کۆنفڕانسی شۆڕشی ژن، ژیان ئازادی و داهاتووی ڕۆژهەڵات، شەمە ١٣-ی مەی ٢٠٢٣ پانێلی سێیەم: قسەکانی چنوور مەکی چالاکی سیاسی و لێکۆلەری بواری ژنان و خوێنکاری پی ئێچ دی لە زانلۆی گوێتینگێن -ئاڵمان

کۆنفڕانسی شۆڕشی ژن، ژیان ئازادی و داهاتووی ڕۆژهەڵات، شەمە ١٣-ی مەی ٢٠٢٣
پانێلی  سێیەم
قسەکانی چنوور مەکی چالاکی سیاسی و لێکۆلەری بواری ژنان و خوێنکاری پی ئێچ دی لە زانلۆی گوێتینگێن -ئاڵمان

دیمەن سۆهرابی بەڕێوەبەری پانێل: بەڕێز چنوور مەکی چالاکی سیاسییە و لێکۆلەری بواری ژنانە ئێستا خوێندکاری دوکتورایە لە ئینرۆپۆلپژیای کولتووری لە زانکۆی گوێتینگێن لە ئاڵمان. فەرموو چنوور گیان!




چنوور مەکی: سپاس ، سڵاو و  ڕێز بۆ ئێوە هاوڕێیانی بەڕێز. من ئیمڕۆ  لە سەر بارودۆخی چینی کرێکار لە ڕۆژهەڵات و هەر وەها بزووتنەوەی کرێکاری لە ڕۆژهەڵات قسە ئەکەم ، بۆ ئەم باسە لازمە ئاماژە بکەم بە دوو بابەتی گرینگ. یەکێک باسی موناسەبات سەرمایەدارییە  لە ئێران، لە تەواوی ئێران و یەکیشە باسی کۆلۆنیالیزمە لە  کوردستان وە لە ڕۆژهەڵات.
کاتێ باس لە موناسەباتی سەرمایەداری لە ئێران ئەکەین ئێستا لە قەڕەنی ٢١ دا هێشتا موناسەباتی سەرمایەداری لە تەواوی ئێران بە یەکسانی و بە هاوسەنگی گەشەی نەکردووە. یەکێک لە هۆکارەکانی ئەوە بەحسی جوغرافیاس، ئێمە ئەشێ بەحسی هەر وڵاتێک کە ئەکەین، بەحسی موناسەباتی سەرمایەداری  لە هەر وڵاتێک ئەکەین لازمە بە تایبەتمەندییەکانی جوغڕافیا ئێشارە بکەین.  کە ئەم تایبەتمەندیانە تەئسیری زۆر دادەنێ لە سەر  گەشە کردنی موناسەباتی سەرمایەداری. تایبەتمەندی جوغرافیا چۆن تەئسیر دادەنێ بەحسی ئەوەیە کە دەستڕەسی بە سامانە سروشتییەکان وەکوو نەوت، وەکوو  باقی مەنابیعی زیرزەمینی  ئەوە هەموو تەئسیر دادەنێ لە سەر ئەوە کە موناسەباتی سەرمایەداری چۆن گەشە پێ بکات لە وڵاتێکا.
تایبەتمەندی ئێران چییە؟ تایبەتمەندی ئێران ئەوەیە کە ئێران دەستڕەسی هەس بە نەوت.  وە ئەوە باعیس  ئەبێت کە حکوومەتەکان لە چەند دەهەی ڕابردوو  پێویستییان بەوە نەزانیوە موناسەباتی سەرمایەداری بە شێوەیەکی هاوسەنگ لە تەواوی ئێران  تەوسەعە بدەن. بە تایبەت لە دەیەی ١٩٧٠ تا ئیمڕۆ  چون قیمەتی نەوت لە بازاڕەکانی جیهانی بەرز بۆتەوە  ئیتر حکوومەتەکانی  پەهلەوی کە ئەویش دیکتاتۆر بووە و دیکتاتۆری کۆماری ئیسلامیچ هیچکامیان پێویستیان بەوە نەزانیوە  کە موناسەباتی سەرمایەداری لە بەشە جوراجۆرەکانی ئێران  دەر واقع تەوسعە بدەن. ئەوە باعیس ئەبێت کە سەرمایەداری لە تاران  لەگەڵ سیستان و بەلوچستان، لەگەڵ کوردستان، لەگەڵ شارەجۆراوجۆرەکان  ئەم سەرمایەدارییە بە شێوەیەکی هاوسەنگ نەبێت.



