کۆنفڕانسی شۆڕشی ژن، ژیان ئازادی و داهاتووی ڕۆژهەڵات، شەمە ١٣-ی مەی ٢٠٢٣ پانێلی سێیەم: قسەکانی چنوور مەکی چالاکی سیاسی و لێکۆلەری بواری ژنان و خوێنکاری پی ئێچ دی لە زانلۆی گوێتینگێن -ئاڵمان
کۆنفڕانسی شۆڕشی ژن، ژیان ئازادی و داهاتووی
ڕۆژهەڵات، شەمە ١٣-ی مەی ٢٠٢٣
پانێلی سێیەم
قسەکانی چنوور مەکی چالاکی سیاسی و لێکۆلەری بواری ژنان و خوێنکاری پی ئێچ دی لە
زانلۆی گوێتینگێن -ئاڵمان
دیمەن سۆهرابی بەڕێوەبەری
پانێل: بەڕێز
چنوور مەکی چالاکی سیاسییە و لێکۆلەری بواری ژنانە ئێستا خوێندکاری دوکتورایە لە
ئینرۆپۆلپژیای کولتووری لە زانکۆی گوێتینگێن لە ئاڵمان. فەرموو چنوور گیان!
چنوور مەکی: سپاس ، سڵاو و ڕێز بۆ ئێوە هاوڕێیانی بەڕێز. من ئیمڕۆ لە سەر بارودۆخی چینی کرێکار لە ڕۆژهەڵات و هەر وەها بزووتنەوەی کرێکاری لە ڕۆژهەڵات قسە ئەکەم ، بۆ ئەم باسە لازمە ئاماژە بکەم بە دوو بابەتی گرینگ. یەکێک باسی موناسەبات سەرمایەدارییە لە ئێران، لە تەواوی ئێران و یەکیشە باسی کۆلۆنیالیزمە لە کوردستان وە لە ڕۆژهەڵات.
کاتێ باس لە موناسەباتی سەرمایەداری لە ئێران ئەکەین ئێستا لە قەڕەنی ٢١ دا هێشتا موناسەباتی سەرمایەداری لە تەواوی ئێران بە یەکسانی و بە هاوسەنگی گەشەی نەکردووە. یەکێک لە هۆکارەکانی ئەوە بەحسی جوغرافیاس، ئێمە ئەشێ بەحسی هەر وڵاتێک کە ئەکەین، بەحسی موناسەباتی سەرمایەداری لە هەر وڵاتێک ئەکەین لازمە بە تایبەتمەندییەکانی جوغڕافیا ئێشارە بکەین. کە ئەم تایبەتمەندیانە تەئسیری زۆر دادەنێ لە سەر گەشە کردنی موناسەباتی سەرمایەداری. تایبەتمەندی جوغرافیا چۆن تەئسیر دادەنێ بەحسی ئەوەیە کە دەستڕەسی بە سامانە سروشتییەکان وەکوو نەوت، وەکوو باقی مەنابیعی زیرزەمینی ئەوە هەموو تەئسیر دادەنێ لە سەر ئەوە کە موناسەباتی سەرمایەداری چۆن گەشە پێ بکات لە وڵاتێکا.
تایبەتمەندی ئێران چییە؟ تایبەتمەندی ئێران ئەوەیە کە ئێران دەستڕەسی هەس بە نەوت. وە ئەوە باعیس ئەبێت کە حکوومەتەکان لە چەند دەهەی ڕابردوو پێویستییان بەوە نەزانیوە موناسەباتی سەرمایەداری بە شێوەیەکی هاوسەنگ لە تەواوی ئێران تەوسەعە بدەن. بە تایبەت لە دەیەی ١٩٧٠ تا ئیمڕۆ چون قیمەتی نەوت لە بازاڕەکانی جیهانی بەرز بۆتەوە ئیتر حکوومەتەکانی پەهلەوی کە ئەویش دیکتاتۆر بووە و دیکتاتۆری کۆماری ئیسلامیچ هیچکامیان پێویستیان بەوە نەزانیوە کە موناسەباتی سەرمایەداری لە بەشە جوراجۆرەکانی ئێران دەر واقع تەوسعە بدەن. ئەوە باعیس ئەبێت کە سەرمایەداری لە تاران لەگەڵ سیستان و بەلوچستان، لەگەڵ کوردستان، لەگەڵ شارەجۆراوجۆرەکان ئەم سەرمایەدارییە بە شێوەیەکی هاوسەنگ نەبێت.
بەڵام بەحس کە لە کۆلۆنیالزم ئەکەین، ئەوە فەقەت ئاماژە ئەکەم پێم وا بێ ئێمە هەموومان، زۆربەی ئێمە کە لێرە دانیشتووین باوەڕمان بەوەیە کە کوردستان کۆلۆنی یە و ڕۆژهەڵاتیش بەشێکە لەو کۆلۆنییە بەڵام شتێک کە حەز ئەکەم لێرە ئاماژەی پێ بکەم بەحسی ئەوەیە کە بەشێک لە هاوڕێیانمان ئیشاڕە بە کۆلۆنیالیزمی ناوخۆیی ئەکەن من پێم وایە کە چەمکی کۆلۆنیالتزمی ناوخۆیی چەمکێکی باش نەبێت بۆ ئەوە کاتێک بەحس لە ڕۆژهەڵات ئەکەین. چون وەختێ وشەکەی ناوخۆیی بەکار ئەهێنین بە نەوعێک شەریعەیەتمان داوە بەوە کە ڕۆژهەڵات بەشێک بێ لە جوغڕافیای ئێران. بۆیە من هەر حەز ئەکەم فەقەت ئاماژە بکەم فەقەت بێژم کۆلۆنیالیزم و نەک کۆلۆنیالیزمی ناوخۆیی. لە سەر ئەم ئەساسیچە پێم وایە کە وەختێ باسی ڕۆژهەڵات ئەکەین بە کار هێنانی ناوەند و پەراوێز هەر بە نەوعێک ڕەسمییەت دانە، مەشڕووعییەت دانە بە ئەوە کە بێژین ڕۆژهەڵات بەشێکە لە جوغرافیای ئێران. دروستە ئیستا بە هۆی ئەوە کە ڕۆژهەڵات کۆلۆنیالیزە کراوە لە ژێر دەسەڵاتی حکوومەتی ئێرانە بەڵام، زۆر گرینگە کە ئێمە حەدی ئەقەل، ئێمە کە خۆمان ستەمی نەتەوایەتیمان ئەزموون کردووە لەم جوغرافیا بە دروستی بەم دەستە واژەیە ئیشاڕە بکەین.
کاتێک بەحس لە چینی کرێکار ئەکەین و بار و دۆخی چینی کرێکار ئەکەین لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان ئەشێ ئەم دوو بابەتە لەبەر چاو بگرین. یەکێ بەحسی سەرمایەداری یە و ستەمی چینایەتی کە چینی کرێکار لە کوردستان و هەر وەها گشت ئێران و هەر وەها لە ڕۆژهەڵات ئەزموون ئەکات وە کرێکاری ڕۆژهەڵاتی بە هەمان شێوە ستەمی نەتەوایەتیش ئەزموون ئەکات. وەختێ بەحس لە ژنی کرێکار ئەکەین لە ڕۆژهەڵات هەم ستەمی چتنایەتییە، هەم ستەمی نەتەوایەتی یە و هەم ستەمی جینسییەتی. وە ئێمە لە ڕۆژهەڵات کاریگەرمان هەیە کە کرێکاری ئێل جی بی تی کیو ە کە بە نەزەری من هەتا ئەو کرێکاری ئێل جی بی تی کیو هەتا زیاتر لە کرێکاری ژن ستەم تەجروبە کات و لە شەرایەتێکی زۆر سەخت ژیان دەکەن.
یانی ئێمە ئەشێ پێوەندی ئەو چەند ستەمە لەبەر چاوا بگرین کاتێ بەحس لە چینی کرێکار لە ڕۆژهەڵات ئەکەین یانی ئەگەر ئێمە گەرەکمان بێ لە ڕوانگەی مارکسیستی، لە ڕوانگەی ئابووریی مارکسیستی چاو لەم بابەتە بکەین ئەتوانین بێژین کە کرێکارێکی ڕۆژهەڵاتی کە لە یەک زەمان هەم ستەمی چینایەتی و هەم ستەمی نەتەوایەتی ئەزموون ئەکات نیسبەت بە کرێکارێکی کە شارومەندە لە شاری تاران بە دەرەجاتی زیاتر ئیستیسمار دەبێت یانی بۆ کرێکارێکی ڕۆژهەڵاتی نرخی ئیستیسمار یا دەرەجەی ئیستیسمار زیاترە. بۆ ژنێکی کرێکار لە ڕۆژهەڵات دیسان بەرزتر ئەبێتەوە، بۆ کرێکارێکی ئێل جی بی تی بە هەمان شێوە ئەم دەرەجەی ئیستیسمارە کە چەمکێکی زۆر گرینگە لە ئابووری مارکسیستی ئەم دەرەجەی ئیستیسمارە بەرز ئەبێتەوە.
