پرۆفێسۆر عەبباس وەلی سەبارەت بە هەڵبژاردن لە ئێران

 بەشداری بەڕێز پرۆفێسۆر عەبباس وەلی بە ڕێگای سکایپ لە بەرنامەی تایبەت ی تێلێڤیزیۆنی ئاریەن

 سەرلە بەیانی ڕۆژی پێنجشەمە  ٢٠-ی فێڤرییەی  ٢٠٢٠  سەبارەت بە هەڵبژاردنەکانی ئێران

 مۆدێڕاتۆر: سامان شەهابی

سامان شەهابی:  بەڵێ بینەرانی هێژا عەبباس وەلی  شرۆڤەکاری سیاسیمان لەگەڵە بەڕێگای سکایپەوە.  بەڕێز عەبباس ئەم کاتەت باش

عەبباس وەلی: ئەم کاتەت باش کاکە

شەهابی:  بەڕێز وەلی  ئێوە سەرەتا تێبینیتان چییە لە سەر  ئەو کۆبوونەوەی پاریس کە ماوەی هەفتەیەکە بەردەوامە؟ لێ کەوتەکانی چ دەبێ بۆ ئێران ؟ خوێندنەوەتان چییە بۆ ئەو کۆبوونەوەیە؟

 وەلی:  دیارە هەر ئەو جوورەی کە  گوتتان ئەو کۆبوونەوەیە  لە بەر وەیە ئێرانێ بێننە سەر خەت و  ئەو ئیمکاناتەی بۆ نەمێنێ کە پووڵ بشواتەوە  و یا بەو سازمانە نیابەتییانەی خۆی لە عێڕاق ، یەمەن، سووریا و لوبنانێ کۆمەگی ماڵی بکا.  ئەو وەزعەی لە ئێرانێ هاتووەتە پێشێ بە ووردی ئەوەی نیشان دەدا  کە ئەو کارە گرینگییەکی زۆری هەیە ، چون ئەوە دەستی سپای پاسداران بە تایبەتی  سپای قودس و هەر واتر  سازمانەکانی هاوتەریبی دیکە  دەبەستێ  لەوە ی کە بتوانن کارەکانیان بە پارە لەو ناوچانە ئەنجام بدەن.   ئێمە دەزانین لە هەڵبژاردنی عێڕاقێ پارەکە ، ئێران سندووق سندووق ، دۆڵاری دەبرد لەوێ دەیاندا بەو کەسانەی کە پشتیوانیان لێ دەکردن کە دەربچن لە هەڵبژاردن دا . هەر واتر دەزانین کە سپای فاتیمییوون کە  لە سووریا دروستیان کردووە و ئەو ئەفغانە شیعەکان یان پاکستانییە شیعەکانی  تێدایە ئەوانە هەمووی بە پووڵ و پارەی سپا  بە نەزەری ئوڕووپاییان و ئەمریکاییان لە ڕێگای  نا قانوونی ئەو پارانە دەچنە وێ. جا ئەگەر ئێران دەو لیستەی دا بمێنێ ، مەجبووری دەکەن ئەو پڕۆتۆکۆڵانە ئیمزا بکا  و دەست لەوکارانەی ئێستا دەیکا هەڵگرێ. ئەلئانەکە ئەوەی کە گرینگە ئێمە دەیبینین  ئەوەیە کە ئەو مەسەلەیە لە ئێرانێ بووەتە هۆی  بەربەرەکانییەکی ئەساسی لە نێوان باڵەکانی ڕێژیمی دا.  و ئەوە بۆ خۆی نیشان دەدا کە لە جێدا ئەوە مەسەلەیەکی  ئەو سازمانانەی هاوتەریبە  کە لە ژێر مەجمووعەی  'رەهبەری ' دا لەوێ کار دەکەن  بۆ ئەوان یەکجار زۆر گرینگە. ئەمن لێرە دا  دیتم ئەو کەسانەی کە دوێنێ وەکوو پەناهیان ،  وەکوو مودیری ڕۆژنامەی کەیهان و ئەوانە بۆ خۆیان دەیانگوت کە ئەگەر ئەو دەرکە لە ئێرانێ دابخرێ  ئەوە بە گشتی  بەو مانایەیە کە سپای قودس  دەستو باڵی دەبەسترێ، ئەوە بەو مانایەیە  کە حیزبوڵا ناتوانێ لە ئێرانێ تەغزییە بکا جا  هەر لەبەر وەی دیارە ئەو مەسەلە لە جێدا زۆر  گرینگیی هەیە بۆ ڕێژیمی. لە لایەکی دیکەوە ئوڕووپاییەکان چەند جار مۆڵەتیان داوە بە ئێرانێ  یانی دەوڵەتە ڕۆژئاواییەکان . ئەو دەوڵەتە ڕۆژئاوایییانە شایەد ئێستا نەیانەوێ  ئەو مۆڵەتەی درێژ بکەنەوە بەڵام  ئەوەی کە گرینگە هەر لە خودی ڕێکخراوەکە  FATF  کە هەیە لەوێشدا دووبەرەکی هەیە  چین و هێندێک لە ووڵاتەکانی ئوڕووپایی و ئەفریقایی  کە چێن ئەو جار سەرۆکایەتی دەکا ، ووڵاتەکانی ئوڕووپایی و ئەفریقایی کە لەوێدا بەشدارن  ئەوان تائێستا پشتگیری یان لە ئێرانێ کردووە . ئەمریکا و ئیسرائیل و عەڕەبستانی سعوودی فشارێ دێنن کە ئێران لەو لیستەی   دەر بکرێ.

