پەروەردەی تاک زمانی و کوشتاری زمانە دایکییەکان " بەرنامەی تایبەتی ڕۆژی جیهانی زمانی دایکی" تلێڤیزیۆنی ئاز نیوز ، گفتوگۆی موحسین ڕەسووڵی لەگەڵ دوکتور ئەمیر کەڵان پسپۆڕی پەروەردەی فرە زمانی و مامۆستا لە زانکۆی تۆرۆنتۆ لە کانادا

  

پەروەردەی تاک زمانی و کوشتاری زمانە دایکییەکان " بەرنامەی تایبەتی ڕۆژی جیهانی زمانی دایکی"

تلێڤیزیۆنی ئاز نیوز ، گفتوگۆی موحسین ڕەسووڵی لەگەڵ دوکتور ئەمیر کەڵان  پسپۆڕی پەروەردەی فرە زمانی و مامۆستا لە زانکۆی تۆرۆنتۆ لە کانادا 

 جومعە ٢١-ی فێڤرییەی ٢٠٢٠

دابەزاندن و وەرگێڕانی : حەسەن قازی

 سەلام ، ئەمن موحسین ڕەسووڵی م  و لە بەرنامەیەکی دیکەی " آپدیت" دا لە  تێلێڤیزیۆنی  ئازنیوز  بە گفتوگۆ لە سەر ڕۆژی جیهانی زمانی دایکی  ، سیستمەکانی پەروەردەی فرەزمانی لە خزمەتتان دام. ناسیۆنالیستە ئێرانییەکان بە نکوڵی کردن لە جۆراوجۆری کولتووری و زمانی لە ئێران، بە ئیزن دان بە سیستمی پەروەردەی تاک زمانی ،  دەیان ساڵە خەڕیکی کوشتن و لە ناوبردنی زمانە نافارسییەکانن  بەڵام ئەو جووڵانەوەیەی کە خوێندکارانی بەنگەلادێشی لە ٢١-ی شوباتی  ١٩٥٢ دەستیان پێ کرد  هەر وا بەردەوامە و تەشک و داوێنی بە ساڵانە گەێشتووەتە ئێران. لەو ساڵانەی دوایی دا  شاهیدی چالاکیی بەرىڵاو لە لایەن تێکۆشەرانی ئێتنیکی  بووین  لە پێوەندی لە گەڵ حەقی زمانی و داوخوازی  حەقی پەورەردەی بە زمانی دایکی.کە ئەوەش لەلایەکەوە لەگەڵ بەرتەکی توندی ناسیۆنالیستە ئێرانییەکان و  سەرکوتی حکوومەتی بەرەو ڕوو هاتووە. لەو پێوەندییە دا ئەمڕۆ  ڕێزدار جەنابی  دوکتور ئەمیر کەڵان میوانی تێلێڤیزۆنی ئێن تی ن  ە تا گفتوگۆیەکمان هەبێ لە سەر ڕۆژی جیهانی زمانی دایکی و مافی پەروەردە بە زمانی دایکی لە ئێران. جەنابی دوکتور ئەمیر کەڵان دوکتورای پەروەردەی فرە زمانی و فرە کولتووری هەیە ، مامۆستای زانکۆی تۆرۆنتۆیە لە کانادا  و لە بواری پەروەردەی فرە زمانی و فرە کولتووری لێکۆڵینەوە دەکا. 

 ڕەسووڵی : جەنابی ئەمیر کەڵان بەخێرهاتنتان دەکەم بۆ ئەم بەرنامەیە  وەک پرسیاری یەکەم ئەگەر دەکرێ لوتف بکە و بە کورتی باسی کورتە مێژووی  ڕۆژی جیهانی زمانی دایکی بکە .

 دوکتور ئەمیر کەڵان:  تکا دەکەم ، بە سڵاو و دەمباش لە ئێوە و ئازیزانی بینەر،  دۆزی زمانی دایکی  لە درێژەی ڕووداوێک دا کە بە دابەشبووبی هیندووستان بە نێوبانگە  ڕوویدا. جیاکردنەوە هێندوستان پڕۆژەیەک  بوو کە لە دڵی  زنجیرەیەک ئاڵوگۆڕی ئاڵۆزی سیاسییەوە دەهات  کە جێی باس کردنی لەم بەرنامەیە دا نییە بەڵام  هەر چۆنێک بێ لە سەر و بەندێک  دا شێوە ویشکاڕۆی هیند بە دابەشبوونێک  دابەش دەکرێ بە سەر دوو ووڵاتی  هیندووستان و پاکستان دا  . کاتێک ئەوە ڕوودەدا چاوڕاكێشە کە ئەو دوو ووڵاتە  ، دەزانین کە ئاکامی ئەو دابەشبوونە تا ئەمڕۆ بەردەوامە . لە حاڵی حازر دا دەوڵەتێکی ڕاست ئاژۆی تیژپەڕمان هەیە لە هێندوستان  کە هەر وەک ڕابردوو خەریکی لەناوبردنی موسوڵمانانە  و  بەو  ڕووداوانەی ئەو دواییانە کە دە زانین لە  هیندووستان دەقەومن. کە وابوو دابەشبوون دیاردەیەکی  زۆر گرینگ بووە کە بە شێوەی جۆر بەجۆر  لە ناو هیندووستان و لە ناو دنیای دەوروبەری هیندووستان  شوێنی داناوە . کاتێک کە هیندووستان دابەش دەبێ  ، هیندووستان و پاکستان  بە جۆرێک دوو ڕێگای جیاواز وەبەر دەگرن. هیندووستان بە ڕێبەریی گاندی و ژنان وپیاوانی دەور و بەری گاندی ، کاکڵێکی ڕێبەرایەتی جووراوجوور پێک دێنێ و ئەو پیاوان  و ژنانە بڕیار دەدەن بۆ  داهاتووی هیندووستان دەبێ  کۆمەڵێکی عەلمانی  چەند زمانی و چەند کولتوورییان هەبێ . کە وابێ هەر لە دەسپێکی پێکهاتنی کاکلی ناوەندیی سیاسی لە هیندووستان لە دوای  دابەشبوون ، هێندووستانییەکان تەکلیفی خۆیان لەگەڵ زمانەکان و کولتوورە جیاوازەکان دیار دەکەن  و بە دووی کۆمەڵێکی جواروجوور دا دەچن. پاکستانییەکان تەواو بە پێچەوانەی ڕێگایەکی ئەوتۆ دا دەڕۆن.  هەر وەک دەزانن لە جێدا ناوی پاکستان  لە بەر پڕۆژەی پیوریفیکەیشن یان  خالیس سازی  هاتە گۆڕێ  . واتە ئەو پاک بوونە یانی ووڵاتێکە ئی پاکەکانە  و ناپاکەکان دەبێ لێی جیا ببنەوە . بەداخەوە  ڕوانگە و بۆچوونێکی ئەوتۆ هەمیشە زیاتر و زیاتر بەرەو پێش دەچێ  و ئەو جۆرە پاککردنەوەیە کاتێک ئێوە دەست دەدەنە تیغ  و لە گرووپێکی دەدەن لە نوختەیەک دا  ناگاتە دوایی و هەر وا درێژە پەیدا دەکا  و دەزانین کە هەتا ئەمرۆش  هەر وا بەردەوامە.  ئەو جۆرە پاککردنەوەیە لە سەرەتای دابەشبوونەوە دەست پێ دەکا.  یانی پاکستان کە ئەو دەمی بریتی بوو لە پاکستانی ڕۆژئاوا واتە پاکستانی ئەمڕۆ   و  ڕۆژهەڵاتی کە ووڵاتی بەنگالادێشی ئەمڕۆ بووە  ، بە خێرایی لێک هەڵدەبڕێ. فکر ئەوە بوو کە ووڵاتی بەنگلادیش و وڵاتی پاکستان کە  خەڵکیان هەموو موسوڵمانن  دەتوانن ووڵاتێکی تاقانە پێک بێنن  . بەداخەوە محەمە عەلی جیناح هەڵەیەکی مێژوویی زۆر گەورەی کرد و ڕای گەیاند کە ' ئۆردوو ' تەنیا زمانی پاکستانی گەورە دەبێ ، ئەوە هەڵەیەکی لێکدانەوە بوو ، لەبەر ئەوەی کە خەڵکی بەنگلادیش بڕیاریان دا کە ناسێنەی کولتووریان ڕاستە کە دینەکەشیان دەگرێتەوە  ، زۆر  گەورەترە لە مەزهەبەکەیان  و ئامادە سازی بۆ زنجیرەیەک خۆپێشاندان دەستی پێ کرد لە  بەنگلادێش و لە زانکۆی داکا  بە دەست هێزە نیزامییەکان، لە بەر ئەوەی کە ئێمە دەزانین هێزە نیزامییەکان  دەسەڵاتی نیزامی و دەسەڵاتی سیاسی  لە پاکستان ، لە ڕۆژئاوای پاکستان  بوو. هێزە نیزامییەکان ڕا دەگەیێنن کە ئەو ئیعترازانە  قەدەغە دەبن  ، بەڵام خوێندکارانی زانکۆی داکا ، مامۆستایان و ڕووناکبیران  ڕژانە خیابانەکان ، بە داخەوە لە ڕۆژی ٢١یەکی فێڤرییە  ژمارەیەک لەو خوێندکارانە کووژران و گیانیان بەخت کرد . بەڵام ئەو ڕۆژەوە بووە هۆی  ئەوەی کە زمانی بەنگاڵادێشی ، لە ڕاستیدا زمانی بەنگالی  درێژە بە  ژیانی خۆی بدا . دواتر ئەو ڕووداوە تەقریبەن هاوکات بوو  لەگەڵ ووشیاری زیاتری ووڵاتە ڕۆژئاواییەکان  سەبارەت بە پێشینەی کۆلۆنیالی خۆیان . ئێمە خەریک بوو دەهاتینە ناو سەروبەندی دوای شەڕی دووەمی جیهانی ، لە تراژێدییەکی وەک هۆلۆکۆست تێ پەڕیبووین. ووڵاتە ڕۆژئاواییەکان کەم کەم خەریک بوون  لە خەوی ئیستیعماری خۆیان ڕادەپەڕین و لە فکری ئەو جەمعییەتانە دا بوون کە بە بیانووی جۆربەجۆر سەرکوتیان کرد بوون  ، وەک جەمععیەتی بوومی ، یان ئەبۆرجیناڵی  دانیشتووی ئەمریکای باکووری  ، دانیشتووی ئاوسترالیا  و بە شێوەی گشتی دەغدەغەیەک هاتە پێشێ بۆ  پاراستنی ئەو جۆرە کولتوورانە ، ئەو هاوزەمانییە بووە هۆی ئەوە کە  یونێسکۆ  و کۆڕی نەتەوە یەکگرتووەکان  فکر لەوە بکەنەوە کە پێویستیان بە  ڕۆژێکە بۆ ڕێزلێنان لە زمانی دایکی  و ئەو ڕۆژەیان هەڵبژارد. هەڵبەت ئەو ڕۆژە ڕۆژێکی زۆر تایبەتیش بوو  . ئێمە لە مێژوو دا کەممان هەبووە ڕۆژێک کە  بزووتنەوەیەک لە پێناو زمانی دایکی دا بەو شێوەیە   فرچک بگرێ  کە خەڵک ئامادە بن گیانی خۆیان لە پێناو زمانی دایکییان بەخت بکەن. ئەوە کورتە مێژوویەک بوو سەبارەت بە ڕۆژی جیهانی زمانی دایکی  و من حەولم دا کورتە مێژوویەکە بەشێوەیەک بگێڕمەوە کە  دیسان لە قالبی هیندووستان دا بیبینین ، لە قالبی  شێوە ویشکاڕۆی هێندووستان  و لەو لاشەوە  بزانین کە ڕۆژئاواییەکانیش  کە ئەو ڕۆژەیان بە ڕەسمییەت ناسیوە  لە دڵی دنیای کۆلۆنیالی خۆیانەوە دەهاتنە دەرێ  و جۆرەیک پەشیوانیان دەردەبڕی سەبارەت بە ئەو کار و کریارانەی  کە لە ئاست جەمعییەتەکانی ئەبۆرجیناڵ و هەر وەها ئەو ئێتنیسیتەیانەی کە بەکەمایەتی داندراون کرد بوویان.

 ڕەسووڵی:  زۆر سپاس بۆ شی کردنەوە زۆر باشەکانتان . بە شێوەی گشتی چ ڕووداوێک ڕوودەدا کە  پەروەردە بە زمانی دایکی و مافگەلی زمانی  جێگایەکی تایبەتی هەیە لە پەیماننامە ناونەتەوەییەکان، لە  بەیاننامەی مافی مرۆڤ ،  لە ڕاگەیێندراوەکانی یونێسکۆ دا . لەو پەروەدە بە زمانی دایکی دا چ شتێک هەیە کە بوونی یان نەبوونی ئەو هەمووە سەرنجەی دەدرێتێ؟

کەڵان :  ئەوە پرسیارێکی زۆر سەرنجڕاکێشە چونکە  ئەوە گرینگە کە ئێمە لە ڕێشەکانی ئەو سەرنجدانە لە ڕٶژئاوا تێ بگەین . ئەمن لە کتێبەکەی خۆم دا  " چ کەسێك لە پەروەردە بە چەند زمان دەترسێ ؟  "  هێندێک لەو بارەیەوە دواوم.  لە ڕاستیدا لە ڕۆژئاوا  ئەو سەرنجدانە بە زمانی دایکی یان سیستمەکانی پەروەردەی چەند زمانی لە سەر تەوەرەی زمانی دایکی  لە دوای شەڕی  دووەمی جیهانی هەر وەک ئەوەی کە ئێستا خەریک بووم شیم دەکردەوە  ، دوای رووداوی وەک هۆلۆکۆست  ڕوو دەدا. یانی دە ڕاستیدا کۆمەڵی کۆلۆنیالی ڕۆژئاوا  دەگاتە نوختەیەک  کە ئەو جۆرە جێنۆسایدە  کولتوورییە  و هەر وەها لە جێدا جێنۆسایدی  ڕەگەزی کە لە سەرتاسەری دنیا  لە ئەمریکای باکوورییەوە تا ئەفریقا  تا ئاوسترالیا . ئەو جۆرە جێنۆسایدە کولتووری و جێنۆسایدە ئینسانییانە  ، یان جینۆسایدی زمانی بە جۆرێک  دەگەڕێتەوە ماڵی ڕۆژئاوای کۆلۆنیاڵ یان ئوڕووپا.  لە ڕاستیدا قەومانی هۆلۆکاست  جۆرەیەک گەڕانەوەی توندوتێژی و زەبروزەنگە بۆ ناو جەرگی ئوڕووپا بوو  . ئەو ڕووداوە و کۆتایی هاتنی شەڕی دووەمی جیهانی دەسەڵات  جۆریەک خۆی نزیک دەکاتەوە ئالقەکانی  مرۆڤ دۆستتری ڕۆژئاوا  بەلانی کەمەوە لە ڕواڵەت دا  و فەزایەک پێک دێ  بۆ ئەو کەسانەی کە هۆگرییەکی زیاتریان تێدا بوو  بۆ ئاقڵانە جووڵانەوە  و ژیان بە پێی قانوون و  ژیان بە پێی یەکسانییە کۆمەڵایەتییەکان و یەکسانییە سیاسییەکان تێپەڕ کردن . لێرە دا فەزایەکی زۆر باش دێتە وجوود بۆ ئەوەی زنجیرەیەک بزووتنەوەی بەرگری لە مافی مرۆڤ پەیدا بێ . ئێمە پەیماننامە ناونەتەوەییەکان دەبینین، ڕێکخراوەیەک وەک یونیسێف پێک دێ ، ئەوە دەرفەتێکی مێژوویی بوو کە لە ڕۆئاوا هاتە گۆڕێ  [ چەندین ڕستە قەید نەکراوە ... ]

ماوەیەکی درێز بووە بۆ وێنە لە بەستێنی کانادا دا ،  ئەو پڕۆسەیە لە دوای شەڕی جیهانی دەست پێ دەکا ، ئەمن لەو بارەیەوە زۆرم قسە کردووە و لە کتێبەکەشم دا نووسیومە یەکێک لە گیرو گرفتەکانی بواری پەورەردە لە کانادا بریتی بووە لە هێندێک خوێندنگەی وەک خوێندنگەی لێ ماونەوە کە بە هاتنی کۆلۆنیالیستەکانی فەڕانسەیی و ئینگلیسی و یارمەتییەکانی کلیسای کاتۆلێک هێندێک خوێندنگە داییر دەکرێن لە کانادا کە هەڵبەت دەوڵەتی کانادا خەرج و مخاریجی ئەو خوێندنگەیانەی داوە . لەو خوێندنگەیانە دا منداڵانی خەڵکی ئابۆریجینال ، خەڵکیی جێییان بە تۆبزی لە بنەماڵەکانیان جوێ دەکردەوە و بە زۆر لەو خوێندنگەیانە دا ڕایان دەگرتن. ئەوە زۆر تڕاژیکە دوای ئەو ئالوگۆڕانەی شەڕی جیهانی کە خەریکین قسەیان لێوە دەکەین دوایین خوێندنگەی residential school لە ساڵی ١٩٩٦ داخراوەکە ئەو تاریخە زۆر لە ئێمە نزیکە. کە واتە ئەوە پرۆسەیەکی دەرمان کردن و ژیانەوەی دوورودرێژ بووە و ئەو پێواژۆیە هەر بەردەوامە . 

             

 ڕەسووڵی : سپاس ، لە قسەکانتان دا  ئاماژەتان پێ کرد کە پەروەردەی زمانی دایکی  ، مافی زمانی و سیستمگەلی پەروەردەی فرە زمانی  بنکەی ڕۆژئاواییان هەیە .  و ووڵاتە کۆلۆنیالیستەکان لە دوای  شەڕی جیهانی ئەو فکریان بۆ هاتە پێش  ئاوڕێک لەو دۆزە بدنەوە. ئەو دۆزە بۆ ئێمە کە لە ڕۆژهەڵاتین  ، کە حوکمێکی کۆلۆنالیستیمان لە سەر  نەبووە ، پێوەندییەک لەگەڵ ئێمە ڕایەڵ دەکا ؟ یانی بۆ ئێمە لە بارە؟ یان لە جێدا ئەو فکرە لە ڕۆژهەڵات هەبووە یان لەمەڕ  ڕۆژئاوایە ؟

 ئەمیر کەڵان:  ئەمە پرسیارێکی زۆر گرینگە . ئەمن ووڵامی ئەم پرسیارە بە یەکێک لە ووتەکانی  خانم تووڤێ سکووتناب – کانگاس دەست پێ دەکەم یەکێك لەو کەسانەی  کە لە ڕۆژئاوا بواری پەروەردەی فرە زمانی و مافی مرۆڤی زمانی دامەزراند  . لە پانێلی کۆنفڕانسێک دا کە بۆ من جێی شانازی بوو لە تەنیشتی دانیشم  بەڕێزیان بەو قسەی دەستی پێ کرد ، بۆ ئەوەی ئێمە بتوانین بە دروستی لە پەروەردەی فرە زمانی  و فرە کولتووری تێ بگەین  دەبێ لە پسپۆڕانی ڕۆژهەڵاتی فێر بین  .  ڕۆژئاوا لە دوای ئەو سەروبەندەی کە باسم کرد کە بووە هۆی وەخەبەر هاتنی  و تێگەیشتنی لەوەی کە بۆچوون و نزیک بوونەوەی لە مەڕ  پەروەردە دروست نەبووە  گۆیا تازە خەریکە لەوە تێ دەگا کە  لە ڕۆژهەڵات شارستانییەتی ئەوتۆ هەبوون کە بە درێژایی  هەزاران ساڵ بە شێوەیەکی زۆر ئۆرگانیک و تەبیعی  تێوەگلاو بوون لە پەروەردەی فرە زمانی و فرە کولتووری دا . ئەو پرسیارەی کە ئێوە دەیکەن یەکێک لە دەغدەغەکانی  منیش بووە. ئەوە زۆر گرینگە بزانین گەلێک لەو چەمکانەی کە ئێمە دەکاریان دەکەین  چەمکی ئەوتۆن کە لە دەڵی ڕۆژئاوای کۆلۆنیالیستی دا هاتوونەتە دەرێ و ساز بوون . هێندێک لەو چەمکانە زۆر باش دەکرێن لە بەستێنی  ئێمە دا ووڵامدەر بن، هێندێکیان دەکرێ چ ووڵامێکیان بۆ ئێمە پێ نەبێ. ئێمە دەبێ  زۆر ووشیار بین بۆ ئەوەی بزانین بە چ شێوەیەک ئەو جۆرە  چەمکانە هەڵدەگەڕێنینەوە  و ئەو چەمکانەی کە دەیانهێنین بۆ ناو بەستێنی خۆمان  ئایا بە ڕاستی دەگونجێن یان نا ؟ بۆیەشە من – ئەوە کاری من خۆم نییە – بەڵام لە لێکۆڵینەوەکانم دا  لە مەڕ پەروەردەی فرە زمانی  حەولم دا سێلەی چاوم بخەمە سەر ئەو تیورییانەی  کە لە ڕۆژهەڵات هەن سەبارەت بەو بابەتە. ئەگەر بمانەوێ لە مەڵبەندی خۆمان و لە فەلاتی ئێرانەوە دەست پێ بکەین  ڕەنگە بەنرخترین نموونەی کە هەمانە ئەبووعەلی سینا بێ  .  ئەبوو عەلی سینا فەلسەفەیەکی بە ڕێژە هەموولایەنەی  پەروەردەی هەیە ، کە تێیدا دێ  جۆرە سیستمێکی پەروەردە  بە پێی تەمەن و جینسییەتی شاگردان دادەمەزرێنێ ئەمن ناچمە ناو ووردە ریشاڵی فەلسەفەی پەروەردەی ئەبووعەلی سینا  ، بەڵام دوو نوختەی تێدایە کە لە پەروەردەی فرە زمانی دا یارمەتییەکی زۆر بە ئێمە دەکا.  یەکیان ئەوەیە کە  لە جێدا ڕوانگەی ئێرانی لەمەڕ پەروەردە هەر ئەو جۆرەی لە فەلسەفەی پەروەردەی ئەبوو عەلی سینا دا هەمانە  کە پەروەردە لە دوو ئاستی زەین و روح دا دەبینێ  ، دیدی ئێرانی هەمیشە ڕوانگەیەکی  هەموولایەی لەمەر پەروەردە هەبووە  . باری تێکنیکی و فەننی پەروەردەی دیتووە  یانی لەو باوەڕە دابووە کە گرینگە  ، بەڵام لە هەمان کاتدا جۆرە باوەڕییەکیشی بە بارهێنان هەبووە ، بە شتێکی گەورەتر لە دۆزی فەننی. ئەو بارهێنانە و ئەو ڕوحەی کە ئەبووعەلی سینا قسەی لێوە دەکا لە لایەن هێندێک لە لێکۆلەرەوانەوە تەعبیر کراوە  لەوانە ستیڤ بەحری  یەکێک لە دۆستانی من کە لە زەمینە پەروەردەی فرە زمانی کار  دەکا لە ئاسیای ناوەڕاست . ئەو جۆرە پێداگری لە سەر پەروەردەی تێکنیکی و  بارهێنانی گشتی و  هەموولایانەی شاگردان  ، ئەو تەعبیرەی کە ستیڤ بەحری لەوەی دەکا دەڵێ ئەبووعەلی سینا  لە راستیدا باسی ناسێنەی قوتابیان دەکا ، ئەو بارهێنانەی کە قسەی لێوە دەکا مەبەستی ناسێنەیە. دەزانین کە زۆر لە باسەکانی لەمەڕ پەروەردەی فرە زمانی دەگەڕێنەوە سەر  مەسەلەی ناسێنەی فێرخوازان. کە وابوو بە جۆرێک ئەبوو عەلی سینا و فەلسەفەی ئیرانی  ئەو جێیە بۆ ئێمە دەکاتەوە  .  نوختەیەکی سەرنجڕاکیشی کە لە مۆدێلی  پەروەردەیی ئەبوعلی سینا دا هەیە ئەوەیە کە ئەبوعەلی سینا بە پێی ئەو مۆدێلەی کە سازی دەکا  لە کۆمەڵێک دا کە زمانی عەڕەبی زمانی سەردەستی وییە ، دەزانین کە ئەبووعەلی سینا خۆی بە عەڕەبی دەینووسی  بە تەواوی بەوەی زانیوە کە ئەگەر مرۆڤ  ویستبای زانایەک یان عالمێکی ئەو سەروبەندی با دەبوو زمانی عەڕەبی بە باشی بزانێ . ئەبوو عەلی سینا دای دەگرێتەوە کاتێک منداڵان دەچنە ناو  بەشی دووەمی پەروەردەی خۆیانەوە کە بۆ ئەبوو عەلی سینا  تەمەنی شەش ساڵانە لەو کاتەوەیە کە بە تەنیشت زانستەکانی دیکەوە  ماتێماتیکس و ئەو شتانەی دیکەی کە ئەو باسیان دەکا باوەڕی وایە کە منداڵان دەبێ بە سوێوە  بە شێعر ڕابێن . تەعبیری کەسانی وەک ستیڤ بەحری کە  پسپۆرییان – لە بەر ئەوەی کە ئەبوو عەلی سینا لە ڕاستیدا تاجیکێکە -  ئاسیای ناوەندی یە ، پسپۆڕایەتی ستیڤ بەحری ئاسیای ناوەندی یە  ،  تەعبیری کەسانی وەک ستیڤ بەحری ئەوەیە کە  ئەبوو عەلی سینا دە ڕاستیدا خەریکە باسی  جۆرەیەک لە پەروەردە بە زمانی دایکی دەکا  . یانی قسەیەکی کە دەیکا بۆ  فارسی زمانان ئەوەیە کە  کە زمانی سەردەست عەڕەبییە و ئەوە ئێمە خەریکین کاری پێ دەکەین  ، پێی دەژین و پێی دەنووسین  ، بەڵام منداڵانی ئێمە دەبێ لەگەڵ زمانی فارسی و شێعری فارسیش ڕابێن. لە ڕاستیدا ئەبووعەلی سینا خەرێکە نموویەکی  پەروەردەیەکی فرە زمانی بە ئێمە دەناسێنێ . ئەمن ئەگەر کاتم هەبێ پێم خۆشە باسی ڕووداوێک بکەم کە چەند سەدە دواتر لە ئەبووعلی سینا لە ئیمپراتۆری مووگال دەقەومێ . هەر وەک دەزانین پێوەندییەکی زۆر پتەو هەیە  لە نێوان شارستانییەتی ئێرانی  یان شارستانییەتەکانی ناو فەلاتی ئێران  و شێوە ویشکاڕۆی هیند.   یەکێک لە گرینگترین نوختەکانی ئەو پێوەندییە  لە سەردەمی ئیمپراتۆری مووگال بە خۆدا دێ و دەر دەکەوێ.   لە ڕاستیدا گرووپێک یان ، خێڵێک لە ئاسیای ناوەندی  یەوە یانی ئەو شوێنەی کە ئەمڕۆکە ئەفغانستانە  دەجووڵێن و بناغەی ئیمپراتۆرییەک لە هیند دادەڕێژن  کە زمانی ئەو ئیمپراتۆرییە زمانی فارسی بووە.  ئەو کەسانەی کە ئیمپراتۆری مووگال ساز دەکەن  دەزانین کە پێشینەی خۆیان تورک و مەغوول بووە. ئەوانە کەسانێک بوون کە هاتبوونە ناو فەلاتی ئێران و  دوایە دەجووڵێن و دەچن بەرەو شێوە ویشکاڕۆی هیند و زمانی فارسی لەگەڵ خۆیان دەبەن بۆ شێوە ویشکاڕۆی هیند ، هەر ئەو جۆرەی کە لە فەلاتی ئێران زمانی فارسییان کرد بووە زمانی دیوانی و زمانی دەوڵەت ، زمانی  فارسی دەبنە هیند وزمانی فارسی دەبێتە زمانی دەوڵەت یان دیوانی لە هیندووستان یان لە بەشێکی گەورە لە هیندووستان و پاکستانی ئەمڕۆ.
ئەوە سەرنجڕاکێشە کە یەکێک لە باشترین نموونەکانی پەروەردەی دژی دووچاوکی ، پەروەردەی چەند کولتووری، و پەروەردەی فرە زمانی مان هەیە  لە سەردەمی مووگال لە هیندووستان لە لایەن ئەو تاکوتەرایانەوە بە دەکار کردنی زمانی فارسی وەکوو زمانی ڕەسمی. ئەو ئیمپراتۆرییە پادشایەکی هەبوو بە ناوی ئەکبەر ، دەکرێ بڵێین ئەکبەر بناغەی پەروەردەی مۆدێڕنی تەنانەت لەدنیا بەو شێوە سیستمە دادەنێ. ئەوە زۆر سەرنجڕاکێشە کە ئەکبەر تەنانەت سەبارەت بە بەرنامەی دەرسی وەکوو شەخس نەزری خۆی دەردەبڕی بە ڕاوێژ لەگەڵ ئەو وەزیرانەی کە لە پەروەردەیان دەزانی و یارمەتییان دەدا و ئەکبەر پێداگری دەکا کە لە هیندووستان ئێمە پێداویستیمان بە پەروەردەی فرە زمانییە . لە پەروەردەی فرە زمانی لە ئیمپراتۆری مووگال دا کە ئەکبەر دایدەمەزرێنێ ، هەموو قوتابیان کاتێک کە دەستیان بە خوێندن دەکرد، بە زمانە دایکییەکانی خۆیان دەستیان دەکرد بە خوێندن و پەروەردە، زمانی فارسی وەکوو زمانی ڕەسمی وەکوو بژاردەیەک لە دوای ئەوەی کە لێکۆلەرەوانی هیندی پێی دەڵێن خوێندنی سەرەتایی ، دەخوێندرا. کە وا بوو بە جۆرێک ئەو پێوەندییە لەگەڵ فەلاتی ئێران ، زۆر سەرنجڕاکێشە کە ئێمە ئەو کەسانەی کە لە کولتووری فەلاتی ئێران بە جوورێک خۆراکی کولتووریان خواردووە ، پەروەردەیەکی فرە زمانی زۆر دەوڵەمەند لە ناو فەلاتی هیند دا ساز دەکەن . کە وابوو نموونە مێژووییەکان و سەرچاوە تیوریکەکان لە مەڵبەندی ڕۆژهەڵات و  لە ناو ئێمە خۆمان گەلێک زۆرە و تەنێ ئێمە ئەوانەمان زەق نەکردوونەوە.