بۆ نموونە ئەگەر ئێمە بەحسی ئەوە بکەین کە لە واقیع دا ئەو ستەمی چینایەتی و ستەمی نەتەوایەتی چۆن باعیس بووە شەرایتێکی زۆر سەخت بۆ کرێکاران لە ڕۆژهەڵات بە وجوود بێت ئێمە ئەتوانین بەحس لە کۆڵبەر بکەین. زۆر بەحسی کۆڵبەر کراوە ئیتر من فەقەت ئاماژەی پێ ئەکەم. بە پێی ئامارە فەرمییەکان بەینی ١٥٠ تا ١٧٠ هەزار ئێمە کۆڵبەرمان هەس، ئەوە کۆڵبەرانێکن کە لە واقیع دا ناویان سەبت بووە لە سیستم دا. بەڵام لە واقیع دا ئاماری کۆڵبەران زۆر لەوە زیاترە. یا بەحسی ژنان ئەکەین ئەو ژنانە کە لە ڕۆژهەڵات مەسەلەن ئێمە ژبی فرۆشیارمان هەس لە بازاڕەکانی سەر سنوورا یا لە بازاڕەکانی ناو بەشە جۆراجۆرەکانا لە ڕۆژهەڵات کار ئەکەن کە حەقدەستێک کە ئەوان وەردەگرن چەندین ڕا کەمترە، چەندین ڕەدە کەمترە لە حەقدەستی پیاوێکی فرۆشیار لەم بازارانە وەردەگرێت ئەمە پێوەندی نێوان ئەو چەند ستەمە بە جوانی نیشان ئەدات.
یا نموونەیەک تر کە زۆر حەز ئەکەم پێی ئاماژە بکەم کە نیشان ئەدات چۆن ستەمی چینایەتی و ستەمی نەتەوایەتی ئەبێتە فشارێکی چەند بەرابەر لە سەر کرێکاران لە ڕۆژهەڵاتا بەحسی کرێکاری کۆچبەرە. ئێمە لە ڕۆژهەڵات کرێکارانی کۆچبەرمان هەس کە بۆ وڵاتانی جۆراجۆر ئەچن، بۆ تاران، بۆ دەماوەند، بۆ کۆرەپەزخانەکانی گوڵپایەگان ئەچن لەو وڵاتانە لە شەرایەتێکی زۆر نائاسایی خەریکن ژیان ئەکەن. یانی شوێنێکیان بۆ خەفتن نییە، ژیانێکی ئینسانییان بۆ خەفتن نییە. بەڵام باز بێین بەحس لە سەر کرێکارانی کۆچبەر بکەین کە ئەچن بۆ باشوور. ئێمە کرێکارێک زۆرمان لە ڕۆژهەڵات ئەچێ بۆ باشوور. وەختێک کرێکارێک لە ڕۆژهەڵات ئەچێت بۆ باشوور لە کامیاران و لە پاوە ئەچێت بۆ سولەیمانییە لەوێ وەکوو کرێکاری کۆچبەر چاوی لێ ئەکەن. بۆچی وەکوو کرێکاری کۆچبەر چاوی لێ ئەکەن بە هۆی ئەو کۆلۆنیالیزمە و ئەو سنوورانە کە دەسەڵاتدارەکان دابینیان کردووە بەینی ئەم دوو بەشە، کرێکاری ڕۆژهەڵاتی لە سولەیمانییە کۆچبەرە. وە لە سولەیمانییە وەکوو کرێکاری ئەرزان ئیستیخدامی ئەکەن و حەقدەستێکی زۆر زۆر کەمتر لە کرێکارێکی باشووری ئەدەن بە کرێکاری ڕۆژهەڵاتی. ئەمە ئەم ستەمە نیشان ئەدات کە چۆن ئەم دوو ستەمە گڕێ دایی یەکترن ناتوانین ئەو دوو ستەمە لە یەکتر جیا بکەینەوە. خودی ئەم شێوازە ئیستیسمارە لە باشوور فشاریش ئەخاتە سەر کرێکاری باشووری چون کارفەرماکان لە باشوور حەز ئەکەن کە کرێکاری ڕؤژهەڵاتی بەکار بگرن چون بە حەقدەستی کەمتر ئەتوانن هەم کارە لە کرێکارێکی ڕۆژهەڵات وەرگرن وە ئەوە باعیس ئەبێت کە کرێکاری باشووریچ لە هەمان کاردا جون گەرەکییە کار بکات بێکار نەمێنێت ڕقابەتێک دروست ئەبێ بەینی کرێکارێکی ڕۆژهەڵاتی و کرێکارێکی باشووری. تەزادێ بە وجوود دێ کە کرێکاری باشووریچ زۆر جار مەجبوور دەبێ بە حەقدەستێکی زۆر کەمتر ڕازی بێت بە هۆی ئەوە کە کار نییە و خەریکن کارەکە ئەدەن بە کرێکارێکی ڕۆژهەڵاتی. حەقدەستێکی سێ چوار بەرابەر کەمتر ئەدەن بە کرێکاری ڕۆژهەڵاتی.
ئەوە زۆر گرینگە بەحسی ئەوانە بکەین، یانی ئێمە کە بەحسی ڕۆژهەڵات ئەکەین زۆر جار ئێمە لە بیرمان ئەچێتەوە وەختێ باسی ئازادی ئەکەین شتێکمان هەیە بە ناوی نایەکسانی ئیقتیسادی بە ناوی چینی کرێکار، بە ناوی تەزادی بەینی چینەکان وە ئێمە پێویستە کە زۆر لە سەر ئەمە قسە بکەین بە تایبەت بۆ داهاتووی ڕۆژهەڵات ئێمە بەرنامەمان چییە؟ بۆیە لازمە کە ئەم وردەکارییە بەحس بکەین.
ئێستا گەرەکمە ئاماژە بکەم بە بەعزێ ئامار و شتە. ئەم ئامارانەمان پێویستە بەحسی ڕێژەی بێکاری بکەم. هەموو ساڵێک لە زستان دا ناوەندی ئاماری ئێران، مەرکەزی ئاماری ئێران نرخی بێکاری بڵاو دەکاتەوە. بە شێوازێکی غەیرە ئینسانی، بە شێوەیەکی غەیری ئوسوولی ئەو ئامارانە جەمع ئەکاتەوە وە زۆر ڕەخنە هەیە لە سەر ئەم ئامارانە حەتتا مەرکەزی پەژووهێشهایێ مەجلیس کە ناوەندێکی دەوڵەتییە و سەر بە کۆماری ئیسلامی یە ئێژێ ئەو ئامارە کە مەرکەزی ئاماری ئێران بڵاوی دەکاتەوە ئامارێکی واقعی نییە و ئاماری واقعیی بێکاری دوو ونیم بەرابەری ئەو ئامارەسە کە ناوەندی ئاماری ئێران بڵاوی دەکاتەوە یانی ئەگەر ئێمە ناوەندی ئاماری ئێران و تەحلیلەکەی مەرکەزی پەژووهێشهایێ مەجلیس لە نەزەرا بگرین ئەتوانین بێژین لە ڕۆژهەڵات لە پارێزگای کوردستان، لە ئوستانی کوردستان نزیک بە ٥٠ دەر سەدی هێزی کار بێکارن. یانی ٥٠ دەر سەد لەو کەسانە کە گەرەکیانە کار پەیدا بکەن و هان لە تەمەنێکا کە ئەتوانن کار بکەن و هان بە دوای کارا بێکارن. لە پارێزگای کرماشان نزیک بە ٣٨ دەر سەدی هێزی کار بێکارن. ببوورن من فەقەت ئاماری ئەم دوو پارێزگامە هەس، هاوڕێیانی دیکە ناڕەحەت نەبن. ئەمە ئامارێکە لە زستانی ١٤٠١ یانی چەند مانگ لەمەوبەر بڵاو بۆتەوە. بۆچی ئەم ئامارە بۆ ئێمە گرینگە یەکێک خوب بەحسی مەعیشەتی کرێکارانە. ئێمە ئەشی بزانین وەختێ بەحسی بارودۆخی ڕۆژهەڵات دەکەین لە پارێزگای کوردستان٥٠ دەر سەد نرخی بێکاریمان هەس. یانی چۆن ئەو پەنجا دەر سەدە خەریکن ژیان ئەکەن؟ لە پارێزگای کرماشان ٣٨ دەر سەد خەڵک بێکارە ئەوە زۆر گرینگە هەم لە ڕوانگایەکی ئینسانییەوە تەماشای ئەو قەزییە بکەین کە ئەوانە ئینسانن چۆن خەریکن ژیانی خۆیان بەڕێوە ئەبەن، بەشێکی تریش کە بۆمان زۆر گرینگە بەحسی ئەوەیە کە چون ئێمە گەرەکمانە بەحسی بزووتنەوەی کرێکاری بکەین.