شەهابی:  بەڕێز وەلی پێش ئەوەی بچینە سەر بابەتی هەڵبژاردنەکانی ئێران دەمەوێت ئەو پرسیارە ئاراستەی بەڕێزتان کەم  ئایا ئەگەری چەندە ئێران بخرێتە لیستی ڕەشەوە سبەینێ؟ لە بواری ئابووری دا

وەلی:  عەرزم کردن بە تەواوی دیار نییە،  ئیحتیمالی شێست ، چل  لە سەد دەدەم . یانی شێست لە سەد ئیحتیمالی ئەوە هەیە کە بخرێتە لیستی ڕەشەوە  لەبەر ئەوەی کە چەندین جاران مۆڵەتەکانیان بۆ ئێران دووپاتە کردووەتەوە  هەتا ئێستا  ئەو کارەی نەکردووە. بە کردەوە لە ئێرانێ  هیچکەس نایەوێ ببێ بە بەرپرسی وەی. حکوومەتی ڕووحانی ئەوەی تەئید کردووە ، مەجلیسی خوبرەگان ئەلئان ئەوە دەوێدا ڕەدیان کردووە، مەجلیسی شووڕای نیگەهبان ڕەدی کردووە ، مەجلیسی شووڕای ئیسلامی قبووڵی کردووە . یانی مەعلووم نییە بەرپرسی وەی کێیە . ئەوە تەئسیر لە سەر بڕیاردانی ئەو سازمانەی دادەنێ  بەڵام لە بەر ئەوەی کە ئێستا  چین سەرۆکایەتی ئەو سازمانە دەکا  ئەلئانەکە و چینیش لە ئێرانێ نزیکە  و هەتا دەوڵەتەکانی دیکەی ئەفریقایی و ئاسیایی کە سەمپاتییان  بۆ وەزعی ئێرانێ لە ئاست فشارەکانی ئەمڕیکا دا هەیە  ئەوانیش مومکینە پشتیوانی لە ئێرانێ بکەن بۆیە بە باوەڕی من حەدی ئەکسەری ئیمکانی وەی کە  لە لیستی ڕەشی بخەن و بە یەکجاری فت بکرێ  و بگەڕێتەوە سەر وەزعی پێشوو ئەوەی بە ئیحتیمالی  شێست بە چل دەزانم .ئەویش تەئکید دەکەم کە واقیعەن مەعلووم نییە.