لەبەر ئەوەی کە ئێرانییەکان حەزیان لە شێعرە، زۆر سەیرە کە ئێمە لە دەقی دووزمانەی حافز ، دەقە فارسییە عەڕەبییەکانی حافز هەموو ڕۆژێ خەریکین دەیانخوێنینەوە و چێژیان لێ وەردەگرین و سەرنج نادەیەن کە چەندە تەبیعی بووە کە شاعیرەکانمان بە دوو زمان بنووسن و ئەوە زۆر جێگای داخە کە ئێمە لە شێعری مۆدێرنمان دا جووڵەیەکی سەرسووڕهێنەرمان هەبووە بەرەو فارسی نووسین ، دە کاتێکدا ئێمە دەمانتوانی باشترین نموونەی شێعری فرە زمانەمان هەبێ. وەکوو دوایین قسە لە ووڵامی ئەم پرسیارەتان دا دەبێ ئاماژەی پێ بکەم تەنانەت لە  ' شانامە ' ش دا ئێمە ئاماژە دەبین بە پەروەردەی فرە زمانی  کاتێک کە فیردەوسی باسی فرە زمانێتی تەهموورێس دەکا ، ئەمن ئەوە لە ڕووی دەقەکەوە دەخوێنمەوە بۆ ئەوەی هەڵە نەکەم. فیردەوسی دەنووسێ کە:  '  نوشتن بە خسرو بیاموختند / دلش را بە دانش برافروختند/ نوشتن یکی نە کە نزدیک سی /  چە رومی ، چە تازی و چە پارسی /  چە سغدی ، چە چینی و چە پهلوی / زهر گونەای کان همی بشنوی ' ( نووسینیان فێری خوسرەو [ شا] کرد ، دڵیان بە ئاگری زانست هەڵکرد، نووسین   هەر بە یەک نا بەلکوو نزیک بە سی ، چ ڕۆمی ، چ عەڕەبی ، چ فارسی ، چ سوغدی. چ چینی و چ پەهلەوی ، لە هەر جۆرێک کە بکرێ ناوی ببیسی). کە وا بوو بۆ فیردەوسی تەنانەت ئەوە پێوەرێکە کە پیاوێکی دەوڵەت هەتا سی زمان فێر بێ و ئەوە سەرنجڕاکێشە کە دای دەگرێتەوە کە هەر زمانێکی کە لە دەورو بەری خۆت دەبیسی دەتوانێ بەشێک بێ لە پەروەردەی تۆ. هەر وەک گوتم ئەوە پسپۆڕایەتی من نییە ، ببورن ئەگەر هەڵەیکم کرد بێ ، داوای لێ بوردن دەکەم ، دڵنیام کە دۆستان لەو بارەیەوە زۆر کار دەکەن. بەڵام بە دەم لێکۆڵینەوەکانم بە پێی ئەو پرسیارەی کە ئێوە کردتان ، هەمیشە ئەو پرسیارەم هەبووە کە ئێمە کامە سەرچاوەی تیۆریکیمان هەیە  کە دەتوانێ یارمەتیمان بدا. وا وەبەر چاو دا بەو خوێندەوارییە کەمەی کە من هەمە گەلێک شت دەکرێ پەیدا بکرێ کە وابوو  ڕێگای زۆر هەن کە ئێمە پێیان دا بچین و ئەو تیوریانە بدۆزینەوە و بەروەردەی فرە زمانی و فرە کولتووری کە لە حاڵی حازر دا بە دوویەوەین ئەوە لە سەر بنەمایەی ئەو تیەیانە هەڵنێین .

ڕەسووڵی : زۆر سپاس بۆ شیکردنەوە باشەکانتان . ئەو قسانەی کە کردتان من تائێستا نەم بیستبوو ، بە ڕاستیش قسەی نوێ بوون هیوا دارم کە بینەرانی ئێمەش کەلکیان لێ وەربگرن. لەو بەشە دا من پرسیاری کورت دەکەم و ووڵامی کورتیشم دەوێ . چون بابەتگەلی ئەوتۆن کە زۆرکەس لەگەڵیان بەرەو روو دەبن، ئەو جۆرە  ئیرادانەن کە لە سیستمی پەروەردەی فرە زمانی دەگرن . ئەمن دەمەوێ هەر وا خێرا بە سەرخەتەکانیان دا بێینەوە. ئایا سیستمی پەروەردەی فرە زمانی تۆبزی و ئیجبارییە ؟ ئایا بۆ وێنە ئەگەر ئەو سیستمە پەروەردەییەی فارسی و تورکی بەڕێوە چوو ، منداڵە تورکەکان کە لە ئازەربایجانن و تورکن بە ئیجبار دەبێ بچنە خوێندنگە  دوو زمانییەکانی تورکی – فارسی؟

کەڵان: لە مۆدێلێک دا کە لە تەسەوری من دا هەیە ، هیچ جۆرە سیستمێکی پەروەردەیی نابێ ئیجباری و تۆبزی بێ. بەڵام واقعییەتی بابەتەکە ئەوەیە کە باشترین سیستمی پەروەردەی فرە زمانی ئەو سیستمانەن  کە ئەو تاکوتەرایانەی کە لە ناوچەی جوغرافیایی خۆیان دان سەبارەت بەوان بڕیار دەدەن. ئەوە زۆر تەبیعییە کە بۆ وێنە ئەگەر لە مەلبەندێکی جوغرافیایی دا  بێین  وای دابنێن بۆ وێنە لە ئازەربایجانی ئێران یان کوردستانی ئێران یان بەلووچستان لەوانەیە کە دەستەی بەڕێوەبەرایەتی خوێندن ی ئەوتۆ پێک بێ ئەو دەستە بەڕێوەبەرایەتییانە بڕیار بدەن ئەو کەسانەی کە لەو ناوچەیە دا دەژین دەبێ حەتمەن زمانی تورکی فێر بن لە خوێندنگە. کە وا بوو ئەو بڕیارە دواجار لە ئەستۆی ئەو بەڕێوبەرایەتییانەی خوێندنە . بەڵام زۆرێک نموونە سەرکەوتووەکانی پەروەردەی فرە زمانی ئەو نموونانەن کە خاوەن ئینعیتاف و نەرمین . بە تایبەتی لە دەسپێکی ئەو جوورە مۆدێلە دا . کاتێک ئەمن ئەوە لەمەر ئێران تەسەور دەکەم  بە باوەڕی  من دەبێ  ئەو سیستمی پەروەردەی فرە زمانی  بەجۆرێک بێ کە بە دەستبژێر کردن دەست پێ بکا و دەبێ بە نموونەی پچووکترەوە دەست پێ بکا. بۆ وێنە ئەگەر بمانەوێ لە چوارچێوە و بەستێنی ئازەربایجان دا بیبینین بە باوەڕی من سیستمی ئیدێئال بۆ دەست پێ کردنی ئەو سیستمە فرە زمانییە تا ئێمە بتوانین فێر بین و بزانین کە ئەزموونمان لەوە چۆن دەبێ،ئاوا دەبێ کە ئێوە خوێندنگەکانتان تەواو بە فارسی دەبێ و خوێندنگەی تەواو تورکی و خوێندنگەی وەرگرتنی پەروەردەی دوو زمانە.  لە خوێندنگە دوو زمانەیەکانیشدا دیسان مرۆڤ دەتوانێ سیستمی جۆر بە جۆری هەبێ . بەڵام بۆ دەسپێک بە دڵنیاییەوە دەبێ ئەو دەستبژڕییە هەبێ ، چونکە ئێمە بۆ پێشگرتن لە هەڵە پێداویستیمان بەوەیە فەزایەک ساز بکەین  بۆ بنەماڵەی شاگردەکان ، بۆ شاگردەکان خۆیان ، بۆ فێرکار و مامۆستاکان ، بۆ توێژەران ، بۆ سیاسەتدارێژان کە بتوانن باشترین بڕیار بدەن.  کە وا بوو بە ئیحتیمال هیچ تۆبزی و ئیجبارێک لە گۆڕێ دا نابێ.

ڕەسووڵی: سپاستان دەکەم . ئەو سیستمە ئایا نوسخەیەکی جیهانی هەیە ، یان هەر  ووڵاتێک بە پێی هەلومەرجی خۆی دایبەزاندووە ؟

کەڵان: ئەوەش دیسان لە نوختە گرینگەکانە. پەروەردەی فرە زمانی بەلانی کەمەوە بەو کەمپەی کە من پێوەی گرێدراوم و ئەو لێکۆلەرەوە و توێژەرانەی کە من کاریان لەگەڵ دەکەم ، ئێمە بە توندی باوەڕمان بە چوارچێوە و بەستێن و زەمینەی هاتنە وجوودی ئەو سیستمانەیە. زۆر دەبینین کە دۆستان هەر دەپرسن  و دەڵێن ئەتۆ لە سەر سیستمی پەروەردەی فرە زمانی قسە دەکەی و سەبارەت بە نموونەی جۆر بەجۆری جیهانی قسە دەکەی بەڵام ئێمە دەبێ لە ئێران چ بکەین؟ ووڵامی من بە ئاسایی ئەوەیە کە من ئەو کەسە نیم کە بتوانم ئەو ووڵامە بدەمەوە. ئەو ووڵامە دەبێ دەستەیەک لە مامۆستا و فێرکار کە لە مەیدان دان و لە ئێران کار دەکەن بیدەنەوە، باوک و دایکان دەبێ ئەو ووڵامە بدەنەوە ، سیاسەتداڕێژان دەبێ ووڵام بدەنەوە ، ئەو لێکۆلەرەوانەی کە دەتوانن کاری مەیدانی بکەن ئەوان دەبێ ووڵام بدەنەوە. جا بۆیە ئەمن هەمیشە دایدەگرمەوە کە یەکەم هەنگاومان دەبێ ئەوە بێ کە ئەو حەقە بستێنین ، کاتێک کە حەقەکەمان وەرگرت ، دەست بکەین بە زنجیرەیەک لە گەنگەشە و قسەلێوە کردن لە ناو لێکۆلەرەوان ، فێرکاران و بنەماڵەکاندا و لە دڵ و هەناوی ئەو گەنگاش و موناقەشانە ڕایە کە مۆدێلەکە دێتە وجوود. هەڵبەت ئێمەمانان نزیکەی دەیان ساڵە و هەر وەک کە ئێستا باسمان کرد ڕەنگە هەزاران ئەزموونی پەروەردەی فرە زمانی و فرە کولتووریمان هەبێ، هەر وەک کە گوتم دەبینین کە سیستمی ئەکبەر لە ئیمپراتۆری مووگال دا بە تەواوی لەگەڵ لێکۆڵینە نوێیەکانیش دا دەگونجێ کە منداڵان دەبێ دەسپێکی پەروەردەیان بە زمانی دایکی بێ و دوایە بێنە ناو پێواژۆی فێر بوونی زمانی ناوگر . کە وابوو لێکۆڵینەوە هەن بەڵام لە مەڕ مۆدێلی کۆتایی کۆمەڵگەکان دەبێ خۆیان بڕێار بدەن ، هەر بۆیەش بگەڕێمەوە سەر پرسیاری یەکەمت باشترین دۆخ ئەوەیە کە ئێمە بە مۆدێلێکی گەلێک نەرم و مونعەتیف دەست پێ بکەین ، بزانین کە توێژنەوەکەمان چ نیشان دەدا ، مامۆستا و فێرکارەکانمان دەڵێن چی و منداڵەکانمان چ ووڵامێک دەدەنەوە  و کەمکەم ئەو سیستمەی کە دڵ دەیەوێ بێنینە وجوود. 

ڕەسووڵی: پرسیارێکی کە زۆر دەکرێ ئەوەیە دەڵێن ئەگەر بێتوو بۆ وێنە بەلووچەکان بە زمانی بەلووچی دەرس بخوێنن ، کوردەکان بە کوردی ، تورکەکان بە تورکی، عەڕەبەکان بە عەڕەبی . ئەوە چۆن دەبێ سبەینێ ئەگەر کوردێک بییەوێ بچێتە بەلووچستان کار بکا ، یان تورکێک بییەوێ لە خووزستان کار بکا  چۆن دەکرێ لەگەڵ خەڵکی ئەو بەشە قسە بکا ، یان ئەگەر ئەو خەڵکانە بێنە تارانێ بە چ شێوەیەک دەتوانن  بچن  لە زانکۆ بخوێنن یان بچنە ناو مەڵبەندی کار. لەو ناوە دا وەزعییەتی زمانی ڕەسمی چۆنە؟ ئەو قوتابیانەی کە لە خوێندنگەکانی بە زمانی دایکی دا دەخوێنن ئایا موشکیلەیەکیان بۆ نایەتە گۆڕێ لەگەڵ زمانی ڕەسمی؟

کەڵان: ئەمن ووڵامی ئەم پرسیارە ئاوا دەدەمەوە یەکەم ئەو گەڕۆکی و جووڵەیەی ئێمە لێی دەدوێین ئەوە بە هەزاران ساڵە لە فەلاتی ئێران دا هەبووە و ئێمە هیچ کات پێویستمان بە سیستمێکی ناوەندی پەروەردەیی نەبووە کە بە زۆر و تۆبزی خەڵک ناچار بکا کە زمانێک فێر بن و ئەو گەڕۆکێتییەیان هەبێ. لە بیرمان نەچێ کە کۆمەڵی ئێران هەمیشە فرە زمانی بووە و هیچ ڕووداوێکی تایبەتیش ڕووی نەداوە. هەر وەک باسم کرد ئەو نموونانەی گەڕۆکێتی کە ئێمە هەمان بووە ئەوەندە ئاڵۆز بووە کە لە ئاست ئەوەی کە ئەو دۆستانە لێی نیگەرانن هیچ نییە، ئێمە خەریکین سەبارەت بە جووڵەی تورکەکان و مەغوولەکان بۆ فەلاتی ئێران، ساز کردنی سیستمێک لە فەلاتی ئێران و بردنی ئەو سیستمە بۆ هیندووستان قسە دەکەین و هیچ ڕووداوێکی تایبەتیش ڕووی نەداوە . ڕێگای زۆر ئافرێنەرانەیان دۆزیوەتەوە کە ئەوە ڕوو بدا . کە وا بوو بە باوەڕی من لە جێدا ئەوە نیگەرانییەکی  وەهمی یە بەڵام ئێمە دەبێ ئەوە بە ڕێگای لێکۆڵینەوەی ئێمپێریکال واتە لێکۆڵینەوەی تەجرەبەیی لێکاڵا بکەینەوە. ئێمە لە واقعیدا دەبێ بزانین چەند کەس هەن کە  لە بەلووچستانەوە دەچن بۆ ئازەربایجان و ئەو کەسانە بۆ چ جۆرە کارێک دەچنە ئەوێ. بەڵێ ئێمە دەکرێ نیگەرانیی زمانیمان هەبێ لە مەڕ ئەوان بەڵام ئەگەر بەلوچێک بۆ وێنە دەچێتە ئازەربایجان بۆ ئەوەی کە کاری دارتاشی بکا ، ڕاستی ئەوەیە کە ئەو بەلووچە باشتر ئەوەیە کە زمانی تورکی فێر بێ تا ئەوەی کە زمانی فارسی فێر بێ چونکە موشتەرییەکانی تورکن و دەیەوێ لەگەڵ ئەوان بە تورکی قسە بکا. لە ئاکامدا ئەگەر ئێمە سیستمێکی بەهێزی چەند زمانەمان هەبێ ، بۆ وێنە وەزاڕەتی پەروەردەی ئازەربایجان دێ و بڕیار دەدا کە زنجیرەیەک پۆلی تورکی بۆ ئەو موهاجیرانەی دێنە ئەو ناوچە جوغرافیاییە بکاتەوە و یارمەتییەکی زیاتر بکا بەو موهاجیرانە . کە وابوو ئەو تەسەورەی کە ئێمە هەمانە کە تەواوی ئەو کەسانە کە لە ئێران دەژین دەیانەوێ ڕۆژێک بێنە ناوەند و بچنە زانکۆی تاران بە باوەڕی من تەسەورێکی نادروستە و ئێمە دەبێ بۆ تاقیکردنەوەی ڕاست بوونی ئەو تەسەورە بڕێک عەدەد و ڕەقەممان لە بەر دەست دا بێ بزانین ئەو گەڕۆکێتییە لە سەر چ بنەمایەک دەکرێ . ئەزموونە مێژووییەکان و تەنانەت ئەزموونە مێژووییەکانی هاوچەرخی ئێمە وەک ئەو ئێرانییانەی کە لە ئێران دێینە دەرەوە بۆ ئەوەی لە سیستمە ڕۆژئاواییەکان دا دەرس بخوێنین نیشان دەدا ئەو کەسانەی کە دەیانەوێ بەرەو خوێندنی ئاکادێمیک بچن و دەیانەوێ بچنە زانکۆیەکی وەک زانکۆی تاران ،یا زانکۆی شیراز ئەوە خۆیان مامۆستاکانیان فەرق بەوە دەکەن ، بنەماڵەکانیان فەرق بەوە دەکەن و بە دڵنیاییەوە ئامادە سازی دەکەن و هەڵبەت دەبێ لە سیستمێکی فرە زمانی سەرکەوتوو دا و هەڵبەت دەبێ زۆر سیستمی بەهێزمان هەبێ کە منداڵەکان بتوانن زمانی ناوگر کە لە حاڵی حازر دا زمانی فارسی یە فێر ببن. ئەوانە گشتیان دەست دەنێنە دەست یەک کە ئەو کەسە تایبەتییانە کە لەوانەیە بێن و لەو زانکۆیانە بخوێنن فارسی فێر بن. ئەمن وەکوو کەسێکی کە لە چوارچێوەی ئازەربایجان دا ژیاوم و ئەو چاوەدێریانەی کە لەوێ هەم بوو  ئەوە بوو کە ڕاستی مەسەلەکە ئەوە بوو  ئەو جۆرە قسانە هێندێک گەورەکردنەوە و پێوەنانە. لە ڕاستیدا لە سەدی ئەو تاکوتەرایانەی لە ڕووبەڕوو هاتنی سیستمە پەروەردەییەکان دەتوانن بە سەرکەوتوویی  بگەن لە زمانی فارسی دا زۆر کەمتر لەو شتەیە کە ئێمە ناچار بین سیستمێکی دووچاوکی ئامالی تاکزمانی پێک بێنین بۆ ئەوەی ئەو نوخبەیە ئەو چینە تایبەتییە سەرکەوتوو بن. لە ڕاستیدا ئێمە خەریکین بە ناوی سەرکەوتنی گرووپێکی زۆر پچووک سیستمێکی بەروەردەیی دووچاوکی ئامال ساز  دەکەین کە سەرنەکەوتن و شکانی ژمارەیەکی هەر گەورە لە خوێندکارانی دەستەبەر کردووە هەر لە هەمان ڕۆژی هەوەڵەوە.  