کاتێک باس لە بزووتنەوەی کرێکاری دەکەین بزووتنەوەی کرێکاری بزووتنەوەیەکە کە چینی کرێکار وەکوو چینێکی شۆڕشگێڕ تێتە مەیدان، مانگرتن دەکات، بەر لەوە خۆ ڕێخستن دەکات، تەشەکولی موستەقیل دروست ئەکات. مانگرتن ئەکات و دەر واقیع خەبات ئەکات هەم بۆ مافی ڕۆژانەی خۆی و هەم خەبات ئەکات بۆ ئەوەی کە ئەم سیستمی نابەرابەری سەرمایەداری بکێشێتە ژێر. پەس بۆمان زۆر گرینگە کە چینی کرێکار وەکوو چینێک کە قەرارە شۆڕشگێڕ بێت و وەکوو چینێک کە قەرارە سیستمی سەرمایەداری لە بەین بوات ئەشێ خۆ ڕێخستن بکات، ئەشێ تەشەکولی موستەقیلی خۆی دروست بکات. کاتێک لە پارێزگای کوردستان ٥٠ دەر سەدی هێزی کار بێکارە یانی ئەم ٥٠ دەر سەدە کە سوخت وسازی موبارەزاتی تەبەقەی کرێکار بەشدارنین. لە هیچ شوێنێکا ناتوانن خۆیان سازماندەهی بکەن، ناتوانن تەشەکول دروست بکەن یانی ئەتوانن ئەنجومەنی بێکاران دروست بکەن بەڵام ئەنجومەنی بێکاران مانگرتن بکات خوب هیچ تەئسیرێک دانانێ لە سەر ئابووری، هیچ تەئسیرێکی نییە و ناتوانێ بە داوخوازییەکانی خۆی بگەێێت بۆیە زۆر گرینگە، خوب چی بکەین ئەم ٥٠ دەر سەدە چۆن قەرارە خەبات بکا بۆ مافی ڕۆژانەی خۆی. لە پارێزگای کوردستان ٥٠ دەر سەد. بۆ باقی بەشەکان کە خەریکن کار ئەکەن ئایا ئەتوانن خۆ ڕێخستن بکەن؟ ئایا ئەتوانن تەشەکولی موستەقیلی کارگەری دروست بکەن؟ کە بتوانن لە ڕێگەی تەشەکولی موستەقتلی کارگەری مانگرتن و خەبات بکەن بۆ داخوازییەکان خۆیان. ئەمە زۆر گرینگە چون کۆماری ئیسلامی سەرەڕای ئەوەی کە موعاهیدەهایی بەینەلمیلەلی ٨٧ و ٩٨ –ی ئێمزا کردووە وە تەعەهودی داوە بە سازمانە بەینەلمیلەلییەکان کە ئیجازە ئەدات بە چینی کرێکار کە تەشەکولی موستەقیلی خۆی دروست بکات ئەمما لە عەمەڵ دا ئیجازە نادات وە کێشە دروست ئەکات بۆ کرێکاران کە تەشەکولی موستەقتلی خۆیان دروست بکەن چون کۆماری ئیسلامی ئەزانێ تەشەکولی موستەقیل، کرێکاران تەشەکولی موستەقیلی خۆیان بێت مانگرتن ئەکەن وە هەوڵ ئەدەن بۆ ئەوە موبارەزە بکەن لەگەڵ ئەو سیستمە. بۆیە تەشەکولی موستەقیلی کارگەری لە ئێران لە واقیع دا ئیجازەی پێ نەدراوە، ئێمە ئەنجومەنی سینفیمان هەس یانی بەر ئەساسی قانوونێ کە کۆماری ئیسلامی دابینی کردووە کرێکاران ئەتوانن ئەنجومەنهای سینفی یان بێ، شووراهای ئیسلامییان بێت کە نومایەندەی کارگەییان بێت کە هەموو ئەوانە لە ژێر چاودێری کارفەرماکانن و کۆنتڕۆڵی زۆر ئەکەن کە کرێکاران نەتوانن بە شێوازێکی ڕادیکاڵ خەبات بکەن بۆ مافی خۆیان . ئەمە زۆر گریبگە کە وەختێ کرێکارێ ناتوانێ خۆ بە ڕێخستن بکات، ناتوانێ تەشەکولی موستەقیلی خۆی بێت چون قەرارە خەبات بکات ئەوە پرسیارێکە من قەرار نییە وەڵامی بدەمەوە پێم وایە کە خۆتان لە ئاخری بەحسەکان بەو نەتیجەیە ئەگەین کە چینی کرێکار قەرارە چۆن خەبات بکات وەختێ ناتوانێ تەشەکولی موستەقیلی خۆی دروست بکات. سەرەڕای ئەم شەراییتە بەڵام لە کوردستان لە چەند دەهەی ڕابردوو هەوڵ دراوە کە تەشەکولی موستەقیلی خۆیان دروست بکەن.
چەندین تەشەکەول دروست بووە کە زۆر کێشەیان دروست کردووە بۆ ئەم، ئەڵبەتە زیاتر تەشەکولی فەعالانی کرێکاری بووە ئێمە نموونە کۆمیتەیەکمان بوو بە ناوی " کمیتەء هم آهنگی برای ایجاد تشکلهای کارگری" ئەڵبەتە تەشەکولێکی سەرتاسەری بوو بۆ تەواوی کرێکارانی ئێران بەڵام نزیک بە ٨٠ و ٨٥ دەرسەدی ئەعزای ئەم کۆمیتەیە کرێکاران بوون لە کوردستان بەڵام تەشەکولی کرێکاری نەبوو، تەشەکولی فەعالانی کرێکاری بوو. یانی کەسانێک کە ئەندامی ئەم کۆمیتە بوون لە بەشە جۆڕاوجۆرەکانی کار و سەنعەت خەریکی کار و ژیان بوون وە لە واقیع دا ئەم کۆمیتە نەیتوانی، کۆمیتەیەکی ئاوا وەختێ ئێمە تەشەکولی فەعالانمان هەس شایەد بۆ ئاگاهگەری بۆ ئەوە کە زانیاری زیاتر لە سەر چینی کرێکار بدات بەڵام ناتوانێ کارێک بکات کە کرێکاران لە بەشە جۆراجۆرەکان مان بگرن و لەو شێوازە خەباتی خۆیان بەڕێوە ببن. بۆیە لە ڕۆژهەڵات وە لە گشتی ئێران ئێمە زیاتر تەشەکولی فەعالانی کرێکاریمان بووە. یانی ئەو مەنشوور و شتە کە تێتە دەرەوە ئێمە زۆر خۆشحالین ئەیبینین ئۆکەی چەند نەفەرێ، دە نەفەرێ دانیشتوون لە پاڵ یەکترا و خەریکن کارێک ئەکەن زۆربەی ئەو ناوانە تەشەکولی فەعالانی کرێکارییە. بە داخەوە ناتوانن لە موبارەزاتی ڕۆژانەی تەبەقەی کرێکار بەشدار بن ئەوە مەسەلەیەکی زۆر موهیممە سەرەڕای ئەوە ئێمە لە کوردستان زیاتر لەوە کە یانی، وەختێ بەحس لە بزووتنەوەی کرێکاری لە کوردستان ئەکەین ئێمە فەعالانی کرێکاریمان هەس بە بێ تەشەکول، بە بێ ئەوە کە هیچ ڕێکخراوەیەکی خاس، لە هیچ تەشەکولێکی خاس، سازمانێکی خاس خۆیان سازماندەهی کرد بێت، ئەم فەعالینی کرێکارییە بە ڕاستی هەوڵیان داوە یانی هەوڵیان داوە بۆ ئەوە کە خەبات بکەن دژی سیستمی سەرمایەداری وە بە شێوازی جۆراجۆر لە دەورەهای جۆراجۆر هەوڵیان داوە بۆ ئەوە کە مەراسیمی ڕۆژی جیهانی کرێکار بەرگوزار بکەن، بۆ ئەوە گوزارش نووسین لە سەر چینی کرێکار، لە سەر ژیانی ڕۆژانەی چینی کرێکار لە ڕۆژهەڵات دا. لە دەورەی کۆڕۆنا فەعالانی کرێکاری زۆر هەوڵیان داوە کە کۆمیتەی محەلات دروست بکەن و بە ئەم شێوە دەر واقیع بە نەوعێک تەمرینی ئەوەیان کرد کە چۆن محەلات ئیدارە بکەن. ئەوە زۆر پێویستە ئەمە، ئەم شێوازەی کارکردنە کە زۆربەی فەعالانی کە بەشێک لە فەعالانی کرێکاری ئەوەیان تەمرین کرد لە دەورەی کۆرۆنا. زۆر گرینگە بۆ کاتێک کە ئێمە پێویستمان بێ لە دەورانێکی شۆڕشگێڕانە بەم شێوازە ئەتوانین شارەکان، محەلات دەر واقیع کۆنتڕۆڵی بە دەستەوە بگرین بۆ دەورانی شۆڕشگێڕانە و هەر وەها بۆ دەورانی دوای شۆڕش.
