە لە هەموو ئەو جیاوازییانە.  یانی مەسەلەن ئەتۆ لە کاتێکدا کە پیاوی دینیت هەیە لەیەک کۆمەڵگا دا ، پیاوی  دینیت هەیە، کەسانێکت هەیە کە هەر ئەسڵەن باوەڕیان بە دین نییە ، کەسانێکت هەیە ئامادەن لە پێناو دین دا خەڵک بکووژن،کەسانێکت هەیە نیوە دینین نیوە نادینین ، کەسانێکت هەیە دەشێ ڕۆژێک دینی بن ڕۆژێکی تر لە سیاقێکی تر دا دینی نەبێ. ئەو کاتەی سواری تەییارە دەبێت لە ترسا دەبێ بە دینی کە دادەبەزێ لە تەییارەکەی ، کە تەییارەکەی دەنیشێتەوە هەستە دینییەکەی ، ئێحساسە دینییەکەی لە دەست دەدا. ئەو هەتا ئەو شوێنەش دەڕوات دەڵێ  هۆشیاری ئینسانی مۆدێڕن هۆشیارییەکی پلووراڵە لە ناوەوە و  دین بەشێکە لەوە و بە کورتییەکەی پیتر برگر لە قۆناخی دووەمی ژیانی دا  باوەڕی بە تەواوەتی بەوە نامێنێ کە شتێک هەبێ ناوی پڕۆسەی بە عەلمانی بوون بێ.

قازی : ئێستا با بگەینە یۆرگن هابرماس ، چونکە ئەو باسی کۆمەڵگای دوای عەلمانییەت دەکا ، لە سەر بۆچوونەکانی ویش ئەگەر هێندێک شرۆڤەت هەبێ.

مەریوان قا نع:  هابرماس سێ قۆناخ لە گەشە کردنیدا هەیە بە تایبەت سەبارەت بە دینەوە. قۆناخی  ساڵانی شەست و حەفتا ئەو قۆناخەیە کە تێیدا تێزی بە عەلمانی بوونی دنیا وەردەگرێت و باوەڕی پێیەتی و ئیشی لە سەر دەکات لە نووسینەکانیدا. یانی باوەڕی بەوەیە کە دین جۆرێکە لە ووشیاری هەڵە ،جۆرێکە لە خورافەت  و باوەڕی بەوەیە کە هەموو پڕۆسەیەکی مۆذێرنیزم و تازەبوونەوەی کۆمەڵایەتی مانای پەراوێزخستنی دین و لاوابوونی دینە و باوەڕی بەوەیە کە دین پێگەیەکی ئەوتۆی نییە لە دنیای مۆدێڕن دا و باوەڕی بەوەشە کە دەبێ کورت ببێتەوە بە باوەڕێکی شەخسی  لە نێوان تاکە کەس و خوداکەی خۆیدا. بەڵام لە ساڵانی هەشتا دا  ووردە ووردە ئەم دینە لای دەگۆڕێت و  ئەو لەو قۆناخە دا لە باتی ئەوەی باسی دین کا باسی موقەدەس دەکا ، بە زمانبوونی پیرۆزی ، ماناکەی چییە؟ ماناکەی ئەوەیە لە وێدا فانکشنێک بۆ  موقەدەس دەدۆزێتەوە لەناو کۆمەڵگاکاندا  و ئەو موقەدەس دەکا بە شتێکی بەرهەمهێنراوی ئینسانی یانی واز لەوە دێنێ باسی خورافەت و  ئەو شتانە بکا بە مانایەک لە ماناکان دەگەڕێتەوە بۆ دوڕکهایم ، یانی لە ڕاستیدا واز لە مارکس دێنێ دەگەڕێتەوە بۆ دوڕکهایم. لە لای دوڕکهایم دین فانکشنی هەیە ، وەزیفەی هەیە ، ڕۆڵێکی  دیاریکراوی هەیە لە کۆمەڵگا دا هابرماس بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە لەو قۆناخە دا. لە قۆناخی سێهەمدا ، کە قۆناخی دوای ١١-ی سێپتامبرە ، قۆناخی سێهەم ئەو قۆناخەیە کە ناوی دەنێ  پۆست - سکولاریزم . قۆناخێکە تێیدا باوەڕی بەوەیە کە کۆمەڵگا مۆدێڕنەکان لە دین ڕزگاریان نابێ  و لە ناو کۆمەڵگا مۆدێڕنەکاندا کەسایەتی دینی هەیە، گرووپی دینی هەیە ، ڕوانینی دینی هەیە بۆ دنیا و پێشی وایە  ئەو کەسایەتییە دینییانە، ئەو  ڕوانینە دینییانە مەرج نییە خراپ بن ، دەتوانن ڕۆڵێک ببینن لە دەوڵەمەند کردنی  کەسایەتی ئینسانیدا  و پێی وایە کۆمەڵگایەک دروست دەبێ  ئەوەی پێویستمان پێیەتی چوونە ئەو دیوی عەلمانییەتە، کۆمەڵگایەکی پۆست – عەلمانیمان دەوێ کە تێیدا خاڵی سەرەکی هاریکاری یە. یانی مرۆڤی دینی لەگەڵ مرۆڤی نادینی لەو کۆمەڵگا تازەیە دا پێویستیان بەوەیە گوێ لە یەکتری بگرن و  پێویستیان بەوەیە هاریکاری یەکتری بکەن. تەبعەن ئەم دیدەی ئابرماس ئاڵۆزە، لێرەدا  ڕەنگە ئێمە مەجالی ئەوەمان نەبێ هەمووی باس بکەین. چونکە ئەو باسی ئەوە دەکا کابرایەکی دینی بە قەد کابرایەکی نادینی مافی هەیە ڕای خۆی لە مەجالی گشتییدا لە پابلیک سفێر دا ، لە ڕووپەری گشتی کۆمەڵگاکە دا بڵێ بۆ نموونە  لە مەسەلەی لە باربردنی مناڵدا ، ئەتۆ  دەزانیت ژن لە ئەورووپا دا، ئافرەتان لە ئەورووپا دا  مافی ئەوەیان هەیە خۆیان سەروەر و خاوەنی لەشی خۆیان بن.