ڕەسووڵی: سپاست دەکەم . پرسیارێکی لاوەکیم بە زەین داهات . چ دەبێتە هۆی ئەمە مرۆڤ بڵێ ئەوە زمانە هۆوە لەهەجەیە . بۆ وێنە هێندێکان لەو باوەڕە دان کە  کوردی ، بەلووچی ، گیلەکی ئەوانە هێندێک لەهجەی فارسین و لەو لاشەوە هێندێکی دیکە باوەڕیان وایە فارسی گوویێش یان لەهجەیەکە لە زمانی عەڕەبی. چۆن دەکرێ شی کەوینەوە بێین بڵێین ئەمە زمانی بەلووچی یە یان بەلووچی لەهجەیەکی  فارسی یە؟ چ شتێک ئەو دەستەبەندییە پێک دێنێ ؟

کەڵان: ئەمە پرسیارێکی چاوڕاکێشە. دەکرێ ئەو پرسیارە لە ڕوانگەی جۆر بە جۆرەوە ووڵام بدرێتەوە. ئێمە ئەگەر بمانەوێ وەک باوە دەڵێن چاویلکەی زمانناسانە دە چاو کەین و هەر بەشێویەکی زمانناسانەی خالیس تەماشای ئەمە بکەین ناساندنێکی زانستی بۆ ئەوە هەیە ئەگەر ئاخێوەرانی دوو جۆر گوویشی (لەهجە) جیاواز لە یەکتری تێ بگەن ، بە ئاسایی ئەوانە بە لەهجە نێوزوەد دەکەین ، بۆ وێنە لەهجەی ئینگلیسی لە ئینگلیستان و لەهجەی ئینگلیسی لە ئەمریکا. بریتانیاییەک و ئەمریکاییەک لەهجەی جیاوازیان هەیە بەڵام  لە یەکتری تێ دەگەن، لەوانەیە  لە دە دەرسەدی شتەکان لە یەکتر تێ نەگەن ، لە وانەیە ووشەی ئەوتۆ هەبێ کە نەتوانن لێی تێ بگەن ، بەڵام باسێک لە تەواوەتی خۆی دا تێ دەگەن و ئەگەر لە ووشەیەک تێ نەگەیشتن دەتوانن درێژە بدەن بە باسەکەیان  و لە یەکتری بپرسن مانای ووشەکە چ بوو. بەڵام ئەگەر دوو لەهجەی جیاواز بگەنە نوختەیەک کە ئاخێوەکانیان لە یەکتری تێ نەگەن ئەو دەمی ئێمە باسی زمانانی جیاواز دەکەین. ئەم ناساندنەی کە ئەمن پێشکێشم کرد ناساندنێکی کتێبی خۆیندن یان تێکست بووکی ئەو دوو چەمکەیە ، بەڵام ڕاستییەکە ئەوەیە کە دنیای زمانناسی دنیایەکی زۆر سیاسی بووە. لە بیرمان نەچێ زمانناسیی ڕۆژئاوایی هەر لە هەمان سەروبەندی کۆلۆنیالی دا کە باسەکەمان بە قسەکردن لە سەر ئەو مژارە دەست پێ کرد زۆر لەو دابەشکردنە زمانییانە کە ئێمە لە ڕۆژئاوامان قەرز کردووە  لە سەر بنەمای دیتنی سیاسی و تا ڕادەیەکی زۆر لە سەر بنەمای کۆلۆنیالی ڕۆژئاواییەوە پێک هاتووە و شکڵی پەیدا کردووە. لە سەر ئەو بنەمایە لە بوارەکانی ئێمە دا و بواری دیکە دا ئەو ناساندنانەی کە ئێمە لەمەر لەهجەکان و زمانەکان بە دەستەوەمان دەدان ، هەمیشە ناساندنی سیاسی بوون. بۆ وێنە ئەمن بۆ خۆم واقم ووڕما کە هەر لەم لێکۆڵینەوانە دا  کە تەماشای کتێبەکانی سەد ساڵ لەمەو بەری ئێرانم دەکرد ، هەشتا ساڵ لەمەوبەری ئێرانم دەکرد واقم ووڕدەما کە زمانی کوردی و بەلووچی وەک لەهجەی فارسی قسەیان لێوە دەکەن. ئەوە نیشان دەدا لەو سەروبەندی دا لە دوای قەرز کردنی سیستمی دەوڵەت – نەتەوە لە ڕۆژئاوا  دەوڵەتی ئێران کڕوکاشی کردووە بۆ  ساز کردنی ناسێنەیەکی تاقانە بۆ کۆمەڵێکی فرە زمانی و فرە کولتووری ، و مەجبور دەبوون کە خەرج و موخاریجی هێندێک مامۆستا و ئەکادێمیکان دابین بکەن بۆ ئەوەی ئەو کتێبانە بنووسن  کە نیشان بدەن لە ناوچەکە دە ڕاستیدا لە زمانێک زیاتر نەبێ چ زمانی دیکە نییە و ئەنجامدانی کارێکی ئەوتۆ لە چوار چێوە و بەستێنی ئێران دا سەختە. ئەوانە بە ئاسایی تەعبیر و لێکدانەوەی خەستی سیاسین. ئەو شتەی لەو دەستەبەندییانە دا  ، لەو دەستەبەندی کردنە سیاسییانەدا ڕوو دەدا  ئەوەیە کە لە بەر ئەوەی ئەو دەستەبەندی  کرددنانە بە پێی دانی پووڵ و پارە بۆ لێکۆڵینەوە و لە چوار چێوەی داو دەزگای ئەوتۆی کە زۆر گرانن وەکوو زانکۆکان دا ئەنجام دەدرێ بە ئاسایی ئەوانەی دەسەڵاتیان بە دەستە دەتوانن ئەو جوورە کاتەگۆریانە ، ئەو جوورە دابەشکردنانە بکەن . ئامۆژگاری من هەمیشە ئەوە بووە  کە خاوەنانی زمانەکان دەبێ بۆ خۆیان بێن و زمانەکانی خۆیان شی بکەنەوە ، دەستەبەندی بکەن و کورتە مێژووی ئەو زمانانە لە ڕاستیدا ساز بکەن و لێیان بکۆڵنەوە و بنووسن . چونکە ئەگەر  ئەو کارە بە خەڵکیکی دیکە بسپێرن بە دڵنیاییەوە زمانەکانیان جۆرێک دەستەبەندی دەکرێ  کە لەگەڵ پێوەندیی دەسەڵاتی کە لە گۆڕێ دایە بگونجێ و یەک بگرێتەوە. ئەمن لە کتێبێک دا کە سەبارەت بە   'فرە زمانی ' نووسیومە  بە ناساندنێکی زۆر گشتی دەست پێ دەکەم  لەمەڕ ئەوەی کە زمانە ئێرانییەکان کامە زمانن  بۆ بەردەنگێکی ڕۆژئاوایی کە ڕەنگە هیچ لە سەر بابەتەکە نەزانێ.  و لە بەر ئەوەی زمانناس نیم و کاری من لێکۆڵینەوەی پەروەردەی زمانە  مەجبوور بووم هەر  لەو وێژمانە زاڵانەی کە لە دنیای زمانناسی دا  هەن کەلک وەربگرم  و دەزانین کە لەو وێژمانانە دا  کە دیسکۆرسی ڕۆژئاوایین ، زمانە هیندوئوڕووپاییەکان بەشێکی زۆریان زمانانی هیند و ئێرانین و لەو کاتەگۆرییە دا  زنجیرەیەک زمانی ئێرانی هەن وەک زمانی کوردی ، زمانی فارسی ، زمانی بەلووچی ، زمانە پەشتوو . بە پێی بیر و ڕای کۆن و ئەو دواییانەی زمانناسانی ڕۆژئاوایی زمانی تورکی لە سەر زمانە ئێرانییەکان ناژمێردرێ، ئێرانی بە مانای زمانناسانە و ڕێزمانی.  ئەمن خۆم باوەڕییەکی ئەوتۆم بەو جۆرە دابەشکردنە نییە ، بەڵام یەک لە دۆستان پێوەندیی پێوە کردم و گوتی بۆچی ئەوەت نووسیوە . من گوتم لە کتێبەکەم دا تەنێ بیروڕای زمانناسانم هێناوە  لەبەر ئەوەی جێم نەبوو کە لە سەرەتای کتێبەکە دا  ڕەخنە لەو دیتنە بگرم . ئەمن خۆم لە سەر ئەو  باوەڕەم  یەکەم ئەو جۆرە کاتەگۆری کردنە ، دابەشکردنە  لە سەر بنەمای سینتاکس یان لە سەر بنەمای ڕێزمان یان  لە سەر بنەمای ووشە دابەشکردنێکی دروست نییە  . بە باوەڕی من هەر جۆرە دابەشکردنێکی زمانی دەبێ لایەنی جوغرافیایی و کولتووریش وەبەر بگرێ  و لە ڕوانگەی منەوە بە کورتی  هەر زمانێک کە لە هەر چوارچێوەیەکی جوغرافیایی دا قسەی پێ بکرێ زمانی ئەوێ یە.  و ئێمە دەبێ لێی فێر بین ، ئێمە دەبێ یارمەتی بکەین بە گەشەکردنی. ئامۆژگاری ئەمن بەو دۆستانە ئەوە بوو  کە ئێوە دەبێ بیناسێنن کە زمانی تورکی چییە ،  وەکوو تورک زمانەکان ئەوە بکەن. چونکە تا ڕۆژێکی ئەو کارە لەلایەن تورک زمانەکانی  دانیشتووی ئێران خۆیانەوە نەکرێ  ، ئەو کارە لە لایەن ناوەندەکانی دەسەڵاتەوە دەکرێ . ئەو ناوەندی دەسەڵاتە ، دەکرێ لە ڕۆژئاوا بێ و دەکرێ لە زانکۆکانی فارسی زمان بێ .  کە وایە ئەوە ئاستێکی دیکە بوو . من باسی ئاستی زمانناسانەم کرد  و ووڵامی پرسیارەکەتانم دایەوە  ، سەبارەت بەوەی کە ئەو تەعبیرانە چەندە سیاسین  . بەر لەوەی کە قسەکانم کۆ کەمەوە سەریەک ئاماژە دەکەم بە چوارچێوە و بەستێنی چین کە ئێمە هەموومانی لە ڕۆژئاوا تووشی واق ووڕمان کردووە  کە چینییەکان هەر لەبەر ئەو جۆرە دیتنە سیاسییەی کە لەمەڕ زمانناسی هەیانە  تەقریبەن  هەموو زمانەکانی چین وەک لەهجە دەناسێنن  و بۆ ئێمە مانان کە لە دیپارتمانە پەروەردەییەکانی ڕۆژئاوا دا کار دەکەین ئەو زۆر جێی سەر سووڕمانە.  و تەقریبەن هەموو دەزانن کە  ئەو جۆرە دابەشکردنە چەشنێک دابەشکردنی سیاسییە. هەر کام لە زمانەکانی کە چینییەکان پێیان دەڵێن لەهەجەیەکن  لە ڕاستیدا زمانێکن  کە ژیانی سەربەخۆی خۆیان هەیە. بەڵام نوختەیەکی زۆر گرینگ هەیە  لە پەروەردە دا کە لە ڕاستیدا کاری منە ، چونکە هەتا ئێستا من خەرێک بووم لە سەر بواری دیکە قسەم دەکرد. لە پەروەردە دا بردنی باس و گەنگەشەی پەروەردەی فرە زمانی بەرەو باسی لەهجە گرێی هیچ موشکیلەیەک بۆ ئێمە ناکاتەوە. کاتێک کە ئێمە لە سەر پەروەردەی فرە زمانی قسە دەکەین دەغدەغەی ئێمە هەبوونی سیستمێکی پەروەردەیی دژی دووچاوکی یە. کە بەشێکی بریتیی  یە لە پەرەوەردەی فرە زمانی. بەشی دیکەی هەیە ئێمە  بە پەرۆشین بزانین شاگردانی کچ لە خوێندنگەکان دا ئەزموونیان چییە ؟  ئێمە بە پەرۆشین بزانین ئەو منداڵانەی کە کەڕ و لاڵن لە خوێندنگەکان دا  ئەزموونیان چییە.  ئێمە بە پەرۆشین لە سەر گشت ئەو گرووپانەی لە خوێندنگەکاندا هەن. کاتێک ئێوە لەو دەربیجەیەوە تەماشا بکەن  لەگەڵ ئەو باس و گەنگەشانە زمانناسانەیانەدا کە  بۆ وێنە بمانەوێ شێوەزارێک لە زمانی فارسی  نیشان بدەین و بڵێین ئەوە لە ئەوەڵەوە زمانی فارسی یە و  ڕوداوێکی تایبەتی ڕووی نەداوە ، ئێمە هیچ موشکیلەیەک چارە ناکەین. لەبەر ئەوەی کە پەروەردەی دژی  دووچاوکی  نەک  هەر لە بەرانبەر  زمان بەڵکوو  دووچاوکی لەگەڵ لەهجەش دەکا. لە ڕۆژئاوا گەلێک نموونەی لێکۆڵینەوە هەیە کە نیشان دەدا نەک هەر شاگردان بەڵکوو مامۆستایان  بۆ ئەو کەسانەی کە موهاجەرەت دەکەەن بۆ وێنە لە چوارچێوەی شوێنێکی وەک کانادا دا  هەر لە بەر ئەوەی کە لەهجەیان هەیە هەمیشە دووچاوکییان لەگەڵ دەکرێ .  ڕاستی ئەوەیە  شتێکی ئێمە دژی نی ، ئێمە دژی  جۆرەیەک ستاندارد سازین  کە بە پێی ئەوە  دووچاوکی دەست پێ دەکا. ئەو ستاندارد سازییە لە ئاستی زمان دا  زۆر بە ڕوونی دەبیندرێ  ، بەڵام بە هەمان توانایی لە ئاستی لەهجەش دا  بەڕێوەیە. ئەو مەسەلەیە لە چوارچێوەی ئێران دا دەکرێ لە ناو منداڵانی موهاجیری ئەفغانی دا ببینن کە لە بەر لەهجە بە بیانووی جوور بە جوور  دووچاوکی یان لەگەڵ دەکرێ. جا بۆیە لە ڕوانگەی ئێمەوە  کە لەکاری پەروەردەی زمان داین  باس سەبارەت بە لەهجە و زمان باسێکی لادەرانەیە  و ئێمە هەمیشە بە کەسانێک کە لەو بارەیەوە قسە دەکەن ڕەوتی باسەکە دەهێنینەوە سەر دووچاوکی  و ئەوەی کە ئەو دووچاوکییە چۆن فەزای ژاراوی لە خوێندنگە دا ساز دەکا  کە شاگرد هەست دەکا کە هیچ دەورێکی نییە لەو فەزایە دا و نایەوێ  لە پێوواژۆی پەروەردە دا بەشداری بکا.    

ڕەسوولی: سپاس ، جەنابی ئەمیر کەڵان ئێوە  ئاگاتان لە چالاکییەکانی چالاکانی ئێتنیکەکان هەیە لە ئێران  کە لە بواری پەروەردە بە زمانی دایکی و  مافی زمانی دا دەیکەن؟  هیچ زانیاریتان لە سەریان هەیە؟

کەڵان: بەڵێ ئەمن تا ئەو جێگایەی بتوانم  بە دووی پێوشوێنی ئەو جۆر چالاکییانەوە هەم. کاری زۆر بە نرخ کراوە لە بواری ئامادە کردن و ساز کردنی کتێبی خوێندن ، نموونەی تورکی ئەوانەم دیتووە . هەڵسووڕاوانی کورد خەریکن ئەو نموونانە ساز دەکەن. نوختەیەکی کە زۆر گرینگە ئەوەیە  بەنرخترین سەرچاوەی کە ئێمە لەو جووڵانەوەیە دا هەمانە  ئەو هەڵسووڕاو و ئەو تێکۆشەرانەن. ئەوەمان لە بیر نەچێ کە تەنانەت لە چوارچێوەی وەک کاناداش کە دەوڵەت پشتیوانی دەکا لە فرە زمانی  و بە جۆرێک زمانەکانی خۆجێیی ، هەر جۆرە زمانێک لە لایەن دەوڵەتەوە پشتیوانیان لێ دەکرێ  و هەر وەها دە چوارچێوەی هێند دا کە یەکێک  لە چوارچێوەکانە کە من هۆگرییم لە سەری زۆرە  دیسان ئێمە دەبینین کە دەوڵەتەکان  لە قۆناغی سیاسەت داڕشتن دا دەتوانن بجووڵێن بەڵام  بەڕێوەبردنی پێداگۆژی ، بەڕێوەبردنی فێر کردن و بارهێنان  هەمیشە کەمایەسی هەیە  . ئێمە باسەکەمان بەوەڕا دەست پێ کرد کە چۆن لە ڕۆژئاوا  سەرنجدان بۆ سەر فرە زمانی دەستی پێ کرد  گوتمان چەندین دە ساڵە ئەو حەولە دەدرێ لە دوای شەڕی دووەمی جیهانییەوە.   سەرنجڕاکێش ئەوەیە کە یەکێک لە گەورەترین ئەو ئاکامانەی کە لە دوای ئەو چەندین ساڵە  لە ڕۆژئاوا وەدەست کەوتووە  ئەوەیە کە گەورەترین سەرچاوەی ئێوە  بۆ هێنانە وجوودی سیستمێکی فرە زمانی سەرکەوتوو  ئەو جۆرە چالاکانەی زمانین  ، ئەو جۆرە چالاکییانەن ، ئەو جۆرە ئامادە کردنی کتیبی خوێندنن . کارێکی کە ئەو دۆستانە دەیکەن یەکجار بەنرخە و ئەو کارە بە دڵنیاییەوە پتەوترین بناغەی  ئەو مۆدێلە فرە زمانییانە دەبن لە ئێران  . ئەمن هیوا دارم  مەجالێکی زیاتر بدرێ بەو دۆستانە بۆ ئەوەی دەنگی خۆیان لە سەر ئەو بابەتە هەڵببڕن . بە تەنیشت ئەو چالاکانە زمانییانەوە ئەمن دەزانم لە ئاستی ئاکادێمیک دا فەزای ڕێژەیی هەیە بۆ ئەو دۆستانەی کە بیانەوێ کاری فرە زمانی بکەن و دەزانم لێکۆڵینەوەی چاک لەو بوارە دا لە ئێران کراوە. زۆر گرینگە کە ئێمە لێکۆڵینەوەکانی ئەو دۆستانە زەق بکەینەوە  و بیانهێنینە ناو ئەو باس و گەنگەشانە. ئەوانە لە ڕاستیدا کەسانێکن کە داهاتووی پەروەردەی فرە زمانی  دەو چوارچێوەیە دا ساز دەکەن  . بۆ ئەو دۆستانەی کە هەر تاوێک داواکاری دانی مۆدێلێکی  سادەن لە لایەن  ئێمەوە سەبارەت بە پەروەردەی فرە زمانی بانگەوازمان  بۆیان ئەوەیە لەگەڵ ئەو دۆستانە قسە بکەن. ئەوانن کە دەزانن مۆدێلەکە چییە  و خەریکن دەیانهێننە وجوود بەو کتێبە دەرسییانەی خەریکن کە دەیاننووسن. ئەو چالاکانە زۆر گرینگن بەداخەوە دەبیسم  تووشی زەبروزەنگ و دووچاوکی گەورە دێن  و ئەوە واقیعەن جێی شەرمە  کەسێک لە بەر نووسینی  کتێبێکی خوێندن تووشی ئەو هەمووە  فشارە بێ  . ئەوە  زۆر سەیرە کە یەکێک لە باسەکانی کە هەمیشە  ئێمە دەیبیسین لە بەرانبەر ساز بوونی سیستمی پەروەردەیەکی فرە زمانی  ، یەکێک لەو قسانەی کە ئێمە هەمیشە گوێمان لێ دەبێ  دەڵێن باشە ئێمە پارە لە کوێ بێنین کە کتێبی دەرسی ئامادە بکەین.  ووڵام  ئەوەیە کە ئەو کتێبی خوێندنە  ئامادە کراوە  . ئێوە ئەو کەسانە کە بە پارەی گیرفانی خۆیان ئەو کتێبە دەرسییانەیان ئامادە کردووە دەخەنە زیندانێ ، کە وابێ وا وەبەر چاو دێ  نیگەرانی ئێوە سەرچاوە پەیدا کردن بۆ خەرج و مخاریجی چاپی ئەو کتێبە دەرسییانە نەبێ . وا وەبەرچاو دێ  کە لە جێدا سیستمی ئیدێئۆلۆژیکی ئێوە  بەستراوەتەوە بە جۆرەیەک لە سیستمی پەروەردەی دووچاوکی ئامال و  ئەو باسە ڕیشەی لە ڕاستیدا نییە چونکە بە نەغدەن ئەو هەڵسووڕاوانە خەریکن ئەو کتێبە دەرسییانە ساز دەکەن.

ئەمن هەر لەم دەرفەتە کەلک وەردەگرم و لەمەڕ دەوری  ئەو بنەماڵە و مامۆستایانەی لە خوێندنگەکانی ئێران  لە ناوچەکانی نا فارسی زمان دا کار دەکەن  دەوریان دیسان زەق کەمەوە . لە دوای دەیان ساڵی پەیتاپەیتای لێکۆڵینەوەی پەروەردە لە ڕۆژئاوا  خۆشبەختانە ڕۆژئاواییەکان گەیشتوونە ئەو نوختەیە کە  ئێمە ناتوانین مەسەلەی پەروەردە لە ئاستی ئاکادێمیک دا  بە ڕێگای زنجیرە فۆرموولێک چارە بکەین . ئەمن بۆخۆم  بەگوڕ لە جووڵانەوەیەکی پەروەردەییەوە گلا بووم بە ناوی  " مامۆستایانی لێکۆلەرەوە ". ئامۆژگاریم بۆ  ئەو دۆستانەی کە لە ناوچەی نافارسی زمان مامۆستان ئەوەیە  کە بە  چاوی لێکۆلەرەوە چاو لە خۆتان بکەن  و دەست بکەن بە  بەڵگە کردن و ئاستە کردنی ئەزموونەکانی خۆتان وەک مامۆستا  و ئەزموونی شاگردەکانی خۆتان کاتێک  کە لەگەڵ سیستمێکی تاکزمانی ڕووبەڕوو دەبن . فێرمان بکەن و پێمان بڵێن کە لەکام   ڕێگا چارە کەلک وەردەگرن  بۆ ئەوەی یارمەتی شاگردانی خۆتان بدەن کە  ناسێنەی خۆیان لە کاتی ڕووبەڕوو بوون لەگەڵ سیستم بپارێزن و شکڵی پێ بدەن.  سپاس بۆ ئەو پرسیارەی کردتان ،ئەوە زۆر گرینگە چونکە هەمیشە ویستوومە  لەو بارەیەوە قسە بکەم کە ئێمە زۆر کەم گوێمان لە دەنگی شاگردان دەبێ لەو باس و خواسانە دا. لە بیرتان نەچێ کە دەنگی شاگرادن ، دەنگی مامۆستایان  گرینگترین دەنگەکانن .  ئێستا کە ئێمە دەتوانین کەلک لە دنیای ئانلاین وەربگرین  پێداویستیمان بە ئارشیوی ئانلاینی ئەوتۆ هەیە  کە دەنگی شاگردان و دەنگی مامۆستاکان لەو ئارشیوانە دا کۆ بکەینەوە.
 شانسێکی زۆر گەورەی کە ئێمە لە چوارچێوەی ئێراندا هەمانبوو ، ئەوەیکە بە پێچەوانەی دنیای کۆلۆنیال ،  لەبەر ئەوەی ئێستا تەنانەت بۆ وێنە لە ووڵاتێکی وەک ووڵاتی کانادا  زۆربەی ئەو مامۆستایانەی کە لە گەڵ منداڵانی موهاجیرەکان  هەموو ڕۆژێ سەروکاریان هەیە  مامۆستایانی سپی تاکزمانن.  و ئێمە دەزانین ئەوە لە بەر ئەوە نییە کە مامۆستایانی ناسپی فرە زمانە نایانەوێ بێنە ناو بازاری کار .  دەزانین کە جوورەیەک سیستمی دووچاوکی ئامال پێش بە هاتنیان دەگرێ. زۆر لەو مامۆستایانە نییەتی باشیان هەیە ، زۆر لەو مامۆستایانە  زانستی زۆر باشیان هەیە بەڵام  لە واقیع دا ئەوان بۆخۆیان بەشێکن لەو  کۆمەلی سەردەستی دووچاوکی کەر.  شانسی زۆر گەورەی ئێمە کە دەتوانێ بناغەیەکی  فرە زمانی زۆر بەهێز بێ لە ئێران ئەوەیە کە  ژمارەیەکی گەورە لەو مامۆستایانەی کە لە ناوچە نافارسی زمانەکان دا خەریکی دەرس دادانن بۆخۆیان  زمانی ئەو ناوچانە دەزانن، هەموویان  فرە زمانینە  و دەتوانن بە ڕاحەتی پێوەندیی لەگەڵ شاگردەکان پێک بێنن  و یارمەتی بکەن بە ساز کردنی ناسێنەی بەهێزتر  لای ئەو شاگردانە.  کە وابوو من بە شەخسە هەمیشە بە دووی دەرفەتی ئەوتۆ وەم  کە هەم لەو چالاکانەی کە ئێوە ئاماژەتان پێ کرد شت فێر بم  ، زۆرم پێخۆشە زیاتر لە مامۆستایانی ئێرانەوە شت ببیسم  و شتیان لێ فێر بم.  و لە منداڵان و شاگردان.  ئێمە بە توندی حەوجێمانە بە  ئامادە بوونی دەنگی شاگردان لە سەر ئەو بابەتە. هەر جوورە لێکۆڵینەوەی ئێمپێریکاڵ یان تەجروبی ئێمە ، تەنیا و تەنیا لە سەر بنەمای  دەنگی شاگردان ، لە سەر بنەمای چالاکیی  ئەو شاگردانە ،  بەرهەمە دەرسییەکانی ئەو شاگردانە  ، ئەو شتانەی کە دەیاننووسن ، ئەو شتانەی  کە دەیانڵێن ،  کاغەزی ئیمتیحانی ئەو شاگردانە ، لە سەر ئەو بنەمایانە دەبێ. و بەداخەوەم لە بەر ستروکتووری نوخبەیایەتی  کۆمەڵی ڕووناکبیریی ئێمە ، ئێمە فەزایەکمان ساز نەکردووە  کە دەنگی ئەو شاگردانە و دەنگی ئەو مامۆستایانە زیاتر ببیسین و ئەوە کارێکە کە دەبێ ئێمە زیاتر بیکەین.