 شەهابی: بەڕێز وەلی سبەینێ  هەڵبژاردنی خولی یازدەهەمی مەجلیس بەڕێوە دەچێ . پارتییەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان ، هەر پارتییەی لە لای خۆوە ، بە بێ لێدوانی هاوبەش پڕۆسەی هەڵبژاردنیان بایکۆت کردووە  ، زۆر کەسایەتیش هەر وەتر ، تەنانەت لە ئاستی  ئێرانیش دا  هێندێک دەنگدانەوەی بایکۆت هەیە . ئێوە خوێندنەوەتان بۆ هەڵوێستی پارتی و لایەنەکان چییە؟  چەندە لە جێگەی خۆیدا بووە ؟

 وەلی: بە باوەڕی من ئەو هەڵوێستەی کە پارتییەکان و  لایەنەکانی سیاسی ئێرانێ  و بە تایبەتی ئەوانەی ڕۆژهەڵاتی کوردستانێ گرتوویانە بە باوەڕی من هەڵوێستێکی دروستە . ئەم جارە  ئەو هەڵبژاردنە ئەگەرچی  تەئسیری سیاسی لە  ناوخۆی ئێرانێ مومکینە زۆر کەمتر بێ ، تەئسیری سەمبۆلیک و ئەساسی وی ، هەر واتر  تەئسیری  لە سەر سیاسەتی دەرەوەی ئێرانێ یەکجار  زۆرترە. ڕێژیم ئەو جوورەی کە من هەمیشە کوتوومە مودەتێکە  کە قەیرانی مەشرووعییەتی تێ پەڕاندووە ، واقیعەن ڕێژیم لە هەڵبژاردن دا نایەوێ بۆ  مەشرووعییەتی ناوخۆیی کەلک وەربگرێ. ئەلئان  ڕێژیم پێداویستی بەوەی نییە ، چون ڕێژیم ئەلئان  بەرەو ئەوە دەڕوا کە یەک دەست و یەک کاسە بێ . ئیسلاح تەڵەبەکان ، ئەوانەی لیستی ئومێد،  ئەوانەیان حەموو وەلا ناوە  بەرەو ئەوە دەڕوا کە ببێتە یەک پارچە. بۆیە  لە ناوخۆی ئێرانێ ئەوەی کە بۆ ڕێژیم گرینگە ئەوەیە  کە ئەو هەڵبژاردنە وەکوو ئامرازێکی مەشرووعییەت  لە سیاسەتی دەرەوە دا بە تایبەتی لە بەرانبەر  ئەو فشارانەی کە ئەمریکا و بە شێوەیەک لە شێوان  ئەو دەوڵەتانەی کە لە ئەمریکایە نزیکن بۆیان هێناوە  نیشان بدا کە ڕێژیم  پشتیوانی هەیە. جارێکی ئەو مەسەلەیەی وەدەست کەوت  ئەویش بە ڕێوڕەسمی ناشتنی سولەیمانی بوو . بەڵام ئەوە لە ناو چوو کاتێک  مەسەلەی بەردانەوەی فڕۆکەکەی  ئوکڕاینێ هاتە پێشێ ، ئەوە تا ڕادەیەکی زۆر لە بەین چوو. بەڵام ڕێژیم هەر وەک گوتم قۆناغی مەشڕووعییەتی تێ پەڕاندووە و ئەلئان دە قەیرانی ئەساسی حاکمییەت دایە  بەرەو ئەوە دەڕوا یەکدەستی بکا چون  لەوەی دەترسێ ئەو فشارانەی کە لە بنەوە ڕا دێن  ، لە کۆمەڵگەی مەدەنی ڕا دێن  ببێتە هۆی ئەوە کە ستروکتووری قودرەت  لە نێو خۆی دا هەڵبپچڕێ.  ئەگەر ئەوە هەڵبپچڕێ ڕێژیم گەیوەتە عاقیبەتی خۆی. لە بەر وەی یەک دەستی دەکا کە بتوانێ پێشی  ئەو هەڵپچڕانەی کە ئیحتیمالی وەی هەیە  کە لە ئاکامی ئیتیلافی چینی ناوەڕاست و ژێردەستانی شاری  پێک بێ ، ئەو جوورەی کە لە مانگی خەزەڵوەر دیتمان  ئەوە بۆ خۆی شتێکە کە لە جێدا بنەماکانی قانوونی ڕێژیم بە تایبەتی لە ناو دەبا.