قازی: دیارە لە هێندێک ووڵات وەکوو باکووری ئیرلەند ئەوە بە تەواوی جێ بە جێ نەکراوە.

مەریوان قا نع: وایە، جێ بە جێ نەکراوە لەوێ. بەڵام لە زۆر لە ووڵاتەکاندا کراوە کە مەسەلەن دەکرێ تا چوار حەفتە، شەش حەفتە مناڵەکە لە بار ببرێ بەڵام  دواتر مناڵەکە ناکرێ لە بار ببرێ ئەگەر مرۆڤ مناڵەکەی نەوێ. ئەکید هۆکاری دیاریکراو هەیە و بە پێی یاسا ئەمە ڕێک خراوە. لای هابرماس کابرایەکی دینی دەتوانێ دژی ئەمە بێ  و لە ڕووبەری گشتیدا ، لە ڕۆژنامەکاندا ، لە تێلێڤیزیۆنەکاندا دەتوانێ بەشذار  بێ و قسەی خۆی بکات بەڵام نەک بڵێ ئەو مناڵە خوا دروستی کردووە ، مادام خوا دروستی کردووە ئێمە بۆمان نییە بیکووژین.

قازی: کاک مەریوان بە داخەوە کاتەکەمان کەمە، پێنج دەقیقەمان ماوە ، پێم خۆشبوو باسی ئەوە بکەی کە دەرئەنجامی گشتی کتێبەکە چییە؟

مەریوان قا نع:  ئێستا  با ئەو خاڵە تەواو بکەم، ئێستا باسی دەکەم

قازی: بەڵام تکایە بە کورتی

مەریوان قانع:  لای هابرماس ئەوەیە ئەو پیاوە دینییە دەتوانێ  ڕای خۆی بڵێت بەڵام نەیبەستێتەوە بە  تێکستە دینییەکانەوە، نەڵێ  لە بەر ئەوەی خوا کوتوویەتی نابێ مناڵ بکووژی ، دەتوانی ئارگومێنتە دینییەکەت بکەی بە ئارگومێنتێکی نادینی لە ڕێگای ئەوەو بڵێی  مافی پاراستنی ژیان .  ژیان لە هەموو فۆڕمەکانیدا دەبێ بپارێزین ، بە مناڵێکی ناو سکی دایکەوە.