 ڕەسووڵی : سپاس. ئێستا بۆ ئاگاداری بینەرانمان چالاکە ئێتنیکییەکان ، بە تایبەتی هەڵسووڕاوانی تورک چاڵاکییەکی زۆرلە پێوەندی لەگەڵ مافی زمانی و  زمانی دایکی دەکەن  و وەشانخانەی ئەوتۆ هەبوون کە کتێبی تورکی یان چاپ دەکرد  . دوو لەو وەشانخانانە لە ماوەی مانگی ڕابردوو دا داخران  . ئێستا لە ڕۆژی جیهانی زمانی دایکی دا لە پێش خوێندنگەکان ئەو کتێبانەیان دابەش دەکرد کە بە زمانی دایکی نووسرا بوون  ، هەر ئەو کتێبانەی کە لە وەشانخانە تورکییەکاندا چاپ دەکران. ساڵنامەیان بە زمانی تورکی چاپ کردووە  ، کە ئەو کەسانەی کە ئەو کارەیان بەڕێوە بردووە هەموویان گیراون . چالاکانی تورک بۆ ڕێزلێنان لە ڕۆژی زمانی دایکی شەوی شێعرخوانییان هەبووە  ، کە هەموویان گیراون نزیکەی سی و چەند کەس ،  چوار کەسێکیان حوکمی ١٥ ساڵ زیندان ، ١٦ ساڵ زیندانیان بۆ بڕاوەتەوە ، دەساڵ زیندان و چەند ساڵ سیجن ، کە دادگای پێداچوونەوە ئەو حوکمانەی داشکاند بۆ دووساڵ زیندان. ڕێزداران ئەکبەر ئازاد، عەلیرەزا فەڕشی ،  حەمید مەنافی و بێهنام شێخی .  و خانمێکی کوردی سنەیی هەبوو کە زمانی کوردی بە دەرس دا دەدا  و ئەندامی دەستەی بەڕێوەبەری کولتووریی ڕۆژین بوو  دوای ٤-٥ مانگ زیندانی بوون  بە وەسیقەیەکی ٧٠٠ میلیۆن تمەنی  ئازاد کرا  تا ئەوەی کە دواتر بڕیاری دادگا دەربچێ و پێی ڕابگەیێنن.  چالاکانی بواری زمان خەریکن دژواری زۆر تەحەمول دەکەن  بەڵام بە داخەوە دەنگیان ناگاتە هیچ کوێ  ، چونکە کۆمەڵی ناوەندایەتی ئێمە  ، کۆمەڵی فارسی زمانی ئێمە  لە بەشێکی سەرەکی لەو سەرکوت  کردنە  ناسێنەیی و   زمانی یە  دا لەگەڵ حکوومەت  هاو دەنگ و هاو هەنگاو دەبێ. بۆ وێنە دەڵێ ئەوانە جیاوازیخوازن ، ئەوانە  دەسنێژ و جاسووسی ئیسرائیلن  ، عەڕەبستانن ، ئەمریکان  ، دەیانەوێ ووڵات  لە ناو بەرن  و هیچ سەرنجێک نادەن کە ئەوانە باسەکەیان و دەغدەغەکەیان  ناسێنەی کولتووری و زمانییانە. بە داخەوە کاتی بەرنامە خەریکە تەواو دەبێ  ئەمن پرسیاری زۆرم هەبوون کە دەمەویست لە بەڕێز ئەمیر کەڵانی بپرسم  بەڵام ئیدی کاتی بەرنامە بەرەو دوایی دەڕوا  پرسیارێکی کۆتاییم هەیە لە خزمەت بەڕێز دوکتور  ئەویش ئەوەیە ئێوە ئاشناییتان لەگەڵ کەسانێک کە لە پێوەندی لەگەڵ زمانی دایکیی دا  و مافی زمانی جار جار هێندێک قسە دەکەن  لە نوخبەی کۆمەڵی فارسی زمان ، بۆ وێنە ڕێزدار زیبا کەلام ڕەنگە شتێکی گوتبێ ،  بەڕێز ناسر فکووهی هەڵوێستی دەربڕیوە  یان بەڕێز دوکتور موحسین  ڕەعنانی. ئاشناییتان لەگەڵ ئەو بابەتانە چەندەیە؟ ئایا بە دووی ئەو قسانە دا چوون کە دەیان کەن؟

 کەڵان:  سەبارەت بە ڕێزدار ڕەعنانی چووینە ناو باسێکەوە  ، ڕۆژنامەنووسێک ووڵامێکی دابووەوە بە کاری بەڕێزیان  .  ئەمن دیتنی بەڕێزیان لەمەر فرە زمانی ، پەرەسەندنیی ئابووریم زۆر بە لاوە پەسند بوو  و بۆ بەرگری لە هەڵوێستی بەرێزیان شتم نووسی  و لە سایتی ڕادیۆ فەردا دا چاپم کرد.  بەڵام ئەوە زۆر بەرزە کە ئەو دۆستانە لە سەر ئەو مژارە قسە دەکەن . هەتا لەو بارەیەوە لە کۆمەڵی ئێرانی دا زانیاری زیاتر بڵاو بێتەوە  باشترە . بەڵام من بە شەخسە زیاتر  لەگەڵ ئەو لێکۆلەرەوانە  تێکەڵاویم هەیە  کە لەم بوارە دا کار دەکەن. یانی لە بواری لێکۆڵینەوەی زمانی دا کار دەکەن.  شەخسەن لەگەڵ ئەوان پێوەندییەکی زیاترم هەبووە .  و ئەو کەسانە ژمارەیەکیان لە کانادان ،  لێکۆڵینەوەی زۆر باش دەکەن . بۆ وێنە دوکتور شێخولئیسلامی لە کانادا لێکۆڵینەوە دەکا ، زۆر لە کارەکانی بەڕێزیان فێر بووم  ، زۆر لە لێکۆلەرەوانی ناوخۆی ئێران وەکوو  دوکتور وەیسی کە کتێبەکەی منی وەرگێڕاوە  زۆر لەو لێکۆلەرەوانە شت  فێر دەبم  و ئەو شاگردانەی پی ئێچ دی کە  ئەو کەسانە خەریکن  پەروەردەیان دەکەن.  لە بەر ئەوەی کاری من کاری لێکۆڵینەوەیە  زیاتر لەو دۆستانەیە کە ئەمن خەریکم فێر دەبم چونکە  دۆستانی دیکە وەک بۆ وێنە ڕێزدار سەرکووهی ئەمن دەزانم  لەو بارەیەوە قسەیان کردووە . قسەی ئەو دۆستانە زۆر بەرزە ، بەڵام لێکۆلەرەوەی زمان نین. بە باوەڕی من  ئێمە پێداویستیمان بە لێکۆڵینەوەی  ئەزموونی یە. ئەمن گوتم ئێمە پێداویستیمان بە لێکۆڵینەوەی ئیمپێریکاڵ ە.  و ئەمن شەخسەن حەزم لەو مەسەلانەیە ، یانی ئەمن دەمەوێ بزانم ئەزموونی هەر ڕۆژەی شاگردەکان چییە  . بۆ وێنە دوکتور وەیسی لێکۆلینەوەیەکی یەکجار چاوڕاکێشی کردووە  سەبارەت بەو زمانانەی کە لە مەترسی نەمان دان لە ناوچەی کوردستان . بە لێکۆڵینەوەی مەیدانی ، گفتوگۆی مەیدانی ،  جووڵە لە ناوچەکان دا  . ئەمن پێم وایە ئێمە دەتوانین لە قسەی ئەو دۆستانە کە هێندێک  بە شێوەی گشتی دەیکەن  ، و بە ئاسایی ئەو دۆستانە لە سیلەچاوی کاری خۆیانەوە تەماشای ئەو بابەتە دەکەن.  بۆ وێنە کاری ئەدەبی دەکەن لەم دۆزە دەڕوانن ،  یا کاری زانستیی سیاسی دەکەن تەماشای ئەو دۆزە دەکەن یان کاری  ئابووری دەکەن تەماشای ئەو دۆزە دەکەن. ئەوە زۆر بەرزە ، بە ئەو چوارچێوە گەورەترانەی  سیاسی یان ئەدەبی ئێمە دەتوانین کار بکەین بەڵام ئێمە  پێداویستیمان بەوەیە کە بە شێوەیەکی سیستماتیک ، بە شێوەی ئەزموونی  دەست بدەینە لێکۆڵینەوەی ئەوتۆ  کە دەتوانن بەکردەوە  لە پێک هێنانی سیستمێکی پەروەردەیی  زمانی دا یارمەتیمان بدەن.  ئێمە ئەگەر بمانەوێ سیستمێکی سەرکەوتووی فرە زمانیمان هەبێ حەوجێمان بە هێندێک ووردە ڕیشاڵە، ئێمە پێداویستیمان بە کتێبی دەرسی یە . ئێمە پێداویستیمان بەوەیە کە چ  مەشقێک دەبێ بۆ شاگردەکان ئامادە بکەین .  و ئەوانە بە ئاسایی لەو حوکمە گشتییە سیاسی و فەلسەفییانە ناکەوێتەوە.  بۆیە  من شەخسەن زیاتر حەزم لەکاری ئەو چالاکانەیە  بەو کتێبە دەرسییانەی   کە ئامادەیان دەکەن ، بەو گفتوگۆیانەی کە لەگەڵ مامۆستایەکانی دەکەن  کە لە پۆل دان و دەرس دەڵێنەوە.   چونکە زۆر لەو دۆستانە ئەمن نازانم لە ڕاستیدا چەند لە ناو پۆل دەرسیان گوتووە  ، ئەمن دەڵێم قسەکەیان بەرزە و  شەخسەن باوەڕم وایە ئێمە دەبێ دیمەنێکی هەموو لایەنە و تەواومان هەبێ . یانی نوخبەکانمان قسەی خۆیان  بکەن ، بیروڕای خۆیان لەگەڵمان بهێننە گۆڕێ  ، بەڵام ئێمە پێداویستیمان بە بەشێکی یەکجار پسپۆڕیی هەیە کە ووردەڕیشاڵی وەک ئامادە کردنی کتێبی دەرسی ،  دانانی بەرنامەی خوێندن،  مادەی دەرسی بگڕێتەوە.

ڕەسووڵی:  دەزانی خیلافمان چییە ، ئێوە خەرێکن لە ڕوانگەیەکەوە قسە دەکەن هەر دەڵێی کارەکە ئەوە خەریکە بەڕێوە دەچێ و هەڵدەسووڕێ و  ڕوانگەی من ئەوەیە کە سەدێکی گەورەی دووچاوکی لە پێشە  و کەسانێک وەک ڕێزدار سەرکووهی ، موحسین ڕەعنانی  دەورێکی بەنرخیان هەیە لە لەناوبردن و  ڕووخانی ئەو دیوارەی دوو چاوکی دا . ئەو سەدەی  هەڵبەستراوە و پێشی ئەوەی گرتووە کە کۆمەڵی ئێمە بەرەو  یەکسانی و بەرابەریی بڕوا! لەو بارەیەوە مەبەستمە!  

کەڵان : ئێمە هیچ خیلافێکمان نییە بۆیە من دەڵێم  واقیعەن بۆچوونەکانیان گرینگە . هەر بۆیەشە ئەمن هەمیشە دەڵێم  یەکەم هەنگاوی کە دەبێ ئێمە هەڵی هێنینەوە  ئەوەیە کە حەقەکە بستێنین و دوایە بە پێی ئەو  بزانین  دەمانەوێ چ مۆدێلێک ساز بکەین ؟   بەڵام من نیگەرانی مەسەلەیەکم ، نیگەرانی  ئەوەی کە ئەو بەشی دۆزەکە یانی بەشی پسپۆڕیی  وە درەنگ بخەین  بۆ ئەو ڕۆژەی کە ئەو حەقە دەدرێ .    تەجروبەی مێژوویی نیشان دەدا کە ئەم ڕوداوە  ڕوو دەدا ، لەوانەیە هێندێک زووتر ، هێندێک درەنگتر ڕوو بدا ، بەڵام ڕوو هەر دەدا .  نیگەرانی من ئەوەیە کە ئێمە ئەو دەمی  بە قەدرایی ئەوەندەی کە پێویستە کلوپەلی پسپۆڕیی مان  نەبێ . دیسان وەک دۆزی زمانی دایکی  دۆزری ئەمە و هۆوەیی یە  یان هەم ئەمەیی و هەم هۆوەیی . قسەکەی من یان ئەمە یان هۆوە نییە ،  قسەکەی من هەم ئەمە و هەم هۆوە یە. لەبەر ئەوەی ئێوە پرسیتان گەلۆ ئەمن ئەو دۆستانە ڕاستەوخۆ دەناسم یان نا  ، گوتم نا نایانناسم  چونکە من  زیاتر لەگەڵ کۆمەڵی لێکۆلەرەوانی زمان تێکەڵاویم هەیە  و لە بەر ئەوەی کاری منیش لێکۆڵینەوەیە سەرەتی دەدەم  بەوەی کە لە ئەزموونەکانی مامۆستایان کە ئەمڕۆ خەریکن لە پۆلەکانی ئێمە دا دەرس دەڵێنەوە  شت فێر بم ، چونکە  بە ئاسایی ئەوەی   کە ئەو دۆستانە دەیکەن هەموویان دروستن  بەڵام ئەو جۆرە باسانەن کە ئێمەش دەیانکەین یانی ئەوە دەسپێکی کاری ئێمەیە .  دەسپێکی کاری من لە ڕاستیدا دوای ئەوەیە کە ئێمە  بە قەولی ئێوە دێینە ناو ئەو دۆزە  دەی باشە ئەو سیستمە دەبێ ئێستا چ بکا؟ ووردە ڕیشاڵی سیستم  و لە لایەکی دیکەوەش ئەوە بڵێم کە  زۆر کەسان ئەوەیان دەوێ ، یانی ئەمن هەمیشە لەگەڵ کەسانێک قسە دەکەم  کە بە من دەڵێن باشە ئێستا ئێمە دەبێ چ بکەین  ، بەدیلمان چییە  لە ناو ئەو سیستمە دا ؟  یانی بە جۆرێک جۆرێک داواکاری هەیە بۆ ئەو باسانە  ، بەڵام هەر وەک ئێوە دەڵێن قسە لە سەر ئەمە یان هۆ وە نییە  ، قسە لە سەر هەم ئەمە و هەم هۆوەیە  ، بە تایبەتی کە ئەو دۆستانە سەکۆی زۆر بەهێزیان هەیە  ، و زۆر کەس گوێیان لە دەنگی ئەو دۆستانە دەبێ بە پێچەوانەی لێکۆلەرەوان و خراپتر لەوان  مامۆستاکان کە واقیعەن  وەگێڕی بەحەقی ئەو باسەن  . لە بیرتان نەچێ کە یەکێک لە سەرچاوەکانی ئیلهامی ئێمە لە باسی فرە زمانی  لە ئێران دا وەک جاران  سەمەدی بێهرەنگی یە  کەسێکی کە لە پۆلەکان دا دەرسی دادەدا و لە پای تەختە ڕەشە  ، دەبوو کێچ وە تەختە کەوێ و هەموو ڕۆژێ لەگەڵ ئەوە ڕووبەڕوو بووە. کە وا بوو ئەو بەشە زۆر گرینگە یانی کاتێک ئێمە  دەگەینە قۆناغی کردەوە ئێمە دە ڕاستی دا پێدوایستیمان بەو ووردەرێشاڵانەیە.

ڕەسووڵی: بەڵێ ، زۆرمان کەلک وەرگرت ، بەڵام  هەر وەک ئێوە ئاماژەتان پێ کرد ئەو دوو  جوولەیە دەبێ هاوتەریب بەرەو پێشەوە بڕۆن چونکە  ئێمە لە کۆمەڵێک دا دەژین کە  ئامادە کردنی فیلمێک بە زمانی تورکی  تەحەمول ناکرێ  و ئێمە دەمانەوێ  قسە لە پەروەردە بە زمانی دایکی و مافی زمانی  بکەین. واقیعەن کارێکی سەختە.  ئێوە پەراوێزەکانی فیلمی " ئاتابای " تان بینی یان بۆچوونێکی تایبەتیتان هەیە لەو باەریەوە وەکوو  قسەی دوایی ؟

کەڵان:  دیسان ئەوە پسپۆڕایەتی من نییە ، وەکوو  کەسێکی پسپۆڕی پەروەردەی فرە زمانی بەڕاستیش  پیرۆزبایی دەکەم لە خانمی کەریمی کە ئەو فیلمەی دروست کردووە  و پیرۆزبایی دەکەم لە هەموو ئەو دۆستانەی کە دەستیان کردووە بە ساز کردنی  فیلم بە زمانانی جۆر بە جۆری ئێرانی . ئێمە دەزانین کە هاتنە دەری ئەو بەرهەمانە نیشانەی  دەسپێکی هەوێنی  کۆمەڵگە  فرە زمانییەکانە ، دژی دو چاوکی یە . ئێمە باسی چوارچێوە و بەستێنی ڕۆژئاوا و فرە زمانێتیمان کرد و، ئەو ڕووداوە لە ڕۆژئاوا قەوما ، یەکێک لە باشترین فیلمەکانی کانادا  فیلمێکە بە ناوی   The fast runner یان  ‌غاردەری خێرا  کە بە زمانی ئینویت ساز کرا  ، هەوڵین فیلم بوو کە بە زمانی ئینویت ساز دەکرا لە  مێژووی کولتووری ئینویت دا  کە زمانێکی ئەبۆرجیناڵی کانادایی یە  . ئەو ڕووداوە ڕووداوێکی بەرزە  ، ئەو ڕووداوە بە باوەڕی من دەبێ بگاتە قۆناغی تازەتر  ، بۆ وێنە دۆستان دەچن بۆ ناوچەی مازەندەران و ژمارەیەک هونەرپیشە لە تارانەوە دەبەن  ، هۆیەک بۆ ئەو کارە نابینم  ، ئەگەر چیرۆکێک بە زمانی مازەندەرانی ، بە زمانی تورکی  ، بە زمانی گیلەک ، بە زمانی بەلووچی  خەریکە ساز دەکرێ  دەبێ خەڵکی ئەو ناوچەیە  ئەو داستانە بگێڕنەوە  . هیوادارم ئەو جووڵە باشەی کە لە سینەمای ئێران دا دەستی پێ کردووە  بگاتە ئەو جێیەی کە  تەنانەت ڕوڵ گێڕانەکانیش بە تەواوی بە دەست خەڵکی ئەو ناوچەیە بێ.

 ڕەسووڵی:  سپاس ، دەستت نەیەشێ ، قسەی باشتان کرد ، کەلکمان لێ وەرگرت . پرسیارەکانی من باڕستێکی زۆری هەر وا مایەوە  . پێم وایە دیسان جارێکی دیکە دەبێ  جارزتان کەین  تا بتوانین ووڵامی هەموو پرسیارەکان وەربگرینەوە. سپاستان دەکەم ڕێزدار دوکتور. سپاسی ئەو بینەرە خۆشەویستانە دەکەم  کە تا ئێرە لەگەڵ ئێمە بوون. بە هیوای سبەیەکی باشتر ،  بە هیوای ئێرانێکی بێ دووچاوکی  خودا ئاگادارتان بێ.      

کۆماری کوردستان ( ١٩٤٦) و ئۆتۆنۆمی لە کوردستان

 کۆماری کوردستان ( ١٩٤٦) و  ئۆتۆنۆمی لە کوردستان

پرۆفێسۆر عەبباس وەلی

ئەم بابەتە  لە ئێوارەی شەمە   ٣٠ ژانڤییەی  ٢٠١٦ لە وقفی ئیسماعیل بەشیکچی لە ئەستەنبووڵ  پێشکێش  کراوە

زنجیرە سێمینار لە سەر مێژوو ، کولتوور و هونەری  کوردی

کۆڕگێڕ و دیلمانج ( مەمێ ماڵا هنێ) : هاوڕێیان  بەخێر بێن . ڕێزە سێمیناری ئێمە لەم حەوتوویە دا لەگەڵ مامۆستا  عەبباس وەلی بەردەوام دەبێ. مامۆستا عەبباس وەلی کە بۆ خۆی مامۆستایە لە بەشی کۆمەڵناسی زانکۆی بۆغازئیچی و بە تایبەتی لە سەر مێژووی کوردستان و بەتایبەتی لە مەڕ مەهاباد زیاتر لێکۆڵینەوەی هەیە. ئەمڕۆش تەنانەت حەوتووی ڕابردوو بڕیار بوو لێرە بێ بەڵام لەبەر  کارێکی چاوەڕوانکراو حەوتووی پێشوو نەهات ئێمەش سێمینارەکەمان وە دوا خست بۆ ئەم حەفتەیە. قسەکانی لە سەر کۆماری کوردستان دەبێ، با زیاتر درێژی نەکەمەوە. بە ناوی ئێوە مامۆستا بەخێر هاتن دەکەم.

پرۆفێسۆر وەلی: سپاس

مەمێ ماڵا هنێ : ئیمە بەرنامەکەمان ئاوا دەبێ. مامۆستا بە کوردی قسە دەکا ، بە سۆرانی. ئەمنیش وەری دەگێڕم بۆ سەر زمانی تورکی بەو شێوەیە هەموان باشتر تێ دەگەن پێم وایە. حەوتووی داهاتووش سێمیناری ئێمە لە سەر د.د.ک  دەبێ و کاک ڕۆشن ئەسڵان دێ و لەو بارەیەوە سێمینارێک پێشکێش دەکا. ئێمە پێمان خۆش دەبێ ئێوە لەو سێمینارەش دا بەشداری بکەن. ئێستا دەست بە سێمینارەکەمان دەکەین. فەرموو مامۆستا

عەباس وەلی: گەلێک سپاس ، دە پێشدا پێویستە سپاس بکەم لە وەقفی ئیسماعیل بەشیکچی کە منی بانگهێشتن کردووە بۆ ئێرە کە  دەگەڵ ئێوەی بەڕێز لێرە دانیشم و لە سەرکۆماری مەهاباد وتووێژ بکەم.

بێگومان کۆماری مەهاباد جێگایەکی زۆر بڵیندی هەیە ، زۆر بەنرخ و بڵیندی هەیە دە مێژووی کوردی دا، بە تایبەتی دە مێژووی  مۆدێڕنی کوردی دا ، هەر واتر لەویش گرینگتر ئەوەیە کە  کۆماری مەهاباد ئەگەرچی ١١ مانگ زیاتر دەوامی نەهێنا بەڵام خودی شکستەکەی بووەتە هۆی ئەوەی کە جێگایەکی گەورەی دە بیرەوەری نەتەوەیی کوردی دا پەیدا بکا.

ئەڕۆ حەفتا ساڵ و هەشت ڕۆژە کە کۆماری مەهابادێ لە ڕۆژی ٢٢-ی ژانڤییەی ١٩٤٦ پێک هات. کۆماری مەهاباد نێوێکی دروست نییە، دەحەقیقەتدا  ئەوە کۆماری کوردستانە. مەرکەزەکەی مەهاباد بوو لە بەر وەی بە کۆماری مەهاباد ناسراوە بەڵام ناوی دروستی کۆماری کوردستانە. ئەگەر تەماشای نووسراوەکان، چاپەمەنییەکا نی ئەو سەردەمی بکەن دەڵێ جمهووری کوردستان ، حکوومەتی میللی کوردستان ، ناڵێ کۆماری مەهاباد. ئەوە کۆماری مەهاباد نییە.