شەهابی:  لە هەلومەرجی ئێستا دا ئێران هەموو دەرفەتەکانی دەوڵەتی بەکار هێناوە بۆ ئەوەی ئەو هەڵبژاردنە بە شێوەیەکی قەرەباڵغ بەڕێوە بچێ ، لە ئەگەری بایکۆتێکی بەرفراوان دا  چ لێکەوتەیەکی جیهانی بۆ ئێران دەبێ؟ بە تایبەتی بۆ دەسەڵات ؟

 وەلی:  بە باوەڕی من بۆ دەسەڵات گرینگە هەر ئەو جوورەی گوتم  لە بەر ئەو مەشڕووعییەتەی کە بۆ دەرەوەی ووڵاتی دەوێ. ئەوە زۆر شتێکی گرینگە بۆ ئەوان . جمهووری ئیسلامی هەمیشە  ویستوویە نیشان بدا کە هەرچییەکی کە ئێوە دەڵێن لە سەر مافی مرۆڤ  ، لە سەر توندو تیژی و زەبر وزەنگ  ، زیندان و کوشتن و بڕین  ، بەڵام ئەمن ڕێژیمێکم کە لە ناوخۆی ووڵات لە ناو خەڵکی خۆم دا پشتیوانیم هەیە  و ئەوان ئەمنیان دەوێ بۆیە  ئێمە لە سەر  جێگای خۆمانین. لەبەر وەی ئێستا ڕێژیم لەو هەلومەرجەی دا  ئەو حەموو فشارەی لە سەرە ، بە باوەڕی من لە ڕووی سیاسەتی دەرەوە ڕا وەکوو پەنجەرەیەک بۆ دەرەوەی ووڵات بۆ ڕێژیم گرینگە. بەڵام هەر ئەو جۆرەی کە گوتم  ڕێژیم لە ڕووی سیاسەتی ئەساسی ناوخۆیی  ووڵات ، سیاسەتی  ناوخۆیی خۆیەوە  زۆرە  لە مێژە کە لە قۆناغی مەشڕووعییەتی تێ پەڕاندووە  و دەش زانێ کە ئەو مەشڕووعییەتە تازە چاک نابێتەوە چونکە ڕێژیم ئیمکاناتی ئابووری و ماڵی و فەرهەنگی و کۆمەڵایەتی  زۆر کەم لە بەر دەست دایە کە بتوانێ  ئەو ڕەزایەتەی لە ناو ئەو چینانە و ئەو  توێژاڵکە بێ بەشانەی کۆمەڵ کە ئێستا وەزعیان زۆر خراپە  و ماوەی زۆر درێژە کە لە ژێر هێڵی نەداری دان  ، ئەوانە جێ بەجێ بکا. بەڵام ئەمن دەمەوێ مەسەلەیەک دابگرمەوە  ئەوە دە ناو ئۆپۆزیسیۆنی ئێرانێ دا بەتایبەتی و هەر واتر دە بەینی ئۆپۆزیسیۆنی کوردی ڕۆژهەڵات دا  هەمیشە ئەوە  وەکوو کلیشەیەک بووە کە ئەو هەڵبژاردنە  شانۆیە . بەڵێ شانۆیە بەڵام تەئکید لە سەر وەی بە نەزەری من بە زەرەری ئێمەیە چون  ئەوە ئیجازە نادا کە ئێمە بە تەواوی ئەو وەزعەی کە لە پشت  سەری ئەو شانۆیەیە ، ئەوەی ببینین ، بە دروستی شی بکەینەوە. ئێمە هەر دەڵێین شانۆیە و وەلای دەنێین.  