 بەهەر حاڵ دەرەنجامە گشتییەکانی کتێبەکە. بە بۆچوونی من ئەوەی ئەو کتێبەی من دەیەوێ بیڵێ ئەوەیە ئێمە لە سەدەی نۆزدەهەمەوە پارادایمێکی بیرکردنەوەمان هەیە ، کۆمەڵێک تێزمان هەیە ، زمانێک هاتووەتە پێشەوە ، هەندێ ڕوانین هەیە کە پێی وایە  دین دیاردەیەکی لاوەکی یە و پەراوێز دەبێ و ئەو ڕۆڵە لە ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتی و  فەرهەنگی دا نابینێ. ئەمە تێزی باڵا دەست بووە ، دواتر زۆربەی زۆری کۆمەڵناسەکان ، ئەوانەی خەریکی  فەلسەفەی سیاسین پیشانیان دا  ئەم تێزە  ڕاست نییە. یانی لە مۆدێڕنترین کۆمەڵگای دنیا دا دینی تێدایە. بەڵام ئەمن کە ئەمە دەڵێم مانای ئەوە نییە ئەمەی ئەمڕۆ ئیسلامییەکان لە کوردستاندا  دەیکەن ڕاستە. یانی ئەو دینەی  کە دەبێ بە بەشێک لە  پڕۆژەیەکی دێمۆکڕاتی و دەبێ بە بەشێک لە پڕۆژەی کۆمەڵگایەکی پلووراڵ و پڕ جیاوازی ئەو فۆڕمە نییە لە دین کە لای ئێمە  هەمانە. ئەو فۆرمەی دین لە ووڵاتی ئێمە دا لە سەر تەکفیر کردن و لەسەر مەنع کردن و لە سەر چەپاندن و لە سەر ئەم شتانە ئیش دەکا. یانی هێزە دینییەکانی ووڵاتی ئێمە هێزی دێمۆکڕات نین. کە ئەمە دەڵێم دەبێ ڕێک ئەو دیوی دیکەشی ئاشکرا بێ. هێزە عەلمانییەکانی دنیای ئێمەش  دیسانەوە هێزی دێمۆکڕات نین یانی لەو ناوچەیەی ئێمەی تێدا دەژین و لە کۆمەڵگای ئێمە دا بە تایبەتی  شتێک بە ناوی دێمۆکڕاتییەت و عەقڵییەتێکی دێمۆکڕاتییەت و ڕوحییەتێکی دێمۆکڕاتییەت بوونی نییە. بەڵام چی هەیە؟  شەڕی  ، سەنگەرگیری قورس هەیە  بەرانبەر بە یەکتری.  دینی بەرانبەر بە نادینی،عەلمانی بەرانبەر بە ناعەلمانی . تەبعەن لەم شەڕانە دا، دەبێ ئەوەش بڵێم لە کۆمەڵگای  ئێمە دا پێگە دینییەکە بەهێزترە. یانی لە کۆمەڵگای ئێمە دا  کەسی عەلمانی ڕووبەری قسە کردنی کەمترە  و ڕووبەری خۆ پاراستنیشی کەمترە. بەڵام ڕووبەری هێرش کردنی دین بۆ سەر دنیا ، بۆ سەر تاکە کەس ،بۆ سەر کەسانی تر ڕووبەرێکی یەگجار  گەورە و ترسناکیشە . ئەوەی من بەرگری لێ دەکەم  بریتییە لە دۆزینەوەی چوارچێوەیەک بۆ  ئەم جیاوازییانەی کە ئەمڕۆ کۆمەڵگای ئێمەی تێدایە  و ناوچەکەی تێدایە و چونکە ئەو جیاوازییانە  زیاتر دەبن، کەمتر نابن. یانی ئێمە لە پڕۆسەی تازەبوونەوە داین .