بەڵام بەحس کە لە کۆلۆنیالزم ئەکەین، ئەوە فەقەت ئاماژە ئەکەم پێم وا بێ  ئێمە هەموومان، زۆربەی ئێمە کە لێرە دانیشتووین باوەڕمان بەوەیە کە کوردستان کۆلۆنی یە و ڕۆژهەڵاتیش بەشێکە لەو کۆلۆنییە بەڵام شتێک کە حەز ئەکەم لێرە ئاماژەی پێ بکەم  بەحسی ئەوەیە کە بەشێک لە هاوڕێیانمان ئیشاڕە بە کۆلۆنیالیزمی  ناوخۆیی ئەکەن من پێم وایە کە چەمکی کۆلۆنیالتزمی ناوخۆیی چەمکێکی باش نەبێت بۆ  ئەوە کاتێک بەحس لە ڕۆژهەڵات ئەکەین. چون وەختێ وشەکەی ناوخۆیی بەکار ئەهێنین بە نەوعێک شەریعەیەتمان داوە بەوە کە  ڕۆژهەڵات بەشێک بێ لە جوغڕافیای ئێران. بۆیە من هەر حەز ئەکەم فەقەت ئاماژە بکەم  فەقەت بێژم کۆلۆنیالیزم و نەک کۆلۆنیالیزمی ناوخۆیی.  لە سەر ئەم ئەساسیچە پێم وایە کە وەختێ باسی  ڕۆژهەڵات ئەکەین بە کار هێنانی ناوەند و پەراوێز هەر بە  نەوعێک ڕەسمییەت دانە، مەشڕووعییەت دانە بە  ئەوە کە بێژین  ڕۆژهەڵات بەشێکە  لە جوغرافیای ئێران. دروستە ئیستا بە هۆی ئەوە کە ڕۆژهەڵات کۆلۆنیالیزە کراوە  لە ژێر دەسەڵاتی حکوومەتی ئێرانە بەڵام، زۆر گرینگە کە ئێمە حەدی ئەقەل، ئێمە کە خۆمان ستەمی نەتەوایەتیمان ئەزموون کردووە لەم جوغرافیا بە دروستی بەم دەستە واژەیە ئیشاڕە بکەین.
کاتێک بەحس لە چینی کرێکار ئەکەین و بار و دۆخی چینی کرێکار ئەکەین لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان ئەشێ ئەم دوو بابەتە لەبەر چاو بگرین. یەکێ بەحسی سەرمایەداری یە و ستەمی چینایەتی کە چینی کرێکار لە کوردستان و هەر وەها گشت ئێران و هەر وەها لە ڕۆژهەڵات ئەزموون ئەکات وە کرێکاری ڕۆژهەڵاتی بە هەمان شێوە ستەمی نەتەوایەتیش ئەزموون ئەکات. وەختێ بەحس لە  ژنی کرێکار ئەکەین لە ڕۆژهەڵات  هەم ستەمی چتنایەتییە، هەم ستەمی نەتەوایەتی یە و هەم ستەمی جینسییەتی. وە ئێمە لە ڕۆژهەڵات کاریگەرمان هەیە کە  کرێکاری ئێل جی بی تی کیو ە  کە بە نەزەری من هەتا ئەو کرێکاری ئێل جی بی تی کیو هەتا زیاتر لە کرێکاری ژن ستەم تەجروبە کات و لە شەرایەتێکی زۆر سەخت ژیان دەکەن.
یانی ئێمە ئەشێ پێوەندی ئەو چەند ستەمە لەبەر چاوا بگرین کاتێ بەحس  لە چینی کرێکار لە ڕۆژهەڵات  ئەکەین یانی ئەگەر ئێمە گەرەکمان بێ لە ڕوانگەی مارکسیستی، لە ڕوانگەی ئابووریی مارکسیستی چاو لەم  بابەتە بکەین ئەتوانین بێژین کە کرێکارێکی ڕۆژهەڵاتی کە لە یەک زەمان هەم  ستەمی چینایەتی و هەم ستەمی نەتەوایەتی ئەزموون ئەکات نیسبەت بە کرێکارێکی کە شارومەندە لە شاری تاران  بە دەرەجاتی زیاتر ئیستیسمار دەبێت یانی  بۆ کرێکارێکی ڕۆژهەڵاتی نرخی ئیستیسمار یا دەرەجەی ئیستیسمار زیاترە.  بۆ ژنێکی کرێکار لە ڕۆژهەڵات دیسان بەرزتر ئەبێتەوە، بۆ کرێکارێکی ئێل جی بی تی بە هەمان شێوە ئەم  دەرەجەی ئیستیسمارە کە چەمکێکی زۆر گرینگە لە ئابووری مارکسیستی ئەم دەرەجەی ئیستیسمارە بەرز ئەبێتەوە.
بۆ نموونە ئەگەر ئێمە بەحسی ئەوە بکەین کە لە واقیع دا ئەو ستەمی چینایەتی و ستەمی نەتەوایەتی چۆن باعیس بووە شەرایتێکی زۆر سەخت بۆ کرێکاران لە ڕۆژهەڵات بە وجوود بێت ئێمە ئەتوانین بەحس لە کۆڵبەر بکەین. زۆر بەحسی کۆڵبەر کراوە ئیتر من فەقەت ئاماژەی پێ ئەکەم.  بە پێی ئامارە فەرمییەکان بەینی  ١٥٠ تا ١٧٠ هەزار ئێمە کۆڵبەرمان هەس، ئەوە کۆڵبەرانێکن کە لە واقیع دا ناویان سەبت بووە لە سیستم دا. بەڵام لە واقیع دا ئاماری کۆڵبەران زۆر لەوە زیاترە. یا بەحسی ژنان ئەکەین ئەو ژنانە کە  لە ڕۆژهەڵات مەسەلەن ئێمە ژبی فرۆشیارمان هەس لە بازاڕەکانی سەر سنوورا یا لە بازاڕەکانی ناو بەشە جۆراجۆرەکانا لە ڕۆژهەڵات کار ئەکەن  کە حەقدەستێک کە ئەوان وەردەگرن چەندین ڕا کەمترە، چەندین ڕەدە کەمترە لە حەقدەستی پیاوێکی فرۆشیار لەم بازارانە وەردەگرێت ئەمە پێوەندی نێوان ئەو چەند ستەمە بە جوانی نیشان ئەدات.
یا نموونەیەک تر کە زۆر حەز ئەکەم  پێی ئاماژە بکەم کە نیشان ئەدات چۆن  ستەمی چینایەتی و ستەمی نەتەوایەتی ئەبێتە فشارێکی چەند بەرابەر لە سەر کرێکاران لە ڕۆژهەڵاتا بەحسی کرێکاری کۆچبەرە. ئێمە لە ڕۆژهەڵات کرێکارانی کۆچبەرمان هەس کە بۆ وڵاتانی جۆراجۆر ئەچن، بۆ تاران، بۆ دەماوەند، بۆ کۆرەپەزخانەکانی  گوڵپایەگان ئەچن لەو وڵاتانە لە شەرایەتێکی زۆر نائاسایی خەریکن ژیان ئەکەن. یانی شوێنێکیان بۆ خەفتن نییە، ژیانێکی ئینسانییان بۆ خەفتن نییە. بەڵام باز بێین بەحس لە سەر کرێکارانی کۆچبەر بکەین کە ئەچن بۆ باشوور. ئێمە کرێکارێک زۆرمان لە ڕۆژهەڵات ئەچێ بۆ باشوور. وەختێک کرێکارێک لە ڕۆژهەڵات ئەچێت بۆ باشوور  لە کامیاران و لە پاوە ئەچێت بۆ سولەیمانییە  لەوێ وەکوو کرێکاری کۆچبەر چاوی لێ ئەکەن. بۆچی وەکوو کرێکاری کۆچبەر چاوی لێ ئەکەن بە هۆی ئەو کۆلۆنیالیزمە و ئەو سنوورانە کە دەسەڵاتدارەکان دابینیان کردووە بەینی ئەم دوو بەشە، کرێکاری ڕۆژهەڵاتی لە سولەیمانییە کۆچبەرە. وە لە سولەیمانییە وەکوو کرێکاری ئەرزان ئیستیخدامی ئەکەن و حەقدەستێکی زۆر زۆر کەمتر لە کرێکارێکی باشووری ئەدەن بە  کرێکاری ڕۆژهەڵاتی. ئەمە ئەم ستەمە نیشان ئەدات کە چۆن ئەم دوو ستەمە گڕێ دایی یەکترن ناتوانین ئەو دوو ستەمە لە یەکتر جیا بکەینەوە. خودی ئەم شێوازە ئیستیسمارە لە باشوور فشاریش ئەخاتە سەر کرێکاری باشووری چون کارفەرماکان لە باشوور حەز ئەکەن کە کرێکاری ڕؤژهەڵاتی بەکار بگرن چون بە حەقدەستی کەمتر ئەتوانن هەم کارە لە کرێکارێکی ڕۆژهەڵات وەرگرن  وە ئەوە باعیس ئەبێت کە کرێکاری باشووریچ  لە هەمان کاردا جون گەرەکییە کار بکات بێکار نەمێنێت ڕقابەتێک دروست ئەبێ بەینی کرێکارێکی ڕۆژهەڵاتی و  کرێکارێکی باشووری. تەزادێ بە وجوود دێ کە کرێکاری باشووریچ زۆر جار مەجبوور دەبێ بە حەقدەستێکی زۆر کەمتر ڕازی بێت بە هۆی ئەوە کە کار نییە و خەریکن کارەکە ئەدەن بە  کرێکارێکی ڕۆژهەڵاتی. حەقدەستێکی سێ چوار بەرابەر کەمتر ئەدەن بە کرێکاری ڕۆژهەڵاتی.
ئەوە زۆر گرینگە بەحسی ئەوانە بکەین، یانی ئێمە کە بەحسی ڕۆژهەڵات ئەکەین زۆر جار ئێمە لە بیرمان ئەچێتەوە وەختێ باسی ئازادی ئەکەین شتێکمان هەیە بە ناوی نایەکسانی ئیقتیسادی بە ناوی چینی کرێکار، بە ناوی تەزادی بەینی چینەکان  وە ئێمە پێویستە کە زۆر لە سەر ئەمە قسە بکەین بە تایبەت بۆ داهاتووی ڕۆژهەڵات ئێمە بەرنامەمان چییە؟ بۆیە لازمە کە ئەم  وردەکارییە بەحس بکەین.
ئێستا گەرەکمە ئاماژە بکەم بە  بەعزێ ئامار و شتە. ئەم ئامارانەمان پێویستە بەحسی ڕێژەی بێکاری بکەم. هەموو ساڵێک لە زستان دا ناوەندی ئاماری ئێران، مەرکەزی ئاماری ئێران نرخی بێکاری بڵاو دەکاتەوە. بە شێوازێکی غەیرە ئینسانی، بە شێوەیەکی غەیری ئوسوولی ئەو ئامارانە جەمع ئەکاتەوە وە زۆر ڕەخنە هەیە لە سەر ئەم ئامارانە حەتتا مەرکەزی پەژووهێشهایێ مەجلیس کە ناوەندێکی دەوڵەتییە و سەر بە کۆماری ئیسلامی یە ئێژێ ئەو ئامارە کە مەرکەزی ئاماری ئێران بڵاوی دەکاتەوە ئامارێکی واقعی نییە و ئاماری واقعیی بێکاری  دوو ونیم بەرابەری ئەو ئامارەسە کە  ناوەندی ئاماری ئێران بڵاوی دەکاتەوە یانی ئەگەر ئێمە ناوەندی ئاماری ئێران و تەحلیلەکەی مەرکەزی پەژووهێشهایێ مەجلیس لە نەزەرا بگرین  ئەتوانین بێژین لە ڕۆژهەڵات لە پارێزگای کوردستان، لە ئوستانی کوردستان  نزیک بە ٥٠ دەر سەدی هێزی کار بێکارن. یانی ٥٠ دەر سەد لەو کەسانە کە گەرەکیانە کار پەیدا بکەن  و هان لە تەمەنێکا کە ئەتوانن کار بکەن و هان بە دوای کارا بێکارن. لە پارێزگای کرماشان نزیک بە ٣٨ دەر سەدی هێزی کار بێکارن. ببوورن من فەقەت ئاماری ئەم دوو پارێزگامە هەس، هاوڕێیانی دیکە ناڕەحەت نەبن. ئەمە ئامارێکە لە زستانی ١٤٠١ یانی چەند مانگ لەمەوبەر بڵاو بۆتەوە. بۆچی ئەم ئامارە بۆ ئێمە گرینگە یەکێک خوب  بەحسی مەعیشەتی کرێکارانە. ئێمە ئەشی بزانین وەختێ بەحسی بارودۆخی ڕۆژهەڵات دەکەین لە پارێزگای کوردستان٥٠ دەر سەد نرخی بێکاریمان هەس. یانی چۆن ئەو پەنجا دەر سەدە خەریکن ژیان ئەکەن؟ لە پارێزگای کرماشان ٣٨ دەر سەد خەڵک بێکارە ئەوە زۆر گرینگە هەم لە ڕوانگایەکی ئینسانییەوە تەماشای ئەو قەزییە بکەین کە ئەوانە ئینسانن چۆن خەریکن ژیانی خۆیان بەڕێوە ئەبەن، بەشێکی تریش کە بۆمان زۆر گرینگە بەحسی ئەوەیە کە چون ئێمە گەرەکمانە بەحسی بزووتنەوەی کرێکاری بکەین.
کاتێک باس لە بزووتنەوەی کرێکاری دەکەین بزووتنەوەی کرێکاری بزووتنەوەیەکە کە چینی کرێکار وەکوو چینێکی شۆڕشگێڕ تێتە مەیدان، مانگرتن دەکات، بەر لەوە خۆ ڕێخستن دەکات، تەشەکولی موستەقیل دروست ئەکات. مانگرتن ئەکات و دەر واقیع خەبات ئەکات هەم بۆ مافی ڕۆژانەی خۆی و هەم خەبات ئەکات بۆ ئەوەی کە ئەم سیستمی نابەرابەری سەرمایەداری بکێشێتە ژێر. پەس بۆمان زۆر گرینگە کە چینی کرێکار وەکوو چینێک  کە قەرارە شۆڕشگێڕ بێت و وەکوو چینێک کە قەرارە سیستمی سەرمایەداری لە بەین بوات ئەشێ خۆ ڕێخستن بکات، ئەشێ  تەشەکولی موستەقیلی خۆی دروست بکات. کاتێک لە پارێزگای کوردستان ٥٠ دەر سەدی هێزی کار بێکارە یانی ئەم ٥٠ دەر سەدە کە سوخت وسازی موبارەزاتی تەبەقەی کرێکار بەشدارنین. لە هیچ شوێنێکا ناتوانن خۆیان سازماندەهی بکەن، ناتوانن تەشەکول دروست بکەن یانی  ئەتوانن ئەنجومەنی بێکاران دروست بکەن بەڵام  ئەنجومەنی بێکاران مانگرتن بکات خوب هیچ تەئسیرێک  دانانێ لە سەر ئابووری، هیچ تەئسیرێکی نییە و ناتوانێ بە داوخوازییەکانی خۆی بگەێێت بۆیە زۆر گرینگە، خوب چی بکەین ئەم ٥٠ دەر سەدە  چۆن قەرارە خەبات بکا بۆ مافی ڕۆژانەی خۆی. لە پارێزگای کوردستان ٥٠ دەر سەد. بۆ باقی بەشەکان کە خەریکن کار ئەکەن ئایا ئەتوانن خۆ ڕێخستن بکەن؟ ئایا ئەتوانن تەشەکولی موستەقیلی کارگەری دروست بکەن؟  کە بتوانن لە ڕێگەی تەشەکولی موستەقتلی کارگەری مانگرتن و خەبات بکەن بۆ داخوازییەکان خۆیان. ئەمە زۆر گرینگە چون  کۆماری ئیسلامی سەرەڕای ئەوەی کە موعاهیدەهایی بەینەلمیلەلی  ٨٧ و ٩٨ –ی ئێمزا کردووە وە تەعەهودی داوە بە  سازمانە بەینەلمیلەلییەکان کە ئیجازە ئەدات بە چینی کرێکار  کە تەشەکولی موستەقیلی خۆی دروست بکات ئەمما لە عەمەڵ دا ئیجازە نادات وە کێشە دروست ئەکات بۆ کرێکاران کە  تەشەکولی موستەقتلی خۆیان دروست بکەن چون کۆماری ئیسلامی ئەزانێ تەشەکولی موستەقیل، کرێکاران تەشەکولی موستەقیلی خۆیان  بێت مانگرتن ئەکەن وە هەوڵ ئەدەن بۆ ئەوە  موبارەزە بکەن لەگەڵ ئەو سیستمە. بۆیە تەشەکولی موستەقیلی کارگەری لە ئێران لە واقیع دا ئیجازەی پێ نەدراوە، ئێمە ئەنجومەنی سینفیمان هەس یانی بەر ئەساسی قانوونێ کە کۆماری ئیسلامی دابینی کردووە کرێکاران ئەتوانن ئەنجومەنهای سینفی یان بێ، شووراهای ئیسلامییان بێت کە نومایەندەی کارگەییان بێت کە هەموو ئەوانە لە ژێر چاودێری کارفەرماکانن و کۆنتڕۆڵی زۆر ئەکەن کە کرێکاران نەتوانن  بە شێوازێکی ڕادیکاڵ  خەبات بکەن بۆ مافی خۆیان . ئەمە زۆر گریبگە کە وەختێ کرێکارێ ناتوانێ  خۆ بە ڕێخستن بکات، ناتوانێ تەشەکولی موستەقیلی خۆی بێت چون قەرارە خەبات بکات ئەوە پرسیارێکە من قەرار نییە وەڵامی بدەمەوە پێم وایە کە خۆتان لە ئاخری بەحسەکان بەو نەتیجەیە ئەگەین کە چینی کرێکار قەرارە چۆن خەبات بکات وەختێ ناتوانێ  تەشەکولی موستەقیلی خۆی دروست بکات. سەرەڕای ئەم شەراییتە بەڵام  لە کوردستان لە چەند دەهەی ڕابردوو هەوڵ دراوە کە تەشەکولی موستەقیلی خۆیان دروست بکەن.
چەندین تەشەکەول دروست بووە کە زۆر کێشەیان دروست کردووە بۆ ئەم، ئەڵبەتە زیاتر تەشەکولی فەعالانی کرێکاری بووە ئێمە نموونە کۆمیتەیەکمان بوو بە ناوی " کمیتەء هم آهنگی برای ایجاد تشکلهای کارگری" ئەڵبەتە تەشەکولێکی سەرتاسەری بوو بۆ تەواوی  کرێکارانی ئێران بەڵام نزیک بە ٨٠ و ٨٥ دەرسەدی ئەعزای ئەم کۆمیتەیە  کرێکاران بوون لە کوردستان بەڵام تەشەکولی کرێکاری نەبوو، تەشەکولی فەعالانی کرێکاری بوو. یانی کەسانێک کە ئەندامی ئەم کۆمیتە بوون  لە بەشە جۆڕاوجۆرەکانی کار و سەنعەت  خەریکی کار و ژیان بوون  وە لە واقیع دا ئەم کۆمیتە نەیتوانی، کۆمیتەیەکی ئاوا وەختێ ئێمە تەشەکولی فەعالانمان هەس شایەد بۆ ئاگاهگەری بۆ ئەوە کە زانیاری زیاتر لە سەر چینی کرێکار بدات بەڵام ناتوانێ کارێک بکات کە کرێکاران  لە بەشە جۆراجۆرەکان مان بگرن و لەو شێوازە خەباتی خۆیان بەڕێوە ببن. بۆیە لە ڕۆژهەڵات وە  لە گشتی ئێران ئێمە  زیاتر تەشەکولی فەعالانی کرێکاریمان بووە. یانی  ئەو مەنشوور و شتە کە تێتە دەرەوە ئێمە زۆر خۆشحالین ئەیبینین ئۆکەی چەند نەفەرێ، دە نەفەرێ دانیشتوون لە پاڵ یەکترا و خەریکن کارێک ئەکەن زۆربەی ئەو ناوانە تەشەکولی فەعالانی کرێکارییە. بە داخەوە ناتوانن لە موبارەزاتی  ڕۆژانەی تەبەقەی کرێکار بەشدار بن ئەوە مەسەلەیەکی زۆر موهیممە سەرەڕای ئەوە ئێمە لە کوردستان زیاتر لەوە کە یانی، وەختێ بەحس لە بزووتنەوەی کرێکاری لە کوردستان ئەکەین ئێمە فەعالانی کرێکاریمان هەس بە بێ تەشەکول، بە بێ ئەوە کە هیچ ڕێکخراوەیەکی خاس، لە هیچ تەشەکولێکی خاس، سازمانێکی خاس خۆیان سازماندەهی کرد بێت، ئەم فەعالینی کرێکارییە  بە ڕاستی هەوڵیان داوە یانی  هەوڵیان داوە بۆ ئەوە کە  خەبات بکەن دژی سیستمی سەرمایەداری وە بە شێوازی جۆراجۆر لە دەورەهای جۆراجۆر هەوڵیان داوە بۆ ئەوە کە مەراسیمی ڕۆژی جیهانی کرێکار بەرگوزار بکەن، بۆ ئەوە گوزارش نووسین لە سەر چینی کرێکار، لە سەر ژیانی ڕۆژانەی چینی کرێکار لە ڕۆژهەڵات دا. لە دەورەی کۆڕۆنا فەعالانی کرێکاری زۆر هەوڵیان داوە کە کۆمیتەی محەلات دروست بکەن و بە ئەم شێوە دەر واقیع بە نەوعێک  تەمرینی ئەوەیان کرد کە چۆن محەلات ئیدارە بکەن. ئەوە زۆر پێویستە ئەمە، ئەم شێوازەی کارکردنە کە زۆربەی فەعالانی کە بەشێک لە فەعالانی کرێکاری ئەوەیان تەمرین کرد لە دەورەی کۆرۆنا. زۆر گرینگە بۆ کاتێک کە ئێمە پێویستمان بێ لە دەورانێکی شۆڕشگێڕانە بەم شێوازە ئەتوانین شارەکان، محەلات دەر واقیع کۆنتڕۆڵی بە دەستەوە بگرین بۆ دەورانی شۆڕشگێڕانە و هەر وەها بۆ دەورانی دوای شۆڕش.
بەڵام هاوڕێیان پرسیاری ئەسڵی ئەوەیە چینی کرێکار ئەگەر گەرەکی بێت خۆی وەکوو چینێکی شۆڕشگێڕ بتوانێ ڕۆڵی خۆی لە موبارەزە لەگەڵ سیستمی سەرمایەداری بەڕێوە بوات چی بکات؟ بە تایبەت چون لە ڕۆژهەڵات نرخی بێکاری زۆر ها لە بانەوە، لە هەمان کاتدا تەشەکولی موستەقیل نییە، لە هەمان کاتدا مەسەلەیەک زۆر گرینگە کە ئێمە بتوانین لەگەڵ سیستمی سەرمایەداری موبارەزە بکەین  بە تایبەت لە وڵاتی ئێران  زۆر پێویستە کە ئێمە مەراکیزی ئەسڵی کە دەر واقیع دەرامەدی ئەسڵی  حکوومەت لەو بوارە تەئمین دەبێ  کرێکاران لەم شوێنانە مان بگرن بە تایبەت لە پێترۆشیمی، لە نەوت. لەم شوێنە زۆر گرینگە یانی ئەگەر مانگرتنی سەرتاسەریمان بێ لە بەشی نەوت، لە بەشی پێترۆشیمی، نەک مانگرتنی یەک ڕۆژە و دوو ڕوژژە و یەک سەعات دوو سەعات، مانگرتنێکی سەراسەری  کە چەند مانگ ئەو مەراکیزە کار نەکات وە هەر وەها کرێکارانی کە لە بەشی حەمل و نەقل کار ئەکەن. بە بڕوای من لە سەراسەری ئێران ئەگەر ئەم دوو بەشە مانگرتن بکات، ئەگەر کرێکاران لەم دوو بەشە  مانگرتن بکەن  بە ماوەیەکی دوو مانگ، سێ مانگ  ئەتوانێ کارگەرییەکی زۆر گرینگی بێ لە سەر ئەوە کە کۆماری ئیسلامی بیتێرنە خوارۆ. بەڵام بەشی ڕۆژهەڵات جیاوازییەکەی خۆی هەیە. پیترۆشیمی کرماشان مان هەیە بەڵام  بە گشتی بەحسی ڕۆژهەڵات بکەین ، لە ڕۆژهەڵاتا ناوەندێکمان نییە کە ئەگەر ئەو ناوەندە مانگرتن بکا بۆ ماوەی دوو مانگ یا سێ مانگ  کارگەرییەکی زۆر گەورەی بێت لە سەر  موبارەزەی ئێمە لەگەڵ سیستمی سەرمایەداری، لەگەڵ سیستمی فاشیزمی ئیسلامی لە ئێران دا. جوابی وەڵامەکە نادەمەوە حەز ئەکەم هاوڕێیانی ئێمە کە هان لێرە، چالاکوانی سیاسی، چالاکوانی کرێکاری کە هان لە ڕۆژهەڵات زیاتر لە سەر ئەوە بەحس بکەن. کە ئێمە چی بکەین؟ چینی کرێکار لە ڕۆژهەڵات چۆن ئەتوانێ  تەئسیری خۆی دابنێ لە سەر  داهاتووی ئەم شۆڕشە وە چۆن ئەتوانێ ئەم کارە نیمە تەمامە کە ماوەی چەند مانگی ڕابردوو ئەنجام درا چۆن ئەتوانێ ئەم کارە نیمە تەواوە تەواو بکات.  کەمێ بارودۆخی ڕۆژهەڵات گرینگە بەڵام زۆر پێویستە کە هەموو ئەو بزووتنەوانە؛ بزووتنەوەی کرێکاری، بزووتنەوەی ژنان، بزووتنەوەی موحیتی زیست، بزووتنەوەی ، هەموو بزووتنەوەکان گرێ دایی یەکتر بن  چون ئێمە هاین لە سیستمێکا کە تەواوی ئەو ستەمە چۆراجۆرەکان گرێ دایی یەکترن، یەکتر تەقوییەت ئەکەن بەهەمان شێوە بزووتنەوەی ئێمەش، بزووتنەوە جۆراجۆرەکان ئەشێ لە کەناری یەکتر یەکتر تەقوییەت بکەین، ئیرتیباتی ئۆرگانیکمان بێت وە بتوانین  هەموو ئەو فۆرمە جۆراجۆرەکانی ستەم  لە بەر چاو بگرین کە بتوانین گۆڕانکارییەک بکەین لە ڕۆژهەڵات وە لە ئێران دا.
زۆر سپاس هاوڕێیان
[چەپڵەی بەشداران]



دیمەن سۆهرابی بەڕێوەبەری پانێل: زۆر سپاس چنوور گیان، دیارە سەرەڕای ناجێگیربوونی باری تەندروستیت هەر بەشداریت کرد  دوو پرسیار وەردەگرین. فەرموو بەڕێز!
نەجیبە مەحموود ڕۆژنامەوان: من نەجیبە ڕۆژنامەوانم دەستخۆشیت لێ دەکەم بۆ بابەتەکە بەڕاستی زۆر گرینگ بوو بەڵام چەند خاڵێک پێم وایە ئیشاڕەتت پێ نەدا کە بە لای منەوە زۆر گرینگ بوو کرێکاری ژن. بێگومان ئەگەر پیاوان دوو جار چەوساوە بن، ژن سێ جار چەوساوەیە
چنوورمەکی: وتم ژنی فرۆشیار ئاماژەیەکی چکۆلەم کرد.