بەڵام هاوڕێیان پرسیاری ئەسڵی ئەوەیە چینی کرێکار ئەگەر گەرەکی بێت خۆی وەکوو چینێکی شۆڕشگێڕ بتوانێ ڕۆڵی خۆی لە موبارەزە لەگەڵ سیستمی سەرمایەداری بەڕێوە بوات چی بکات؟ بە تایبەت چون لە ڕۆژهەڵات نرخی بێکاری زۆر ها لە بانەوە، لە هەمان کاتدا تەشەکولی موستەقیل نییە، لە هەمان کاتدا مەسەلەیەک زۆر گرینگە کە ئێمە بتوانین لەگەڵ سیستمی سەرمایەداری موبارەزە بکەین بە تایبەت لە وڵاتی ئێران زۆر پێویستە کە ئێمە مەراکیزی ئەسڵی کە دەر واقیع دەرامەدی ئەسڵی حکوومەت لەو بوارە تەئمین دەبێ کرێکاران لەم شوێنانە مان بگرن بە تایبەت لە پێترۆشیمی، لە نەوت. لەم شوێنە زۆر گرینگە یانی ئەگەر مانگرتنی سەرتاسەریمان بێ لە بەشی نەوت، لە بەشی پێترۆشیمی، نەک مانگرتنی یەک ڕۆژە و دوو ڕوژژە و یەک سەعات دوو سەعات، مانگرتنێکی سەراسەری کە چەند مانگ ئەو مەراکیزە کار نەکات وە هەر وەها کرێکارانی کە لە بەشی حەمل و نەقل کار ئەکەن. بە بڕوای من لە سەراسەری ئێران ئەگەر ئەم دوو بەشە مانگرتن بکات، ئەگەر کرێکاران لەم دوو بەشە مانگرتن بکەن بە ماوەیەکی دوو مانگ، سێ مانگ ئەتوانێ کارگەرییەکی زۆر گرینگی بێ لە سەر ئەوە کە کۆماری ئیسلامی بیتێرنە خوارۆ. بەڵام بەشی ڕۆژهەڵات جیاوازییەکەی خۆی هەیە. پیترۆشیمی کرماشان مان هەیە بەڵام بە گشتی بەحسی ڕۆژهەڵات بکەین ، لە ڕۆژهەڵاتا ناوەندێکمان نییە کە ئەگەر ئەو ناوەندە مانگرتن بکا بۆ ماوەی دوو مانگ یا سێ مانگ کارگەرییەکی زۆر گەورەی بێت لە سەر موبارەزەی ئێمە لەگەڵ سیستمی سەرمایەداری، لەگەڵ سیستمی فاشیزمی ئیسلامی لە ئێران دا. جوابی وەڵامەکە نادەمەوە حەز ئەکەم هاوڕێیانی ئێمە کە هان لێرە، چالاکوانی سیاسی، چالاکوانی کرێکاری کە هان لە ڕۆژهەڵات زیاتر لە سەر ئەوە بەحس بکەن. کە ئێمە چی بکەین؟ چینی کرێکار لە ڕۆژهەڵات چۆن ئەتوانێ تەئسیری خۆی دابنێ لە سەر داهاتووی ئەم شۆڕشە وە چۆن ئەتوانێ ئەم کارە نیمە تەمامە کە ماوەی چەند مانگی ڕابردوو ئەنجام درا چۆن ئەتوانێ ئەم کارە نیمە تەواوە تەواو بکات. کەمێ بارودۆخی ڕۆژهەڵات گرینگە بەڵام زۆر پێویستە کە هەموو ئەو بزووتنەوانە؛ بزووتنەوەی کرێکاری، بزووتنەوەی ژنان، بزووتنەوەی موحیتی زیست، بزووتنەوەی ، هەموو بزووتنەوەکان گرێ دایی یەکتر بن چون ئێمە هاین لە سیستمێکا کە تەواوی ئەو ستەمە چۆراجۆرەکان گرێ دایی یەکترن، یەکتر تەقوییەت ئەکەن بەهەمان شێوە بزووتنەوەی ئێمەش، بزووتنەوە جۆراجۆرەکان ئەشێ لە کەناری یەکتر یەکتر تەقوییەت بکەین، ئیرتیباتی ئۆرگانیکمان بێت وە بتوانین هەموو ئەو فۆرمە جۆراجۆرەکانی ستەم لە بەر چاو بگرین کە بتوانین گۆڕانکارییەک بکەین لە ڕۆژهەڵات وە لە ئێران دا.
زۆر سپاس هاوڕێیان
[چەپڵەی بەشداران]
دیمەن سۆهرابی بەڕێوەبەری پانێل: زۆر سپاس چنوور گیان، دیارە سەرەڕای ناجێگیربوونی باری تەندروستیت هەر بەشداریت کرد دوو پرسیار وەردەگرین. فەرموو بەڕێز!
نەجیبە مەحموود ڕۆژنامەوان: من نەجیبە ڕۆژنامەوانم دەستخۆشیت لێ دەکەم بۆ بابەتەکە بەڕاستی زۆر گرینگ بوو بەڵام چەند خاڵێک پێم وایە ئیشاڕەتت پێ نەدا کە بە لای منەوە زۆر گرینگ بوو کرێکاری ژن. بێگومان ئەگەر پیاوان دوو جار چەوساوە بن، ژن سێ جار چەوساوەیە
چنوورمەکی: وتم ژنی فرۆشیار ئاماژەیەکی چکۆلەم کرد.
نەجیبە مەحموود: ئا، بەڵام زۆر ژنی کرێکار هەیە بێکار ئەکرێ، زوڵمی لێ دەکرێ، حەقی پێ نادرێ، تەجاوزی پێ دەکرێ ئەمانە زۆر گرینگە کە لە بابەتەکەتدا ئیشارەتی پێ بدەی. وە هەر وەها باسی هێزی کارت کرد، باسی تەئمینی تەندروستی ئەو کەسانەت نەکرد کە ساڵانە ڕەنگە دەیان کرێکار گیان لە دەست دا لە سەر کارەکەی هیچ پێداویستییەکی پاراستنی نییە و خاوەنکاریش گرینگی پێ نەدا وە هیچ تەئمینێکی تری کۆمەڵایەتی یا خود ئابووری نییە بۆ نموونە ئەگەر کارمەندێک بازنشەستی هەبێ، کرێکارێک تەمەنی هەشتا ساڵە کار دەکا بەڵام هیچ جۆرە تەئمینێکی نییە لە دوای ئەوەی کە توانای نامێنێ یا خود زۆر جار بەشێک لە جەستەی لە دەست دەدا بۆ نموونە خۆ کاری کۆڵبەریش جۆرێکە لە کرێکاری لەبەر ئەوە لەو شاخ و کێوە شت هەڵئەگرێ، زۆر جار دەستی لە دەست دەدا قاچی لە دەست دەدا هیچ شتێک نییە پێداویستی ژیانی پێ دابین بکا یا خود تەئمینی ژیانی بکا. وە هەر وەها باسی ئەوەت کرد کە لە ئایەندەی ئێرانا چی بکرێ ، بە نەزەری من ئێستا باسی باشووری کوردستانت کرد کە کرێکار چۆن مامڵەی لەگەڵا دەکرێ زۆر گرینگە لە ئایەندەی ئێرانا سوود لە ئەزموونی باشووری کوردستان وەرگرن بە باش و خراپەکەیەوە و ئێستا ئەگەر قانوون هەر چۆنێک مامڵە لەگەڵ کرێکارا بکا بێگومان کورد بەشێک بووە لە نووسینەوەی قانوون و دەستووری عێڕاق کە ئێستە خۆی خۆی پێ بەستووەتەوە لە باشووری کوردستانا لەبەر ئەوە زۆر گرینگە لە ئێستاوە هێزە سیاسییەکان کار بۆ ئەوە بکەن ئەگەر لە ئایەندە چ ڕۆژهەڵاتی کوردستان جیا کرایەوە چ جیانەکرایەوە چۆن بتوانێ بزووتنەوەی کرێکاری لەوێدا پرسە گرینگەکانی تێدا جێگیر کا؟ لەبەر ئەوە من ئەو چەند تێنینییەم هەبوو. دەستخۆشیت لێ دەکەم جارێکی دیکە سپاس،
دێمەن سۆهرابی: سپاس بۆ ئێوە، جەنابتان فەرموو بەڕێ
دوکتور محەمەد موڵازادەگان: جەنابت باسی پێناسەی کوردیت کرد وە ئێرانی دروستە؟ پەس ئێمە باسی کوردستان دەکەین جەنابت هیچ ڕێژەیەکت هەیە لە کرێکارانی کوردستان؟ یانی چەند لە سەدی جەماوەری خەڵکی کوردستان کرێکارن و جەنابت بە کێ دەڵێی کرێکار؟ ئایا ئەو کرێکارانە سێندیکایان هەیە یا نیانە. زۆر سپاس.