قازی: باشە. بۆ خوێنەرەوەی کتێبەکە ڕەنگە ئەو پرسیارە بێتە پێشێ کە بۆچی  بۆچوون و فکری هیچ بیرمەندێکی دنیای موسوڵمانی تێدا نییە کتێبەکە ؟

مەریوان قا نع: لە بەر ئەوەی سەرجەمی پارادایمی عەلمانییەت ، دروست بوونەکەی لە خۆرئاوا دا دروست بووە. ئەم تێزانە بەشی هەرە زۆری لە ناو  فکری ئەورووپییەوە هاتووە و دواییتر بە بەشەکانی تری دونیا دا بڵاو بوونەتەوە ، بەڵام لە ناوچەکە دا ، لای خوشمان ئێمە هەم کەسانی  عەلمانیمان هەیە ، کتێبی گەورە گەورەیان لە سەر عەلمانییەت نووسیوە ، هەم خەڵکانێکی دینیمان هەیە  کە ڕێک پێچەوانەکەیەتی. یانی شەڕێک هەیە لە ناوچەی ئێمە دا سەد ساڵی ڕەبەقە. یانی لە ساڵی ١٩٢٨ەوە نزیکی سەد ساڵە  ئیسلامییەکان لە حەسەن بەنناوە جنێو بە عەلمانییەت دەدەن وە وەکوو ئەهریمەن و شەیتانێک نمایشی دەکەن کە سەرچاوەی  هەموو ناشیرینییەکانی مێژووی ئەو ناوچەیەیە. بەڵام دیوی ئەم دیویشیان  بریتییە لەو هێرشە گەورەیەی کە بەشێک لە عەلمانییەکان دەیکەن لە سەر دین وەکوو خورافەت و سیحر.

 قازی: زۆر زۆر سپاست دەکەم بەڕێز مەریوان ووریا قانع بۆ بەشداری لە ڕاوێژ دا، داوای سەرکەوتنت بۆدەکەم.

مەریوان قا نع: سپاست  دەکەم

قازی: بینەرانی  خۆشەویست  بەم پێیە ئەم ڕاوێژەشمان دادەکووژێنین. تاکوو ڕاوێژێکی دیکە لای ئێوەمان خۆش.

تێبینی :  ئەم بەرنامەیە لە ڕۆژی یەکشەمە  ٣-ی فێڤرییەی ٢٠١٩  ئاستە (قەید، زەبت) کراوە و یەکشەمە ١٧-ی فێڤرییە-ی ٢٠١٩ لە بەرنامەی ڕاوێژی تێلێڤیزیۆنی ستێرک دا بڵاو کراوەتەوە. بۆ دیتنی ڤیدێئۆی ئەم بەرنامەیە دەکرێ سەری لاپەڕەی ڕاوێژ لە فەیس بووک یان کاناڵی ڕاوێژ لە تۆڕی کۆمەڵی یووتیوب دا بدەن. شەرحێکی کورت سەبارەت بە بەشێک لەو زانایانەی لەو کتێبە دا بۆچوونەکانیان باس کراون لە لایەن وێبنووسی ڕوانگەوە ئامادە کراوە

 پاشکۆ

١-جۆرج ویلهێلم فرێدریش هێگل فەیلەسووفی ئەڵمانی و کەسایەتی گرینگی ئایدێئالیزمی ئەڵمانی  لە  ٢٧-ی ئووتی ١٧٧٥ ی زایینی لە دایک بووە و لە ١٤ی نۆڤامبری ١٨٣١ سەری ناوەتەوە.

George Wilhelm Friedrich Hegel

 ٢-لودوێگ فیۆرباخ فەیلەسووف و مەردمناسی ئەڵمانی . زیاتر لە بەر کتێبەکەی ' جەوهەری مەسیحییەت '  بەناوبانگە. لەو کتێبە دا  ڕەخنە لە مەسیحییەت دەگرێ و ئەو بەرهەمەی  شوێنێکی زۆری کردووەتە سەر کارڵ مارکس، فرێدریش ئێنگێلس ، ڕیچارد واگنر . لە ٢٨ی ژووییەی ١٨٠٤ لە دایک بووە و لە ١٣-ی سێپتامبری ساڵی ١٨٧٢ مردووە