کۆماری کوردستان شامیلی مەهاباد، بۆکان،  دەوروبەری سەقز ، نەغەدە ، شنۆ . سایینقەڵا ، و ئەوانەی حەموو دەگرتەوە ، مەرکەزەکەی مەهاباد بوو. کۆماری مەهاباد بەرهەم و سازکراوی شەراییت و هەلومەرجی ئێرانێ بە تایبەتی کوردستانی ڕۆژهەڵات لە دەیەکانی ١٩٣٠ و ١٩٤٠ لە ئێرانێ بوو. زەمینەی دامەزرانی جمهووری کوردستان پاش ڕووخانی حکوومەتی ڕەزا شای لە مانگی سێپتامبری ١٩٤١ دەستی بە گەشە کردن کرد. خاکی کوردستانی ڕۆژهەڵات پاش سێپتامبری ١٩٤١ لە بەینی لەشکری ڕووسییەی سۆڤیەت و ئینگلیستان کە لەوێ لەشکرەکانیان دامەزرا بوون ، سۆڤیەتییەکان لە بەشی باکوور بوون و لەشکری ئینگلیسییەکان لە بەشی باشووری کوردستانێ بوو. بوونی لەشکری سۆڤیەت لە باکووری کوردستانی ڕۆژهەڵات و ئینگلیسییان  لە باشووری کوردستانی ئێران بووە هۆی ئەوە کە لەشکر و هێز و ئیقتیداری ئێرانێ لەوێ نەمێنێ.

کۆماری كوردستان دە هەلومەرجێکی دا هاتە پێشێ کە ئەو ناوچەیەی کە دە ژێر کۆنتڕۆڵی کۆماری دا بوو  دە ئەسڵ دا لە ژێر کۆنتڕۆڵی لەشکری سووری سۆڤیەت دا بوو. هەر ئەوە بووە هۆی ئەوە کە تاریخنووس، مێژوونووسی ئێرانی ، مێژوونووسی عەڕەب و تەنانەت هێندێک لە دیرۆک نووسەکانی بیانی یانی ئوڕووپایی  و ئەمریکایی بڵێن کە کۆمار بە دەست سۆڤێەتییەکان دامەزرا . دە زۆربەی ئەو مێژووانە دا کە ئەنگۆ بیخوێننەوە دەڵێن کە پاش وەیکە کە قازیی محەمەد و ئەندامەکانی سەرۆکایەتی  کۆمەڵەی ژ.کاف – کە بۆتان شەرح دەکەم چ بوو -  چوونە ئازەربایجانێ ، چوونە باکۆی ، پاش گەڕانەوە لە باکۆیە حیزبی دێمۆکڕاتیان دروست کرد و پاش وەی کە  حیزبی دێمۆکڕات دروست کرا لە پاش دوو سێ مانگان کۆماری کوردستان داندرا. یانی ئەو مێژوونوسانە دەیانەوێ بڵێن کە کۆماری مەهاباد سۆڤیەتان دایان نا. ئەو تەفسیرە، چەوتە ، غەڵەتە ، هەڵەیە. ڕاستە کە دوای گەڕانەوەی نوێنەرایەتی کۆمەڵەی ژێکاف حەول دان بۆ دامەزراندنی حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان دەستی پێکرد ، بەڵام هیچ بەڵگەیەک بەدەستەوە نییە بیسەلمێنی کۆمەڵەی ژ.ک سۆڤییەت سازی کرد بێ.  کۆمەڵەی ژ.ک چالاکی حیزبی ئازادیی کوردستانی کە لە ساڵی ١٩٣٩ پێک هات بە پێشینەی خەباتی خۆی دا دەنا و  کۆمەڵە خۆی لە ١٦ی ئاوگوستی ١٩٤١  ( ٢٥ی  گەلاوێژی ١٣٢١ ی هەتاوی ) دامەزرا . یەکەم مەرامنامەیەی حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان لە مانگی خەزەڵوەری ١٣٢٤ی هەتاوی واتە نۆڤامبری ١٩٤٥ بڵاو بووەتەوە . لە دوای ڕووخانی کۆمار حیزبی دێمۆکراتی کوردستانی ئێران ڕۆژ ومانگی دامەزرانی کۆمەڵەی ژ. ک بە ڕۆژ و مانگی دامەزرانی خۆی داناوە هەرچەند ساڵەکەی بە ١٣٢٤ دادەنێ، لە ڕاستی دا  لە ١٦- ی ئاگوستی ١٩٤٥ ( ٢٥-ی گەلاوێژی ١٣٢٤) هێشتا کۆمەڵەی ژ. ک مابوو  و نزیکەی ٣ مانگ دواتر حیزبی دێمۆکراتی کوردستان دا مەزرا ، حیزبی دێمۆکڕات کۆماری دانا. جگە لەوەی سۆڤیەتان بە تایبەتی وەختێکی قازیی محەمەد دەگەڵ سەرۆکایەتی حیزبی دێمۆکڕات چوونە باکۆی لەوێ کوتیان ئێمە دەمانەوێ حکوومەتێکی سەربەخۆ دروست بکەین ،  باقرۆڤ کە ئەو دەمی سکرتێری یەکەمی کۆمیتەی ناوەندی حیزبی کۆمۆنیستی ئازەربایجانی سۆسیالیستی بوو ، بە کوردەکانی گوت نا ،پێویست نییە ئەنگۆ حکوومەتی سەربەخۆ دروست کەن ، ئەنگۆ دەگەڵ ئازەرییان پێک بێن پێکەوە کارێ بکەن. یانی مەبەستی ڕووسان ئەوە بوو کە تەقسیماتی جوغرافیایی ئێرانێ قبووڵ بکەن چون لە ئێرانێ کوردستان دابەش کراوە، بەشێکی ئازەربایجانی ڕۆژاوایە، بەشێکی لە کوردستانە ، بەشێکی لە کرماشان و بەشێکی لە ئیلامە ،ئەوە ئاوا دابەش کراوە.  ڕووسان دەیانگوت پیویستە کە حکوومەتێکی  دێمۆکڕاتیک  لە ئازەربایجانێ دابمەزرێ و کوردستانیش ببێ بە بەشێک لەوەی.  

وەختێکی کە دێلێگاسیۆنی قازیی محەمەدی لە باکۆیە گەڕاوە هێندێک لەو ئاغاوەتەی کە دەگەڵ وی بوون زۆر ترسابوون ، ئەوان زوو چوونە باڵوێزخانەی ئینگلیسی ، جاسووسیان کرد کوتیان ئەمە چووبووینە ڕووسییەی  لەوێ کوتیان کە دەوڵەتی کوردی دەبێ دروست بکرێ و ئەوانە . ئینگلیسییەکان ئەوانیان پێ گاڵتە بوو کوتیان ئێمە  دەزانین کە ڕووسان دەوڵەتی کوردییان لە ئێرانێ ناوێ.

دە نووسراوی ، دە مەکتووبی باڵوێزی ئینگلیسی کە بۆ لەندەنێی ناردووە دەڵێ قاسم ئاغای ئێلخانیزادە کە ئاغایەکی گەورە بوو لە بۆکانێ ، قاسم ئاغای ئێلخانیزادە هاتۆتە کن مە زۆر ترساوە ، زۆر موشەوەشە دەڵێ ئەگەر پێشی قازیی محەمەدی نەگرن دەگەڵ باقرۆفی  حکوومەتی کوردی دروست دەکەن، ئەمما ئەمە باوەڕی پێ ناکەین چون ئێمە دەزانین سیاسەتی ستالینی ئەوە نییە کە لە ئێرانێ حکوومەتی کوردی دابنێ. ئەو داکیومێنتانە لە ئینگلیسی هەن ، ئەوە دە کتێبەکەی منیشدا ئیشاڕەم پێ کردووە ، یانی لەوێ ئەو  داکیومێنتانە هەیە.

وەختێکی قازیی محەمەد لە باکۆیە گەڕاوە دەگەڵ هەواڵەکانی دانیشتن کوتیان باشە ئەمە هەتا ئێستا دە ژێر سەیتەرەی فارسی بووین ، بە فارسی دەماننووسی دەبوو بە فارسی قسان بکەین ، ئەلئان بە مە دەڵێن کە سەیتەرەی فارسی وەرە دەرێ بچۆ ژێر سەیتەرەی ئازەری ، بە ترکی بنووسە و بە ترکی قسان بکە. فەرقی ئەوەی چییە؟

ڕۆژی ١٥-ی دیسامبری ساڵی ١٩٤٥ قازیی محەمەد بانگ کرا بۆ تەورێزێ کە بەشدار ببێ لە زیافەتی دانانی   حکوومەتی میللی ئازەربایجانێ  ، ئەو حکوومەتە سەربەخۆ نەبوو، مۆدێلی وانە مۆدێلی سۆڤیەت بوو دەیانەویست کە حاڵەتێکی فێدرالییان هەبێ دە چوارچێوەی ئێرانێ دا ،  لە ژێر حاکمییەتی ئێرانێ دا مونەتەها مەنتەقەیەکی  دێمۆکراتیکی فێدرالیان هەبێ لەوێ.

قازیی محەمەد دەگەڵ سەرۆکی حکوومەتی میللی  ئازەربایجان موزاکەراتیان کرد. سەرۆکی حکوومەتی میللی ئازەربایجانێ سەید جەعفەری پیشەوەری بوو کە بۆلشویکێکی قەدیمی بوو، پیشەوەری بە قازی محەمەدی کوت وەرن دەگەڵ مە ببن بە بەشێک لە حکوومەتی ئازەربایجانێ و ئەمە دەمانەوێ دەگەڵ تارانێ ، دەگەڵ حکوومەتی مەرکەزی لە تارانێ واریدی موزاکەرات بین و ئۆتۆنۆمی خۆمان وەربگرین لە وان.

کەریمۆف کە نوێنەری ڕووسان لە مەنتەقەی کوردستانی بوو ئەویش فشاری دێنا سەر قازیی محەمەدی کە پێشنهادەکەی سەید جەعفەری پیشەوەری قبووڵ بکا و ببێ بە بەشێک لە  حکوومەتی ئازەربایجان.

قازیی محەمەد نەی دەزانی چ بکا، تەسمیمی بۆ نەدەگیرا . پاش وەی کە لە تەورێزێ گەڕانەوە زۆر زەحمەت بوو ، بەحسێکی زۆر دە حیزبێ دا هەبوو، بەحسێکی زۆر لە سەرۆکایەتی حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان دا هەبوو  و قازیی محەمەد نەی دەویست بەرەو ئەوە بڕوا کە ڕووسان تووشی ناڕەحەتێ بکا. دەیەویست دەگەڵ ڕووسان موزاکەراتێ بکا و قانعیان بکا کوردستان دەگەڵ ئازەربایجانێ فەرقی هەیە. زمانی فەرقی هەیە ، فەرهەنگی فەرقی هەیە، کۆمەڵگایەکەی فەرقی هەیە ، بۆ وەی نابێ ئەوە ببێ بە بەشێک لە حکوومەتی ئازەربایجانێ وەلی ڕووسان قبووڵیان نەدەکرد.  پێشنهادی موزکەراتیشیان دەگەڵ ئینگلیسیان و ئەمریکاییان کرد ئەوانیش قبووڵیان نەکرد. ئەمما فشار لە خودی حیزبەکەی دا ، لە حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستانێ دا ، بە تایبەتی لە ڕادیکاڵەکانی سەرۆکایەتی حیزبی دێمۆکڕات زۆر بوو لە سەر قازیی محەمەدی.

ئەمن ئەو شتانە کە دەڵێم ، موزاكەراتی ناو حیزبێ  چۆن بوو ،  فشار چۆن بوو ئەوانە لە بەر وەی کە ئەمن ئەوانە لە تاییفە و عاییلەی خۆم ڕا دەزانم . ئەوان دە ئەندامەتی سەرۆکایەتی حیزبی دێمۆکڕات دا بوون ئەو دەمی و ئاگایان لەوەی بوو و دەیان زانی لەوێ چ باسە. بەحسێکی زۆر گەورە ، ناکۆکییەکی زۆر گەورە لە حیزبیێ دا هەبوو، بەشێک دەیانەویست کە هەر وا بەردەوام بن ، بەشێک دەیانەویست کە دەگەڵ ئازەرییان کارێ بکەن، زۆر کەم. بەشێکی زۆرتریش دەیانەویست بەرەو دروست کردنی کۆمارێکی کوردی بڕۆن.

پاش مانگێک بەحس و ئاخافتن و هات و چۆ و موزاکەرات حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان تەسمیمی گرت کە ئیعلانی کۆمار بکا ، ئێعلانی جمهوورییەت بکا. وەختێکی ٢٢-ی ژانوییەی ١٩٤٦ کۆماری کوردستان ئیعلان کرا  ڕووسان زۆریان پێ ناخۆش بوو. ئازەرییان زۆریان پێ ناخۆش بوو. وەلی نەیاندەویست کە ئەو دەمی جەبهەکەی بشکێنن دەنا ، بە عەلەنەن هیچ شتێکیان نەدەگوت.

قازیی محەمەد دەعوەت کرا بۆ تەورێزێ. لە تەورێزی پێیان کوت ئەوە کارێکی خراپ بوو  کوتی تازە ئەوە حیزبەکەی من کردوویەتی و بووە. خڵاس بووە کوتیان نابێ ئەوە دەبێ لەگەڵ  حکوومەتی میللی ئازەربایجان ڕێک بکەون ، پێکەوە بن . بە غەیری وەی موشکیلات لە نیوان  ئازەربایجانێ و کوردستانێ زۆر بوو بە تایبەتی حکوومەتی میللی ئازەربایجان و  کۆماری کوردستان موشکیلیان هەبوو ، ئیختیلافاتیان هەبوو لە سەر حاکمییەتی شاری ئورمییە، شاری خۆی و شاری سەڵماس . ئازەرییان دەیانگوت ئەوە بەشێک لە ئازەربایجانە ، کوردەکانیش دەیانگوت نەخێر ئەوە بەشێک لە کوردستانە.

ڕوسان دەو کێشەی دا پشتی ئازەرییانیان گرت و ڕووسان پشتیوانیان دە موزاکەراتێ دا لە کوردەکان نەکرد. سەبەبێکی ئەسڵی ئەوەی ئەوە بوو ئەو کەسانەی کە حکوومەتی ئازەربایجانیان دامەزراند بوو  بەشێکی زۆریان مارکسیست – لێنینیستی قەدیمی بوون ، کەسی وەک سەید جەعفەر پیشەوەری ، دوکتور جاوید، ئەوانە

[....]

قانوونی ئەساسی ساڵی ١٩٠٦ بە موقایەسە لەگەڵ قانوونی ئەساسی تورکیا  پێشکەوتووتر بوو و قازیی محەمەدیش بۆ خودموختاری دە چوارچێوەیەکی قانوونی دا بە باشی دەزانی.

یانی چوارچێوە سیاسییەکەی بوونی حکوومەتێکی دێمۆکڕاتیک بوو ، چوارچێوە قانوونییەکەی بوونی ئانا یاسایەکی دێمۆکڕاتیک بوو و چوارچێوە ئیدارییەکەی دی سێنترالیزەیشن یانی ئەوەی عەدەم تەمەرکوز بوو  و چوارچێوە فەرهەنگییەکەشی ئەوە بوو کە شناسی فەرهەنگی و زمانی  قەومەکان قبووڵ بکرێ  بەڵام زمانی فارسی وەکوو زمانی سەرەکی بمێنێتەوە ، فەرهەنگی فارسی وەکوو فەرهەنگی سەرەکی بمێنێتەوە. ئەوانەیان قبووڵ بوو.

ئەمن زۆرتر لە سەر ئەو مەسەلەی ئۆتۆنۆمی دەڕۆم بابڵێم کە دواجار ئاوای لێ هات کە قازیی محەمەد و حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان نەیان توانی لەگەڵ حکوومەتی پێک بێن. پاش ڕۆیشتنی سۆڤیەتان لە مانگی مەی ، لە مانگی دێسامبری  ١٩٤٦ ئەڕتەش و لەشکر و عەسکەری ئێرانێ گەڕاوە ئازەربایجانێ .حکوومەتی میللی ئازەربایجانێ ڕووخا و ئەڕتەشی ئێرانێ لە ئازەربایجانێ قەتڵی عامێکی زۆر گەورەی کرد. دیارە وەختێک ئەو خەبەرانە دەهاتنە کوردستانێ خەڵک زۆر دەترسان، بۆیە قازیی محەمەد چوو لەگەڵ فەرماندەی لەشکری ئەڕتەشی دانیشت پاشان گەڕاوە دەگەڵ سەرۆکایەتی حیزبەکەی خۆی دانیشت کوتی ئێمە دوو ڕێگامان هەیە یا دەبێ بەرخوەدان بکەین یا دەبێ ڕاوەستین یا دەبێ تەسلیم بین. نەزەروو چییە ؟ بەشی زۆریان ، ئاغاوەتەکان کوتیان بەرخوەدان دەکەین، ئەوانیدیکە کوتیان تەسلیم دەبین ، ئاوا بوو وەلی وەختێکی کە ئەڕتەشی ئێرانێ گەیشتە میاندواوێ  ئاغاوەتەکان پێش هەموو کەس چوون  پێشوازیان کرد ، ئیستیقبالیان لە ئەرتەشی ئێرانێ کرد .
قازیی محەمەد تەسمیمی گرت کە بچێ تەسلیم بێ . سەبەبەکەی ئەسڵیشی ئەوە بوو کە نەیاندەویست ئەو مەسائیلە دەهشەتناکەی کە لە ئازەربایجانێ بووە لە کوردستانیش ببێ. ئیستیدلالەکەیان بە نەزەری من مەنتیقی بوو ، ئەوە بوو کە ئەگەر ئەتۆ دێمۆکڕاسی خوازی ، ئەگەر ئەتۆ ئۆتۆنۆمی خوازی ، ئەگەر ئەتۆ ئەوەت بۆ ووڵاتەکەی دەوێ ، تێک چوونی ووڵاتی موشکیلەیەکی گەورەتر دروست دەکا بۆ وەی . ئەرتەشی ئێرانێ گەڕاوە کوردستانێ ، هاتە مەهابادێ ، قازیی محەمەد و  چەند کەس لە سەرانی ئەسڵی حیزبی دێمۆکڕات گیران و پاش محاکەمەی ئەوانە ئێعدام کران.  بەڵام کۆمەڵگاکە تێک نەچوو، شارەکان وێران نەبوون ، دێیەکان وێران نەبوون ، جەماعەتەکە نەکووژران .

لەسەر مەسەلەی کوشتنی قازیی محەمەدیش ، شەهیدی بوونی قازیی محەمەدی نەزەر زۆرە ، جیاوازە. نەزەرێک ئەوە بوو کە ئەو کارە تەنیا فەرماندەهی ئەڕتەشی ئێرانێ کردی. و شای ئێرانێ ئەو دەمی دەگەڵ ئەو نەزەرەی موافق نەبوو. دەیگوت لە جێگایەکی ئاوا نابێ شەهیدی دروست کەی. ئەرزشی سەمبولێکی شەهیدی بۆ حەڕەکەتێکی وەکوو حەڕەکەتی کوردی زۆرە ، ئەو جۆرەی کە دەرکەوتووە ئەمریکاییانیش موخالیفی کوشتنی قازی بوون. ئەمن هێندە ئاگادار نیم لە پۆزیسیۆنی ئینگلیسییان ، بەڵام دیارە کە قەراری ئەسڵی  فەرماندەیی لەشکری ئێرانێ دایبێ. ئەگەرچی وەختی موزاکەرە کرا ئەمانیان دابوونێ.
بێینەوە سەر مەسەلەی ئۆتۆنۆمی . یەکێک لە موشکیلاتی ئەسڵی ئۆتۆنۆمی ئەوە بوو کە حقووقی ئۆتۆنۆمی لە بەشێک لە خاکی ئێرانێ بەسترابووەوە . باشە ئەمە وەکوو کوردی مومکینە بڵێین کە ئەوە خاکی ئێرانێ نییە ، خاکی کوردستانێ یە ، دروستیشە  بەڵام لە نەزەر قانوونییەوە ، لە نەزەر حاکمییەتەوە . لە نەزەر قانوونی نێونەتەوەییەوە ئەوە خاکی ئێرانێ یە. یانی حکوومەتی مەرکەزی دەیزانی کە ئەگەر دەگەڵ ئۆتۆنۆمی موافەقەتێ بکا کۆنترۆڵی لە سەر ئەو  بەشەی کوردستانێ نامێنێ. لە ١٩٤٦ەوە هەتا ئەو رۆ  موشکیلی ئەسڵی تەواوی پڕۆژەکانی ئۆتۆنۆمی کە کوردان هەیانبووە . قازیی محەمەد هەیبوو ، مەلا مستەفای بارزانی هەیبوو ، خۆیبوون بە تەرتیبێکی لە پێشدا نەیبوو  بەڵام دوایە هەیبووە ،  ئەلئانەکە لە تورکییەی هەیە تەوەجوهێ دەکەی . ئەو پڕۆژانەی ئۆتۆنۆمی لە ١٩٤٦ەوە هەتا ئێستا موشکیلەی ئەسڵییان ئەوەیە کە حەقی ئۆتۆنۆمی لە سەر کۆنتڕۆڵی خاکی دادەنێن. قبووڵ کردنی پێشنیادێکی ئاوا یان حکوومەتێکی فێدێراڵ بۆ  دەوڵەتێکی دێمۆکڕاتیک ئاسانە . بەڵام لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەوڵەتی دێمۆکڕاتیک نییە . جا لە بەر وەی پێویستە کە ئەمە پێش وەی کە فکری مەسەلەی ئۆتۆنۆمی بکەینەوە دەبێ فکر لەوە بکەینەوە کە ئەو حقووقی ئۆتۆنۆمی دەبێ لە سەر چی دابمەزرێ. ئایا ئەوە دەبێ لە سەر خاک بێ ، لە سەر شەخس بێ ، لە سەر کۆمەڵگا بێ ؟   یانی ئایا ئەوە لە سەر خاک بێ ؟ ئەو حقووقەی کە ئەمن دەمەوێ ، کە دەمەوێ بەشێکی ووڵاتەکەی ئۆتۆنۆمی  هەبێ ئایا ئەو حقووقە دەبێ لە خاکی ببەسترێتەوە . ئایا ئەو حقووقە دەبێ لە کۆمەڵگای ببەسترێتەوە . ئایا ئەو حقووقە دەبێ لە شەخسی ببەسترێتەوە ، ئەوە تەنێ لە قانوونی ئەساسی دا دەتوانێ مەعلووم بکرێ. ئەمن ئەوەم زۆر جاران کوتووە، لە زۆر جێگایان کوتووە باشترین و شایەد بێ دەردی سەرترین ، بێ موشکیلترین مەسەلەی ئۆتۆنۆمی ئەوەیە کە تۆ حقووقەکەی لە سەر خاکی دانەنێی لە سەر کۆمەڵگاکەی دانێی. لە سەر کۆمەڵگاکەت کە دانا پێشتر لەوەی ئەتۆ دەبێ حقووقەکەی بێنی لە سەر تاکی دانێی ( ئیندیڤیجواڵ) ، لە دوایە لە سەر کۆمەڵگاکەی دانێی. لە بەر وەی ئێمە پێویستمانە ، بە نەزەری من پێش وەی کە ئێمە شەڕی ئۆتۆنۆمی بکەین ، ئەوە نەزەری منە ، پێش وەی کە شەڕی ئۆتۆنۆمی بکەین ئێمە دە پێشدا دەبێ بەرەو ئەوەی بچین فۆکاسی سیاسەتەکانمان ئەوە بێ کە ئانا یاسایەکی دێمۆکڕاتیک دامەزرێنین.  دەو ئانا یاسای دێمۆکڕاتیک دا ئێمە دەبێ چەمکێکی دێمۆکڕاتیکی وەتەنداشلک مان هەبێ ، ئەوە کافی نییە وەکوو ڕەوشەنبیرەکانی تورکییەی دەیڵێن وەکوو ئەوانەی لە سەر ئەوە بەحس دەکەن وەکوو حەسەن جەماڵ ئەگەر بڵێین تورکییەلی هەموو شتێک حەڵ دەبێ ، نا نابێ.  دەبێ بەرەو ئەوە بچین ئانا یاسایەک هەبێ چەمکێکی وەتەنداشلکی هەبێ ، باری ئایینی و مەزهەبی نەبێ ، باری ئێتنیکی نەبێ، باری زمانی نەبێ بڵێ فەقەت ئەو کەسانەی لەو ووڵاتەی دەژین حقووقی موساوییان لەو بابەتەیەوە هەیە. ئەو دەمی ئێمە دەتوانین بێین و بڵێین حدوود و سنووری ئۆتۆنۆمی ئێمە حدوود و سنووری کۆمەڵگاکەمانە. ئەوە بە تایبەتی ئەمن فکر دەکەم لەو ووڵاتەی زۆر گرینگە چونکە بەشێکی   لانی کەمەوە  ٧ – ٨ میلیۆن کورد لە دەرەوەی خاکی کوردستانێ دەژین. ئیحتیمالی گەڕانەوەی وانەش بۆو لای زۆر کەمە. ئەمن فکر دەکەمەوە کە ئەلئانەکە وەختی وەی هاتووە کە ئەو کەسانەی کە تەڕفداری و پشتیوانی لە پڕۆژەی ئۆتۆنۆمی دەکەن لە سەر ڕا فکرێکی ئەساسی لەو پڕۆژەی بکەنەوە. با هەڵەکانی ئێرانێ، کوردستانی ڕۆژهەڵات و کوردستانی باشوور دووپاتە نەبێتەوە. گەورەترین پڕۆگرامی ئۆتۆنۆمی لە ساڵەکانی  ١٩٧٠ ی دا درا بە کوردەکانی باشوور . وەختێکی کە حکوومەت زەعیف بوو، حکوومەتی سەدام حوسێنی زەعیف بوو ، هێزی نەبوو دەگەڵ پڕۆژەی ئۆتۆنۆمی مەلا مستەفای بارزانی موافەقەتی کرد ، بەڵام پاش ئەوەی کە لەگەڵ ڕووسان پەیمانی دۆستانەی ئیمزا کرد بۆ پازدە ساڵان، پاش وەی کە دەگەڵ ئێرانێ ڕێککەوت لە سەر ڕا شەڕی دەست پێ کردەوە. نەزەری من ئەوەیە لە تەجروبەی ئێران و عێڕاقێ لەو بارەیەوە ئێمە دەبێ سوود وەربگرین، لەو دەرسەی. دەبێ بزانین ئایا ئێمە دەتوانین دە وەزعێکی ئاوا دا بەرەو ئەوە بچین حکوومەتێکی ئۆتۆنۆم دامەزرێنین کە چوارچێوەی قانوونی وەی لە سەر خاک داندرا بێ؟ ئەویش وەختێکی کە حکوومەتێکی زۆر دژی دێمۆکڕاتیک لە سەر کارە.