چنوور مەکی: هاوڕێ نەجیبە زۆر سپاس بۆ ئەو چەند خاڵەی کە باست کرد بەڵام بەحسەکەی من زیاتر لە سەر ئەوە بوو کە گەرەکم بوو موختەساتی گشتی بارو دۆخی چینی کرێکار و هەر وەها بزووتنەوەی کرێکاری باس بکەم و بتوانم لەو ڕێگا خەسارناسی بکەین کە بۆچی لە شۆڕشی ژینا جونبشی کرێکاری نەهاتە مەیدان. چون هۆکارەکەشی ئەوە بوو کە بزووتنەوەی کرێکاری لە ڕۆژهەڵاتدا تەشەکولی موستەقیلی کرێکاریمان نییە یان کۆماری ئیسلامی ئیجازەی نەداوە بەوە کە تەشەکولی موستەقیل دروست بکەین. سەندیکامان نییە لە کوردستان. ئەنخومەن سینفی هەیە لە چەند شوێنێک. ئەنجومەن سینفی هەیە کە لە ژێر چاودێری کارفەرما و مودیرییەتی ئەو بەشانە، ئێمە تەشەکولی موستەقیلمان نییە ببوورە چون فورسەتەکەمان کەمە بەڵام بەحسی مەسەلەی ژنان زۆر مەسەلێکی موهیممە ئاماژەیەکم بەوە کرد کە بۆ ژنان ستەمی چینایەتی و نەتەوایەتی و جینسییەتی ئەبێتە هۆکاری ئەوە کە ستەم زیاتر بێ لە سەر ژنان. بەڵێ مەسەلەی ژنان کە لە ماڵا کار ئەکەن زۆر گرینگە چون کاری ژنان لە ماڵا وەکوو کارێکی ژنانە چاو لێ ئەکەن بە ڕاستی ئەو تەقسیمی کاری جینسییەتی ئەبێتە هۆی باعیسی ئەوە کە ستەمی چینایەتی لە ژنانا بەرزتر بێتەوە و ە ئەوە شتێکە کاری ناوماڵ زۆر گرینگە بۆ سیستمی کاپیتالیزمی چون لە ناوماڵا نیرووی کار، هێزی کار باز تەولید ئەکرێتەوە و ستەمی زۆر ئەبینین لە سەر شانی ژنانە . وەختەکەمان کەمە زۆر سپاس.
دیمەن سۆهرابی: زۆر سپاس بۆ تۆ
چنوور مەکی: سپاس ، سڵاو و ڕێز بۆ ئێوە هاوڕێیانی بەڕێز. من ئیمڕۆ لە سەر بارودۆخی چینی کرێکار لە ڕۆژهەڵات و هەر وەها بزووتنەوەی کرێکاری لە ڕۆژهەڵات قسە ئەکەم ، بۆ ئەم باسە لازمە ئاماژە بکەم بە دوو بابەتی گرینگ. یەکێک باسی موناسەبات سەرمایەدارییە لە ئێران، لە تەواوی ئێران و یەکیشە باسی کۆلۆنیالیزمە لە کوردستان وە لە ڕۆژهەڵات.
کاتێ باس لە موناسەباتی سەرمایەداری لە ئێران ئەکەین ئێستا لە قەڕەنی ٢١ دا هێشتا موناسەباتی سەرمایەداری لە تەواوی ئێران بە یەکسانی و بە هاوسەنگی گەشەی نەکردووە. یەکێک لە هۆکارەکانی ئەوە بەحسی جوغرافیاس، ئێمە ئەشێ بەحسی هەر وڵاتێک کە ئەکەین، بەحسی موناسەباتی سەرمایەداری لە هەر وڵاتێک ئەکەین لازمە بە تایبەتمەندییەکانی جوغڕافیا ئێشارە بکەین. کە ئەم تایبەتمەندیانە تەئسیری زۆر دادەنێ لە سەر گەشە کردنی موناسەباتی سەرمایەداری. تایبەتمەندی جوغرافیا چۆن تەئسیر دادەنێ بەحسی ئەوەیە کە دەستڕەسی بە سامانە سروشتییەکان وەکوو نەوت، وەکوو باقی مەنابیعی زیرزەمینی ئەوە هەموو تەئسیر دادەنێ لە سەر ئەوە کە موناسەباتی سەرمایەداری چۆن گەشە پێ بکات لە وڵاتێکا.
تایبەتمەندی ئێران چییە؟ تایبەتمەندی ئێران ئەوەیە کە ئێران دەستڕەسی هەس بە نەوت. وە ئەوە باعیس ئەبێت کە حکوومەتەکان لە چەند دەهەی ڕابردوو پێویستییان بەوە نەزانیوە موناسەباتی سەرمایەداری بە شێوەیەکی هاوسەنگ لە تەواوی ئێران تەوسەعە بدەن. بە تایبەت لە دەیەی ١٩٧٠ تا ئیمڕۆ چون قیمەتی نەوت لە بازاڕەکانی جیهانی بەرز بۆتەوە ئیتر حکوومەتەکانی پەهلەوی کە ئەویش دیکتاتۆر بووە و دیکتاتۆری کۆماری ئیسلامیچ هیچکامیان پێویستیان بەوە نەزانیوە کە موناسەباتی سەرمایەداری لە بەشە جوراجۆرەکانی ئێران دەر واقع تەوسعە بدەن. ئەوە باعیس ئەبێت کە سەرمایەداری لە تاران لەگەڵ سیستان و بەلوچستان، لەگەڵ کوردستان، لەگەڵ شارەجۆراوجۆرەکان ئەم سەرمایەدارییە بە شێوەیەکی هاوسەنگ نەبێت.
بەڵام بەحس کە لە کۆلۆنیالزم ئەکەین، ئەوە فەقەت ئاماژە ئەکەم پێم وا بێ ئێمە هەموومان، زۆربەی ئێمە کە لێرە دانیشتووین باوەڕمان بەوەیە کە کوردستان کۆلۆنی یە و ڕۆژهەڵاتیش بەشێکە لەو کۆلۆنییە بەڵام شتێک کە حەز ئەکەم لێرە ئاماژەی پێ بکەم بەحسی ئەوەیە کە بەشێک لە هاوڕێیانمان ئیشاڕە بە کۆلۆنیالیزمی ناوخۆیی ئەکەن من پێم وایە کە چەمکی کۆلۆنیالتزمی ناوخۆیی چەمکێکی باش نەبێت بۆ ئەوە کاتێک بەحس لە ڕۆژهەڵات ئەکەین. چون وەختێ وشەکەی ناوخۆیی بەکار ئەهێنین بە نەوعێک شەریعەیەتمان داوە بەوە کە ڕۆژهەڵات بەشێک بێ لە جوغڕافیای ئێران. بۆیە من هەر حەز ئەکەم فەقەت ئاماژە بکەم فەقەت بێژم کۆلۆنیالیزم و نەک کۆلۆنیالیزمی ناوخۆیی. لە سەر ئەم ئەساسیچە پێم وایە کە وەختێ باسی ڕۆژهەڵات ئەکەین بە کار هێنانی ناوەند و پەراوێز هەر بە نەوعێک ڕەسمییەت دانە، مەشڕووعییەت دانە بە ئەوە کە بێژین ڕۆژهەڵات بەشێکە لە جوغرافیای ئێران. دروستە ئیستا بە هۆی ئەوە کە ڕۆژهەڵات کۆلۆنیالیزە کراوە لە ژێر دەسەڵاتی حکوومەتی ئێرانە بەڵام، زۆر گرینگە کە ئێمە حەدی ئەقەل، ئێمە کە خۆمان ستەمی نەتەوایەتیمان ئەزموون کردووە لەم جوغرافیا بە دروستی بەم دەستە واژەیە ئیشاڕە بکەین.