نەجیبە مەحموود: ئا، بەڵام زۆر ژنی کرێکار هەیە بێکار ئەکرێ، زوڵمی لێ دەکرێ، حەقی پێ نادرێ، تەجاوزی پێ دەکرێ ئەمانە زۆر گرینگە کە لە بابەتەکەتدا ئیشارەتی پێ بدەی. وە هەر وەها باسی هێزی کارت کرد، باسی تەئمینی تەندروستی ئەو کەسانەت نەکرد کە ساڵانە ڕەنگە دەیان کرێکار گیان لە دەست دا لە سەر کارەکەی هیچ پێداویستییەکی پاراستنی نییە و خاوەنکاریش گرینگی پێ نەدا وە هیچ تەئمینێکی تری کۆمەڵایەتی یا خود  ئابووری نییە بۆ نموونە ئەگەر کارمەندێک بازنشەستی هەبێ، کرێکارێک تەمەنی هەشتا ساڵە کار دەکا بەڵام هیچ جۆرە تەئمینێکی نییە لە دوای ئەوەی کە توانای نامێنێ یا خود زۆر جار بەشێک لە جەستەی لە دەست دەدا بۆ نموونە خۆ کاری کۆڵبەریش جۆرێکە لە کرێکاری لەبەر ئەوە لەو شاخ و کێوە شت هەڵئەگرێ، زۆر جار دەستی لە دەست دەدا قاچی لە دەست دەدا هیچ شتێک نییە پێداویستی ژیانی پێ دابین بکا یا  خود تەئمینی ژیانی بکا. وە هەر وەها باسی ئەوەت کرد کە لە ئایەندەی ئێرانا چی بکرێ ، بە نەزەری من ئێستا باسی باشووری کوردستانت کرد کە کرێکار چۆن مامڵەی لەگەڵا دەکرێ زۆر گرینگە لە ئایەندەی ئێرانا سوود لە ئەزموونی باشووری کوردستان  وەرگرن بە باش و خراپەکەیەوە و ئێستا ئەگەر قانوون هەر چۆنێک مامڵە لەگەڵ کرێکارا بکا بێگومان  کورد بەشێک بووە لە نووسینەوەی قانوون و دەستووری عێڕاق کە ئێستە خۆی خۆی پێ بەستووەتەوە لە باشووری کوردستانا لەبەر ئەوە زۆر گرینگە لە ئێستاوە هێزە سیاسییەکان  کار بۆ ئەوە بکەن ئەگەر لە ئایەندە چ ڕۆژهەڵاتی کوردستان جیا کرایەوە چ جیانەکرایەوە چۆن بتوانێ بزووتنەوەی کرێکاری لەوێدا  پرسە گرینگەکانی تێدا جێگیر کا؟  لەبەر ئەوە من ئەو چەند تێنینییەم هەبوو. دەستخۆشیت لێ دەکەم جارێکی دیکە سپاس،
دێمەن سۆهرابی: سپاس بۆ ئێوە، جەنابتان فەرموو بەڕێ



 دوکتور محەمەد موڵازادەگان: جەنابت باسی پێناسەی کوردیت کرد وە ئێرانی دروستە؟ پەس ئێمە باسی کوردستان دەکەین جەنابت هیچ ڕێژەیەکت هەیە لە کرێکارانی  کوردستان؟ یانی چەند لە سەدی جەماوەری خەڵکی کوردستان کرێکارن و جەنابت بە کێ دەڵێی کرێکار؟ ئایا ئەو کرێکارانە سێندیکایان هەیە یا نیانە. زۆر سپاس.
چنوور مەکی: هاوڕێ نەجیبە زۆر سپاس بۆ ئەو چەند خاڵەی کە باست کرد بەڵام بەحسەکەی من زیاتر لە سەر ئەوە بوو کە گەرەکم بوو موختەساتی گشتی بارو دۆخی چینی کرێکار و هەر وەها بزووتنەوەی کرێکاری باس بکەم و بتوانم لەو ڕێگا خەسارناسی بکەین کە بۆچی لە شۆڕشی ژینا جونبشی کرێکاری نەهاتە مەیدان. چون هۆکارەکەشی ئەوە بوو کە بزووتنەوەی کرێکاری لە ڕۆژهەڵاتدا  تەشەکولی موستەقیلی کرێکاریمان نییە یان  کۆماری ئیسلامی ئیجازەی نەداوە بەوە کە تەشەکولی موستەقیل دروست بکەین. سەندیکامان نییە لە کوردستان. ئەنخومەن سینفی هەیە لە چەند شوێنێک. ئەنجومەن سینفی هەیە کە لە ژێر چاودێری کارفەرما و مودیرییەتی ئەو بەشانە، ئێمە تەشەکولی موستەقیلمان نییە ببوورە چون فورسەتەکەمان کەمە بەڵام بەحسی مەسەلەی ژنان زۆر مەسەلێکی موهیممە ئاماژەیەکم بەوە کرد کە بۆ ژنان ستەمی چینایەتی و نەتەوایەتی و جینسییەتی ئەبێتە هۆکاری ئەوە کە ستەم زیاتر بێ لە سەر ژنان. بەڵێ مەسەلەی ژنان کە لە ماڵا کار ئەکەن زۆر گرینگە چون کاری ژنان لە ماڵا وەکوو کارێکی ژنانە چاو لێ ئەکەن  بە ڕاستی ئەو تەقسیمی کاری جینسییەتی ئەبێتە هۆی باعیسی ئەوە کە ستەمی چینایەتی لە ژنانا بەرزتر بێتەوە و ە ئەوە شتێکە کاری ناوماڵ زۆر گرینگە بۆ سیستمی کاپیتالیزمی چون لە ناوماڵا نیرووی کار، هێزی کار  باز تەولید ئەکرێتەوە و ستەمی زۆر ئەبینین لە سەر شانی ژنانە . وەختەکەمان کەمە زۆر سپاس.
دیمەن سۆهرابی: زۆر سپاس بۆ تۆ  

 

بەرنامەی تایبەت لەمەر هەڵبژاردنی سەرۆک کۆماریی لە تورکیا، یەکشەمە ٢٨-ی م...

رادیو دیالوگ - امیر کلان

کۆنفڕانسی شۆڕشی ژن، ژیان ئازادی و داهاتووی ڕۆژهەڵات، شەمە ١٣-ی مەی ٢٠٢٣ پانێلی یەکەم قسەکانی پرؤفێسۆر عەبباس وەلی

کۆنفڕانسی شۆڕشی ژن، ژیان ئازادی و داهاتووی ڕۆژهەڵات، شەمە ١٣-ی مەی ٢٠٢٣
پانێلی یەکەم
قسەکانی پرؤفێسۆر عەبباس وەلی
گەلێک سپاس. ئەمن قەرارم دا باسێکی بکەم لە سەر ئۆپۆزسیۆنی ئێرانی و پارادۆکسی پێکهێنای ئیتیلاف دەگەڵ وان و هەر واتر ئەو دوو ڕێیانەی کە لە پێش هێزە کوردییەکانن لە ڕۆژهەڵات. بەڵام ئەو   بەحسە بە شێوەیەکی گشتی دە چوارچێوەی شۆڕشی ژن، ژیان ، ئازادی و داهاتووی ڕۆژهەڵات دا  دەکرێ. وە باسی داهاتووی ڕۆژهەڵات بە باوەڕی من پێوەندییەکی ڕاستەوخۆی هەیە دەگەڵ خەسارناسی  ئەو وەزعەی ئێستا.
بۆچی دەڵێم خەسار ناسی لەبەر وەیە کە ئێمە هەموومان دەزانین کە شۆڕشی ژن، ژیان، ئازادی ئەگەر وشەیەکی پەیدا بکەین کە وەزعی ئێستای وەی تەوزیح بدەین، تەبیین بکەین  دەبێ بڵێین ئەوە چەقیوە، گیری کردووە، ڕاوەستاوە. ئەوە بەو مەعنایەی نییە کە تەواو بووە، بەو مەعنایەش نییە کە ئێنێرژی حەڕەکەتی نەماوە، جموجۆڵی نەماوە. ئەوانە ماون بەڵام ئەو شۆڕشە  ئەلئانەکە ئێمە دەزانین چەقیوە. وە خەسارناسی ئەو چەقینە ئەمن زۆر باسم کردووە بەڵام بە شێوەیەکی زۆر کورت و خولاسە دەچمەوە سەری ئەوەیە کە ئەو شۆڕشە چەند تایبەتمەندی هەبوو کە لە تاریخی  ئێرانی مۆدێڕن بە شێوەیەکی گشتی و ڕۆژهەڵاتی کوردستان بە تایبەت  زۆر دەگمەن بوو، نەبوو شتی وا نەبوو، بۆ جاری ئەوەڵ هاتە پێشێ بە نەزەری من.  ئەوە دیارە زۆر ئاماژە کراوە بە ڕۆلی سەرەکی رێبەرایەتی سیاسی گشتی بەڵام ئەوەی کە گرینگترە بێ تەردید لە هۆیەکانی ئەسڵی ئەو  چەقینەیە.  ئەو شۆڕشە هوویەت و یا پێناسە یا ناسنامەیەکی  هاوبەشی دێمۆکڕاتیکی پلورالیستی  چەند دەنگەی بە وجوود هێنا لە  ئێرانێ دا لە ژێر چەتری دروشمی ژن، ژیان، ئازادی. ئەوە گەورەترین شت بوو، موهیمترین شت بوو کە لە ئێرانێ هاتە پێشێ وە ئەهەمییەتی وەی بە داخەوە نەدیترا  ئەو کەسانەی کە لە بەرەی ئۆپۆزیسیۆنی دژی ڕێژیم دابوون بەو شێوەی ئەوەیان دەرک نەکرد بەڵام دوژمنانی وەی ئەهەمییەتی  ئەوەیان زۆر باش دەرک کرد. لە دوایە ئەو مەسەلە شی دەکەمەوە، ئەو قسەیەی هەر وا لە خؤڕا ناکەم.
مەسەلەی دووەم، تایبەیمەندی دووەم کە ئەو شۆڕشی ژن. ژیان، ئازادی هێنایە پێشێ ئەوە بوو کە بۆ جاری ئەوەڵ دینامیزمی پێوەندی بەینی مەرکەز و پەراوێزی لە ئێرانێ گۆڕی. ئەو جار دینامیزمی حەڕەکەتەکە، ئێنێرژی حەڕەکەتەکە لە پەراوێزی ڕا هات بۆ مەرکەزی. ئەوە شتێک بوو کە بە باوەڕی من ئەو کەسانەی کە دە وەیدا بەشدار بوون، ئەو کەسانەی کە دەیانتوانی سوودی باش لەوەی وەربگرن ئەوە ڕێزیان لەوەی نەگرت بەڵام دوژمنان و نەیارانی ئەو حەڕەکەتەی ئەو ئەهەمییەتەیان مەوردی هەدەف قەرار دا.
ئەگەر ئەو دوو تایبەتمەندییەی کە من باسم کرد لێرە لێک ببەستینەوە ئەوە سەبەب بوو کە بۆ جاری ئەوەڵ دە تاریخی ڕۆژهەڵاتی کوردستان دا پرسی کوردی، هەستان و ڕاپەڕینی کوردی هێزێک و ئەهەمییەتێکی دەرەوەی کوردستانی لە ئێرانێ پەیدا کرد و ئەو ئەهەمییەتە ئەو پەڕ کوردستانییە یەکێک لە خەتەرناکترین شتەکانی بوو کە  بۆ هێزە کۆنسێرڤاتیڤەکان لە ئێرانێ هاتە پێشێ بەڵام ئێستا کە ئەو شۆڕشە چەقیوە ئەگەر تەمەشای بکەین هەم ئەو شتانەی کە من باسم کرد، هەم ئەو پێناسەی کە هاتە پێشێ، ئەو پلورالیزمی دێمۆکڕاتیک کە پێناسەیەک بوو کە تایبەتمەندی جینسییەتی، چینایەتی، مەزهەبی و نەتەوەیی و ئێتنیکی ئەوانەی هەموو دە خۆیدا هەبوو لە ژێر چەترێک دا و دەیتوانی دە ژێر ئەو چەترەی دا ئەوانە ڕابگرێ بە بێ ئەوەی کە ئەو فەرقانەی کە ئەوانەی لێک جوێ دەکردەوە ئەوانە لە بەین بەرێ. وەزعێکمان بۆ هاتبووە پێشی کە لەگەڵ جەبهەی ١٣٥٧ زۆر فەرقی هەبوو. تایبەتمەندییەکی زۆر گەورە واقعەن لە ڕووی تێئۆریکەوە هاتە پێشێ کە زۆربەی ئەو چەمکانەی کە بۆ لێکدانەوەی تێئۆریکی ئەو وەزعەی کە پێویست بوون بە باوەڕی من بۆ خۆیان فەشەل بوون. و وەزعێکی تازە بۆ ئێمە هاتە پێشێ ئەویش ئەوە بوو کە ئێمە دەبوو باسی هووییەتێکی بکەین کە ئەو تەفاوەتانەی تێدایە، ڕێزیان لێ دەگرێ بەڵام دە عەینی حاڵ دا خەریکی بەربەرەکانی و خەباتە بە دژی سێ جوور ئاپارتاید دە ئێرانێ دا.
ئاپارتایدی جینسییەتی، ئاپارتایدی مەزهەبی  و ئاپارتایدی نەتەوەیی. مەبەستم لە ئاپارتاید لێرە  لە مەجمووعەیەکە، بنەمایەکە، ستروکتوورێکە لە گوتار و هەرواتر کرداری فەرق و جیاوازی لەگەڵ دانان و دووچاوکی و وەلانان و فت کردن کە بنەمای قانوونی دراوەتێ و ئەو بنەمای قانوونییە بە دەست دەسەڵاتییە و دەسەڵات ئەو فەرق و جیاوازی لەگەڵ کردنانە بەشێوەیەکی "قانوونی" دەباتە پێشێ.  ئەو وەزعە کە هاتە پێشێ بۆ دەسەڵاتی و هەر بۆ دەسەڵاتی نا بەڵکوو بۆ بەشەکانی کۆنسێرڤاتیڤی ئۆپۆزیسیۆنی ئێرانێش، هەر واتر ئەو تێکچوونی پێوەندییە، گۆڕانی پێوەندیی بەینی پەراوێز و مەرکەزێ. مەبەستم تاران و پەراوێزەکان، کۆمەڵگە  غەیرە مەرکەزییەکان  کە بە ئاسایی لە ڕووی نەتەوەییەوە، لە ڕووی زمانییەوە، لە ڕووی مەزهەبییەوە بەشی زۆریان  دەگەڵ تارانێ فەرقیان هەیە. ئەوە کە هاتە پێشی ئەو وەزعەی کە کوتم کە بۆ یەکەم جار  دە مێژووی ئێرانێ دا، دە مێژووی ڕۆژهەڵاتی دا پرسی کوردی حاڵەتێکی ئەوپەڕ کوردستانی پەیدا کرد ئێمە دە عەینی حاڵدا بۆ جاری یەکەم بوو کە  دەو چل و سێ ساڵە دا دیتمان  کە جمهووری ئیسلامی کۆنتڕۆڵ و سەروەری فەزای گوتاریی لە دەست دا. دەو مودەتەی دا ئەگەر تەمەشا بکەین کە ئەو شۆڕشە چەقیوە ئێمە تووشی موشکیلەیەکی، خەسارێکی گەورە بووین. ئێمە کوردەکان نەمانتوانی کۆنتڕۆڵی فەزای وێژمانی ڕابگرین، ئێمە لەوێدا تەقریبەن ئەوەندەی من دەزانم مومکینە بەعزە کەسێک دەگەڵ من موافیق نەبن  ئێمە ئەهەمییەتێکمان نییە لە فەزای وێژمانی دا. ئێمە تەقریبەن حەتتا لە وەزعی پێش شۆڕشی ژن، ژیان، ئازادی زۆرتر چووینەتە دواوە. ئەوەی ئەمن بە خەسارێکی گەورە دەزانم و لەو بارەیەوە دەتوانین ئاماژە بکەین بە حیزبە سیاسییەکان  کە کەمکارییەکی گەورەیان لەوبارەیەوە کردووە و فەزای وێژمانییان بەتەواوی فەرامۆش کردووە. کولەن بەڕەڵایان کرد. ئەو فەزای وێژمانییە بەشێکی ئێستا بە دەستی ڕاستی ئیفڕاتی گیراوە و بەشێکی ئەوەش دە دەستی ڕاستی مەرکەز یا چەپی مەرکەز دایە و ئێمە کوردەکان لێرە دا ئەوەندەی کە پێویستە نە حزوورمان هەیە، نە تەئسیرمان هەیە، نە دە دروستکردنی ئەو وێژمانانە دا هیچ نفووزێکمان هەبووە، نە تەئسیرێکمان هەبووە.  ئەوە مومکینە هێندێک کەس بڵێن ئەوە ئەلئان ئەوەندە گرینگ نییە بەڵام بە باوەڕی من مەسەلەی  وێژمان یا گوتار  تەنێ قسە نییە ئەوە بنەمای مادی هەیە، بنەمای سیاسی هەیە، تەئسیراتی مادی و تەئسیراتی سیاسی هەیە  کە ئێمە لە دەستمان داوە لەو بارەیەوە. هەر واتر ئەگەر دیقەتێ بکەین وەختێکی کە ئەو مەنشوورانە هاتنە پێش و ئەو وەزعە کە هاتە پێشێ هەر لە ئەوەڵەوە جمهووری ئیسلامی ئەگەر هەدەفەکەی ئەوە بوو کە  ئەو پێوەندییەی کە بەینی مەرکەز و پەراوێزێ گۆڕا بوو، ئەوە هەدەفی جمهووری ئیسلامی بوو بەڵام ئەوە وەختێکی مەنشوورەکان هاتنە پێشێ جمهووری ئیسلامی هاوپەیمانێکی ئەساسی هەم دە فەزای وێژمانی و هەم دە فەزای سیاسی ئۆپۆزیسیۆنی دا پەیدا کرد ئەویش ڕاستی ئیفڕاتی بوو. ئەوان دەقیقەن ئەو نوقتەی تەلاقی ئەوەی کە عەرزم کردن بەینی پەراوێز و مەرکەز بوو سێرەیان لێ گرتووە. دەقیقەن ئەوەیە. ئەگەر دیقەتێ بکەین هەر واتر هەدەفی ئەسڵی هەم جمهووری ئیسلامی هەم ئۆپۆزیسیۆنی دەستی ڕاستی ئەوەیە کە زەرفییەتی ئەوپەڕ کوردستانی پرسی کوردی کە بۆ یەکەم جار لە مێژووی ئێراندا هاتە گۆڕێ ئەو زەرفییەتەی وێران بکەن و تا حەدێکی زۆریش دە وێران کردنی ئەو زەرفییەتەی دا ئەوانە سەرکەوتوون. لەبەر ئەوەی کە ئێمە نە توانیومانە لە پێش ئەوانە ستراتێژی وێژمانی/گوتاریمان هەبێ، نە توانیومانە ستڕاتێژییەکی دروستی سیاسیمان هەبێ. ئەوەڵین مەسەلە دە ستڕاتێژی سیاسی دا ئیتیحاد و ئیتیفاقی کوردان بوو  کە وێرانە بە باوەڕی من. لە دەورەی پێش شۆڕشی ژینای خراپترە، باشتر نییە. 
هێزە کوردییەکان دەو مەسەلەی دا شکستێکی فاحیشیان خواردووە نەیان توانیوە ئیتیحادێکی دە بەرابەر ئەو هێزانەی کە دەیانەوێ ئەو دەسکەوتی ئەوپەڕ کوردستانی پرسی کوردی لە ڕۆژهەڵاتی کە هاتووەتە پێشی نەهێڵن نەیان توانیوە لەوەی بەرگری بکەن، نەیان توانی ئیتیحاد و ئیتیفاقێک بێننە پێشێ. ئەلئانەکە ئێمە دە هەلومەرجێکی داین کە شایەد بڵێم ئەگەر پێش شۆڕشی ژینای ئەگەر ئەو ناوەندی هاوکاری هەبوو نێوێکی هەبوو، کەسانێک باوەڕیان پێ دەکرد، بە باوەڕی من ئەلئانەکە شەرعییەت و ئەهەمییەتی خۆی بە دوای ئەو وەزعییەتەیدا کە دە فەزای سیاسی دا هاتووەتە پێشێ لە دەست داوە. با ئێشارە بکەم لێرە وەختێک دەڵێم هێزە کوردییەکان  هەر مەبەستم حیزبی دێمۆکڕات و کۆمەڵە نییە، ئەو حیزبانەی کە لە دەرەوەی ئەوانیش بوون دەو وەزعی شکەستەی دا کە هاتۆتە پێشێ سەهمی گەورەیان هەیە. ئەگەر تەمەشا بکەین ئەوانیش لە ئەوەڵەوە نە دینامیزمی  ئەو شۆڕشەیان بە شێوەیەکی دروست دەرک کرد، نەتوانیان بە شێوەیەکی دروست نیسبەت بەوەی ستڕاتێژی سیاسی دەقیق بێننە پێشێ.
ئەلئانەکە ئێمە دە وەزعێکی داین کە ئەمن  دەڵێم بۆ ئەوەی کە حەتتا بۆخۆمان دەمانەوێ تووشی پارادۆکسین دە سیاسەت دا. دە حەقیقەتدا  سیاسەتەکەی پارادۆکسی کوللی کوردییە لەو بارەیەوە. ئەگەر بڵێین ئەو هێزانەی کە من باسم کردن ئەوانە حەموویان بە تەرتیبێکی جوورێک خودموختارییان دەوێ وە بە تەرتیبێکی ئەوانە جوورێک فێدرالیزمیان لە ئێرانێ دەوێ بەڵام ئەگەر بێنین  ئەو بەحسە سیاسییەی بکەینەوە تەمەشای بنەماکەی بکەین ئەگەر تێزێکی دابنێین زۆر بە ڕاشکاوی تێزەکە ئەوەیە کە ئەمن ئەوەم دەوێ بەڵام بۆ خۆم پێم ناکرێ. حەقیقەتەکەی ئەوەیە ئەمن ئەوەم دەوێ لە ئێرانێ بەڵام بۆ خۆم پێم ناکرێ، لەبەر ئەوەی کە پێم ناکرێ دەبێ هاوپەیمانیم هەبێ. نە مەسەلەی فێدرالیزمەکە، نە مەسەلەی خودموختارییەکە  کە جوورێک ئۆتۆنۆمی یە، جا ئەو ئۆتۆنۆمییە هەر نێوێکی لێ بنێن، ئەو فێدرالیزمە هەر نێوێکی لێ بنێن  هەر جوورێک بێ سەرزەمینی بێ یا هەر جوورێکی دیکە بێ ئەساسی ئەو مەسەلەی ئەوەیە کە ئێمە بۆخۆمان بە تەنێ ئەوەمان پێ ناکرێ نیاز بە هاوپەیمانی یە. بۆ هاوپەیمانی کارێک نەکراوە هەر کەسە بە لای خۆیدا ڕۆیشتووە و بە جێگای خۆیدا ڕۆیشتووە و ئەلئانەکە بۆیە دەڵێم ئەمن وەزعەکە زۆر نالەبار دەبینم و زۆر بە جێی نائومێدی دەبینم.  هیوادارم ئەگەر ئێمە شەش مانگی دیکە  کۆبوونەوەیەکی ئاوامان هەبێ، ئەلئانەکە ئەمن دەڵێم شۆڕشێکە کە چەقیوە بەڵام هیوادارم شەش مانگی دیکە  ئەگەر ئێمە لێرە کۆ بووینەوە  و یا لە جێگایەکی دیکە کۆ بووینەوە  کە باسی ئەو شتەی بکەین نەڵێین شۆڕشێک بوو  کە خەیانەتی پێ کرا! دیارە ئەو قسانەی کردم هەمووی قسەی دێنێتە پێشی و هیوادارم لە پرسیار و وڵام دا ڕوون کردنەوەی زیاتر بدرێ. زۆر سپاستان دەکەم
[چەپڵەی بەشداران]