بەشێکم ئەمن  لە کتێبەکەم دا باس کردووە ، بەشێکی دیکەش لێرە دەیڵێم. ئەمن باسی هەلومەرجە سیاسییەکەیم کرد ، باسی هەلومەرجە قانوونییەکەم کرد. باسی هەلومەرجی کۆمەڵایەتیش دەکەم. هەلومەرجی کۆمەڵایەتی حکوومەتێکی ئۆتۆنۆم بوونی کۆمەڵگایەکی مەدەنی بە هێزە. ئەو کۆمەڵگای مەدەنی بە هێز  بە شەڕ دروست ناکرێ. ئەو کۆمەڵگایە مەدەنییە بەهێزە بە فەرهەنگ دروست دەکرێ ، بە کاری ئابووری دروست دەکرێ. بە کاری کۆمەڵایەتی دروست دەکرێ. بە زانکۆ و خوێندن و میدیا و چاپەمەنی و کتێب و بە وانە دروست دەکرێ. ئەگەر کۆمەڵگایەکی مەدەنی بە هێز نەبێ ، ئەگەر پانتاییەکی گشتی بە هێز نەبێ ناتوانین پڕۆژەی دێمۆکڕاتیک بەڕێوە بەرین. گەورەترین موشکیلەی حکوومەتی باشووری کوردستانێ ئەوەیە کە کۆمەڵگایەکی مەدەنی بەهێزی نییە . ئینتێلێجێنسییایەکی سەربەخۆی نییە  و جەماعەتێکی نییە کە لە ڕووی فەرهەنگی و ئابوورییەوە بتوانن بە شێوەیەکی سەربەخۆ خۆیان ئیدارە کەن.

مەبەستی من لەم بەحسە ئەوەیە کە خوێندنەوەی مێژووی کوردستانی ئێرانێ ، خوێندنەوەی مێژووی کوردستانی باشوور، زۆر بە ڕوونی نیشان دەدا کە پڕۆژەی ئۆتۆنۆمی زۆر پڕۆژەیەکی باشە بەڵام ئەو پڕۆژەیە هەلومەرجی دەوێ. ئەو هەلومەرجە ئەگەر نەبێ موشکیلی زۆرتر دەبێ لەوەی. جا وەختێکی ئێمە پڕۆژەیەکی ئاوا دادەنێین  دە پێشدا دەبێ بڵێین کە  ئەو هەلومەرجانە چییە و چۆن دەبێ دروست بکرێ. ئەگەر پڕۆژەی ئۆتۆنۆمی بە جوورێکی بۆی بچن کە پێوەندی لەگەڵ دێمۆکڕاسی و ئازادییەکانی فەردی و تاک نەمێنێ دروست کردنی زۆر موشکیلە.

جمهووری کوردستانی ئێرانێ ڕێکخراوێکی زۆر دێمۆکڕاتیک بوو . لانی کەم لە ڕووی سیاسییەوە دێمۆکڕاتیک بوو . ئازادی زۆر بوو خەڵک قسەیان دەکرد، دەیان نووسی و حەموو شتێک . و خەلکیشیان نە دەگرت ، خەڵکیشیان دە زیندانێ نە دەکرد. ئەمن هەمیشە کوتوومە ئەوە نیزیکەی یازدە مانگ و نیو حکوومەتی کرد . دە یازدە مانگ و نیو دا لە کوردستانی ئێرانێ تەنێ یەک نەفەر کووژرا ، یەک نەفەر. ئەویش کوتیان لە بەر وەی کە بۆ حکوومەتی مەرکەزی بۆ حکوومەتی تارانێ جاسووسی دەکرد. دروستە کە کۆماری کوردستانێ سیستمێکی دادگوستەری و داد و عەداڵەتی سەربەخۆی نەبوو. بەڵام توانیبوویان حکوومەتێکی دێمۆکڕاتیکی نیسبەتەن باش  لە هەلومەرجی ئێرانێ دا دروست بکەن. بەڵام چارەنووسی حکوومەتی کۆماری کوردستانێ نیشانی دا کە دامەزراندنی حکوومەتێکی دێمۆکڕاتیک لەوێ هەرچییەک بێ ناتوانێ دەوام بێنێ ئەگەر پێوەندییەکانی دەگەڵ کۆمەڵگای گەورەتر کە تێیدا دەژی و دەگەڵ حکوومەتەکەی کە دەبێ تەعامولی دەگەڵ بکەی ئەو پێوەندییانە دروست نەکەی. یانی هەلومەرجەکانی دەروونی کۆمەڵگای کوردستانێ هێندە زەحمەت نییە دروست کردنی ئەوەی موهیمە ئەوەیە کە هەلومەرجەکانی دەرەوەی ئەو کۆمەڵگایە ، دەبێ لەگەڵ حکوومەتی ناوەندی و فەرهەنگی گەورەتر، لێرە فەرهەنگی تورک ، جەماعەتی تورک . لەگەڵ وانە ڕێک بخرێ. بۆ وەی دەبێ ستروکتوور دابندرێ ، بۆ وەی دەبێ پڕۆسە دابندرێ، بۆ وەی دەبێ پێوەندی قانوونی دابندرێ ، پێوەندی فەرهەنگی دابندرێ.

شایەد ئەگەر ئەو پێوەندییانە ئەو دەمێ لە ئێرانێ هەبایە، لە کوردستانی ئێرانێ. ئەو پێوەندییانە هەبایە و تەواوی خەڵکیش یانی مەبەستم لێرە بە شێوەیەکی چالاک پشتیوانییان لەو کۆمارەی کردبایە ئەو حکوومەتە نە دەڕووخا. بەڵام بە داخەوە وا نەبوو ، بە تایبەتی هەلومەرجەکانی دەرەوەی کۆمەڵگایە زۆر موشکیل بوو.

ئەمن دەزانم ئەو کەسانەی کە وەکوو قازیی محەمەد و هەواڵەکانی قازیی محەمەدی کە تەرجیحیان ئەوە بوو باسی سەربەخۆیی سیاسی نەکەن و بڕۆن بەرەو ئۆتۆنۆمی لە بەر وەی بوو کە دەیانگوت هەلومەرجەکە هەڵی ناگرێ ، ئەوە قسەیەکی دروست بوو بە باوەڕی من پڕۆژەی ئۆتۆنۆمی دەتوانێ ئاڵترناتیڤێکی باش بێ  بۆ سەربەخۆیی بە شەرتێکی کە هەلومەرجەکانی هەبێ . سپاسوو دەکەم.
/////

 ڕێبەرانی ئازەربایجانێ مارکسیستی قەدیمی کە زەمانێکی زۆر لە ڕووسیا بوون . لە بەشێک لە کۆمینتێرن بوون ئەوانە هاتبوونەوە. ڕووسان ئەوانەیان بە ئی خۆیان دەزانی. دە بەرانبەر ئەوە دا کوردەکانیان بە پاشکەوتوو، فێئۆدال و ئەو جۆرە شتانە دەزانی . ڕوسان لەو مودەتەی دا هەتا ١٥-ی مەی ١٩٤٦ دواجار کاتێک ئێران سکاڵای کرد لە لای ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان و نەتەوە یەکگرتووەکان بە دژی ڕووسان دەنگی دا ، ئەڕتەشی سوور لە ١٥-ی مەی ١٩٤٦ لە ئێران دەرچوو و ئەلئان وەختی ئەوەی هاتبوو کە کوردەکان لەگەڵ ئازەرییەکان دەگەڵ حکوومەتی ناوەندیی ئێرانێ دەست بە موزاکەرە بکەن. حکوومەتی تارانێ لە ئیختیلافی نێوان ئازەری و کوردەکان زۆر سوودی وەرگرت. پۆزیسیۆنی حکوومەتی تارانێ ئەوە بوو کە ئەمن دەگەڵ کوردەکان و ئازەرییەکان بە جیاواز موزاکەرە ناکەم ، پێکەوە ئەو موزاکەرەیەی دەکەم. سەبەبەکەشی ئەوە بوو کە حکوومەتی ئێرانێ دەیگوت لە نەزەر منەوە کوردستان بەشێکە لە ئازەربایجان. لە جوغرافیای من دایە. بۆیە ئەمن دەگەڵ ئەوانە بە جیاواز موزاکەرە ناکەم . لە ٢٨-ی ئاوریلی ١٩٤٦ ( ٨-ی بانەمەڕی ١٣٢٥-ی هەتاوی) دەستەی نوێنەرایەتی هاوبەشی ئازەربایجان و کوردستان چوونە تاران و داوخوازنامەیەکی ٣٣ مادەییان دا بە نوێنەرانی دەوڵەت .ئەو داوخوازنامەیە ١٣ مادەی سەبارەت بە کوردستان بوو  و لەو سەنەدە لە هەموو جێێەک دا وەک " کوردستانی ئازەربایجان "  باسی جمهووری کوردستان  کراوە . دەوڵەت ئەو مادانەی قبووڵ نەکرد و هەیئەتی نوێنەرایەتی بێ هیچ  تەوافوقێک گەرانەوە ئازەربایجان و کوردستان . لەو ناوە دا  سەرۆکوەزیر ئەحمەدی قەواموسەلتەنە داخویانییەکی سەبارەت بە ئازەربایجان بڵاو کردەوە و لە تەورێز لە نێوان موزەفەر فیرووز موعاونی سیاسی قەواموسەلتەنە و پیشەوەری  موافەقەتنامەیەکی ١٣ مادەیی ئیمزا کرا  کە سەرانی کوردیش لە ناوەرۆکەکەی ئاگادار کران.  دەو موافەقەتنامەی دا کە  ١٣ خاڵی هەبوو ، تەنێ دە یەک خاڵ دا ئیشارە بە کوردستان کراوە. فەقەت لە یەک خاڵ دا ئیشارە کرا بوو ئەویش ئەوە بوو کە ئەو حەقانەی کە دراوە بە ئازەربایجانێ کوردەکانیش دەگرێتەوە. یانی ئەگەر وورد بینەوە سیاسەتی ڕووسان بووە هۆی لاواز کردنی کۆماری کوردستان نەک بەهێز کردنی. پاشان کە ڕووسان لە ئێرانێ ڕۆیشتن قازیی محەمەد هەستی کرد کە ڕۆژ بە ڕۆژ سیاسەتەکەی بۆ پێک هێنانی کۆمارێکی ئۆتۆنۆمی لە ئێرانێ یا کۆمارێکی سەربەخۆ لە ئێرانێ زۆر زۆر زەحمەتە ، موشکیلاتی یەکجار زۆرە. جا لێرە ئەمن ئاماژەم کرد بە وەی یا کۆمارێکی سەربەخۆ کە حاکمییەتی هەبێ ، بۆ خۆی حاکمییەتی سیاسی هەبێ ، یا کۆمارێکی ئۆتۆنۆم کە دە چوارچێوەی حاکمییەتی ئێرانێ دا بێ. من بۆ چی ئەو دوانەم لێک جوێ کردەوە ئەوە بۆ خۆی سەبەبێکی هەیە کە من ئەلئان بۆتان شی دەکەمەوە.

ئەگەر تەماشای گوتاری کۆماری کوردستان بکەی کە لە ڕۆژنامەی " کوردستان  "  دا دەرکەوتووە و کوردستان ئۆرگانی ڕەسمی ، فەرمی  کۆماری کوردستان بوو . ئەو دەمی ١١٣ ژمارەی ئەو ڕۆژنامەی دەرکەوت و تا ئێستا ٨٦ تا ٨٧ ژمارە ماوەتەوە  ، ئەوانی دیکە نەماون. لە ١١٣ ژمارە ، ٨٧ ، ٨٨  ژمارە ماونەوە ، ئەگەر ئێمە لەو ڕۆژنامەیە دا تەماشای گوتار و دیسکۆرسی کۆماری کوردستان بکەین ئێمە دوو پڕۆژەیان تێدا دەبینین. دوو پڕۆژان دەبینین.  گوتارێک هەیە دە وێدا  کە باسی سەربەخۆیی کوردستان دەکا وەکوو دەوڵەتێکی کە حاکمییەتی خۆی هەبێ، ئەو گوتارە  لە ژانڤییەی هەتا مانگی مەی بەردەوامە بەڵام زیاتر بە شێوەی رێتۆریکێکی سیاسی . ووتارێکی دیکەش هەیە کە باسی پڕۆژەی ئۆتۆنۆمی دەکا، ئۆتۆنۆمی یانی سەربەخۆیی فەرهەنگی و ئیداری لە چوارچێوەی ئێرانێ دا ، دە چوارچێوەی حاکمییەتی ئێرانێ دا. ئەوە دەڵێ حکوومەتی ئێرانێ ئەگەر لەگەڵ ئۆتۆنۆمی ئێمە موافەقەت بکا ئێمە دەتوانین خۆمان ئیدارە بکەین ، بەڵام دە چوارچێوەی ئێرانێ دا. دە چوارچێوەی قانوونی ئەساسی ئێرانێ دا . دە چوار چێوەی سیاسەتی دەرەوەی ئێرانێ دا و دە چوارچێوەی سیاسەتی ئابووری ئێرانێ دا ئێمە خۆمان ئیدارە دەکەین. ئەو ئیدیعایەی کە دەیان کرد لەڕووی واقعیش دا پێیان دەکرا بیکەن. حکوومەتی کوردستانی ئێرانێ. حکوومەتی کوردی لە کوردستانی ئێرانێ تەنها داهات و دەرامەدی  فەقەت تاکسەیشن [ ماڵیات ] بوو . تەنێ تاکسەیشن بوو. یانی هیچ داهات و دەرامەدی دیکەی نەبوو فەقەت ئەو پارەیەی بوو کە خەڵک دەیاندایە . تاکسەیشن بوو .

بە باوەڕی من سیاسەتمەداری کورد زۆر قسەیان کردووە ، زۆر شتیان کوتووە بەڵام  بە باوەڕی من گەورەترین قسەی کە  سیاسەتمەدارێکی کورد بە لانی کەمەوە لە لای ئێمە . لە ڕۆژهەڵات و لە باشوور کردوویانە ووتەی ئەحمەدی عیلمی سەرۆکی ئیدارەی دارایی کوردستان بووە. ئەحمەدی عیلمی دە باسەکەی دا قسەیەکی دەکا کە ئەوە مۆدێرن ترین قسەیەکە کە سیاسەتمەدارێکی  کوردی کردوویەتی . دەڵێ ماڵیات [ تاکسەیشن ]  ڕووحی میلەتێ یە ، ماڵیات ڕووحی میلەتێ یە سەبەبی تەمەدون و سەرکەوتنی میلەتێ یە تەوەجوهێ دەکەی. ئەوە بە تەواوی بە پێچەوانەی ئەوەیە کە لە باشووری کوردستان هەبوو ، ئەوەی لە باشووری نەبوو ماڵیات بوو. و چون خودی ئەو ماڵیاتە نیشانی دەدا کە خەڵکەکە  بە دڵ و گیان لەو سیستمەی پشتیوانیان دەکرد. تەنها کەسێک ، تەنها چینێکی کۆمەڵایەتی  کە ماڵیاتی نە دەدا ، کەمی دەدا . خۆی دەدزییەوە، فێڵی دەکرد ئاغاوەت بوون. ئەوان نەیان دەدا.

حکوومەتی کۆماری کوردستانێ لە نەزەر عەسکەری و نیزامیشەوە دوو بەش بوو ، بەشێکی ئەرتەشێکی چکۆڵەیان دانابوو کە سێ هەزار کەسی هەبوو ، ئەوانە حکوومی بوون لە حکوومەتێ مەعاشیان وەردەگرت. سێ هەزار کەس بوون. بەڵام بەشی گەورە و مەزن و ئەساسی هێزی نیزامی – عەسکەری  کۆماری مەهاباد سپای ئاغاوەتان بوو ، ئی عەشایر بوو. هەر ئەوەش بۆ خۆی یەکێک لە سەبەبەکانی ڕووخانی کۆماری مەهابادێ بوو. یەکێک لە سەبەبەکانی ئەسڵی بوو  کە ئاغاوەت هیچ وەخت بەو شێوەیەی کە پێویستە ؛ حەموویان نا ، بەشێکی زۆر لە ئاغاوەت، بەشی کەم لە ئاغاوەت بە دڵ و گیان لە کۆمارێ پشتیوانیان کرد. بەڵام بەشی زۆری ئاغاوەت پێوەندییان لەگەڵ حکوومەتی ئێرانێ هەر ڕاگرت. ماڵیاتیان نەدەدا ، هاوکارییان نە دەکرد، بۆ وێنە  وەختێکی کە کۆماری کوردستان دەیویست ڕادیۆی دابنێ ، ڕادیۆی کوردی دابنێ لە ساڵی ١٩٤٦، دەیەویست وەشانخانەیەکی گەورەی کوردیش دروست بکا بۆ وەی پارەیان نەبوو. بۆ ئەوەی کە بتوانن ئەو کارە بکەن بەرهەمی یەکساڵ توتنی کوردستانیان  بە لەشکری سووری سۆڤیەت فرۆشت  ، بەرهەمی یەکساڵ تەنباکۆی کوردستانیان پێش فرۆش کرد بە ڕووسان پارەیان لێ وەرگرتن ڕادیۆیان دانا ، وەشانخانەیان دانا. هەر بۆیە ئەلئان کە کوردەکانی ڕۆژهەڵاتی وەزعی باشووریان دەدی لەو پێنج ساڵەی دا تەئەسوفیان دەخوارد کە بە وەختی خۆی  ئەوانە هیچیان نەبوو بەڵام زۆر شتیان دروست کرد. ئەوانە حەموو شتێکیان هەیە زۆر کەمیان دروست کردووە.

 پاش وەی کە ڕووسەکان ڕۆیشتن گوتاری ئۆتۆنۆمی زۆر زاڵ بوو بە سەر گوتاری ئیستیقلال و سەربەخۆیی دا. ئەو ئۆتۆنۆمییەی کە کۆماری کوردستان دەیەویست چوارچێوەیەکی قانوونی هەبوو. ئەمن دەمەوێ ئەو قسانە بکەم  لێرە ، ئەلئان لێرە، دیارە ئۆتۆنۆمی بەشێک لە ، بەشێکی گەورە لە ڕۆژەڤی سیاسی ئێرەشە ، ئەگەر پرسیاروو هەبێ ئەمن پێم خٶشە ووڵام بدەمەوە.

بۆ جاری ئەوەڵ مەسەلەی ئۆتۆنۆمی لە کوردستانی ڕۆژهەڵات هاتە گۆڕێ. دروشمی حیزبێ ئەوە بوو کە  "دێمۆکڕاسی بۆ ئێران ، ئۆتۆنۆمی  بۆ کوردستان " . پاش کوردستانی ڕۆژهەڵاتێ ئەوە چووە کوردستانی باشوور. لە باشووری چووە کوردستانی ڕۆژئاوا، پاشانیش هاتە ئێرە. بەڵام ئۆتۆنۆمی وان فەرقی هەبوو لەگەڵ ئەو ئۆتۆنۆمی یەی. یانی ئەلئان ئەو بەحسەی کە لێرە هەیە زۆر جیاوازە دەگەڵ وان ، بەڵام هێندێک مەسائیل زۆر گرینگە ئینسان بزانێ کە ئەوانە  لە نەزەر تاریخی یەوە ، لە نەزەر مێژووییەوە هەبوون.

قازیی محەمەد و هەواڵەکانی دەیان زانی کە ئۆتۆنۆمی  چوارچێوەی لازمە . چوارچێوەی سیاسی لازمە ، چوارچێوەی سیاسی گەورەترین ئەساسی مەسەلەی ئۆتۆنۆمی بوونی حکوومەتێکی دێمۆکڕاتیکە لە ئێرانێ . ئەگەر حکوومەتێکی دێمۆکڕاتیک لە ئێرانێ نەبێ ، ئەوان دەیان زانی کە بەحسی ئۆتۆنۆمی بێ فایدە یە. ئەوەشیان دەزانی کە ئەگەر حکوومەتێکی دێمۆکڕاتیک نەبێ ئیدیعای ئۆتۆنۆمی دەبێ بە شەڕ  و دەبێ بە شێوەی نیزامی و عەسکەری و دەکار کردنی زەبروزەنگ بکرێ. ئەوە لە بارودۆخێک دا دەکرا کە کوردستان ئابوورییەکی زۆر سەرکەوتووی هەبایە ، لە ڕووی نیزامییەوە وەزعێکی تێکنۆلۆژی زۆر سەرکەوتووی  هەبایە ، لە حەمووی گرینگتر ئەوە بوو کە کوردستان  بیتوانیبایە بە بێ ئەوەی کە بە حکوومەتی ناوەندی بەسترابێتەوە خۆی ئیدارە بکا. ئەوان دەیانزانی هەتا وەختێکی کە ئەڕتەشی ئێرانێ ، لە شکری ئێرانێ نەگەڕاوەتەوە کوردستانێ ئەو موشکیلە نایەتە پێشێ. بەڵام ئەگەر ئەرتەش گەڕاوە کوردستانێ ئەو موشکیلە دێتە پێشێ. سەبەبیشی ئەوە بوو کە ئەوان دەیانزانی تەنیا حکوومەتێکی دێمۆکڕاتیک دەتوانێ ستروکتوورێکی نا ناوەندی ، دیسێنترالایزد قبووڵ بکا. وە حکوومەتێکی ناوەندی ئۆرۆتاریەن (سەرەڕۆ) ناتوانێ ئەوەی قبووڵ بکا. ئەوان دێرە دا دەیانزانی کە جمهوورییەکیان داناوە ، کۆمارێکیان داناوە، دەو کۆمارەی دا دەیانەوێ ئۆتۆنۆمی بە دەست بێنن  و ئۆتۆنۆمی بریتی بوو لە هێندێک حقووق و مەزایا کە دەبوو بە وانە بدرێ ، لە ڕووی فەرهەنگییەوە . لە ڕووی ئیدارییەوە، بەڵام دە چوارجێوەی ئەو خاکەی دا. بەڵام موشکیلەکە ئەوە بوو کە وەختێک یەکێک وەکوو قازیی محەمەد و هەواڵەکانی دەیانەوێ ئۆتۆنۆمی دابنێن  لە بەشێک لە خاکی ووڵاتێکی دا، کە ئەو خاكە لە ڕووی قانوونییەوە ئی ئەو ووڵاتەیە. یانی کوردستان لە ڕووی قانوونی نێونەتەوەییەوە، لە نەزەر قانوونی ئێرانەوە ، کوردستانی ڕۆژهەڵات  بەشێک لە ئێرانێ بوو. ئەگەر ئەتۆ بتەوێ ئەوەی وەکوو حکوومەتێکی جیاواز دانێی ، جوێی بکەیەوە بەو مەعنایەیە کە ئەتۆ حاکمییەتی  ئێرانێ قبووڵ ناکەی. لە بەر وەی دەبێ جوورێک مەسەلەی قانوونی بێتە پێشێ کە دروست کردنی حکوومەتێکی ئۆتۆنۆمی نەبێتە موشکیلی قانوونی.