کاتێک بەحس لە چینی کرێکار ئەکەین و بار و دۆخی چینی کرێکار ئەکەین لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان ئەشێ ئەم دوو بابەتە لەبەر چاو بگرین. یەکێ بەحسی سەرمایەداری یە و ستەمی چینایەتی کە چینی کرێکار لە کوردستان و هەر وەها گشت ئێران و هەر وەها لە ڕۆژهەڵات ئەزموون ئەکات وە کرێکاری ڕۆژهەڵاتی بە هەمان شێوە ستەمی نەتەوایەتیش ئەزموون ئەکات. وەختێ بەحس لە ژنی کرێکار ئەکەین لە ڕۆژهەڵات هەم ستەمی چتنایەتییە، هەم ستەمی نەتەوایەتی یە و هەم ستەمی جینسییەتی. وە ئێمە لە ڕۆژهەڵات کاریگەرمان هەیە کە کرێکاری ئێل جی بی تی کیو ە کە بە نەزەری من هەتا ئەو کرێکاری ئێل جی بی تی کیو هەتا زیاتر لە کرێکاری ژن ستەم تەجروبە کات و لە شەرایەتێکی زۆر سەخت ژیان دەکەن.
یانی ئێمە ئەشێ پێوەندی ئەو چەند ستەمە لەبەر چاوا بگرین کاتێ بەحس لە چینی کرێکار لە ڕۆژهەڵات ئەکەین یانی ئەگەر ئێمە گەرەکمان بێ لە ڕوانگەی مارکسیستی، لە ڕوانگەی ئابووریی مارکسیستی چاو لەم بابەتە بکەین ئەتوانین بێژین کە کرێکارێکی ڕۆژهەڵاتی کە لە یەک زەمان هەم ستەمی چینایەتی و هەم ستەمی نەتەوایەتی ئەزموون ئەکات نیسبەت بە کرێکارێکی کە شارومەندە لە شاری تاران بە دەرەجاتی زیاتر ئیستیسمار دەبێت یانی بۆ کرێکارێکی ڕۆژهەڵاتی نرخی ئیستیسمار یا دەرەجەی ئیستیسمار زیاترە. بۆ ژنێکی کرێکار لە ڕۆژهەڵات دیسان بەرزتر ئەبێتەوە، بۆ کرێکارێکی ئێل جی بی تی بە هەمان شێوە ئەم دەرەجەی ئیستیسمارە کە چەمکێکی زۆر گرینگە لە ئابووری مارکسیستی ئەم دەرەجەی ئیستیسمارە بەرز ئەبێتەوە.
بۆ نموونە ئەگەر ئێمە بەحسی ئەوە بکەین کە لە واقیع دا ئەو ستەمی چینایەتی و ستەمی نەتەوایەتی چۆن باعیس بووە شەرایتێکی زۆر سەخت بۆ کرێکاران لە ڕۆژهەڵات بە وجوود بێت ئێمە ئەتوانین بەحس لە کۆڵبەر بکەین. زۆر بەحسی کۆڵبەر کراوە ئیتر من فەقەت ئاماژەی پێ ئەکەم. بە پێی ئامارە فەرمییەکان بەینی ١٥٠ تا ١٧٠ هەزار ئێمە کۆڵبەرمان هەس، ئەوە کۆڵبەرانێکن کە لە واقیع دا ناویان سەبت بووە لە سیستم دا. بەڵام لە واقیع دا ئاماری کۆڵبەران زۆر لەوە زیاترە. یا بەحسی ژنان ئەکەین ئەو ژنانە کە لە ڕۆژهەڵات مەسەلەن ئێمە ژبی فرۆشیارمان هەس لە بازاڕەکانی سەر سنوورا یا لە بازاڕەکانی ناو بەشە جۆراجۆرەکانا لە ڕۆژهەڵات کار ئەکەن کە حەقدەستێک کە ئەوان وەردەگرن چەندین ڕا کەمترە، چەندین ڕەدە کەمترە لە حەقدەستی پیاوێکی فرۆشیار لەم بازارانە وەردەگرێت ئەمە پێوەندی نێوان ئەو چەند ستەمە بە جوانی نیشان ئەدات.
یا نموونەیەک تر کە زۆر حەز ئەکەم پێی ئاماژە بکەم کە نیشان ئەدات چۆن ستەمی چینایەتی و ستەمی نەتەوایەتی ئەبێتە فشارێکی چەند بەرابەر لە سەر کرێکاران لە ڕۆژهەڵاتا بەحسی کرێکاری کۆچبەرە. ئێمە لە ڕۆژهەڵات کرێکارانی کۆچبەرمان هەس کە بۆ وڵاتانی جۆراجۆر ئەچن، بۆ تاران، بۆ دەماوەند، بۆ کۆرەپەزخانەکانی گوڵپایەگان ئەچن لەو وڵاتانە لە شەرایەتێکی زۆر نائاسایی خەریکن ژیان ئەکەن. یانی شوێنێکیان بۆ خەفتن نییە، ژیانێکی ئینسانییان بۆ خەفتن نییە. بەڵام باز بێین بەحس لە سەر کرێکارانی کۆچبەر بکەین کە ئەچن بۆ باشوور. ئێمە کرێکارێک زۆرمان لە ڕۆژهەڵات ئەچێ بۆ باشوور. وەختێک کرێکارێک لە ڕۆژهەڵات ئەچێت بۆ باشوور لە کامیاران و لە پاوە ئەچێت بۆ سولەیمانییە لەوێ وەکوو کرێکاری کۆچبەر چاوی لێ ئەکەن. بۆچی وەکوو کرێکاری کۆچبەر چاوی لێ ئەکەن بە هۆی ئەو کۆلۆنیالیزمە و ئەو سنوورانە کە دەسەڵاتدارەکان دابینیان کردووە بەینی ئەم دوو بەشە، کرێکاری ڕۆژهەڵاتی لە سولەیمانییە کۆچبەرە. وە لە سولەیمانییە وەکوو کرێکاری ئەرزان ئیستیخدامی ئەکەن و حەقدەستێکی زۆر زۆر کەمتر لە کرێکارێکی باشووری ئەدەن بە کرێکاری ڕۆژهەڵاتی. ئەمە ئەم ستەمە نیشان ئەدات کە چۆن ئەم دوو ستەمە گڕێ دایی یەکترن ناتوانین ئەو دوو ستەمە لە یەکتر جیا بکەینەوە. خودی ئەم شێوازە ئیستیسمارە لە باشوور فشاریش ئەخاتە سەر کرێکاری باشووری چون کارفەرماکان لە باشوور حەز ئەکەن کە کرێکاری ڕؤژهەڵاتی بەکار بگرن چون بە حەقدەستی کەمتر ئەتوانن هەم کارە لە کرێکارێکی ڕۆژهەڵات وەرگرن وە ئەوە باعیس ئەبێت کە کرێکاری باشووریچ لە هەمان کاردا جون گەرەکییە کار بکات بێکار نەمێنێت ڕقابەتێک دروست ئەبێ بەینی کرێکارێکی ڕۆژهەڵاتی و کرێکارێکی باشووری. تەزادێ بە وجوود دێ کە کرێکاری باشووریچ زۆر جار مەجبوور دەبێ بە حەقدەستێکی زۆر کەمتر ڕازی بێت بە هۆی ئەوە کە کار نییە و خەریکن کارەکە ئەدەن بە کرێکارێکی ڕۆژهەڵاتی. حەقدەستێکی سێ چوار بەرابەر کەمتر ئەدەن بە کرێکاری ڕۆژهەڵاتی.
ئەوە زۆر گرینگە بەحسی ئەوانە بکەین، یانی ئێمە کە بەحسی ڕۆژهەڵات ئەکەین زۆر جار ئێمە لە بیرمان ئەچێتەوە وەختێ باسی ئازادی ئەکەین شتێکمان هەیە بە ناوی نایەکسانی ئیقتیسادی بە ناوی چینی کرێکار، بە ناوی تەزادی بەینی چینەکان وە ئێمە پێویستە کە زۆر لە سەر ئەمە قسە بکەین بە تایبەت بۆ داهاتووی ڕۆژهەڵات ئێمە بەرنامەمان چییە؟ بۆیە لازمە کە ئەم وردەکارییە بەحس بکەین.