زێنەب بایەزیدی بەڕێوەبەری پانێل: زۆر سپاس بۆ بەڕێز عەبباس وەلی ئێستا دوو پرسیار وەردەگرین دواتر دەچینە سەر باسی دیکە. فەرموو!

تیشکە مەرەسەنە: زۆر سپاس کاک عەبباس : مەسەلەی مارگێنالیزە بوونی کوردەکان دە شۆڕشی ژن، ژیان ،ئازادی دا. ئەم مارگینالیزە بوونە کە کورد لە سەرەتاوە دێتە سێنتڕاڵەوە دەبینین نەتەنێ لە  پڕۆسەی سیاسی دا وەکوو حیزبی کوردی چ  پەرچەکردارێکیان هەبووە هەر لە ناو ئێلیتی کوردیش دا ئەم بە سێنترالیزە کردنە مارگێنالیزە کرایەوە ئەگەر لە حیزبی کوردی گەڕێین حیزبی کوردی ڕۆژهەڵاتی کوردستان  کە نەیانتوانیوە وتارێکی هاوبەش دروست کەن بۆ ئەوەی کە ئەم بە سێنترالیزە کردنەی کورد کە بە مارگیناڵ بوو و هەیە ئێستاش، بەردەوام بێ و ببێتە خەتی سەرەکی ئەم بزووتنەوەیە ئێلیتی کوردی، ئاکادێمیای کوردی یا ئەو کەسانەی کە نوێنەرایەتی لانی کەم بزووتنەوەیەک دەکەن، بزووتنەوەی یەکسانی ئەمان چۆن دەتوانن ئێستا ئێمە دەزانین کە  ئەمە چەقی بەستووە ئەم شۆڕشە. ئێمە دەزانین کورد لە سێنتراڵەوە هەم سیاسییەن هەم  وەکوو بزووتنەوەیەکی خەڵکیش  مارگینالیزە کراوەتەوە جارێکی دیکە. ئاکادێمیا و ئێلیتی کوردی چۆن دەتوانێ دیکانستراکشنێک بکاتەوە بۆ ئەوەی پۆزیسیۆنی کوردی لە مارگیناڵەوە بێنێتەوە سێنتراڵ ئەگەر بێ هیوا بین لە حیزبی کوردی بە چەپ و ڕاستییەوە لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان؟
زێنەب بایەزیدی بەڕێوەبەری پانێل پرسیاری دووەم: دەکرێ ئەوە بەڕێزەی رێزی پێشترەوە بگرم، دواتریش دەرفەتمان دەبێت. فەرموون بەڕێز!

دوکتور محەمەد موڵا زادەگان: من پرسیارێکم هەیە کاتی  وەی نەهاتووە کە کوردانی دەرەوەی وڵات  پارڵمانێکی ڕۆژهەڵاتی کوردستان پێک بێنن؟

عەبباس وەلی: پرسیاری یەکەم پرسیاری تیشکەی لە مەڕ  ئێلیت و مارجیناڵ بوون، نازانم مەبەستت لە ئێلیت، ئێلیتی فکری، ئێلیتی قەڵەم بە دەستە؟  بە باوەڕی من ئێلیتی کوردی نەک هەر لەو بابەتەوە کەمکاری کردووە بەڵکوو ئەو تەرکیزەش کە دەبێ لە سەر ئەوە مەسەلەی کرا بێ نەکراوە واقعیەن.  بەڵام لێرە دا دەمەوێ ئاماژە بە شتێکی بکەم  ئەویش ئەوەیە کە شۆڕشی ژن، ژیان، ئازادی دە دەرەجەی ئەوەڵ دا  شۆڕشی کۆمەڵگەی مەدەنی ڕۆژهەڵاتی بووە لە دوایە ئی ئێرانێ بوو. یانی هێزە سیاسییەکان، ڕێکخراوە سیاسییەکان دە پێکهێنانی ئەو وەزعەی دا ڕاستەوخۆ نەخشێکیان نەبووە و ئەوە کۆمەڵگەی مەدەنی بووە کە هەیبووە . وە ئەلئانیش مەسەلەی ئەساسی کە دەمەویست ئیشارەی پێ بکەم  ئەوەیە ئەو کەمکارییەی کە کراوە، نەبوونی یەکگرتوویی لە ناو هێزە کوردییەکاندا، ئەوەی کە هێزە کوردییەکان بە نەزەری من دەورێکی گەورەیان هەبووە دەوەیدا کە ئەو زەرفییەتە  ئەوپەڕ کوردستانییە، ئەوپەڕ ڕۆژهەڵاتییە، ئەو زەرفییەتە لە بەین بچێ.
ئەو ئیتیلافانەی کە کراوە، ئەو  مەنشوورانەی کە هاتوونە دەرێ دەقیقەن لێرە دا ئەو مەنشوورانە، ئەو ئیتیلافانەی کە کراون، حەتتا ئەوانەی کە نە کراون. مەسەلەن ئەو بێدەنگی، ئەو ئیبهامەی کە دە پۆزیشنی حیزبی دێمۆکڕات دا هەیە  بە باوەڕی من زەرەری وەی کەمتر نییە  لە ئیتیلافێکی کە شت بوو. زەرەری وەی ئێوە تەنێ دەتوانن وەختێکی دەرک بکەن کە دەگەڵ کەسانێک لە کۆمەڵگەی مەدەنی لە سنەی، لە مەهابادێ، لە مەریوانێ، لە جوانڕۆی قسان دەکەن. دەڵێن کوا؟ چییە؟، چ بوو؟ تەوەجوهێ دەکەی ئەوە مەسەلێکی ئەساسی یە لێرە. ئەوەی کە ئێشارەی پێ دەکەم لێرە فەقەت ئەوە نییە  کە ئەمن کوتم وەزعی ئێمە فەشەلتر و خراپترە لە پێش شۆڕشی ژن، ژیان ئازادی ئەویش ئەوەیە کە ئەلئانەکە شقاقێک بەینی کۆمەڵگەی مەدەنی کوردی لە ڕۆژهەڵاتی و حیزبە سیاسییەکان هاتۆتە پێشێ، چ پێیان خۆش بێ، چ پێیان خۆش نەبێ  ئەوە لەوێیە و ئەوە شتێکی ستراتێژیکە. بۆیە ئەمن چەندین جارانیش کە قسەم کردووە کوتوومە- دێمەوە سەر مەسەلەی ئێلیتی -  ئێلێت بە تەنێ لێرە دا نەخشی گەورەی دەتوانێ ببێ  لەوەی کە حەڕەکەتێکی، بزاڤێکی فەرهەنگی – سیاسی ئەو پەڕ حیزبی دروست بکا. حیزبەکانی ئێمە تەنبەڵ بوون لە نەزەر فکرییەوە، هەر دەنێو خۆیان دا دەگەڵ خۆیان قسان دەکەن شتی دە ساڵان دووپاتە دەکەنەوە یەک ئیدێئۆلۆژییان هەیە، ئێدێئۆلۆژییەک کە ڕاوەستاوە، ئەو ئیدێئۆلۆژییە دووپاتە دەبێتەوە. لە دەرەوە تەغزییە ناکەن و لە دەرەوەی خۆیان ئەگەر کەسێکیان لە نەزەر فکرییەوە قبووڵ نییە لێی ناترسێن. یانی ڕەقابەتێکی فکری دە مەیدانێ دا نییە. ئەگەر ئەو بزاڤە دروست بێ، بزاڤێکی کە دەوێدا ئینتێلێجینسیایەکی کە چاوی ڕەخنەگرە، عەقڵی ڕەخنەگرە و باوەڕی بەوەی هەیە کە خیرەدی سیاسی، عەقڵی سیاسی دەبێ ڕێنوێن بێ  نەک شتە ئیدێئۆلۆژیکەکان. ناڵێم ئیدێئۆلۆژی ڕەبتی بە خیرەدی سیاسی نییە بەڵام مەبەستم ئەوەیە ئەلئانەکە کە ئەو وەزعە هاتۆتە پێشێ ئێمە دەستمان لەوەی بەرداوە، ئەو زەرفییەتەی کە شۆڕشی ژن، ژیان، ئازادی هێنایە پێشێ ئەوە لە بەین چووە ئەلئان دە ئیتیلافەکان دا. ئیتیلاف دە ناوەرۆکی وەی دایە. هەم مەسەلەی ئۆتۆنۆمی هەر جوورێکی بێ، هەم مەسەلەی فێدرالیزم بە بێ ئیتیلاف ناکرێ ئەساسی ئەوەی ئەوەیە کە ئەمن ئەوەم دەوێ بەڵام بۆخۆم پێم ناکرێ. ئەمن بۆخۆم پێم ناکرێ دەبێ ئیتیلاف بکەم . ئەوان کوردێکیان ناوێ، نەیان دەویست ئەو زەرفییەتەی کە ئەو شۆڕشە بە کوردی دا بوو. ئەو زەرفییەتەیان سڕییەوە.  ئەوان کوردێکیان دەوێ تەقریبەن وەکوو بڵێی پیادە نیزامی ئەو شتەی بێ تەوەجوهێ دەکەی. ئەو کوردە لە نەزەر منەوە کەلکی نییە. ئەو کوردە ناتوانێ مۆری خۆی لەو ئیتیلافانە بدا. بزانە ستڕاتێژی گوفتمانییان بۆ هێناینە پێشێ مەسەلەی  تمامیت ارصی  ئەمە چمان کرد دە بەرابەر ئەوەی دا، لە جیاتی ئەوەی کە ئەو ستراتێژییە گوفتمانییەی بشکێنین، لەبەر یەکی هەڵوەشێنین  چووین چمان کرد باسی مافی چارەنووسمان کرد ئەوە موشکیلێک دە بەرانبەر موشکێلێکی دیکە دا بوو. ئەوان ئەوەیان زۆر بە دیقەت کرد مەسەلەی تمامیت ارصی یان لە مەسەلەی هووییەتی کوردی بەستەوە. ئەتۆ هەتا تمامیت ارضی قبووڵ نەکەی ئەمن هووییەتی تۆ قبووڵ ناکەم.  ئەوە ستڕاتێژییەکی گوفتمانییە بەڵام ئێمە  نووستووین، لە فەزای گوفتمانی وەکوو ئەهەمییەتی نییە، ئەرزشی نییە وەختێکی ئەتۆ ئەوەی دەبینی و جەماعەتێک هەن  لە نێوخۆی وڵاتی ئەوانە سەواد و دەرک و زانستیان بەوەی دەگا کە ئەو ستراتێژییە گوفیمانییەی ببینن. ئەوەی دەبینن بەڵام بەداخەوە ئێمە ئەو کارەی ناکەین. حیزبەکانی ئێمە تەنێ ئەو کاتە ئەتۆیان خۆش دەوێ کە بەرگرییان لێ بکەی، هەستی دیفاعیان لێ بکەی. ئەو دەمی باشی، ئەو دەمی خۆشیان دەوێی ئەگەر نا ئەو کارەی نەکەی بڵێی کە ئەوە غەڵەتە. تەنێ ئەمن ئەوەی دەڵێم بەو وەزعەی کە هاتۆتە پێشێ  لە ڕۆژهەڵاتی وەزعێکی خەتەرناکە بە نەزەری من. ئەو وەزعە بە هیچ شتێکی چارەسەر ناکرێ مەگەر ئەوەی کە بزاڤێکی فەرهەنگی – سیاسی سەربەخۆ  دروست بێ. ئەلئان هەر حیزبێک دروست بێ فەشەل دەبێ، هەر ڕێکخراوێک دروست بێ فەشەل دەبێ. ئەگەر ڕێکخراوێک سەر هەڵێنێ کە بە نەزەری من پێویستە سەر هەڵێنێ چونکە لە فەزای سیاسی دا ئەگەر ڕەقابەت نەبێ، ئەگەر مونافەسە نەبێ، ئەگەر مونافەسەی سیاسی نەبێ  ئەو فەزایە تێک دەچێ. ئەگەر شتێک بێتە دەرێ دەبێ لەو حەڕەکەتەی بێتە دەرێ. ئەو وەزعی پێشتر کە حیزبی پێشەنگ دەهات و دروست دەبوو، دەفتەری دەکردەوە و خەڵکی بانگ دەکرد ئەوە ئی پەنجا ساڵ لەوەی پێشە ئێستا وەختی وەی نییە.
زێنەب بایەزیدی بەڕێوەبەری پانێل: لەگەڵ ئەوە دەتوانین بچینە سەر پرسیاری دووەم یانی دەتوانین بەو شێوەیە نە تەنیا دامەزراندنی حیزب و لایەنی کوردی بەڵکوو بەو شێوەیەش ئەو هاوپەیمانییە ساز ناکرێ. کە وایە ئایا دەتوانین بڵێین بە پێی وەی کە پرسیاری دووەم بەو شێوەیە بوو ئایا کاتی نەهاتووە پارڵمانی کوردستان  لە دەرەوەی وڵات دروست بکرێت؟ ئایا ئەو پارڵمانە دەتوانێ لە چوارچێوەی ئەحزابی کوردستان دا ببەسترێ یا ئەوەی کە ئەسڵەن پێک نایە شتێکی وا ئەگەر پێکیش بێت سەقەت دەبێت.
دەنگێک: حیزب نابێ تێیدا بێ دەبێ گەلی کورد تێیدا بێ.