دە زەمانی ١٩٤٦ دا چوارچێوەیەکی قانوونی هەبوو ئەویش ئانا یاسای ئێرانێ بوو کە لە ساڵی ١٩٠٦ داندرا بوو. دەو قانوونی ئانا یاسا ، قانوونی ئەساسی ١٩٠٦ ی هیچ ئیشارەیەک بە مەسەلەی قەومی و ئێتنیک و ئەو جوورە شتانە نەکرا بوو. تەنێ کوتبوویان ئەوانەی لە ئێرانێ دەژین هەموو ئێرانین ،  زمانی ڕەسمی ئێرانێ فارسی یە ، مەزهەبی ڕەسمی ئێرانێ شیعەی ئیسناعەشەری یە و تاریخی ئێرانێش تاریخی ئێرانێ یە ، بەڵام  لە قانوونی ئەساسی دا کوتبووی کە لە ئێرانێ دا ئەقوام هەن کە فارس نین ، زمانیش هەن کە فارسی نییە بۆیە دەتوانن لە ئەیالەتەکان و ویلایەتەکانی خۆیان ڕێکخراو دروست بکەن بۆ ئەو زمانەی و بۆ ئەو وەزعەی خۆیان. یانی پێیان دەگوت: " انجمنهای ایلاتی و ولایتی " . یانی ئەو ڕێکخراوانە ئی ئەیالەت و ویلایەتانن کە خەڵکی غەیری فارس لەوێ دەژین. یانی ئەگەر ئێوە ئانا یاسای ئێرانێ ئی ١٩٠٦ ی لەگەڵ ئێستای تورکییەی قیاس بکەن لە ئێستای تورکییەی زۆر پێشتر بوو ، یانی زۆر زۆر پێشتر بوو. لەگەڵ ئەوەشدا قازیی محەمەد و هەواڵەکانی دەیانزانی کە یەکێک لە شەرتەکانی پێویست ئەوەیە کە ئۆتۆنۆمی دەبێ چوارچێوەیەکی قانوونی هەبێ. ئەو چوار چێوە قانوونییە بەو مانایە بوو دەبێ قانوونی ئەساسی .....

پرسیار و ووڵام

پرسیار لە سەر ئۆتۆنۆمی

وەلی: ئەگەر حقووقی ئۆتۆنۆمی لە ووڵاتێکی دا لە سنوورێکی ببەسترێتەوە ، ئەوە موشکیلەی گەورە دێنێتە پێشێ کە ئێمە لە ئێرانێ دیتمان، لە عێڕاقێ چەند جارمان دیوە . مەسەلە ئەوەیە دە پێش دا دەبێ ڕوونی بکەیەوە  کە سنوورەکانی کوردستانێ کوێن؟ هەر ئەلئان تەماشای کوردستانی باشوور بکەن ، ئایا کەرکووک بەشێک لە کوردستانە ، ئایا مەخموور بەشێک لە کوردستانە؟ حکوومەتی ناوەندی دەڵێ نا ، حکوومەتی کوردستانێ دەڵێ با. ئۆکەی. ئەوەی کە ئایا ئەو بەشانە یان ئەوەی سنووری ئەو مەنتەقەی خودموختار دەبێتە چی ئەوە دەسەڵاتی سیاسی – نیزامی دیاریی دەکا. جا بۆیە ئەگەر حکوومەت لاواز بێ قبووڵی دەکا وەختێکی کە بەهێز بوو دێتەوە لێت دەستێنێ. ئەوە موشکیلەی گەورە دێنێتە پێشێ. بزانە ئێمە چەند نموونەمان هەبووە لە ئێرانێ هەمانبووە ، لە عێڕاقێ هەمانبووە.

ئەمن بەحسێکی تێئۆریک دەکەم ئەو بەحسە گرینگە لە بەر وەی کە ئەوە لە سەر تەجروبەی مێژوویی و سیاسی  کوردیی ئەو سەد ساڵەی داندراوە . ئەوە تێئۆریە دەکرێ ، ئەوەی دەتوانین تێئۆریزە بکەین ، بەڵام وەختێکی ئێمە دەڵێین کە ئێمە بێین ماف و حقووقی ئۆتۆنۆمی لە سەر کۆمەڵگای دابنێین بڵێین ئەو مافانە بۆ هەر کەسێکی کە خۆی بە ئەندامی ئەو کۆمەڵگایەی دەزانێ و دەڵێ ئەمن کوردم ، باشە . حکوومەت دەتوانێ هێرش بکاتە سەر خاك بەڵام حکوومەت ناتوانێ حەموو کوردان دە سیجن بکا. ئەوە بەو مانایە نییە کە من ئەو جوورەی دەڵێم ئەوە نییە کە ڕێکخراەی کوردی نابێ لە ئامێدی یا لە باتمانی نابێ هەبێ ، نا ئەوە نییە ، مەبەستم ئەوەیە ئەو کەسانەی کە دەچن لەوێ ئەو حکوومەتەی بەڕێوە دەبەن هەر ئەوە نەبێ چون ئەمن لەوێ بە دنیا هاتووم ئەو خاکە  ئاوایە...  ئەو بەو مەعنایەیە کە ئەمن لە هەڵبژاردنێک دا بەشداری دەکەم  تەوەجوهێ دەکەی ، وە بەو مەعنایەیە ئەگەر ئێمە ئەو چەمکی دێمۆکڕاتیکی وەتەنداشلگ مان هەبێ  دە ئانا یاسای دا دەبێ بڵێین کە ئەو چەمکە باری ئێتنیکی نییە ، باری مەزهەبی نییە ، باری زمانی نییە ئەوە بەو مەعنایەیە کە هەموو کەس دەتوانێ دەوەی دا بەشدار بێ. 

بە باوەڕی من کۆمەڵگا دەبێ ئەوەی دیاری بکا. ئەلئانەکە باشترین مۆدێل کە ئەمن دەتوانم فکری لێ بکەمەوە، دروستە موشکیلاتی هەیە، بەڵام باشترین مۆدێل کە ئەمن دەتوانم فکری لێ بکەمەوە مۆدێلی بریتانیایە. مۆدێلی بریتانیایە ئەوەی کە  سکاتلەندییەکان و وەیلزییەکان  لەوێ دەژین. ئەوە باشترین مۆدێلە لەو بابەتەیەوە کە  کەسێکی ئینگلیسی دەتوانێ لە سکاتلەندێش لە سیاسەتێ دا بەشدار بێ تەوەجوهێ دەکەی و کەسێکی  وەیلزیش دەتوانێ لە لەندەنێ لە سیاسەتێ دا بەشدار بێ . ئەوە لە خاک نەبەستراوەتەوە جا ئەوە لە ڕووی  دێمۆکڕاتیکەوە زۆر بە هێزە لە بەر وەی ، وەختێکی ئەوەیان لە خاک نەبەستووەتەوە، لە کۆمەڵگا بەستووەتەوە ، لە تاکیان بەستووەتەوە ، تاک یانی لە ئیندیڤیجواڵیان بەستووەتەوە ، لەحقووقی ئیندیڤیجواڵیان بەستووەتەوە نەتیجەکەی ئەوەیە ئەلئانەکە ئەگەر ئێمە فکر بکەین  کە ئێمە حکوومەتێکی خودموختارمان لە بەشی دیاربەکرێ دەبێ ، باشە ، کە ئەوە هیچ پێوەندیی دەگەڵ ئانکارایە نەمێنێ ، ناتوانێ بەردەوام بێ. ئەوە ناتوانێ ئەوە شتێکی بەتەواوی ئاشکرایە. بۆیە  ئەگەر ئەو حقووقەی کە ئەمن دەڵێم لەسەر تاک ، لە سەر ئیندیڤیجواڵی داندرێ ، فەردیش بەشێک لە کۆمەڵگایە لە چەمکی وەتەنداشڵگ لە قانوونی ئەساسێکی دێمۆکراتیک دا دابمەزرێندرێ ، ئەو دەمی بەو مانایەیە کە هەمیشە نوێنەرایەتی دوو لایەنەت دەبێ ، ئەو جوورە تەماشای بکە، لە وەیلزی  ، ئەسێمبلی وەیلزت هەیە . لە سکاتلەندی ئەتۆ پارڵمانی سکاتلەندێت هەیە باشە، بەڵام ئەوانەی لە وەیلزێن نوێنەرەکانیان هەموویان بە ڕەگەز وەیلز نین ، ئینگلئسیشی تێدایە . ئەوانەی کە لە پارڵمانی سکاتلەندێن ، هەموو بە ڕەگەز سکاتلەندی نین ، ئینگلیسیشی تێدایە باشە . جا ئەوە سەبەبی وەی چییە؟ سەبەبی وەی ئەوەیە کە  وەلزییەکان هەم  لە ئەنجومەنی نەتەوەیی وەیلز و هەم لە پارڵمانی بریتانیا دا نوێنەرایەتییان هەیە و سکاتلەندییەکانیش هەر واتر  هەم لە پارڵمانی سکاتلەند و هەم لە پارڵمانی بریتانیا دا نوێنەریان هەیە . یانی ئەوانە دوو جار رێپریزێنتەیشن یان هەیە تەوەجوهێ دەکەی . بۆیە نە وەیلز نە سکاتلەند هیچ وەختێک ئیزۆلە نابێ. لە ڕووی داهاتەوە . لە ڕووی ، ئەلئانەکە تەماشای کە  بەرعەکسی وەی تەماشای کوردستانی عێڕاقێ بکەن. داییمە دەگەڵ حکوومەتی ناوەندی شەڕیان هەیە ، پارەی بدە  نایدەم ، پارەی بدە نایدەم، نەفت فرۆشراوە ، نەفرۆشراوە. هەمیشە شەڕیان هەیە بۆ؟ لە بەر وەیە کە ڕپریزێنتشنەکە  نییە، شتێکی وانییە ، وەختێکی کە سکاتلەندی دەگەڵ حکوومەتی ئینگلیستانێ موشکیلەی هەیە دەچێ دادەنیشی دەڵێ باشە ئەمن  بۆخۆشم بەشێک لە کۆمیتەی بودجەم ، ئەو بوودجە کە دادەندرێ ئەمنیش تێیدام. یانی مەبەستەکە ئەوەیە کە وەختێکی نوێنەری سکاتلەندێ هەم لە پارڵمانی سکاتلەندێ یە وەکوو سکاتلەندییەک بەڵام لە پارڵمانی لەندەنێشە لە پارڵمانی گەورە وەکوو بریتانیاییەک تەوەجوهێ دەکەی . جا ئەو دابڵ رێپرێزینتەیشنە زۆر دێمۆکڕاتیترە و ڕادەی کۆنتڕۆڵی زۆر لە سەرتر ە. نابێتە شەڕ ، نابێتە هەڵلا ، ئەوە لە سەر چەمکی شت داندراوە ، چەمکی دێمۆکڕاتیکی وەتەنداشڵگ ، سیتیزنشیپ.

-------

پرسیار لە سەر  ئۆتۆنۆمی کۆمەڵایەتی لە قیبرس

 وەلی : بە باوەڕی من لە بەر وەی ئەو دەمی لە قیبرسێ ئەو چوارچێوەی قانوونی  پێویست بوو بۆ ئەوەی ئەو ئۆتۆنۆمی کۆمەڵگایی لەوێ دابمەزرێندرێ ئەوە بوونی نەبوو  یەک ، دووەمیش ئەوەیە کە سیاسەتەکەی ئەو دەمی لە سەر ئەساسی ڕەگەز و ئێتنیسیتە دابەش ببوو ، هەم لە لایەن یۆنانییەکانەوە ، و هەم لە لایەن تورکەکانەوە. هەر بۆیە دوو ئیدارە هەبوو لە بەر عەینی مەسەلە بوو.

........

پرسیار

مامۆستا بەخێر بێی ، دەمەویست هەم پرسیارێک بکەم هەم ڕەخنەیەک. لە کۆماری مەهابادی ، لە جمهووری مەهاباد دا باست کرد کە عەشیرەتەکان هەموویان لەگەڵ کۆمار نەبوون

وەلی: نە حەموویان کوتم بەشێکی کەمیان بوون ، زۆربەیان نەبوون

پرسیار: لە مێژوودا خوێندوومانەتەوە عەشیرەتی کە هەبوون حەموویان دەگەڵ بوون. پشتیوانیان کرد بوو نازانم تا چ حەد ڕاستە. و دووەمیش ڕەخنەم هەیە لە سەر باشووری کوردستان زۆر بە توندی ڕەخنەت هەیە ، دەمەویست ئەوە بڵێم واقعی سکاتلەند و ئینگلیستان وەک واقعی ئێمە نییە. لەوێ قانوون هەیە ، خەڵک بە قانوون ژیان دەکەن یان دەجووڵێنەوە ، بەڵام لە ڕۆژهەڵاتی ناوین . لە شەرقی ئەوسەت ئەوە مومکین نییە. بۆ وێنە قوبروس ئەوڕۆکە نیوی دە دەست تورکیا دایە ، بە هێز و قووەت گرتوویە و لە دەستی دا ماوەتەوە. کەرکووکی خۆمان ، یان مەخموور ئەمڕۆ لە دستی کورد دایە ، یانی وەزعی شەرقی ئەوسەت جۆرێکی دیکەیە.

وەلی:  برای  من ئەو مەسەلەی کە تۆ دەیڵێی لە بارەی ئاغاوەتی دا دروست نییە. لە کوردستانی ئێرانێ ئەو دەمی لە جمهووری دا ئاغاوەتەکان ، عەشیرەتە گەورەکان ، عەشیرەی هەرکی ، عەشیرەی شکاک ، عەشیرەی مەنگور ئەوانە  پێوەندییەکانیان لەگەڵ حکوومەتی هیچ زەمانێک قەتع نەکرد. عەمەر خان یەکێک لە ژەنەڕاڵەکانی حکوومەتی کوردستان بوو ، حەمە ڕەشید خان بوو ئەوانە حەموو دەگەڵ حکوومەتێ پێوەندییان ڕاگرت. وەختێکی کە ئەڕتەشی ئێرانێ گەڕاوە ، هەرکی و شکاک دەگەڵیان تێکەڵ بوون . مەنگوڕەکان بەشێکی زۆریان چوونەوە لایان . تەنانەت بەشێک لەوانە بۆخۆیان، خودی هەرکی و شکاکەکان دەچوون شتیان دەکرد ، ئەو مەرکەزەکانی جمهووریان لە بەین دەبرد . گەورەترین موشکیلی  حکوومەتی کوردستانێ لە ڕۆژهەلاتی  موشکیلی ژوورەوە ، ئی دەروونی، ئی داخڵی خۆی ئاغاوەت بوون. تەماشای  ژمارەکانی ڕۆژنامەی کوردستان بکە، ڕۆژنامەی کوردستان پەیتا پەیتا باسی ئاغاوەت دەکا ، لە پێشدا بانگهێشتنیان دەکا ، لە دوایە لێیان قەڵس دەبێ، لە دوایە جوێنیان دەداتێ تەوەجوهێ دەکەی. کە دینوو هەبێ ، ئیمانوو هەبێ وەرن نازانم ئەو کارەی بکەن. نەیان دەکرد و دەگەڵ  ئێرانیش پێوەندیان ڕاگرتبوو. دەگەڵ حکوومەتی ئێرانێ تەنانەت وەختێکی کە ئەڕتەش نەگەڕابووەوە ، بەشێکی زۆر لەو ئاغاوەتانە  پێوەندییان لەگەڵ حکوومەتێ ڕاگرتبوو. ئەوە یەک ، دووەمیش ئەوەی ئەمن وەختێکی باسی بریتانیایە دەکەم خۆ ئەمن ناڵێم هەلومەرجی ئێمە وەک بریتانیایە. ئەمن دەڵێم کە ئێمە لە تەجروبەی وان ، ئەمن ناڵێم مۆدێلی وان بێنینە ئێرە، مۆدێلی وان بۆ ئێرە نایە. موشکیلات زۆرە . بەڵام لە  تەجروبەی ئەوانە کەلک وەر بگرین، لە تەجروبەی وان فێر بە، لە تەجروبەی ئیسپانیاییان فێر بە. ئەوە زۆر گرینگە کە ئێمە تەماشای بکەین چۆن ئەوانە دەتوانن پێوەندی ئۆتۆنۆمی دەگەڵ سیستمێکی دێمۆکڕاتیک ڕابگرن. ئەوە زۆر گرینگە. ئۆتۆنۆمی ئەگەر ووڵاتەکە سیستمێکی  دێمۆکڕاتیکی تێدا نەبێ نابێ. خەونە. ئەوە نەزەری منە ، ئەمن ئاوای دەبینم. ئەگەر ووڵاتەکە سیستمێکی دێمۆکڕاتیکی نەبێ نابێ. ئەگەر هەبێ وەکوو شتی لێ دێ وەکوو کوردستانی عێڕاقێی لێ دێ. زەمانی  مەلا مستەفای دوو جاران ئۆتۆنۆمییان دا، دوو جاران موافەقەتیان کرد ، سێ ساڵان ، چوارساڵان دەوامی نەهێنا. موشکیلەکە ئەوەیە. ئەگەر ئێمە بنەمایەکی بۆ وەی دابنێین ، دەبێ بنەمای قانوونی هەبێ. دەبێ دە پێشدا بەرەو ئەوە بڕۆی. وەختێکی کە کوردەکان دەهاتن دەیان گوت دێمۆکڕاسی بۆ ئێرانێ ، ئۆتۆنۆمی بۆ کوردستانێ ، ئەو دەمی  ئەو دوانە پێکەوە بەستراونەوە. بە بێ ئێرانێکی دێمۆکڕاتیک ئیحتیمالی وەی کە حکوومەتێکی ئۆتۆنۆمی دێمۆکڕاتیکت لە کوردستانێ هەبێ زۆر زۆر کەمە. ئەمن تەقریبەن بە سیفری دەزانم. ئەتۆ ئەگەر لەگەڵ سەرانی حیزبەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان قسان بکەی ، کۆمەڵە ، دێمۆکڕات عەینەن پێت دەڵێن کە موشکیلەکە چییە.موشکیلەکە لە بەر وەیە کە تەنانەت حیزبە دێمۆکراتیکەکانی فارس ، ئی کورد ناڵێم، ئەوانەی ئۆپۆزیسیۆنی دێمۆکڕاتیکی فارس حازر نین حقووقی کوردی قبووڵ بکەن . ئەتۆ ئەگەر بەرەیەکی وا  دەگەڵ وانە دروست نەکەی زۆر موشکیلە. زۆر زۆر موشکیلە. بۆیە مەبەستم ئەوەیە ئەگەر  ئۆتۆنۆمی لە سەر مافی کۆمەڵگا دابندرێ ، موشکیلاتمان دەگەڵ ئۆپۆزیسیۆنی تورک جێ بە جێ دەبێ، موشکیلاتت دەگەڵ جەهەپەی زۆر کەمتر دەبێتەوە. لە ئێرانێ مەسەلەن ئەگەر حیزبێکی ئاوا هەبێ کە ئەلئان نییە ، ئەگەر هەبێ یا لە کوردستانی باشوور . مەبەستەکە ئەوەیە وەختێکی کە لە خاک دەبەسترێتەوە دەڵێی ئەمن دەمەوێ ئۆتۆنۆمی دەو  مەنتەقەی دا دروست بکەم ، بە بێ ئەوەی کە باس لە کۆمەڵگاکەی بکەی ، بە بێ وەی کە باس لە مافی تاکەکان و ئیندیڤیجڤاڵەکان بکەی ، بە بێ ئەوەی کە باسی لە قانوونی ئەساسی دا بکەی. ئەلئان لە نەزەر ئانا یاساشەوە  زۆر گرینگە، مەسەلەکە زۆر گرینگە کە ئەگەر ئەتۆ ، هەر کەسێکی ، لە هەر جێگایەکی ئەگەر ئۆتۆنۆمی لە خاک ببەسترێتەوە ئەوەڵین شتی کە پێویستە دەبێ هێزێکی نیزامی زۆر قەویت هەبێ. دەنا سبحەینێ هەڵدەستن زوڵمت لێ دەکەن. وایە ، ئیمکانی نییە. ئیمکانی نییە لە جێگایەکی ئۆتۆنۆمی لە سەر جوغڕافیا و خاک دابنێی بە بێ ئەوەی کە هێزێکی نیزامی قەویت هەبێ. ئەوە تەجروبەی ئێرانێ ، ئەوەش تەجروبەی مەلا مستەفای لە عێڕاقێ.   

   

پرسیار : تورکیا لە ڕووی ئێتنیکییەوە بووە بە نەتەوەیەکی دێوشیرمە. لە بەر جینۆسیدەکان تورکیا بە شێوەی دێوشیرمە پێش کەوتووە. لەباری ئابووریشەوە دیسان لە ژێر تاوی ئەو سیاسەتانە دا ، ئەوانەش زۆریان ڕەچەڵەکیان تورک نییە. دوا جار سیستم لەگەڵ نەتەوە یەکانگیر بووە هەر بۆیە کولتووری دێمۆکڕاتیک ساز ناکرێ.  بە هەمان شێوە ئیسلامییەتیش تاینەتمەندییەکی دژی دێمۆکڕاتیکی هەیە ، ئەویش لەگەڵ تورکیا یەکانگیر بووە، لە ئێرانیش ئیسلامییەت و بە هەمان شێوە شیعەگەری لەگەڵ ئیسلامییەت یەکانگیر بووە جا ئەگەر لەگەڵی ڕووبەڕوو بی ئیدێئۆلۆژییەکی ئیسلامی دێتە مەیدانێ. لە وەزعێکی ئاوا دا دەبێ هەتا خودا دەزانێ چاوەڕوان بکەین تا تورکیا ، ئێران و عێڕاق دێمۆکڕاتیک ببن ، ئەو دەمێ ئیدی کوردستان لە خەونیشمان دا نابینین. و ئەو سیاسەتە توند و بەزەبروزەنگەش کە لە کوردستان دا  دەکرێ هۆیەکەی ئەوەیە. ئایا لە بارودۆخێکی ئاوا دا ڕێگای ئۆتۆنۆمی نەبەستراوە؟