هەر ئەو جوورەی کە ئەمن ئەوڕۆ ئیشارەم پێ کرد  ئەو هەڵبژاردنە لە بەر ئەوە زۆر گرینگە کە ئێمە دەبێ بزانین ڕێژیم  کە بەرەو یەکدەستی ذەڕوا  یانی بەشێوەیەکی گشتی دەست لە ئەسڵی جمهوورییەتی نیزام هەڵدەگرێ و بەرەو  حکوومەتێکی ئیسلامی بە تەواوی ماناوە دەڕوا  و لە ڕووی سیاسییەوە دەبێتە ڕێژیمێک وەکوو ڕێژیمی کوریای باکووری  ، ئەوە بەو مانایەیە کە ڕێژیم ئەو ئاگادارییەی لە وەزعی خۆی هەیە کە قەیرانی حاکمییەت و دەسەڵاتی سیاسی  گەیشتووەتە جێگایەکی ئاوا  کە ئەگەر فشار لە خوارەوە  بگاتە ڕادەیەک کە ئەو ستروکتووری دەسەڵاتە بپچڕێ ئەو دەمی  ناتوانێ پێشی بگرێ. هەر لەبەر وەیە  کە پێداویستی بە ئامرازی مەشرووعییەتی  ناوخۆیی کە ئیسلاح تەلەب و نازانم  لیستی ئومێد و ئەوانەیە نەماوە . ئەوانە ئێستا لە ڕوانگەی ڕێژیمەوە  بێ مانان و بێ کەلکن  ئەوانە وەلاندراون. یا دەبێ  بچن بۆ لای گشتی ئەو مەسەلەی ، ئی گشتی پشتیوانی کردن لە یەک دەست کردنی ڕێژیمی  یا دەبێ فتیان کەن.  ئەوەی دەتوانین لە ووتار و دیسکۆرسی ڕێژیمیش دا ببینین . ئێستا ڕێژیم باسی موستەزعەفین بە مانای  ئەو کەسانەی کە زوڵمی ئابووریان لێ کراوە و دە ڕادەی چینە بێ بەشەکان دان  ناکا. ئەوە تەعریفێکی تازە لە  موستەزعەفین لە  دیسکۆرسی زاڵ  پەیدا بووە، یانی لە ووتار و دیسکۆرسی خودی  خامەنەیی دا کە ئەوەی دەست پێ کردووە  موستەزعەفین ئەلئان واژەیەکە ئاماژە دەکا  بە مەسەلە ئەرزشییەکان .  موستەزعەفین ئەو کەسانەن کە  بنەمای بەهاکانی نیزام قبووڵ دەکەن   و لە پێناو بنەماکانی ئەو بەهایانە دا خەبات دەکەن و دەیانەوێ ڕای بگرن. ئەو ئالوگۆڕی دیسکۆرسی ڕێژیم  بنەما مادییەکانی دە وە دا دەبینین کە لە جێدا لە ستروکتووری قودرەت  لە ئێران بەشی فۆرماڵی نیزام  بە تەواوی گرینگی خۆی لە دەست داوە . ئەلئان خەڵک  کە گوێ دەدەنە ڕووحانی تەقریبەن بۆیان بێ مانایە.  یانی ڕووحانی هیچی پێ نییە ، قسەکانی هیچ ئۆتۆریتی لە پشت سەری نییە.  ئێستا بەرەو ئەوە ڕۆیشتووە کە ئەو سیستمانەی کە پێیان دەگوت بناغەکان و ئۆرگانەکانی  هاوتەریب ئەوان حاڵەتی ڕەسمییەتیان پێ دەدرێ  پاش ئەو هەڵبژاردنەی ڕێژیم و  ئەو هەڵبژاردنەش کە بۆ یەک دەست کردنی ڕێژیم بەڕێوە دەچێ  مەسەلەی ئیحتیمالی کودەتایەکی ناوخۆیی  بە ڕێبەری پاسداران و سپای قودس و  ئەوانە تەقریبەن لە بەین بردووە و ئەلئان ڕێژیم پاش ئەو هەڵبژاردنە تەواو یەکدەست دەبێ.

شەهابی: بەڕێز عەبباس وەلی شرۆڤەکاری سیاسی  سپاستان دەکەین کە بەشداری ئەو بەرنامە تایبەتییەی ئاریەن تیڤی بوون.