عەبباس وەلی: یانی بە نەفسی خۆی بە تەنێ ئەگەر ئەمن و ئێوە و ئیکس و هەموومان تێیدا بەشدار بین باوەڕیشمان پێی بێ بەو شێوەیە ئەگەر پێوەندی دەگەڵ بزاڤ و حەڕەکەتێکی نەبێ، ئەگەر لەوەی تەغزییە نەکا بە باوەڕی من وەکوو ڕێکخراوێکی بە جێگایەکی ناگا. حەقیقەتەکەی ئەوەیە.
زێنەب بایەزیدی: هەر تەئکید لە سەر هەبوونی ئەحزاب هەیە.
عەبباس وەلێ: نا ئەحزاب تێیدا بێ نەبێ ئەوە مەسەلەیەکی دیکەیە بەڵام  بیست کەس مەسەلەن بێن دانیشن لێرە پارڵمانێکی دروست کەن  ئەخر ئەو پارڵمانە دەبێ لە جێگایەکی تەغزییە بکا، دەگەڵ جێگایەکی دیالۆگی هەبێ.
زێنەب بایەزیدی: مەبەستتان لە تەغزییە تەغزییەی فکری و ئیدێئۆلۆژیک یا  مادی یە؟
عەبباس وەلی: مەسەلەی فکری، مەسەلەی، ئەلئانەکە عەرزم کرد ئەو ئینشیقاقە، ئەو شتەی کە هاتۆتە پێشێ، ئەوە پێش شۆڕشی ژن، ژیان، ئازادی ئەو شقاقە بەو شکڵە نەبوو، بەو فۆڕمە نەبوو  بەڵام ئەلئان زۆر زۆر موشەخەسە. ئەلئانەکە زۆر کەس بەرەو ئەوە دەڕۆن کە ئەو شتانە ئەمن لە گرووپێکی واتس ئەپی جارێکی باسی وەم کرد هەمووشیان [ دست ڕادەدێڕی بەرەو تیشکە مەرەسەنە و سەرنجی ڕادەکێشێ] ئینتێلێجێنسییای فکری بوون یەک کەس بۆ دەرمان جوابی نەداوە، یەک کەس. تەوەجوهێ دەکەی من باسی وەم کرد کە ئەوە ئەساسییە ئەو ئەخبارەی کە لە ئێرانێ، لە ڕۆژهەڵاتی دێ ئەوە مەترسیدارە فکری وەی بکەنەوە. یەک کەس لەو گرووپی واتس ئەپییە وڵامی ئەو قسەی نەداوە پاشانیش وەختێکی بوو کە بێن شتێکی وا دروست کەن هەر کەسە بەهانێکی دێناوە، هەر کەسە شتێکی دەگوت. ئێمە ڕەوشەنبیرمان هەیە، ئینتێلیکچواڵ، ئێمە ئینتێلێجینسییامان نییە. ئینتێلێجینسییا ڕەوشنفکرێکە پڕۆژەیەکی سیاسی _ فەرهەنگی هەیە. ئەوە نییە کە فەقەت شێعر دەنووسێ، لێکۆڵینەوە دەکا، نا ئێمە ئەوەمان نییە. ئێمە ئینتێلینجیسییای سەدەی ١٩-ی ئاڵمان و ڕووسیامان نییە. ئەوانە موخالیفی دەسەڵات بوون، ئەوانە عەقڵی ڕەخنەگر بوون، لە وانە بوو یەکتریش نەناسن، بەڵام لە پێوەندی لەگەڵ پڕۆژەی دا کاریان دەکرد. ئەوە گرینگە.
زێنەب بایەزیدی: بێگومان دواتریش دەتوانین  لە سەر ئەوە مەسەلەی پارڵمان ئەوەی کە چۆن بتوانین  وڵامدەری شۆڕشی ژن، ژیان، ئازادی بین زیاتر باس و گفتوگۆ دەکەین.

ئاگری شاهۆ: من لە سەر وتەکانی کاک عەبباس بە بۆچوونی من ئێمە لە دەسپێکی شۆڕشی ژن، ژیان،  ئازادی  هەموو ڕۆشنبیری کورد، مێدیای کورد بۆچوونی گشتمان ئەوە بوو کە ڕێبەرییەتێکی سیاسی پارتییەک، سکرتێرێک  کەسێ پێشەنگی بکا نایەوێ. گەل بۆخۆی پێشەنگە پێویستە بۆخۆی پێشەنگایەتی بکا  کۆمەڵگا گشتی بچن پێشەنگی ئەم جەرەیاناتە  لە کووچە و کۆڵان و ڕۆژهەڵاتی کوردستان و ئێرانا دروست ئەبێ کە بە بۆچوونی من تەسبیتێکی زۆر ڕاست بوو. وە مێدیای کوردی، ڕەوشەنبیری کوردی، ڕۆژنامەوانی کوردی حەوت هەشت مانگە خەباتێ ئەکەن کە یەک نابیندرێ دووەمەن کاک عەبباس خۆی لە هەرچێ سکرتێری پارتییە زۆرتر  دەرکەوتووە قسە ئەکا، ئێستە ڕۆشنبری کوردی، گەلێ ئینسان، لە بەر ئەوە ڕەوشەنبیری کوردی، میدیای کوردی، ئی تاکی کورد ئەگەر ڕۆڵی خۆی نەبینێ  دوای ئەوە هەر جارێکی دیکە ئێمە بێژن ڕۆشنبیر گشتی پیر و پاک بوو، تەسبیتەکانمان لە جێ دا بوو، مەدینە فازلەیە بوو، دیسان بیخەینەوە سەر ئەحزابی کوردی ئەمجارە خەتەرێ پێش دێ زیهنییەتێکی  ئیقتیدارگەرا و مەرکەز گەرا  دروست ئەبێ ڕۆشەنبیر نابینێ، ڕۆژنامەوان نابینێ. مەدیا نابینێ، جارێکی دیکە ئێمە ئادرێس ئەوە نیشان ئەدەینەوە.، ئێمە لە دەسپێکەوە وتمان چاوەڕوانی ئەحزابی کورد نابین کۆمەڵگای ئێمە کۆمەڵگایەکی شەبان – ڕەمەگی نییە  لە بەر ئەوە بە بۆچوونی من  تەسبیتی کاک عەبباس لە بەحسی یەکەما  لە سەر لایەنی کوردی تەئسیری هەیە، ئەحزابی کوردی تەئسیری هەیە، کەسی سیاسی تەئسیری هەیە بەڵام ئەگەر ئەو لایەنە نەبینرێت وەک کاک عەبباس بۆخۆی و وەک کاک عەبباسەکان بە بۆچوونی من شتێکی ناقس و سەقەت ئەبێ. زۆر سپاستان ئەکەم.

عەبباس وەلی: بەڕێز ئاگری ئەگەر ئەو قسانەی کە ئێوە دەیڵێن دروست بووبێ ئێمە نەدەبوو ئەو زەرفییەتەی ئەوپەڕ کوردستانییەی کە شۆڕش دروستی کرد و پێشکێشی ئێمەی کرد نەدەبوو ئەوەمان لە دەست دابایە.  ئەوەمان بە داخەوە لە دەست دا.
[ چەپڵەی بەشداران]
زێنەب بایەزیدی بەڕێوەبەری پانێل: زۆر سپاس بۆ ئامادە بوونتان و هیوادارم بە دڵی گەورە وەری بگرن  کە بە هۆی کەمی کات دەرفەتمان نەبوو لەوە زیاتر بەحس و گفتوگۆ بکەین. زۆر سپاس و پانێلی دواتر بەردەوام دەکات.

 

کۆنفڕانسی شۆڕشی ژن، ژیان ئازادی و داهاتووی ڕۆژهەڵات، شەمە ١٣-ی مەی ٢٠٢٣
پانێلی دووەم
قسەکانی دوکتور فەرید سەفەری

Visiting Research Fellow at Oxford Institute for Energy Studies I Hydrogen Consultant I LCA & Sustainability Lead