---
وەلی :  بە باوەڕی من ئەو برادەرە لە قسەکانی من خراپ تێ گەیشتووە. ئەمن ناڵێم ئۆتۆنۆمی خەونە. ئەمن دەڵێم موشکیلی ئۆتۆنۆمی لە دیار بەکرێ نییە ، موشکیلی ئۆتۆنۆمی لە ئانکارایێ یە. موشکیلی ئۆتۆنۆمی لە دیاربەکرێ نییە ، لە ئانکارایە دەبێ لەوێ چارەسەر بکرێ. ئەمن لەو کەسانە نیم  کە پێم وا بێ میلەت شتێکی تەبیعی یە. حەموو نەتەوەیەک بە سیاسەت دروست کراوە. زمان بە سیاسەت دروست دەکرێ، فەرهەنگ بە سیاسەت دروست دەکرێ، نەتەوەش بە سیاسەت دروست دەکرێ. ئەتۆ یەک نەتەوەی ئوڕووپاییم پێ بڵێ کە هەزار ساڵ لەوەی پێش نەتەوە بوو بێ. یەکێکم پێ بڵێ با بزانم. ئەسڵەن شتی وا نییە، نەتەوە سیاسەت دروستی دەکا. ئەتۆ ئەگەر ١٥٠ ساڵ لەوەی  پێش باسی تورکیات کردبا خەڵک پێت پێ دەکەنی. دەیانگوت  ئێمە عوسمانین حەموومان . نەتەوە سیاسەت دروستی دەکا. لە زەمانی عوسمانی دا چ موشکیلە هەبوو ئەتۆ بە کوردی قسەت کردبایە یان قسەت نەکردبایە. بە کوردی نووسیبایەت ، بە کوردی نەت نووسیبایە. ئەوەی کە نەتەوەی لە دەوڵەتێ دەبەستێتەوە، دەوڵەت – نەتەوەی ساز دەکا سیاسەتە . ئەو سیاسەتەیە کە لێرە هاتووە گوتویەتی ئێمە حکوومەتی نەتەوەیەکی یەکگرتوومان هەیە. لە چ بابەتێکییەوە نەتەوەیەکی یەکگرتوو هەیە؟ ئەو نەتەوەیە بیست میلیۆنی هەر دەڵێ من نیم . لە ئێرانێ ، لە هەموو جێگایەکی زمان سیاسەت دروستی دەکا. ناڵێم خەڵک زمانیان نییە، زمانیان هەیە بەڵام ئەوەی کە دێ دەبێ  بە مەسەلەیەکی سیاسی سیاسەت ئەوەی دەکا، دەسەڵات ئەوەی دەکا. پێش شۆڕشی مەزنی فەڕانسەی ١٧٨٩ سەدی چەندی جەماوەری فەڕانسەی بەو زمانەی کە ئێستا هەیە پێی دەڵێن لینگوا فڕانکا قسەیان دەکرد؟ سەدی چەندی؟ سەدی حەڤدەی ، سەدی نۆزدەی. سەدی حەڤدەش دەیانتوانی بنووسن. باقی لە هەر جێگایەی زمانی خۆیان هەبوو. زۆر کەم جێگا هەیە کە شتی وا هەبێ . لە تورکیاش هەر واتر ، زمانی ئەدەب فارسی بوو ،  زمانی قەزا و سیاسەت تورکی بوو، زمانی شتی تێکنیکی و شەریعەت و دین و ئەوانە عەڕەبی بوو. ئەلئانیش هەستە بابچینە زانکۆی ئەستەنبووڵێ ، زانکۆی ئەستەنبووڵێ کەنگێ دروست کراوە . لە کۆتاییەکانی سەدەی ١٩ دا. لە دەرکەکەی بچووە ژوورێ تەماشای کەتیبەکەی بکە کە لە سەر زانکۆی ئەستەنبووڵیان داوە بە چ زمانێکی یە؟  بە فارسی یە ، بە فارسی یە. بچووە ' کاپاڵی چارچی '  کەتیبەکەی کە لە وێیان داوە بە چ زمانێکییە؟ مەبەستم ئەوەیە کە ئەوە سیاسەت و دەسەڵاتە کە ئەوەی دەکاتە موشکیلە. پێش دەوڵەتی نەتەوەیی ئەتۆ بە زمانی چینی قسەت کردبایە چ ئەهەمییەتی هەبوو. ئەسڵەن نەتەوە شتێکە کە تازەیە ، مۆدێڕنە. ئەو کەسانەی دەڵێن کە نەتەوەی کوردی یا تورکی یا عەڕەبی ٢٠٠٠ ساڵ لەوەی پێش هەبووە ، ئەوە هەقایەتێ دەکەن. داستانە دەزانی . ئەوە بەحسی تیۆریک و سیاسی نییە. لێرەش ئەمن ئەو میلەتەی  بە پیور ( خالیس) نازانم . ئەمن تورکی باش نازانم ، بەڵام وەختێک قسان دەکەن ئەمن دەزانم سەدی سی ئەوەی فارسییە،  سەدی سی چلی عەڕەبییە ، سەدی سیشی تورکییە. وایە؟ باشە ئەو  پیور بوونە لە کوێ ڕا هاتووە؟
ئەوەی کە دەڵێی ئەمن کوتوومە خەونە ، خەون نییە.  ئەمن دەڵێم کە ئەوە پڕۆژەیەکی زۆر باشە  چون سەربەخۆیی موشکیلاتی عەزیمی هەیە. ئەگەر سەربەخۆیی ببێ زۆر باشە ئەگەر نەبێ دەبێ خۆت بگونجێنی ، بۆ ئەوەی کە خۆت بگونجێنی ئۆتۆنۆمی پڕۆژەیەکی زۆر باشە ، بەڵام بۆ ئەوەی بەرەو ئۆتۆنۆمی بچی دەىێ هەلومەرجەکانی دابنێی . ئەمن ناڵێم خاپاندنە. سەربەخۆیی زۆر گرینگە زۆر  باشە  ئەگەر ببێ ئیدێئالە  ، ئەگەر نەبێ نابێ دانیشی ، چون ئەگەر نەبێ  دەڵێن دە درێژخایەن دا  ببێ ، دە درێژخایەن دا  ئێمە حەموو مردووین تەوەجوهێ دەکەی .دە درێژ خایەن دا هیچ کەس نامێنێ  . ئێمە حەموو مردووین و سەربەخۆ بێ یا نەبێ  ئەهەمییەتی نییە . موهیم ئەوەیە وەختێکی کە هەلومەرجەکەی سەربەخۆیی نەبێ دەبێ بچی بۆ ئۆتۆنۆمی ، ئۆتۆنۆمی زۆر باشە بەڵام ئۆتۆنۆمی تەنێ یەک جوور نییە چەند جوورە . ئێمە دەبێ بزانین لەوانە  کێهەیان بۆ ئێمە باشترە  هەلومەرجەکانی دە پێشدا بۆ دروست بکەین و دوایە بڵێین ئۆتۆنۆمی . یەک شتیشم  وەبیر هاتەوە سەبارەت بە نەتەوەی عەرزت بکەم  مومکینە ئەسڵەن قبووڵی نەکەی ئەویش ئەوەیە کە  ئێمە حەموو ئەلئان ئیتالیامان پێ بە دەوڵەتێکی گەورەیە و نەتەوەیەکی وایە . ئیتالیا لە ساڵی ١٨٦٠  داندرا ، ئیتالیای یەکگرتوو ١٨٦٠ یەکێک  لەوانە کە سەرۆکایەتی دەکرد یەکگرتوویی ئیتالیایێ  ساز بکا واتە گاریباڵدی  بۆ خۆی دەیزانی ئەو بەشانە هەموو زمان و کولتووری جیاوایان هەیە.  پیمۆنت و تۆسکانی و ڕۆم و ئەوانە ، ئەوانە زمان و فەرهەنگی جیاوازیان هەیە. جا وەختێکی ئیتالیا لە ١٨٦٠ ی دروست بوو  کوتی باشە ئێمە ئەلئان ئەوە ئیتالیامان دروست کرد جا با بچین  ئیتالیاییەکان دروست کەین. ئیتالیاییەکان ببینینەوە بزانین ئەوانە دروست کەین . و ووڵاتەکەمان دروست کرد ئەلئان بچین خەڵکەکەی دروست بکەین. سیاسەتە.

چونکە ئەو زمانەی ئەلئان ئەو زمانی  ئەسلی کە لە ئیتالیا قسەی پێ دەکەن لە ساڵی ١٨٦٠  سەدی شەشی  قسەیان پێ دەکرد ، یانی لە سەدی دەی کەمتر. سیاسەت دروستی کردن . نەتەوەی  پیور نییە ، بوتوون یۆخ. 

-----

 پرسیار سەبارەت بە کێشەی شیعە و سونی و ڕێکەوتنی ناوکی لەگەڵ ئێران

 وەلی:  ئەو شەڕی  شێعە و سونی کە هاتووەتە پێشێ ، بە باوەڕی من زۆریش گرینگە  ، ئەوە دە ئەسڵ دا بۆ خۆی  نەتیجەی ئەو وەزعەیە ، سەبەبی نییە .  بەو مەعنایەی کە ئەو شەڕی شیعە و سونی ئەوە نەتیجەی ململانی بەینی ئێران و عەڕەبستانی سعوودی یە  لە لایەکەوە ، دە عەینی حاڵ دا  دیسان ئێران و عێڕاق  و عەرەبستانی سعوودی و تورکیا  لێرە دا بەشدارن لەو شەڕەی سونی و شیعە دا  باشە!  ئێستا پاش ئەو موافەقەتەی ئێران و ئوڕووپا  یەک شت دیارە ئەویش ئەوەیە ئەمریکاییان و ئوڕووپاییان بەڵام لە دەرەجەی ئەوەڵ دا  بە نەزەری من ئەمریکاییان دەیانەوێ  سیستمکی بالانسی سیاسی تازە  لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دابمەزرێنن . دەو سیستمەی دا کە دای دەنێن ئەو باڵانسە  بە باوەڕی من ئێران ڕۆڵێکی گەورەی دەبێ ، بە شەرتێکی لە ژوورەوەی ئێرانێ ئاڵوگۆڕ بکرێ.  ئەو موشکیلانەی کە ئەلئان هاتووەتە پێشێ  ئەوەیە کە عەڕەبستانی سعوودی و تورکیا  ئەوەیان پێ خۆش نییە ، نایانەوێ ئەو باڵانسە بگۆڕێ. ئەو باڵانسە لە زەمانی شۆڕشی ئێرانەوە  ١٩٧٩ بە دواوە باڵانسی   هێزەکان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست تێک چوو. ئێران لەو وەزعەی چووە دەرێ ،  عەڕەبستانی سعوودی و تورکیا جێیان گرتەوە. تا حەدێکیش پاکستان لە دوایە نەیتوانی. ئەلئان ئەمریکاییان دەیانەوێ ئەوەی بگەڕێننەوە سەر  وەزعی پێشوو. ئێران شایەد ئەگەر بتوانێ لە ژوورەوە دا  ڕووحانی و ئەوانە سەر بکەون،  ئیحتیمالی وەی کە ئەو پڕۆژەی ئەمریکاییان کە دەیانەوێ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دایبنێن  ئەوە بیگرێ  . عەرەبستانی سعوودی لەبەر وەی موشکیلات دێنێتە پێشێ. موشکیلاتی  زۆر ئەساسی دێنێتە پێشێ، ئەلئانەکە ئەگەر تەماشای بکەی  لە سووریا  شەڕی ئەساسی بەینی ئێران  ، عەڕەبستانی سعوودی ،  لە دەرەجەی ئەوەڵ دا ئێران و حیزبوڵا  و ئەسەد  لە لایەکییەوە ، لە لایەکی دیکەوە  قەتەر و عەڕەبستانی سعوودی  و تورکیا ، لە سووریای دا شەڕ، شەڕی ئەوانەیە لە حەقیقەت دا.  ڕووسیاش ئەلئان هاتووەتە ژوورێ ، ئەمریکاش بە تەرتیبێکی  لەوێیە.  خودی مەسەلەی داعش وەکوو بەهانەیەک وەکوو شتێکی سەمبۆلیکی لێ هاتووە  لەبەر وەی کە چۆن ئەو وەزعە دەبێ دامەزرێندرێتەوە. ئەوەی کە ئاشکرایە ئێران نایەوێ  کە سیستمەکە جوورێک بێ کە عەڕەبستانی سعوودی  و تورکیا لەوێ سەر بکەون. بۆیەش  لە میسرێ حکوومەتی ئیخوانیان نەهێشت.  وەختێک حکوومەتی ئیخوانیان نەهێشت ، پرۆژەی تورکیای لەوێ شکستی خواردووە ، تەوجوهێ دەکەی.  ئەلئان بۆیە ئەوەندە فشار لە سەر ڕۆژئاوا هەیە . ئیحتیمالی ئەوەی کە لەو باڵانسەی دا کە دێتە پێشێ  ڕۆژئاوا شتێکی وەگیر بکەوێ زۆرە بە شەرتێکی  کە بتوانێ کارتەکانی چاک بە کار بێنێ. بە باوەڕی من شانسێکی باشیان هەیە  ، شانسە باشەکەیان ئەوەیە کە نابێ سەدی سەد بچنە لای ڕووسەکان ، دەبێ لە بەینی  ڕووسەکان و ئەمریکاییان دا بمێننەوە ، ئەوە شتێکی ئەساسی یە  ئەلئانەکە مەعلوومە کە  یەکێک لە سەبەبە ئەساسییەکانی ئیختیلافی بەینی  ئەمریکا و تورکیا مەسەلەی ڕۆژئاوا یە. ئەو جوورەی کە تورکان ڕۆژئاوایێ دەبینن ئەمریکاییان نایبینن ، پێشیان خۆش نییە بیبینن ، بەڵانی کە مەوە ئێستا نایبینن. ڕووسانیش کە بە هیچ جوور نایبینن.  ڕووسان پێیان خۆشە  کە ئەوە بەردەوام بێ. هەم  لە بەر موشکیلاتیان لەگەڵ سووریای و هەم  لەبەر ئەوەی کە بەرنامەی وان بۆ سووریای بەرنامەیەکی دیکەیە.  و ئەوەش با لە پێشدا بڵێم ئەگەڕ سێ ساڵ ، چوار ساڵ لەوەی پێش ،  ئەلئان قەیرانی سووریای پێنج ساڵە ئەگەر چوار ساڵ لەوەی پێش لە منت پرسیبایە ڕووسان بەرنامەیەکیان بۆ سووریای هەیە دەم گوت نا ؟  نیانە ، تەنێ دەیانەوێ لەو وەزعەی کەلک وەربگرن.  بەڵام ئەلئان وەزعەکە تێک چووە.  وەزعەکە تێک چووە لەبەر وەی کە ڕووسان نایانەوێ ئەو باڵانسەی کە ئەمریکا دەیەوێ  لە وێ دروستی کا بێتە پێشێ سەر بگرێ. لە بەر وەی ڕۆژئاوا شانسی هەیە بە شەرتێکی بتوانێ بە چاکی لە کارتەکانی کەلک وەرگرێ. لەسەر باشووری وەزعەکە شێواترە  بە باوەڕی من.  شێواوترە لەو بابەتەیەوە کە  عێڕاق حکوومەتێکی ناوەندی هەیە کە  پێوەندییەکی زۆر قووڵی دەگەڵ ئێرانێ هەیە  . ئێران هێزی سەرەکییە لە باشووری . هیچ هێزێک غەیری ئەمریکا لە باشووری ناتوانێ دەگەڵ  ئێرانێ بەربەرەکانییە بکا.  تورکیا موتلەقەن ئەو نفووزەی نییە .  تەنیا نفووزی تورکیای لە لایەن حکوومەتی کوردستانەوەیە  ، ئەویش حەموو کوردستان دەگەڵ وەی نییە ، بەشێکیان دەگەڵنی.  جا بۆیەش مەعلووم نییە  کە ئەگەر  مووسڵێ بگرن چۆن دەبێ. ئەمن پێم وایە گرتنی مووسڵێ زۆر  موهیمە ، لە لایەکیشەوە گرتنی جەرابلۆسی.  گرتنی جەرابلۆسی زۆر موهیممە ، هەتا ئێستا  جەنابی سەرۆک کۆماری تورکیای و جەنابی سەرۆکوەزیرانی تورکیای  هەر دووکیان گوتویانە ئەگەر بچییە ڕۆژئاوای فراتی  ئەوە خەتی سوورە.  بەڵام ئەوان لە مێژە چوون . ئەوان لە ١٧-ی دێسامبرەوە لەوێن. هیچ خەتی سوورەکەش نەماوە. تەوەجوهێ دەکەی ! خەتی سوورەکە نەماوە ئەوان  لەوێن ، بەڵام ئەوەیکە کەنگێ  ئەوان دەبێ جەرابلوسێ بگرن بە باوەڕی من  ئیحتیمالی زۆر ئەوەیە کە  وەختێکی کە ئەمریکاییان بڵێن  و هەتا وەختێکی ڕووسانیش لەوێ بن ئەمن  پێم وا نییە کە هێزی نیزامی تورکیای  شتێکی پێ بکرێ ، مەگەر  ئەوانە واقیعەن بیانەوەێ حەملەیەکی نیزامی بکەن  یانی تەواوی ئەو مەنتەقەی بگرن . بەڵام ئەو دەمی ئەمن لە خۆم دەپرسم  کە ئایا  ئێکانۆمی تورکیای ئەو هێزەی هەیە  کە دە دوو جەبهان دا   شەڕێ بکا بۆ مودەتێکی بڵیند. ئەمن پێم وا نییە .

کوتم دەیانەوێ باڵانسێکی تازە دروست بکەن ئەو باڵانسە  لە پێشدا بوو . ئەو باڵانسە دوو ستوونی هەیە دوو پیلاری هەیە  یەکیان ئێرانە ، یەکیان ئیسرائیل ە . ئەگەر تەماشای بکەی ئێران و ئیسرائیل زۆر پێکەوە ناکۆکیان هەیە  بەڵام بەرژەوەندی ستراتێژیکیان یەکە.  هەر دووکیان بە دژی ووڵاتی عەڕەبین،  هەر دووکیان تورکیایان خۆش ناوێ ،  تەوەجوهێ دەکەی . هەر دووکیان دەیانەوێ ئەو مەنتەقەی بە شتی خۆیان ڕابگرن ، بۆیە موشکیلی ئێران و ئیسرائیلی دەتوانێ لە نەزەر سیاسی چارەسەر بێ ، ئەگەر باڵانسێکی ئاوا هەبێ مومکینە ئەوانە  پێکەوە تەنانەت باڵوێزخانەشیان نەبێ  بەڵام بەرژەوەندە ستراتێژیکەکانیان یەکە .

پرسیار

 بەڕێز بەخێر یێ  دوو پرسیارم هەیە .  پرسیاری سەرەکی ئەو دەمی کە کۆماری کوردستان دامەزرێندرا  پێوەندی کۆمار لەگەڵ پارچەکانی دیکە چۆن بوو  . پرسیاری دووەمیش لە مەڕ دیتنەوەی ڕێگای چارەسەری بۆ ڕۆژئاوا  یان کوردستانی سووریا  لە ناو دەوڵەتان دا گەنگەشە هەیە و باسی ژێنێڤ ی ٣ دەکرێ  ، بەڵام دەبینین پەیەدە وەک بەڕێوەبەری ڕۆژئاوا  ئیزن نادرێ لەو کۆبوونەوەیە دا بەشداری بکا. بە بۆچوونی ئێوە  هەڵوێستی ڕێکخراوە کوردییەکانی  دەرەوەی  پ.ک.ک  و بێدەنگ بوونی  ئەوان  لەو بارەیەوە  مانای چییە و لە جێدا باشووری کوردستان لەو بارەیەوە بۆ ئەوەندە گوێی خۆی ئاخنیوە؟ سپاس پرسیارەکەم ئەوە بوو.

 وەلی:  لە زەمانی کۆمارێ دا پێوەندی لەگەڵ بەشەکانی کوردستانێ هەبوو . بەڵام ئەو پێوەندییانە بەشی زۆری نهێنی بوو ، سیکرێت بوو. لەگەڵ کوردستانی باشوور زۆرتر بوو  ، لە بەر وەی کە هەم بارزانییەکان هاتنە وێ  ئەو دەمی لە ساڵی ١٩٤٥ ی. بارزانییەکان ، مەلا مستەفا پێم وایە دەگەڵ جەماعەتێکی  نزیکەی چەند هەزار کەس هاتن  لە مەهابادێ بوون ، لە دوایە  جەماعەتێک لە ئەفسەرەکانی ئەڕتەشی عێڕاقێ  کە کورد بوون و بەشێکیان  لە بەر کوردایەتی ، بەشێکیان لە بەر شیوعی بوون  یانی کۆمۆمنیست بوون لە کوردستانێ دەرکەوتبوون هاتبوونە کوردستانی ئێرانێ لەوێ کاری تەعلیمات و  ئەوانەیان  دەکرد. پێوەندی دەگەڵ ئەوانە باش بوو. ئەو دەمی عێڕاق دە حەقیقەت دا لە ساڵی ١٩٤٥ – ١٩٤٦  کە کۆمار هەبوو لە ساڵی ١٩٤٦ زۆرتر لە ژێر کۆنتڕۆڵی ئینگلیسییان دابوو. ئینگلیسییانیش  ئەو دەمی دەیانویست ئەو مەنتەقەی ئارام ڕا بگرن ، هەدەفیان ئەوە بوو نەیەڵن عەشیرەتەکان بجووڵێنەوە ، هەر لە بەر ئەوەش مەلا مستەفا ئەو دەمی دەرکەوت هاتە ئێرانێ.  دەیانەویست مەنتەقەکەی ئارام ڕاگرن. جا لەبەر وەی  ئەو پێوەندییانە هەبوو. دەگەڵ کوردستانی باکوور  پێوەندی کەم بوو ، لە بەر وەی کە چەند حاڵەت هەبوو ، لە بەر وەی کە  فشاری حکوومەتی ناوەندی هەبوو  یەکێکیش ئەوە بوو ئەگەر تەماشای داکیومێنتەکانی ئینگلیسی و ئەمریکایی بکەن  ئەوان لە وەختێکی شەڕ بوو بەتایبەتی وەختێکی کە مەسەلەی جەبهەی ستالین گڕاد بوو  کە دەبوو بە ڕێگای ئێران دا سیلاح و چەک و چۆڵیان بۆ بەرن . ئەو دەمی هەدەف ئەوە بوو کە ئەو مەنتەقەی ئارام ڕابگرن. بۆیە هەم ئینگلیسییان ، هەم ئەمریکاییان  زۆرتر دەگەڵ ئەو سیاسەتی تورکیای بوون ، سیاسەتی دەوڵەتی تورکیای بوون  کە ئەو مەنتەقەی کوردستانی تورکیای دەبێ ئارام ڕا بگیرێ. نەبێتە سەبەبێک کە لەوێ موشکیلەی سیاسی بێتە پێشێ . جا پێوەندی دەگەڵ وەی کەم بووە ئەوەندەی ئەمن دەزانم ، دەگەڵ کوردستانی تورکییەی.

 بەڵام بچینەوە سەر مەسەلەکەی کە باست کرد  کە پەیەدە بانگ نەکراوە بۆ کۆنفڕانسی ژێنێڤی ئەوە دروستە.   بە باوەڕی من مەسەلەکە تەنێ ئەوە نەبووە کە تورکیا فشاری هێناوە ، یا تورکیا  سەرکەوتووە لەو بابەتەی دا.  نەزەری من ئەوەیە ئەوە بە ئیحتیمالی زۆر  ئەوە جوورێک بووە کە ئەمریکاییان ڕووسەکانیان ڕازی کردووە  کە پشتیوانی لە داوخوازی پەیەدەی نەکەن  ئەلئان، چون ڕووسەکان پێداگرییان دەکرد  کە پەیەدە دەبێ لەوێ حەتمەن ببێ. لە دوایە مەسەلەیەکی دیکەش هەیە ئەویش ئەوەیە کە  ئەگەر ئەوەیان لە دەرکەی ڕا نەهێناوەتە ژوورێ بە پەنجەرەی دا ، بە پشتەوە دا هێناویانەتە ژوورێ. ئەویش ئەوە بوو کە لە ڕێگای ئیتیلافی سووریای دێمۆکڕاتێک ، ئەوەی کە داندراوە هێزی ئەساسییەکەی پەیەدە یە  ، حەموو کەس ئەوەی دەزانێ  ، هێندێک هێزی عەڕەبی تێدایە  ئەوان دەچن ، بەڵام موشکیلیش ئەوە نییە کە  ئەلئانەکە لەوێ بن بچن.  یەک  ئیحتیمالی ئەوەی کە ئەوە بە جێگایەکی بگا  زۆر  کەمە . ئیحتیمالی  وەی هەیە ئەوە بەردەوام بێ بێن هەتا شەش مانگان بەڵام نەتیجەی نەبێ.  بە باوەڕی من موهیم ئەوە بوو  کە بچن ، بەڵام ئەگەر نەچن ، قسە ئەوەیە چۆن ڕازی کراون کە نەچن . سەبارەت بە بێدەنگ بوونی ڕێکخراوەکانی دەرەوەی پ. ک . ک و ئەوەی کە بۆچی حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستانی عێڕاقێ  بێدەنگە . ئەمن تەعەجوب دەکەم کە ئەتۆ تەعەجوب دەکەی بۆچی بێدەنگە.  ئەگەر دەنگی کردبایە بۆ من تەعەجوب بوو.  یانی بۆچی دەبێ حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستانی عێڕاقێ دەبێ لە سەر وەی وەدەنگ بێ ، بە باوەڕی من  ئێوە دەزانن یەک وا وەبەرچاو دێ کە  هەست دەکەن لەو ناوچەیە دا پێوەندییەکی ستراتژیکیان دەگەڵ تورکییەی  هەیە ، دووەم ئەوەیە لە حەقیقەت دا ئەمن پێم وایە  کە ئەوان سەرکەوتنی پەیەدەیان لە ڕۆژئاوای دا  پێ خۆش نییە  نەک ئەوەی پێیان خۆش نییە ، زۆریشیان پێ ناخۆشە.

کورد بوون شتێکی ڕەگەزی نییە ، کورد بوون پۆزیسیۆنێکی سیاسی یە ، تەوەجوهێ دەکەی . ئەوەی کە ئەمن بە زمانی کوردی قسان دەکەم  ئەتۆ زمانی کوردی قسان دەکەی،دەڵێین ئێمە ئێتنیسیتەمان کوردە ئەوانە بە باوەڕی من هەقایەتن. مەسەلەی ئەسڵی ئەوەیە  کە پۆزیسیۆنی سیاسی من چییە ؟  پۆزیسیۆنی فەرهەنگی من چییە؟  دەنا مومکینە تورکێک لە نەزەر  فکری و پۆزیسیۆنی سیاسییەوە  زۆر لە من نزیکتر بێ لە  کوردێکی کە هەر بە کوردی قسە دەکا.  هەر ئەوەی کە یەکێک کوردە و بە کوردی قسان دەکا  و ئێتنیسیتەی کورد بە پێویستی ئاوا نییە کە حەموو پشتی یەکتری دەگرن، ناگرن بۆخۆتان دیوتانە. بۆ خۆتان دیوتانە کە کوردی باشوور  جاری وایە چییان کردووە دەگەڵ کوردیی ڕۆژهەڵات  یا کوردیی باکوور چییان کردووە . بە داخەوە یەکێک لە گەورەترین موشکیلی کوردان  ئەوەیە کە هەستێکی یەکگرتووی  نەتەوەییان نییە. بە قسە هەیە. ئەلئان ئەگەر شتێکی بڵێی ڕەگی  ملی لە ئەستۆی دێتە دەرێ قەڵس دەبێ.  ئەگەر بڵێی پۆزیسیۆنێکی سیاسی ، هەڵوێستێکی سیاسی بگرە ،  نا  نایگرێ

تێبێنی : ئەو بابەتە زیاتر لە چوار ساڵ لەمەو بەر پێشکێش کراوە.لەو دەمییەوە زۆر ئالۆگۆڕی سیاسی لە ناوچە و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دا ڕوویان داوە. بابەتە کە بە ئاگاداری پرۆفێسۆر وەلی وەک خۆی بە ئالوگٶڕێکی کەمەوە بۆ بڵاو کردنەوە ئامادە کراوە. لەو سێمینارە دا چەمکی ئۆتۆنۆمی بە چڕی شی کراوەتەوە و ئەوەش لە ئەدەبیاتی سیاسی کوردی دا تازەیی خۆی هەر پاراستووە.