Ludwig Feuerbach

٣-ئێمیل دوڕکهایم کۆمەڵناسێکی فەڕانسەیی یە. دوڕکهایم بە ڕەسمی دیسیپلینی ئاکادێمیکی کۆمەڵناسی دامەزراند – لە تەک  و. ئێ .ب دو بوا ، کارڵ مارکس و ماکس وێبر – بە گشتی  بە مێعماری سەرەکی زانستی کۆمەڵایەتی مۆدێڕن دا دەندرێن. دوڕکهایم لە ١٥-ی ئاوریلی ١٨٥٨  هاتووەتە دنیا و لە ١٥-ی نۆڤامبری ١٩١٧ سەری ناوەتەوە.

Emile Durkheim

٤-ماکس وێبر کۆمەڵناس ، فەیلەسووف ، حقووق زان ، ئابووری سیاسی ناسێکی ئەڵمانی یە. بیر و ڕاکانی  بە قووڵی کاری کردووەتە سەر تیوری کۆمەڵایەتی و لێکۆڵینەوە لە بواری کۆمەڵایەتی دا.  لە تەک ئێمیل دوڕکهایم و کارڵ مارکس یەک لەو سێ کەسانەیە کە کۆمەڵناسی یان دامەزراندووە. لە ٢١ی ئاوریلی  ١٨٦٤ لە دایک بووە و لە ١٤ی ژووەنی ١٩٢٠ ماڵاوایی لە ژیان کردووە

Max Weber

٥-سۆرەن کێرکێگارد، فەیلەسووفێکی دانمارکی یە کە بە یەکەم فەیلەسووفی ئێگزیستانسیالیست  دەژمێردرێ.  ٥ –ی مەی ساڵی ١٩١٣ هاتووەتە دنیا و لە ١١-ی نۆڤامبری ١٨٥٥ سەری ناوەتەوە.

Søren Aabye Kierkegaard

٦-ئالێکسی دوێ توکڤیل ، دیپڵۆمات ، زانستکاری سیاسی و مێژوو زانێکی فەڕانسەیی یە. لە ٢٩-ی ژووییەی ١٨٠٥ لە دایک بووە و لە ١٦-ی ئاوریلی ١٨٥٩ مردووە

 Alexis de Tocquville

-7 تالکۆت پارسۆنس ، کۆمەڵناسێکی ئەمریکایی یە و لە بەر بۆچوونەکانی لە مەڕ تیوری کردەوەی کۆمەڵایەتی ، فانکشنالیزمی بنچینەگر بە ناوبانگە. لە ١٣-ی دیسامبری ١٩٠٢ چاوی بە دنیا پشکووتووە و لە ٨-ی مەی ١٩٧٩ چاوی وێک ناوە.

Talcott Parsons

-٨ خۆزێ کازانۆڤا ،  یەک لە زانایانی هەرە بەناوبانگی جیهانە لە بواری کۆمەڵناسیی دین دا  و مامۆستایە لە زانکۆی جۆرج تاون لە دەوڵەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا

José Casanova

٩-پیتربرگر کۆمەڵناسێکی ئەمریکایی بە ڕەچەڵەک نەمسایی یە. لەبەر بۆچوونەکانی لە مەڕ پڕۆتێستانیزم و کۆمەڵناسیی دین ناوبانگی بڵاو بووەتەوە. برگر لە  ١٧-ی  مارسی ١٩٢٩  لە دایک بووە و لە ٢٧-ی ژووەنی ٢٠١٧  ماڵاوایی لە ژیان کردووە.

Peter L. Berger

١٠-یۆرگن هابرماس فەیلەسووف و کۆمەڵناسێکی ئەڵمانی یە بە تایبەتی لە بواری نەریتی تیوری ڕەخنەگرانە و پڕاگماتیسم دا . ئەو ڕەنگە زیاتر لە بەر تیورییەکانی سەبارەت بە عەقڵانییەتی پێوەندی  و ڕووبەری گشتی بە ناوبانگ بێ. هابرماس لە ١٨-ی ژووەنی ١٩٢٩ لە دایک بووە

Jurgen Habermas