ئێستا گەرەکمە ئاماژە بکەم بە بەعزێ ئامار و شتە. ئەم ئامارانەمان پێویستە بەحسی ڕێژەی بێکاری بکەم. هەموو ساڵێک لە زستان دا ناوەندی ئاماری ئێران، مەرکەزی ئاماری ئێران نرخی بێکاری بڵاو دەکاتەوە. بە شێوازێکی غەیرە ئینسانی، بە شێوەیەکی غەیری ئوسوولی ئەو ئامارانە جەمع ئەکاتەوە وە زۆر ڕەخنە هەیە لە سەر ئەم ئامارانە حەتتا مەرکەزی پەژووهێشهایێ مەجلیس کە ناوەندێکی دەوڵەتییە و سەر بە کۆماری ئیسلامی یە ئێژێ ئەو ئامارە کە مەرکەزی ئاماری ئێران بڵاوی دەکاتەوە ئامارێکی واقعی نییە و ئاماری واقعیی بێکاری دوو ونیم بەرابەری ئەو ئامارەسە کە ناوەندی ئاماری ئێران بڵاوی دەکاتەوە یانی ئەگەر ئێمە ناوەندی ئاماری ئێران و تەحلیلەکەی مەرکەزی پەژووهێشهایێ مەجلیس لە نەزەرا بگرین ئەتوانین بێژین لە ڕۆژهەڵات لە پارێزگای کوردستان، لە ئوستانی کوردستان نزیک بە ٥٠ دەر سەدی هێزی کار بێکارن. یانی ٥٠ دەر سەد لەو کەسانە کە گەرەکیانە کار پەیدا بکەن و هان لە تەمەنێکا کە ئەتوانن کار بکەن و هان بە دوای کارا بێکارن. لە پارێزگای کرماشان نزیک بە ٣٨ دەر سەدی هێزی کار بێکارن. ببوورن من فەقەت ئاماری ئەم دوو پارێزگامە هەس، هاوڕێیانی دیکە ناڕەحەت نەبن. ئەمە ئامارێکە لە زستانی ١٤٠١ یانی چەند مانگ لەمەوبەر بڵاو بۆتەوە. بۆچی ئەم ئامارە بۆ ئێمە گرینگە یەکێک خوب بەحسی مەعیشەتی کرێکارانە. ئێمە ئەشی بزانین وەختێ بەحسی بارودۆخی ڕۆژهەڵات دەکەین لە پارێزگای کوردستان٥٠ دەر سەد نرخی بێکاریمان هەس. یانی چۆن ئەو پەنجا دەر سەدە خەریکن ژیان ئەکەن؟ لە پارێزگای کرماشان ٣٨ دەر سەد خەڵک بێکارە ئەوە زۆر گرینگە هەم لە ڕوانگایەکی ئینسانییەوە تەماشای ئەو قەزییە بکەین کە ئەوانە ئینسانن چۆن خەریکن ژیانی خۆیان بەڕێوە ئەبەن، بەشێکی تریش کە بۆمان زۆر گرینگە بەحسی ئەوەیە کە چون ئێمە گەرەکمانە بەحسی بزووتنەوەی کرێکاری بکەین.
کاتێک باس لە بزووتنەوەی کرێکاری دەکەین بزووتنەوەی کرێکاری بزووتنەوەیەکە کە چینی کرێکار وەکوو چینێکی شۆڕشگێڕ تێتە مەیدان، مانگرتن دەکات، بەر لەوە خۆ ڕێخستن دەکات، تەشەکولی موستەقیل دروست ئەکات. مانگرتن ئەکات و دەر واقیع خەبات ئەکات هەم بۆ مافی ڕۆژانەی خۆی و هەم خەبات ئەکات بۆ ئەوەی کە ئەم سیستمی نابەرابەری سەرمایەداری بکێشێتە ژێر. پەس بۆمان زۆر گرینگە کە چینی کرێکار وەکوو چینێک کە قەرارە شۆڕشگێڕ بێت و وەکوو چینێک کە قەرارە سیستمی سەرمایەداری لە بەین بوات ئەشێ خۆ ڕێخستن بکات، ئەشێ تەشەکولی موستەقیلی خۆی دروست بکات. کاتێک لە پارێزگای کوردستان ٥٠ دەر سەدی هێزی کار بێکارە یانی ئەم ٥٠ دەر سەدە کە سوخت وسازی موبارەزاتی تەبەقەی کرێکار بەشدارنین. لە هیچ شوێنێکا ناتوانن خۆیان سازماندەهی بکەن، ناتوانن تەشەکول دروست بکەن یانی ئەتوانن ئەنجومەنی بێکاران دروست بکەن بەڵام ئەنجومەنی بێکاران مانگرتن بکات خوب هیچ تەئسیرێک دانانێ لە سەر ئابووری، هیچ تەئسیرێکی نییە و ناتوانێ بە داوخوازییەکانی خۆی بگەێێت بۆیە زۆر گرینگە، خوب چی بکەین ئەم ٥٠ دەر سەدە چۆن قەرارە خەبات بکا بۆ مافی ڕۆژانەی خۆی. لە پارێزگای کوردستان ٥٠ دەر سەد. بۆ باقی بەشەکان کە خەریکن کار ئەکەن ئایا ئەتوانن خۆ ڕێخستن بکەن؟ ئایا ئەتوانن تەشەکولی موستەقیلی کارگەری دروست بکەن؟ کە بتوانن لە ڕێگەی تەشەکولی موستەقتلی کارگەری مانگرتن و خەبات بکەن بۆ داخوازییەکان خۆیان. ئەمە زۆر گرینگە چون کۆماری ئیسلامی سەرەڕای ئەوەی کە موعاهیدەهایی بەینەلمیلەلی ٨٧ و ٩٨ –ی ئێمزا کردووە وە تەعەهودی داوە بە سازمانە بەینەلمیلەلییەکان کە ئیجازە ئەدات بە چینی کرێکار کە تەشەکولی موستەقیلی خۆی دروست بکات ئەمما لە عەمەڵ دا ئیجازە نادات وە کێشە دروست ئەکات بۆ کرێکاران کە تەشەکولی موستەقتلی خۆیان دروست بکەن چون کۆماری ئیسلامی ئەزانێ تەشەکولی موستەقیل، کرێکاران تەشەکولی موستەقیلی خۆیان بێت مانگرتن ئەکەن وە هەوڵ ئەدەن بۆ ئەوە موبارەزە بکەن لەگەڵ ئەو سیستمە. بۆیە تەشەکولی موستەقیلی کارگەری لە ئێران لە واقیع دا ئیجازەی پێ نەدراوە، ئێمە ئەنجومەنی سینفیمان هەس یانی بەر ئەساسی قانوونێ کە کۆماری ئیسلامی دابینی کردووە کرێکاران ئەتوانن ئەنجومەنهای سینفی یان بێ، شووراهای ئیسلامییان بێت کە نومایەندەی کارگەییان بێت کە هەموو ئەوانە لە ژێر چاودێری کارفەرماکانن و کۆنتڕۆڵی زۆر ئەکەن کە کرێکاران نەتوانن بە شێوازێکی ڕادیکاڵ خەبات بکەن بۆ مافی خۆیان . ئەمە زۆر گریبگە کە وەختێ کرێکارێ ناتوانێ خۆ بە ڕێخستن بکات، ناتوانێ تەشەکولی موستەقیلی خۆی بێت چون قەرارە خەبات بکات ئەوە پرسیارێکە من قەرار نییە وەڵامی بدەمەوە پێم وایە کە خۆتان لە ئاخری بەحسەکان بەو نەتیجەیە ئەگەین کە چینی کرێکار قەرارە چۆن خەبات بکات وەختێ ناتوانێ تەشەکولی موستەقیلی خۆی دروست بکات. سەرەڕای ئەم شەراییتە بەڵام لە کوردستان لە چەند دەهەی ڕابردوو هەوڵ دراوە کە تەشەکولی موستەقیلی خۆیان دروست بکەن.