زۆر سپاس لە ئێوە و هەموو هاوڕێیانی لەگەڵمانن ئیمڕۆ لەم کۆنفڕانسە و لەم بابەتە تایبەتە دا. وە جێگەی شانازییە کە لێرە بەشدار ئەوم و زۆر زۆر سپاسی تایبەت بۆ کەسگەلێک کە بەڕیوەیان برد ئەم کۆنفڕانسە و بابەتێکی زۆر گرینگە و سپاس ئەکەم.
ئەمڕۆ من لێرەم لە سەری باسی ژینگە، هەر ئەو جۆرەی کە باستان کرد گەشەی بەردەوامی سەقامگیر، پەیوەندی تەک باسی کورد و بزووتنەوەی ژن، ژیان، ئازادی قسە بکەم. ئەڵبەتە سەرەتا بێژم کە من پێم خۆش بوو کە لە سەر باسی ژن، ژیان، ئازادی زەینەب جەلالیان لێرە بوایە و قسەی بکردایە بە جێگەی من وە کەسێک کە پێش لە هەر کەسێ لە ئێرانا شایەد وە لە ڕۆژهەڵاتا ئەم باسەی کرد [ چەپڵەی ئامادە بووان] و لە زیندانی ئەوین لە سەر دیوارەکانا نووسی ژن، ژیان، ئازادی ساڵ ٢٠١٠ زۆر پێش لەوە کە ئەم بزووتنەوە بکەفێتە ڕێگا لە ڕۆژهەڵاتا وە بڕێتە جێگەلی تری ئێران. وە بە لای منەوە پێویستە کە بیرێ بکەین لە زەینەب جەلالیان وە هەموو کەسگەلێک کە لە سەر ئەم بزووتنەوە، لە سەر ئەم وشە و ئەم موبارەزە گیانیان بەخت کردگە، هەزینەیان داگە یا لە بەندیخانەکانن.
بەڵام ئەگەر گەرەکم بێ لە سەر باسی  ئەم پانێلەی نایەکسانی یە باس بکەین ئێمە نایەکسانی بە جۆرگەلی جیاواز ئەوینین و بەشەر، مرۆڤ لە مێژووەو وەختێ هاتگە پێشەو وەختێ زانستی زۆر کردگە، وەختێ دیگیە کە چۆن بڕوانێت بە شێوی کە مرۆڤ لەگەڵ یەکتر دانیشتن ئەکات وە ئیش ئەکات وە زینگی ئەواتە ڕێگا لەوەی کە  بڕێین سەرچاوە سرووشتییەکان دەربێنین، کەڵکی لێ وەربگرین بەرهەمهێنانی چتگەلێ تر وە بەکاری بێنین بۆ  زیندگی وە لە مۆدێلی ترا باسی دەوڵەت دامەرزاندنی دەوڵەت و وەک ئێژێ ڕوانگە سیاسییەکەی کە چۆن مرۆڤ بە لای یەکەو بتانێ لە کۆمەڵگا زیندگی بکات وە لە سەر وەک ئێژێ قەراردادگەلێک وە لە سەر چتگەلێ هاوپەیمانی بکات وە لەو هاوپەیمانی یا بەڕێوەبوات یەک دانە سیستمێ گەورەتر لە کۆمەڵگا کە ئێستە لە مۆدێلکی جەدیدیا بە ناوی دەوڵەت و نەتەوە و ئەم باسگەلە مەتڕەح کریاگە. ئیستە لەوەدا باسگەلێک فرە ئەکریێت کە ئەو یەکسانییە یا باشتر بێژین دادمەندییە  چۆن بەڕێوە بچێت لە سیستمی سیاسییا. بەڵام  ئێمە شێوەگەل تر دادمەندیمان هەس کە بەشەر وەختێ زانستی فرە بوو، وەختێ زانی پەدیدەگەڵ یا چتگەلێ کە ڕوو ئەدا لە زیندگییا وەک بێژین کشتوکاڵ ئەکات، ئەڕێ ئاژەڵێ ئەکوژێت یا  کارگەلێ ئەکات و بۆ ئەو کارگەلە بۆ بەرهەمهێنانی پارە وە بۆ گەڕاندنی ئەو سیستمە سەرمایە کە وەک ئێزێ لە قەرنگەلێ، سەدەگەلێ ١٩ و ٢٠-ی میلادی .... ئەمە وەختێک چاو لێ ئەکات زانی کە یەک سری چتگەلی تریش هەس بۆ باسی یەکسانی و دادمەندی وە فەقەت ئەو باسە سیاسییە نییە ئەگەر ئێمە وا چاوی لێ بکەین. وە ئەو چتگەل ترە کە ئەبێتە پەیوەندی مرۆڤ تەک ژینگە ئا ئەوەنە گرینگە کە ئەگەر چاوی لێ نەکات و ئەگەر گرینگی پێ نەئات ئەوێتە باعیس هەر ئەو ئیشی خۆیە، هەر ئەو زیندگی خۆیە، وە عەواقیب یا بێژین چتگەلێ بە بار تێرێ کە تووشی کێشەگەلێکی زۆر جیدی وە گرینگی ئەکات.
ئەمە لە قەڕەنی بیست و یەکا زۆرتر ڕوون بوو بۆ  مرۆڤ بە گشتی لە ناو دنیائا وە ئەم باسی ئاڵوگۆڕی کەش و هەوا و باسی تەغیراتی ئیقلیمی و ئەمانە  کە ئیوە تەکیا ئەی ناسن و ئا ئێستە شتێکە کە لە دونیا زۆر لە سەری کار ئەکرێ. وە ئەمە وردە وردە بەشەر زانگیە کە دانیشتنی وە نەحەوە وە جورێک کە تەعامول ئەکا تەک ژینگە، تەک ئەتڕافیا ئەمە گرینگە و ئەشێ بزانێت کە چۆن ئەم دادمەندییە بەینی  مرۆڤ و باقی چتگەلێ کە هان لە ناو ئێکۆ سیستما بە گشتی ئەگەر بێژین یا ژینگە ئەگەر بە گشتی ناوی بوەین.
بەڵام خوب ئەمە یەک دانە ڕیشەی فەلسەفی هەس. یانی ڕیشەگەلی فەلسەفی هەس کە چۆن ئەسڵەن بیر کریاگەسەوە لە ئەمە. بە کورتی بێژم لە کاتی سەدەگەلی ١٦ و ١٧ و١٨ یانی لەو کاتەوە کە رێنێسانس کریا و ئەو کەسگەلە کە فیلسوف بوون فکریان ئەکردەوە بە عینوان میسال ئێسپینۆزا  یەکێ لە ئەوەڵ کەسگەلێک بوو کە ئەیوت فەقەت ئەمە مرۆڤ و بنیایەم  نییە  کە گرینگی هەس ئێمە ئەشێ گرینگی بەین بە چتگەل تریش. گرینگی بەین بەو دارە، کە ئێمە دانیشین لە ژێریا، بەو دارە کە میوەمان پێ ئەئات بەو دارە کە مەسەلەن، گرینگی بەین بە ڕووخانە، گرینگی بەین بەو ئاژەڵە، گرینگی بەین بە چتگەل تریش. ئێسپینۆزا کەسێک بوو کە ئەمەی مەترح ئەکرد وەک ئێژێ شەکی ئەکرد. یانی ئەیوت کە ئەمە گرینگێکی هەس بەڵام  نازانم پەیوەندی ئەمە چۆنە یانی ئەو پەیوەندییە جارێ دەرنەکفتوو.
هاتینە بەرەوە نەزەگەلێ لە دەهەگەلێ ١٩٦٠، ١٩٧٠ کە وەک رێنێسانسێک بوو لە بواری ئێکۆلۆژیکا. کە فیلسووفەگەلێ هاتن ئەم باسگەلێ ئێکۆلۆژییان وەک شێوەیەک فکری مەترەح کرد. وەک شێوەیەک بیرۆکە مەتڕەح کرد کە لەوا وتیان کە دوو سێ مۆدێل بوو. یەکێکی دیپ ئێکۆلۆژی بوو کە پیتر ستنگر و کەسگەلێک وەک ئەمانە بوون کە ئەیان وت کە حقووق فەقەت بۆ  مرۆڤ نییە، ئەمە تواو چتگەلێ ئێلێمانگەل وە تواو چتگەلێ کە لە ئێکۆ سیستم و ژینگەئا هەس ئەمانە گشتیان بۆ خۆیان ساحێوی یەک حقووقن کە ئەشێ بیپارێزین و ئەم پاراستنی حقووقە فەقەت بۆ مرۆڤ نییە  ئەمە باسی دیپ ئێکۆلۆژی بوو بەڵام هات بەرترەوە باسی تر کریا. ئەو باسە زۆر مۆدێڕنتر بوو وە ئەو پەیوەندگەلییەی ڕوون کرد کە باسی سۆشیاڵ ئێکۆلۆجی بوو یا ئێکۆلۆژیێێ کۆمەڵگایی بەو جۆرە ئەگەر ناوی بوەین کە هات ئەو پەیوەندییە ڕوون کرد کە ئەگەر ئێمە ئێلێمانگەلێک  جیاوازی ژینگە یانی مرۆڤ، ئاژەڵ، ڕووخانە، دار، کێف تواو ئەمانە لە نەزەرا بگرین، بیخەینە بەرچاو  ئەمانە گشتی بەیەکەوە پەیوەندی هەس ئەو پەیوەندییە وە پەیوەستبوونیان بە یەک  ئەوە چتێک بوو کە ڕوون کریا. یانی ئەمە فەقەت ئەوە نییە کە ئێمە بیپارێزین  چون حەقی هەس بیپارێزین چون گرینگە. نا ژینی ئێمە گڕێی خوارگە لە تەک ژینی ئەو ئاژەڵە، لە تەک ژینی ئەو گیا، لە تەک ژینی ئەو دارە. یانی ئەم ژینی ئێمە، ژیانی ئازاد کە کەم کەم تێمە سەر باسی ڕوانگەی ئێکۆلۆژیکی ژن، ژیان، ئازادی.
ژیانی ئازاد گرێی خواردگە تەک ئەوا کە ئێمە چۆن بتانین ئەو ڕابیتە و پەیوەندییە  تەک دەور و وەرمانا وە تەک  ژینگە بەرقەرار بکەین. یەک کار کە کریا کە ئەمە پەیوەندی ئەخواتەوە بە ژن، ژیان، ئازادی و باسی ڕوانگەی فێمێنیزمیش چتێ بوو کە مۆرای بووکچین مەتڕەحی کرد بە تایبەتی  لە کتێوی Ecology of Freedom  ئا. کە لە دەهەی ١٩٨٠-ی میلادی یا بوو ئەگەر ئیشتبا نەکەم ١٩٨٢ئەو کتێوە هاتە دەرەوە. کە باسی ئێکۆلۆژی ئاف فریدم یا وەکە ئەوە بێژی ئێکۆلۆژی ئازادی، ژیانی ئازاد ئەمە بوو کە ئەو جۆرە کە لە ناو کۆمەڵگا مرۆڤ تەک مرۆڤا هەر ئەو باسە کە کردمان سیستمی سیاسی، سیستمی کاپیتاڵ یا گەڕانی/ سووڕانی پارە و سەرمایە  ئەو جوورە کە ئەوە دروست ئەکریێت وە ئەگەڕێت ئەگەر دادمەندی تیا نەوێت، ئەگەر سیستمەکە هایرارشی بێت ئەگەر جۆرێ بێت کە سەردەستی بێت، پێناسەی سەردەستی بێت، گرووپێک وە سەردەستی بێت خەلکێک کە بە بۆنەی پێناسێکیانەو سەردەستن. ئێستە ئەو پێناسە ئەتوانێت پێگ بێت پیاو سالاری بێت کە گرینگترین سەردەستی بوو کە لە مێژووا هەسمان تا ئێستە ئەو جۆرەی کە فرێک لەوان چاویان لێ کردگە وە منیش خۆم بەو باوەرمە کە باسی پیاوسالاری مێژووییترین وە یا گرینگترین چتێکە کە نایەکسانی لە ناو کۆمەڵگای مرۆڤا ڕوون ئەکات و بووگە و ئەبێ بشکێت.
وە ئەوە ئەتوانێ ئەوە بێت، ئەتوانێ نایەکسانییێ ئایینی بێت هەر ئەو جۆرە کە کاک ڕەزا باسی کرد، باسی ئایینی کە ئەو پێناسە ئایینییە بوێتە ئەوە  کە بوڕی یانی دەر واقیع بەشێک لە کۆمەڵگا بتانێ  زاڵ بێت و سەردەست بێت بەسەر بەشێ ترا وە جۆرگەلێ جیاوازی نایەکسانی و جۆرگەلی جیاوازی سەردەستی لە کۆمەڵگا. بووکچین وە ئەو باسی سۆسیال ئێکۆلۆژییە  بووم شناسی ئیجتیماعی یا ئێستە بە هەر جۆرێ ناوی بوەین  من ئینگلیسییەکەی ئێژم کە بڕێک بەو ناوە ناسیاگە  لە ناو ڕێفرێنسەکانا، باسی ئەوەیە ئەکرد کە بونیە وە ئەو ناوکی ئەو وتارە ئەوە بوو کە ئەگەر لە ناو کۆمەڵگا مرۆڤ تەک مرۆڤا نەتانێت ئەو دادمەندییە بەرقەرار کا وە لە ناو سیستمێکا بێ کە سەردەستیی بێت مرۆڤ بە گشتیش ناتانێت  تەک ژینگەئا، تەک باقی چتگەل گیاندارگەلا، تەک ئەو دار و درەخت و ئێکۆ سیستم و ئەوانە ئەو پەیوەندییە کە لە ڕوانگەی ئێکۆلۆژیکەوە مەتڕەح ئەوێت، ئەگەر ئەو پەیوەندییە خراو بێت ئاکامەکەی، ئەو عاقیبەتەکەی تێتەو و ئەخواتەو سەر خودی مرۆڤا.
ئەگەر لە ناو کۆمەڵگا ئەو ستەمە بێت ئەو ستەمە ئەچێت وە لە بەینی مرۆڤ و ژینگەیشا ئەوێت. یانی ئێمە تا نەیێین ناو ماڵی مرۆڤ ڕێک نەخەین  وە نەیێین ئەو تەبعیزە وە ئەو سەردەستییە لا نەوەین بە تایبەت باسی پیاو سالاری. کە باسی ژنی ئازاد ئەکات، ئەگەر ئێمە ژنی ئازادمان نەوێت لە کۆمەڵگا ناتوانین ژیانی ئازادمان بێ کە ژیانی ئازاد پەیوەندییێ مرۆڤە لە تەک ژینگەئا. وە لەسایە و لە پێوەرێ ژنی ئازاد و ژیانی ئازادا هەس  کە ئێمە ئازادیمان بە گشتی ئەتانین تەعریف بکەین. 
ئەم  ڕوانگەیەکە کە من خۆم چاوم لێ کردگە  لە سەر ژن، ژیان، ئازادی  وە ئەڵبەتە ڕوانگەگەلێ تریش هەس، کەسگەلێ تریش بە جۆرگەل تر چاویان لێ کردگە، بەڵام ئێمە وەختێ ئەڕۆین وە ڕیشەکەی تەردێنین  ئەوینین کە بەڕێز ئوێجاڵان چۆن بیری کردگەسەوە، لە چ ڕوانگەیەک  دەرواقیع بیرۆکەییەوە هاتگە چ شتگەلێک ئەسەریان دانیاگە پێم واسە کە ئەم وشە بەو جوورە  تەکامولی پەیدا کردگە، بەو جوورە چووگە پێشەوە وە باڵغ بووگە وە ئیستە توانیگیە  بەم جۆرە خۆی بنوێنێت لە دنیا ئا وە ئەوەنە قەوی یە  کە یەتانێ کە چتگەلێ کە لە ڕۆژی دنیا ئا  یانی هەر لە ڕۆژئاوا، ولاتە ڕۆژئاواییەکانیشا باسی گەشەی بەردەوام دەقیقەن  باسی ئەوە ئەکات  کە ئێژێ ئێمە ئەو گەشەی  کە بەشەر لە قەڕنی ١٩  و ٢٠ ئا بووی دوای ئینقیلاب سەنعەتی، دوای ئەوەی کە مۆتۆری بەرهەم هێنا، ماشێنی بوخاری بەرهەم هێنا وە تانی سەنعەت بواتە پێشەو  وە کەلکی لێ وەربگرێ بۆ  ئەو سیستمی کاپیتالیزمە بۆ  ئەو سیستمە کە بتوانێت پارە دروست کا، ئەو پارە بێتە سرویس  و خەڵکێک بتانن فزوونتر دەر واقع کەلکی لێ وەربگرن  و خەڵکێکیش لە خوارەوە بمێنن  کە ئەوە نەوعێک هایرارشی دروست کرد ئەو مۆدێلی مۆدێرنیتە کە بەشەر چوو بە شوێنییا لە قەڕنی ١٩ و ٢٠ ئا. بەڵام ئەمە وەختێ بەردەوام بوو زانی کە فەقەت ئەو پێوەرێ گەشەیێ ئابوورییە نییە . یانی بەر پایەی ئەو گەشەی مۆدێڕنیتە کە لە قەڕنی ١٩ و ٢٠ ئا بوو.
لە قەڕنی ٢١ ئا وە لە ساڵگەلێکا کە ئێمە ئیستە ئەوینین لە وڵاتە ڕۆژئاواییەکانیشا بە گشتی زانیگیانە  وەختێ ڕوون بووەوە ئەو پەیوەندییە بەشەر وە مرۆڤ تەک ژینگە ئا، وەختێ ئەوە ڕوون  بووەوە  زانیان مۆدێرنیتە ئیتر هەر ئەوە نییە کە  ئێوە گەشەی ئابووریتان بێ. ئەشێ لە لای گەشەی ئابوورییەو  کە سێ پێوەرمان هەس بۆ گەشەی سەقامگیر یا گەشەی بەردەوام کە UN یش ئاماژەی پێ ئەکات: یانی باسی دادمەندی ئابووری یە،  دادمەندیێ ژینگەس  وە دادمەندیێ کۆمەڵگا و ئیجتماعی یە.، کۆمەڵایەتییە. کە ئێمە ئەم سیانە ئەبێ بەیەکەو چاو لێ کەین تا بتانین ئەو گەشەی سەقامگیر و گەشەی بەردەواممان هەبێت.
ئەگەر  بەیەکەوە چاوی لێ نەکەین ئەو پێوەرەکانی تری، یانی ئەگەر ئێمە  فەقەت گەشەیێ ئابووری  چاو لێ بکەین باسی ژینگە تووشی کێشەگەلێکمان ئەکات کە ئەو گەشەی ئابوورییە ناگەیەتە ئەنجامێک کە بەشەر وە مرۆڤ بتوانێ ژینێکی ئازادی بێت  وە ژینێکی باشی بێت. کە ئێمە ئەو ئەسەرگەلە، ئەو عەواقیبیە خەرکین ئەیوینین ئێستە لە دنیا.
پەس ئەم باسی گەشەی سەقامگیر و گەشەی بەردەوام  ئەویش ئەڕێتە ناو ئەو خانەیی  باسی ئێکۆلۆژییە تا ڕادەیەک ئەوەی کە پەیوەندی هەس بەین جۆرێک کە مرۆڤ تەکیا هەڵسوکەوت ئەکا، دائەنیشێت و دادمەندی هەس و جۆرێک کە مرۆڤ لە تەک ژینگەئا هەسیی.
ئیستە ئەگەر بینە سەر باسی ڕۆژهەڵات وە باسی ئێران یانی پەیوەندی بەین تەک شەرایتی ئێستا یانی ئەم نزووتنەوەی ژن، ژیان، ئازادییە و شەرایتی ئێستا، شەرایتێ کە ئیستا هەس ئەڵبەتە ئەمە تورکیاش ئەگرێتەو یانی باکووریش ئەگرێتۆ جێگەی تریش ئەگرێتۆ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستا. بەڵام لە ئێرانا ئەگەر چاوی لێ کەین یەک دانە سیستمی  یونیتێرمان هەس  لە لحاز سیاسییەوە کە ئەو سیستم یوونیتێرە  وە سێنترالایزدە یان بێژین  ناوەندگەرا  ئەو ناوەند مەبەست ناوەند فەقەت جوغرافیایی نییە، ئەو ناوەندە مەعنی ئەوەسە کە پێناسەگەلێک ئەوانە سەرەکین وە  ئەو سەردەستییە بە بۆنەی پێناسەگەلێک دروست بووگە. وە ئەو پێناسە گەلە ئەڵبەتە ئابووریشە و ئێمە مافیای سپامان هەس یا مافیایەک ئیقتیسادی و ئابووریمان هەس ئەو مافیا بێ ئەوە کە بەرچاو بگرێ  ئەوەی کە چۆن لە سەرچاوە سروشتییەکان  کەلک وەرئەگرێ بۆ ئەوە کە پارە بەرهەم بێنێت. ئێمە هەسمان ئەوینین پێترۆ شیمی مەسەلەن  لە جێگەلی جیاواز لە ئێرانا، لە جێگەلێکا کە جێگەی بۆنەگەلی جیاوازی ئاژەڵ و  گیاندارەکانە کە ئەوانە ئەخاتە بەر مەترسی بەڵام  ئەوان پەکیان ناکەفێت. ئەگەر سنەییانە بێژتن. پەکیان ناکەفێ بە بۆنەی چییەوە پەکیان ناکەفێ  بە بۆنەی ئەوەوە کە گیرفانیان گرینگە وە  ئەوان ئەوە ئیتر لەبەرچاو ناگرن چون مافیا وجوودی هەس. وە چون ئەو چتە کە ها بەرچاوەو...



بەڕێوەبەری پانێل: هاوڕێ ئەزانم باسەکە زۆر زۆر گرینگە بەڵام کاتەکەت تەواو بوو چون پانێلی پێشتر تۆزێ کاتەکەیان زیاتر بە کار برد و ئێمەش بۆ ئەوە بتوانین لەو ماوە دوو سەعاتە داوامان لێ کرا کە ئەگەر بکرێ کەم بکرێتەوە بەڵام ئەم باسە باسێکی زۆر زۆر گرینگە، باسی ستەمی چەند قاتی ئەکەین و چەمکی ئینترسێکشناڵیتی بە ڕاستی زۆر زۆر گرینگە و ئەبێ  هەوڵ بدەین کاتەکە بەکار بەرین ئەو کاتە کە هەمانە. ئەگەر پێت باش بێت دوو دانە پرسیارەکە  وەرئەگرین چونکە بەڕێزت ناتوانی لەگەڵمان  بمێنیتەوە پرسیارەکان وەرئەگرین. هیوادارم لە داهاتوودا بکرێت لە کۆنفڕانسەکانی داهاتوو لە پانێلەکانی داهاتوو.
فەرید سەفەری: یەک دەقیقە یا دوو دەقیقە جەمعی کەمەوە
بەڕێوەبەری پانێل: فەرموو
فەرید سەفەری: سپاس، من فەقەت بە کورتی ئەوە بێژم کە  ئەو کێشە کە لە ڕۆژهەڵاتا هەس باسی ئەوەسە هەر ئەو باسی کە کردم  representation یا بەرپرسیارەتییەک لە ناوەندا وە لە ناو ئەو سیستمە ئا کە بەڕێوەی ئەو ات ئەو وڵاتە  نییە لە سەر ژینگە و سەرچاوە سروشتییەکان  وە ئەو بەپرسیارەتییە فەقەت کاتێک دروست ئەوێ کە بەشداریی بەشگەلی جیاوازی  کۆمەڵگا تەزمین بکریێ، بەشدار بوون زۆر گرینگە وە ئەوەسە کە ئێژین باسی ئەم ژینگە پەیوەندی ئەخوات  بە باسی decentralization   یانی ئەوەی کە ناوەندی نەوێت، ناوەند خوا نەوێت  ئەو سیستمە وە وەختێ نەوێت  بەشدار بوونی بەشگەلی جیاوازی کۆمەڵگا  لە ناو ئەو بەڕێوەبردنە  و ئەو چۆنیێتیێ کەلک وەرگرین و بەرهەم هێنان لە سەرچاوە سروشتییەکان ئەوە ئەگۆریێت و ئیتر کەس ناتانێت  بە بۆنەی ئەوەوە کە فەقەت پارە وەربگرێت و کەلکی لێ وەربگرێت گەلێ تر بخاتە پەراوێزەوە. پەس ئەو بەشدارییە فەقەت لە کاتێکا دروست ئەبێ کە ئەو سیستمە لە سیستمی یونیتیر دەر بێت  وە ئەو بەشگەلی کۆمەڵگا بەشدار بن وە diversity  و inclusion  یا بەشداری و دادمەندی بۆ تواو بەشگەلی کۆمەڵگا لەبەر چاو بگیریێت. زۆر زۆر سپاس
[چەپڵەی ئامادە بووان]
سۆڵماز دروودی بەڕێوەبەری پانێڵ: زۆر زۆر سپاس هاوڕێ فەرید بە ڕاستی ببورە کە قسەکەم پێ بڕیت  بەڵام کاتەکە کەم  بوو ، هاوڕێ فەرید ناتوانێ هەموو وەختەکە لە گەڵمانا بێت  دوو دانە پرسیارەکە وەر ئەگرین و هاوڕێ فەرید زەحمەت ئەکێشێ جوابەکە ئەداتەوە ودوایی بەردەوام ئەبین لە سەر پانێلەکە. فەرموو



پەیام حوسێنی: پەیام حوسێنیم ڕۆژنامەوان، لە شۆڕشی ژن، ژیان، ئازادییا بینیمان گەلی گیلەک بە شێوەیەکی تایبەت بە ناسنامەی خۆیانەوە هاتنە گۆڕەپانەوە تا چەند پێوەندییێ  هەیە لە سەر ئەو هەڵوێستە سیاسی و نەتەوەایەتییەی گەلی گیلەک، پێوەندیی هەیە لەگەڵ لەناوچوونی سروشتی ئەو بەشەی جوگرافیای ئێران سپاس.
بەڕێوەبەری پانێل: سپاس بۆ بەشداریت. پرسیاری دووەم فەموو




چیاکۆ: سپاس بۆ بەڕێز فەرید، بە ڕاستی زۆر باش ناوەڕۆکی ژن، ژیان، ئازادی  گرێ دا بە سروشت و سروشتی ژیانەوە. وە پرسەکەی من ئەوەیە مادام کە وایە، بە ڕاستیش وایە ئایا ئێمە تەنیا ئەگەر تەنیا لە بازنەی  سیاسیدا بڕوانین بۆ ئەم تەڤگەرە یا ژن، ژیان، ئازادی تەسک نییە؟ چون ئەگەر تەنیا لە بازنەی سیاسی دا بڕوانین بووی وەک لە پانێلی پێشووترش دا ئاماژەی  پێ کرا کە ئەویش ڕاستە لەبەر ئەوەی کە ڕەوشەکە ئێستە هێندێ ڕاوەستاوە مرۆ دەتوانێ بڵێ چەقیوە، ئەمما ئەگەر بە پێی تەعریفەکەی  بەڕێز فەرید گرێ بدرێ بە سروشت و سروشتی ژیانەوە ئەو کاتە تەنیا بوعدێکی سیاسی نییە ، بوعدێکی فکری، کولتووری، و ئیجتیماعیشی هەیە ئایا ئەگەر وابێ ئیدی ئێمە نابێ لەو عەرسانەشدا یانی  فکری، زێهنییەتی، کۆمەڵایەتی و فەرهەنگیش دا گوفتمانسازی بکەین و نەهێڵین بمرێ وە ئەساسەن لە تەریقی ئەمەوە بۆ هیزگرتنەوەیەکی سیاسی، بۆ خیز گرتنێکی سیاسی دیسان ئیستیفادەی لێ بکەین؟ یانی سوئالەکەم کۆنکرێت ئەوەیە ئایا ئەگەر تەنیا مەحدوودی بکەینەوە بە عەرسەی سیاسیدا  کەم نییە؟
بەڕێوەبەری پانێل: سپاس بۆ بەشداریت . هاورێ فەرید فەرموو ئەگەر بتوانی وڵامی پرسیارەکان لە ماوەیەکی کورت دا بدەیەوە. ببوورە زۆر باسی کات ئەکەم بەڵام کاتەکە کەمە بە گشتی. فەرموو.



فەرید سەفەری: من فەقەت پرسیار ئەوەڵەکە خاس تێ نەگەیشتم. ئەگەر ئەوێ ئێوە دووپاتی کەنەوە بە کورتی.
بەڕێوەبەری پانێل: بەشداری گەلی گیلەک و پێوەندی لەگەڵ لەناوچوونی سروشتی گیلەک؟
فەرید سەفەری: سپاس. من لە پرسیار دووەمەکەو دەستی پێ ئەکەم. کە وتیان ئەمە فەقەت باسی سیاسی نییە یانی ئەمە باسی کولتووریشی هەس وە ئێمە ئەشێ چاو لەوەشە بکەین. دروستە و ئەمە بە لای منەوە ئەمە دوو چتی هەس یانی کولەن باسی ژینگە بۆ ئەوەی  کە ئەو بەرپرسیارەتییە دروست بێت یانی باسی ئامووزش یانی باسی ئەوەی کە چەنێ  لە کولتوورا هەس چەنێ گرینگی پێ ئەدریێت  حەتتا لە بنەماڵەکانا، لە خوارەوە  بێژین یانی لەوەی کە لە ناو خودی کۆمەڵگا چەنە ئەمە گرینگی پێ ئەدریێت باعیس ئەوێت کە  وەک ئێژێ consciousness بڕێت لە ناو مێشکی ئەو خەڵکە ئا بێت کە ئەمە گرینگە و ئەمە چتێکە کە هەر وا ناتانین وەک جتک فانتێزی چاوی لێ بکەین ئەمە یەک مەسەلەی گرینگە کە بەرپرسیار ئەکا خەڵک  وە چاوەڕوانیان ئەکات ئەو کەسگەلە کە  دەر واقع دەسەڵاتیان هەس و ئەتانن ئەوانە بازخاست کەن وەک ئێژێ. یەک مێکانیزمێکە جۆرێکە عەمەڵ ئەکات. بەڵام لە لایەک تریشەو  لەسەرەوە سیستمەکە گەرەک جۆرێ  بێت  کە ئەو پەیوەندییە خاس دروست بێت یانی پەیوەندییەک تەک سیستمێک کە بەڕێوەی ئەوات یا بێژین حوکمڕانی  تەک ئەو نەهادگەلە یا ئەو ناوەندگەلی کۆمەڵگایی وەک بێژین civil society  گەلە یا ناوەندگەلێ کە سەربەخۆیشن، ناوەندگەلێ کە  پێوەندیان تەک ئەو مافیاگەلە نییە. پێوەندییان تەک ئەو بەڕێوبەرایەتییە سیاسییە نییە  و ئەو ناوەندگەلە سەربەخۆ ئەتانن  بریار بەن لە سەر ئەوە کە ئەم کارە دروستە بۆ ژینگە یا نییە بە تایبەت ئەگەر لۆکاڵ بن یانی  لەو جێگا بن، مەسەلەن بۆ کوردسان ناوەندگەڵێ بن کە کورد بن، ناوەندگەلێ بن کە خۆیان  لەو ژێنگەئا ئەژین وە ئەو ژینگە ئەزانن و ئەوانە بتانن ئەو کارە بکەن بەڵام باسی کولتوورییەکەشی لە لای ئەما هەس و ئەمە لە دوو ڕوانگەوە ئەشێ چاوی لێ بکەین هەم لە خوارەوە لە ناو کۆمەڵگا هەم لە بانەوە هەم لە باسی بەڕێوەبەرایەتی و حوکمڕانییەکەیا.
بۆ باسی گیلەک  کە وتیان فرە شتێ سەرنجراکێشیان خستە بەرچاو بە چاو منەوە ئەم هاوڕێیە کە پرسیارەکەیان کرد وە دروستە . یەکێک لە باس گەلێکە. ئەڵبەتە گیلەک باسی پێوەری زوانیشی هەس ئێمە  بیرمان نەچێت زوانی گیلەکی هەر وا کە چووینە بەرەوە تییاچووگە یانی زوانی کوردی ئێستا پاراستیاگە بە جۆرگەلێک کە خۆمان، خەڵک تانیگە خەبات کات و ئەم زمانی کوردییە بپارێزگێت بە جۆر گەلێک و ئێستا بتانین ئێمە بماونوێ بەڵام زوانی گیلەکی زۆر فرەتر تووشی کێشە بووگە و چتێکی لێ نەماگە وە ئەمیشە یەک باسی  گەلی گیلەک هەس و یەک ئەم باسی ژینگەس بە دروستی ئاماژەتان پێ کرد هەس  ئەوان ئەوینن، مەلمووسترە بۆیان چون  ئەوەی کە نزیکترن بە ناوەند لە لحاز جوغرافیاییەوە وە ئەو کۆڕە وە ئەو ناوەندە  کە ئەو دەسەڵاتییە هەس وە  پارەیەی هەس وە ئەو مافیایەی هەس چۆن هاتگە ئەو سروشتی ئەوانە وە ئەو سەرچاوەگەلی سروشتی ئەوانیە خستگە بەر مەترسی  و ئەوە ئەوینن ڕۆژانە و ئەوە زۆر پێوەندی هەس  تەک زیندگی ڕۆژمەڕەیانا وە وختێ ئەویانە دیگە تێنە سەر خەت وە تێن خەباتیشی بۆ ئەکەن. بە لای  منەوە شایەد دوو پێوەری گرینگ بۆ بزووتنەوە لە گیلانا یەکێ باسی زوان بێت  کە ئەمە نابێ لە بیرمان بچێ کە زوانی گیلەکیش تییا چووگە، یەکێ لە زوانگەلە کە تییا چووگە وە باسی ژینگە و باسی سروشتی گیلان و بە تایبەت  کولەن ئەو مەنتەقەسە کە  مافیای سپا و مافیای  کە دەسەڵاتی هەس ئەخستگیە بەر مەترسی. زۆر زۆر سپاس.
[ چەپڵەی بەشداران]
بەڕێوەبەری پانێل: زۆر زۆر سپاس بۆ بەڕێزت، زۆر زۆر سپاس هاوڕێ فەرید بۆ بەشدارییەکەت.  

 

کۆنفڕانسی شۆڕشی ژن، ژیان ئازادی و داهاتووی ڕۆژهەڵات، شەمە ١٣-ی مەی ٢٠٢٣ پانێلی سێیەم, قسەکانی هاوڕێ عەبدوڵای حیجاب

کۆنفڕانسی شۆڕشی ژن، ژیان ئازادی و داهاتووی ڕۆژهەڵات، شەمە ١٣-ی مەی ٢٠٢٣
پانێلی سێیەم
قسەکانی هاوڕێ عەبدوڵای حیجاب
دیمەن سوهرانی بەڕێوەبەری پانێل: یەکڕاست دەچمە لای بەڕێز عەبدوڵا حیجاب چالاکی سیاسی لە مژاری بەڕێزیان  لە سەر شۆڕشێکی کۆمەڵایەتی بە لێکەوتەی سیاسییەوەیە فەرموون!

عەبدوڵا حیجاب: دەنگ هەیە وا نییە؟  کێ کەمتر خەوی دێ؟ یەک دوو کەس کەمتر خەویان دێ. دوای نان خواردن ئینسان ماندوو دەبێ بە تایبەت ئەگەر ڕۆژ درێژ بێ بۆئە بۆ ئەوەی کەمتر خەوتان لێ بکەوێ با بۆ ئەوەی باشتر خەوتان ڵی بکەوێ مەوجەکەی دەگۆڕم دەیکەمە کورمانجی  یا دەیکەمە شکاکی دێی خۆمان [ پێ دەکەنی، چەپڵەی ئامادەبووان] بۆ ئەوەی ڕاحەت خەوتان لێ بکەوێ جون دیالێکتی کورمانجی هێندێک هارمۆنی تێدایە بەڵام بۆ ئەوەی کە زۆر نەچن دە خەوی قووڵەوە  هەوڵ دەدەم جاروبار هێندێک وشەی سۆرانیشی تێ بخەم بۆ ئەوەی کە لە پڕ ڕا ڕاچڵەکن لە خەو. باشە ئاوا؟ گەلێک سپاس.
گومان د وێدا نینە کو ئارمانجا شۆڕشان، ئارمانجا سەرهلدانان  دەسکەفتێن سیاسی یە. ئوو گومانێ د وێدا نینە ژی کو ئەم حەموو ل بەندێنە  تەڤگەرا کورد ب گشتی، ئیران بە گشتی، ئوو جڤاکا کورد ل ڕۆژهلاتێ کوردستانێ ل بەندێیە کو ئەو سەرهلدانە، ئەو پێڤاژۆیا شۆڕشا کو نها ل ڕۆژهلاتا کوردستان ڕەوتا شۆڕش کو دەست پێ کری ببە هەگەرا گوهارتنێن سیاسی سیستمێکی ئالترناتیڤ دێ پێش بە ڕێژیمێ بگوهۆرە. ئەو مسۆگەرە، ئەو نە جێیێ باسێ یە. د هەمان دەمێ دە ژی دبێ ئەم ڕاستیێ جڤاکا خوە ببینن، ڕاستییا سیاسەتا خوە ببینن و ڕاستییا خوە ژی ببینن. ئەم ئەگەر تەماشای ڕەوشا کو نها شۆڕشا کورد یا بێژن شۆڕشا گشتی یا ئێرانێ د ناڤ دە  تەماشا بکن ئەڤە پێڤاژۆیەکە ڕەوتێکە کو دەس پێ کرییە، ئارمانج گوهارتنێن  سیاسی، گوهارتنێ ڕێژیمێ یە لێ ئاستەنگن سەر رێیا وان گوهارتنێن سیاسی زێدەنە لەوما ئیحتیمال هەیە کو ئەو پێڤاژۆ  دەمێک کورت بکێشە، ئیحتیمال هەیە کو دەمێک درێژ بکێشە. لێ ل ڕۆژا دەست پێ کری حەتتا ئەم دگێژنە ڤێ ئارمانجێ گەلۆ چ ل سەر ڕێیا مەیە؟ چ ئیمکان دکارن بێنە پێش، چ گریمانە دەکارن بێنە پێش؟
بڕێزێن کۆ سەر سبێ حەتتا نها ئاخافتنی گەلەک ب باشی و ب کووری، بە قووڵی چوونە ناڤا پێڤاژۆیا سیاسی و بەحسا ڕەوشا سیاسی کرن؛ ئالیێ هەرە گرینگە. وەکێ ئەم تەماشای دیرۆکا شۆڕشێن جیهانێ بکن ئەگەر یا ئەمرتکا ئەم بێژن شۆڕش بوو،شۆڕشا فەڕانسە، شۆڕشا ئۆکتۆبر ئوو سەرهلدانا کو ل ئیرانێ چ بوویی و هێن کەس دبێژن شۆڕش، هێن کەس دبێژن شۆڕشا هاتییە دزین، هێن کەس دبێژن شۆڕشا ئیسلامی، هەر کەس ناڤەکی لێ دخە، لێ گوهارتن بوو، گۆهارتنەک بوو. هەر گوهارتنێ، یا بێژین هەر شۆڕشێ  ئارمانجێ خوە، چوارچێوەیا خوە، فەلسەفەیا خوە یا سیاسی هەبوونە وەکوو چاڤا ئەم شۆڕشا نها ل ڕۆژهلاتا کوردستانێ دبینن  ئەویش فەلسەفە و ئارمانجێ خوە هەنە.
مژارا کو ئەز دخوازم زێدەتر ڕۆناهییێ بێخمە سەر  یا تیشکێ بێخمێ سەر  ئالییێن جڤاکی یە، ئالییێ بێژن ڕەهەندی کۆمەڵایەتی  یا ڤێ تەڤگەرێ یە. بۆچ ژن، بۆ چ ژیان، بۆ چ ئازادی؟  ئەرێ فەلسەفەیەک ل پشتە  خەباتەک دوور و درێژ ل پشتە، خەبات و تێکۆشینا ژنێن کوردە کو د تەڤگەرێ دە بوونێ، د هەمان دەمێ دە ژی خاڵێ ئەساسی کو ئەز دخازم  ئاماژە پێ بکم ئەوە کو پێداویستییا، پێویستییا جڤاکا ئیرۆ یا کوردستانی بۆنا  گوهارتنا زێهنییەتێ گەلێک زێدەیە. زێهنییەتێک کو ب خوە رە پێلەک دن یا شەپۆلێک دن  بینە، شەپۆلێک کو جودا بە  ل دیرۆکا سیاسی یا کورد ژ دەسپێکوە حەیا نها.  دیرۆکێک دەولەمەندە گومان تێدا نینە، لێ پێشەرۆژ ب دیرۆکا مەیێ دەرباز بوویی نایە چێ کرن. ئالییێ جڤاکی کو ئەز  دخوازم باس بکم ئەوەیە کو جڤاکا کورد ژ بەر کو نە سیستەما خوەیە پەروەردەیێ هەیە، نە ڕەوشەنبیرییەک وسا هەبوویە کو بکاربە،حەیا نها بکاربە بیژن گوفتمانەک سیاسی چێ کە ل ناڤا خوە دە و نە ل بارێ سیاسی دەرفەتا هندێ هەبووە کو بە ئاوایەک ئازاد خوە ب ڕێخستن بکە حەرەکەتێن سیاسی یا ئا کورد، حەرەکەتێن زێدەتر دژبەر، حەرەکەتێن  زێدەتر شۆڕشگەری، حەرەکەتێن زێدەتر  ڕادیکال بوونە. ئەز ڕادیکاڵ لە باری فەلسەفا سیاسییەوە نابێژم ئەز ل بارێ عەمەلکەردوە دبێژم. باری کریار، پڕاتیکێ دە. ئەو زێهنییەتا ڕادیکال د پراتیکێ دە د ڕەفتار، د ڕابوون و ڕۆیشتنا ڕۆژانە مە دە ژی دەنگ ڤەدان هەیە، ڕەنگدانا وێ هەیە. شێوەیا ئاخافتنا مە، شێوەیا ڕەخنەگرتنا مە، شێوەیا دەربرینا نێرینا، شێوەیا ب هەڤرا هەڤکاری کرنێ. ژ بەرکو جەوا سیاسی یا کو، یا بێژن ئاتمۆسفێرا سیاسی یا کو ئیرۆ ل کوردستانێ ب گشتی  و ل ڕۆژهلاتا کوردستانێ ب تایبەت هەیی جەوێکی هنەکیزەدە یە، زەدە ئەگەر فارسییا وێ بێژن شکەنەندە یە، شکەنەندە ب ویی واتایێ کو تو دکاری پێڤاژۆیان پێک بینی، تو دکاری هاوبەندیا پێک بینی، تو دکاری هاوپەیمانیان پێک بێنی لێ ئەمما ل سەر تشتەک بچووکبەمدە کو ژ هەڤ بێ هلوەشاندنێ.
[بەشێک لە ئامادە بووان: دەنگت نابیسین]
عەبدوڵا حیجاب: ئەی بۆ زووتر باستان نە دەکرد [ پێ دەکەنێ]  هۆزان شەمدین هەبوو، هۆزان شەمدین  خەڵکی باکوورە پێم وایە دەیناسن هەمووتان گۆرانی  دەگوت لە پڕا گوتی هەڤاڵ بسەکنن بسەکنن تەلەفوونێک هات، تەلەفونەکەی لە نێوەڕاستی گۆرانیدا ڕاگرت جا گوتی بەردەوام کە، فەرموو بەر دەوام کە. ئێستا من بەردەوام کەم یا بگەڕێمەوە؟ بەردەوامی دەکەم [پێ دەکەنێ].
دبێ ئەم  هنەک ڕەوشا ناوخوەیا ڕۆژهلاتا کوردستانێ تەماشا بکن  و بزانن کو لە باری جڤاکی وە ئەم ل کو نە؟  من باسێ هەندی کر کو شۆڕشا ژن، ژیان، ئازادی دگەل کو فەلسەفا خوە هەیە لێ بەرسڤدانا پێویستییێن ئیرۆیا جڤاکا ڕۆژهڵاتا کوردستانێ یە ژ بەر کو جڤاک، د ناڤ جڤاکا ئیرانێ جڤاکێکی  ئەم بخوازن، نەخوازن جڤاکیکە کو دەرفەتا هەندێ نەبوویە خوە  پێش وێ بێخە یا بگێژە وێ ئاستێ کۆ جڤاکێن کەتنێ پێڤاژۆیا مۆدێرنیتە و مۆدێرنیزاسیۆنێ د  دەناڤ دانە. نێرینا مە ب گشی، ب گشتی نێرینا ل جڤاکا کورد ل سەر ژنێ هەیە  مە نموونەیێن دەگمەن، نموونەیێن  کتکتە هەنە د دیرۆکا خوە دە کو ژن پێشەنگاتی کرنە، لێ ئەقلییەتا کو حەتتا ئەو ژن کرییە پێشەنگ ئەقلییەتێک مێرانە بوویە، ئەقڵییەتێک مێرسالار بوویە. بەری چەند ساڵا مە سێمینارەک هەبوو، سێمینارەکی ڕۆژا ژنان بوو، بۆ ژنان بوو ژی م گوت هەر ئەوە نها ژبەرکو پاشناڤێ من " حیجاب " ە  ئەو کو رێ ددنە ئەز بێمە جڤینێ ژنە ئەو  بخوە  پێشکەتنێکە.  ئەو نیشانەیا هێندێ یە کو زێهنییەتا  مە زێهنییەتا مێرانی یە نها ژی. زێهنییەتا مێرانی دبە باعسێ هێندێ کو ژن دگل هێندێ ژی کو دگێژە ئاستەکی، حەتتا دگێژە ئاستا هاوسەرۆکاتییە ژی، لێ دگل هێندێ ژی ئەم تەماشا دکن جڤاکان ب گشتی بەشێکی جڤاکێ، بەشەکی سیاسەتێ وەردەگرە لێ جڤاک ب گشتی نەگەیشتییە وێ ئاستێ کو وێ هەزم بکە. ب وێی واتایێ کو بەشێکێ جڤاکێ، بەشێکێ  سیاسەتێ مە بخوە ژن، ئەرێ مە ل ئاستا کو ڕێژیمێن دیکتاتۆر، ڕێژیمێن دژبەرێن مە تەماشا دکن ئانییە دەرێ لێ ئەم ژی وەکوو یەدەک تەماشا دکن بخوە. یانی ژن نەک وەک ئەکتەرەک کو د ناڤاجڤاکێ دە خودی کەسایەتییا خوە، خودی باندۆرا خوە، خۆدی ڕۆلا خوە بە لێ زێدەتر وەک یەدەکەک کو ئالیکار دبە. خوشک، دایک، ژن هەر تشت.
ئەو نیشانەیە هەندێیە کو ل بارێ جڤاکیوە شۆڕشا کو نها د ڕۆژهلاتدا هەیی ب ئاوایەکی ئالنگارییەکە بۆ وێ زێهنییەتێ ژی، چالشەکە بۆ وێ زێهنییەتی کو وێ زێهنییەتی بگۆهۆرە. زێهنییەتەکی بگوهۆرە کوو ژن وەکوو ئەکتەرەک، وەکوو بێژن کەس تەماشا بکە نەک وەک بەشەکە  تشتەک مەزتر کو بخوە ڕۆڵا سەرەکە تێدا نینە. مەسەلا ژیانێ ژی هەر ب وێ ئاوایی یە. ئەز گەلەک تەڤلی گۆتنێن کاک هاشم دبم، برێز دوکتور هاشم [ئەحمەد زادە] کو سەرێ سبێ گۆت هەر ئەوا کو ئیرۆ ڕێ ددە کو زێهنییەتەک یا بێژن گۆتنێک شێوە ئاخافتنەک دیترکو تیشکێ دێخە سەر جڤاکا ئێل جی بی تی ل جڤاکا کوردستانێ  کو خوە ددە ناساندنێ و تێ پەژراندنێ، دێ  قەبوول کرنێ ئەو نیشانا هەندێیە کو  مە پێویستی ب هەندێ هەیە کو د وێ چارچێوە دە ژی ل بارێ جڤاکیوە گوهارتنێک بێ. یا کو ل  ڕۆژهلاتا کوردستانێ ئیۆ پرسا ژیانێ تێنن ڕۆژەڤێ وەکوو ژیان باس دکن د ڕاستی دە ئەرێ کرنا وێ پێداویستی یە، ئەرێ کرنا پێویستییا گوهارتنا وێ زێهنییەتی یە  کۆ ڕێ بدە مرۆڤ وەک مرۆڤ د جڤاکێ دە جێ بگرە.
مەسەلا ئازادییە، ئەم دەبینن کو ئەرێ ل شۆڕشا فەرانسێ بەری دوو سەد ساڵ پرسا ئازادییێ هەبوو چەمکا ئازادییێ، تێگەها ئازادییێ د وان دوو سەد و چەند ساڵێن داوێی پشتی شۆرشا فەڕانسە  ب گشتی حەتتا د وان دەهساڵا داویێ دە ژی واتایا خوە هاتییە گوهارتنێ. واتایا تێگەهیشتنا مە ، نێڕینا مە بۆ ئازادیێ هاتییە گوهارتنێ. یا کوو ئیرۆ ل ڕۆژهلاتا کوردستانێ و ل ئیرانێ دێتە باس کرنێ بنگەهێکە بۆنا هێندێ کو ئەم فام بکن، دەرکا هێندێ بکن کو ئەو ئازادیا کو خەلک د ناڤ جڤاکا ئیرانێ، د ناڤ جڤاکا ڕۆژهلاتا کوردستانێ دخوازێ ئەو ئازادی چییە، دێ چ واتایی، چارچێوەیا وێ چییە؟ گەلۆ بێ سنوورە یا سنوورێن وێ جودانە؟
ب نێرینا من تێگەها ژنێ، تێگەها ژیانێ، تێگەها ئازادی یێ چارچێوەیەکی نوو دگەرە، چارچێوەیەکی جودا ژ چارچێوەیێ کو حەتتا نها ئەم فێر ببوون، مە دزانی، مە قەبوول دکر، مە پراتیزە دکر. چارچێوەیەکی نوو دگەرە، لەوما ژی حەرەکەتا کو نها لە ئێرانێ و ل ڕۆهلاتا کوردستانێ دەست پێ کری گەلۆ بکاربە ڕێژیما کۆمارا ئیسلامی هلوەشینە ئان نکارە هلوەشینە ئەو پێڤاژۆیەک جودایە، ئەو ڕەهەندەکا جودایە. باندۆرا وەیا جڤاکی ل سەر جڤاکێ، ل سەر زیهنییەتا کو ل جڤاکێ هەیی ئەز باوەرم ل ڕۆژهڵاتا کوردستان و ئیرانێ ناسەکنە یا ڕۆژهلاتا ناڤین بگوهۆرە وە گوهارتنا پێویستە بۆنا هیندێ  کو ئەم بکاربن باسی پێڤاژۆیێن سیاسی بکەین کو جڤاکێکە  نوو شکل پێ بدە ل سەر وێ بنگەهێ سیستەمەکە سیاسی یا نوو جێ کە. گەلەک سپاس.
[ چەپلەی بەشداران]



دیمەن سۆهرابی بەڕێوەبەری پانێل: دەستتان خۆش بێ  زۆر سپاس بەڕێز عەبدوڵا حیجاب. یەک پرسیار وەردەگرم. فەرموو. داوای لێ بوردن بە ڕاستی کاتمان نییە و پانێلێکی تیشمان هەیە. بۆیە داوا دەکەم کە هەر لێرە دەمێنینەوە دوای ئەم پانێلە و هیچ ناوبڕێکمان نابێت. فەرموو بەڕێز سەیوان.


سەیوان سەعیدیان: دەستخۆش کاک عەبدولا ئەز ژی بە کورمانجی پرسیاری خوە بکم. وەکی ئەم دبینن، یانی وەکی هەڤالێن د پانێلێن بەرێ ژی دە ئیشارە کرن یانی ئەو شۆرشا ژن، ژیان، ئازادی ب پرانی  ئەو پێلێن خوە ژ باکوور و ڕۆژئاوا هات و ددۆمێ نها ژی، ئەم بێژن وەکی پێلێکی کو ب داوی هاتیە لێ ئەم دبینن کو ئەو  پێل د ناڤ بەشێن  کورمانجا، وەکی وە بۆخۆ گوت وەکی شکاک د ناڤ کوردستانێ دە گەلەکی قەلسە. ئەم نها دبینن د ئیلامێ دە، د کرماشانێ دە، ئەم بێژن پێلێن خەباتا چەکداری و سیاسی ژی کو نە وەکی موکریان یا وەکی ناوەند بهێز بوویە لێ د نها دە گەلەکی ئەکتیڤیست، ئاکادێمیست  و چالاکڤان وان ژی هەنە، لێ د بەشێن شکاک دە، ئەم بێژن د بەشێ کورمانجیا ڕۆژهلاتە دە ئەو پر کێم دێ  دیتن هوون سەدەمێ وی چاڤا دبینن؟
دیمەن سوهرابی: زۆر سپاس بۆ ئێوە [ ڕوو لە حیجاب] ئێوە پرسیارەکەتان نووسی زۆر چاکە.

عەبدوڵا حیجاب: زۆر بە کورتی ئەگەر پرسیارەکەم جوان وەرگرتبێ ئەوە بوو کە بۆچی باکووری ڕۆژهەڵاتی کوردستان کەمتر لەو حەرەکەتەدا بەشدارە ئاوا تێی گەیشتم. من سێ هۆکار دەبینم کە بە پێی وەختیش هەوڵ دەدەم زۆر زۆر کورت بێ:
یەکیان  هاوسنوور بوونە لەگەڵ نەتەوەی تورکی ئازەری کە کوردی وێ و ئازەری وێ جار و بار لە ڕقابەت لەگەڵ یەکتردا چالاکترن، جاری وایە لە ترسی یەکتردا خۆیان دوور دەگرن دوورەپەرێزن. ئەوە فاکتۆرێکە کە نابێ لەبەر چاوی نەگرین.
دووەمییەکەی پێوەندییەکانی کۆمەڵایەتی ئەوێن یا پێوەندییەکانێ بڵێین کۆمەڵگایەک کە کۆمەڵگایەک جووتیاری- وەرزێری یە جارێ نەگەیشتووەتە قۆناغی ئۆربانیزاسیۆن و بە ڕێخستن بوون و ئیندوستریالیزم و شتی وا ئەوەش پێوەندییەکان لە چوارچێوەیەکی عەشیریی دا ڕادەگرێ کە بە داخەوە ڕێژیمیش بەهێزی کردووە ئەو پێوەندییە عەشیرییانە ، بە شێوەیەک ئێستا بۆتە یەکێک لە بەڵا هەرە گرینگەکانی باکووری ڕۆژهەڵاتی کوردستان.
سێیەمین  هۆکار کە من لەوێدا  بە بێ تەئسیری نابینم مەسەلەی پەراوێزی پەراوێزی پەراوێزە. زۆر بە کورتی ئەگەر باس بکەم کوردستان بۆ خۆمان دەزانین لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان لە پەراوێزی کۆمەڵگای ئێران دایە، ئەوە شتێک نییە کە ئینکار بکرێ. کاک بێهرووز بووچانی زۆر بە ڕوونی باسی کرد کە ئیلام و کرماشان لە کۆمەڵگای پەراوێزخراوی کوردستانیشدا پەراوێز خراوە یانی  پەراوێزی پەراوێزە. جێگا بۆ ئێمە نامێنێ. لە باکووری ڕۆژهەڵاتی کوردستان بەشی کورمانجییەکەی دەبێتە  ئەگەر ئەو پەراوێز بی، ئەویتر پەراوێزتر بێ، پەراوێز تر ترە. تر ترە کەش بەحسی ئەوەمان دەکرد کوتم  باشە لە کوردی دا باشترو باشترین هەیە هاوڕێکمان بوو دەیگوت نا کاکە ئێمە ئەگەر شت بێ لە لای ئێمە تر تر یش هەیە. دەم گوت باشە پەراوێز هەیە و پەراوێزترتر. ئێستا بکووری ڕۆژهەڵاتی کوردستانیش  پەراویزترترە ئەو ترە زیادییە بۆتە  هۆی ئەوە وەزعییەتە کر ئێمە خۆمانی تێدا دەبینین.
[ چەپڵەی بەشداران]