چەندین تەشەکەول دروست بووە کە زۆر کێشەیان دروست کردووە بۆ ئەم، ئەڵبەتە زیاتر تەشەکولی فەعالانی کرێکاری بووە ئێمە نموونە کۆمیتەیەکمان بوو بە ناوی " کمیتەء هم آهنگی برای ایجاد تشکلهای کارگری" ئەڵبەتە تەشەکولێکی سەرتاسەری بوو بۆ تەواوی کرێکارانی ئێران بەڵام نزیک بە ٨٠ و ٨٥ دەرسەدی ئەعزای ئەم کۆمیتەیە کرێکاران بوون لە کوردستان بەڵام تەشەکولی کرێکاری نەبوو، تەشەکولی فەعالانی کرێکاری بوو. یانی کەسانێک کە ئەندامی ئەم کۆمیتە بوون لە بەشە جۆڕاوجۆرەکانی کار و سەنعەت خەریکی کار و ژیان بوون وە لە واقیع دا ئەم کۆمیتە نەیتوانی، کۆمیتەیەکی ئاوا وەختێ ئێمە تەشەکولی فەعالانمان هەس شایەد بۆ ئاگاهگەری بۆ ئەوە کە زانیاری زیاتر لە سەر چینی کرێکار بدات بەڵام ناتوانێ کارێک بکات کە کرێکاران لە بەشە جۆراجۆرەکان مان بگرن و لەو شێوازە خەباتی خۆیان بەڕێوە ببن. بۆیە لە ڕۆژهەڵات وە لە گشتی ئێران ئێمە زیاتر تەشەکولی فەعالانی کرێکاریمان بووە. یانی ئەو مەنشوور و شتە کە تێتە دەرەوە ئێمە زۆر خۆشحالین ئەیبینین ئۆکەی چەند نەفەرێ، دە نەفەرێ دانیشتوون لە پاڵ یەکترا و خەریکن کارێک ئەکەن زۆربەی ئەو ناوانە تەشەکولی فەعالانی کرێکارییە. بە داخەوە ناتوانن لە موبارەزاتی ڕۆژانەی تەبەقەی کرێکار بەشدار بن ئەوە مەسەلەیەکی زۆر موهیممە سەرەڕای ئەوە ئێمە لە کوردستان زیاتر لەوە کە یانی، وەختێ بەحس لە بزووتنەوەی کرێکاری لە کوردستان ئەکەین ئێمە فەعالانی کرێکاریمان هەس بە بێ تەشەکول، بە بێ ئەوە کە هیچ ڕێکخراوەیەکی خاس، لە هیچ تەشەکولێکی خاس، سازمانێکی خاس خۆیان سازماندەهی کرد بێت، ئەم فەعالینی کرێکارییە بە ڕاستی هەوڵیان داوە یانی هەوڵیان داوە بۆ ئەوە کە خەبات بکەن دژی سیستمی سەرمایەداری وە بە شێوازی جۆراجۆر لە دەورەهای جۆراجۆر هەوڵیان داوە بۆ ئەوە کە مەراسیمی ڕۆژی جیهانی کرێکار بەرگوزار بکەن، بۆ ئەوە گوزارش نووسین لە سەر چینی کرێکار، لە سەر ژیانی ڕۆژانەی چینی کرێکار لە ڕۆژهەڵات دا. لە دەورەی کۆڕۆنا فەعالانی کرێکاری زۆر هەوڵیان داوە کە کۆمیتەی محەلات دروست بکەن و بە ئەم شێوە دەر واقیع بە نەوعێک تەمرینی ئەوەیان کرد کە چۆن محەلات ئیدارە بکەن. ئەوە زۆر پێویستە ئەمە، ئەم شێوازەی کارکردنە کە زۆربەی فەعالانی کە بەشێک لە فەعالانی کرێکاری ئەوەیان تەمرین کرد لە دەورەی کۆرۆنا. زۆر گرینگە بۆ کاتێک کە ئێمە پێویستمان بێ لە دەورانێکی شۆڕشگێڕانە بەم شێوازە ئەتوانین شارەکان، محەلات دەر واقیع کۆنتڕۆڵی بە دەستەوە بگرین بۆ دەورانی شۆڕشگێڕانە و هەر وەها بۆ دەورانی دوای شۆڕش.
بەڵام هاوڕێیان پرسیاری ئەسڵی ئەوەیە چینی کرێکار ئەگەر گەرەکی بێت خۆی وەکوو چینێکی شۆڕشگێڕ بتوانێ ڕۆڵی خۆی لە موبارەزە لەگەڵ سیستمی سەرمایەداری بەڕێوە بوات چی بکات؟ بە تایبەت چون لە ڕۆژهەڵات نرخی بێکاری زۆر ها لە بانەوە، لە هەمان کاتدا تەشەکولی موستەقیل نییە، لە هەمان کاتدا مەسەلەیەک زۆر گرینگە کە ئێمە بتوانین لەگەڵ سیستمی سەرمایەداری موبارەزە بکەین بە تایبەت لە وڵاتی ئێران زۆر پێویستە کە ئێمە مەراکیزی ئەسڵی کە دەر واقیع دەرامەدی ئەسڵی حکوومەت لەو بوارە تەئمین دەبێ کرێکاران لەم شوێنانە مان بگرن بە تایبەت لە پێترۆشیمی، لە نەوت. لەم شوێنە زۆر گرینگە یانی ئەگەر مانگرتنی سەرتاسەریمان بێ لە بەشی نەوت، لە بەشی پێترۆشیمی، نەک مانگرتنی یەک ڕۆژە و دوو ڕوژژە و یەک سەعات دوو سەعات، مانگرتنێکی سەراسەری کە چەند مانگ ئەو مەراکیزە کار نەکات وە هەر وەها کرێکارانی کە لە بەشی حەمل و نەقل کار ئەکەن. بە بڕوای من لە سەراسەری ئێران ئەگەر ئەم دوو بەشە مانگرتن بکات، ئەگەر کرێکاران لەم دوو بەشە مانگرتن بکەن بە ماوەیەکی دوو مانگ، سێ مانگ ئەتوانێ کارگەرییەکی زۆر گرینگی بێ لە سەر ئەوە کە کۆماری ئیسلامی بیتێرنە خوارۆ. بەڵام بەشی ڕۆژهەڵات جیاوازییەکەی خۆی هەیە. پیترۆشیمی کرماشان مان هەیە بەڵام بە گشتی بەحسی ڕۆژهەڵات بکەین ، لە ڕۆژهەڵاتا ناوەندێکمان نییە کە ئەگەر ئەو ناوەندە مانگرتن بکا بۆ ماوەی دوو مانگ یا سێ مانگ کارگەرییەکی زۆر گەورەی بێت لە سەر موبارەزەی ئێمە لەگەڵ سیستمی سەرمایەداری، لەگەڵ سیستمی فاشیزمی ئیسلامی لە ئێران دا. جوابی وەڵامەکە نادەمەوە حەز ئەکەم هاوڕێیانی ئێمە کە هان لێرە، چالاکوانی سیاسی، چالاکوانی کرێکاری کە هان لە ڕۆژهەڵات زیاتر لە سەر ئەوە بەحس بکەن. کە ئێمە چی بکەین؟ چینی کرێکار لە ڕۆژهەڵات چۆن ئەتوانێ تەئسیری خۆی دابنێ لە سەر داهاتووی ئەم شۆڕشە وە چۆن ئەتوانێ ئەم کارە نیمە تەمامە کە ماوەی چەند مانگی ڕابردوو ئەنجام درا چۆن ئەتوانێ ئەم کارە نیمە تەواوە تەواو بکات. کەمێ بارودۆخی ڕۆژهەڵات گرینگە بەڵام زۆر پێویستە کە هەموو ئەو بزووتنەوانە؛ بزووتنەوەی کرێکاری، بزووتنەوەی ژنان، بزووتنەوەی موحیتی زیست، بزووتنەوەی ، هەموو بزووتنەوەکان گرێ دایی یەکتر بن چون ئێمە هاین لە سیستمێکا کە تەواوی ئەو ستەمە چۆراجۆرەکان گرێ دایی یەکترن، یەکتر تەقوییەت ئەکەن بەهەمان شێوە بزووتنەوەی ئێمەش، بزووتنەوە جۆراجۆرەکان ئەشێ لە کەناری یەکتر یەکتر تەقوییەت بکەین، ئیرتیباتی ئۆرگانیکمان بێت وە بتوانین هەموو ئەو فۆرمە جۆراجۆرەکانی ستەم لە بەر چاو بگرین کە بتوانین گۆڕانکارییەک بکەین لە ڕۆژهەڵات وە لە ئێران دا.
زۆر سپاس هاوڕێیان
[چەپڵەی بەشداران]
دیمەن سۆهرابی بەڕێوەبەری پانێل: زۆر سپاس چنوور گیان، دیارە سەرەڕای ناجێگیربوونی باری تەندروستیت هەر بەشداریت کرد دوو پرسیار وەردەگرین. فەرموو بەڕێز!
نەجیبە مەحموود ڕۆژنامەوان: من نەجیبە ڕۆژنامەوانم دەستخۆشیت لێ دەکەم بۆ بابەتەکە بەڕاستی زۆر گرینگ بوو بەڵام چەند خاڵێک پێم وایە ئیشاڕەتت پێ نەدا کە بە لای منەوە زۆر گرینگ بوو کرێکاری ژن. بێگومان ئەگەر پیاوان دوو جار چەوساوە بن، ژن سێ جار چەوساوەیە
چنوورمەکی: وتم ژنی فرۆشیار ئاماژەیەکی چکۆلەم کرد.
نەجیبە مەحموود: ئا، بەڵام زۆر ژنی کرێکار هەیە بێکار ئەکرێ، زوڵمی لێ دەکرێ، حەقی پێ نادرێ، تەجاوزی پێ دەکرێ ئەمانە زۆر گرینگە کە لە بابەتەکەتدا ئیشارەتی پێ بدەی. وە هەر وەها باسی هێزی کارت کرد، باسی تەئمینی تەندروستی ئەو کەسانەت نەکرد کە ساڵانە ڕەنگە دەیان کرێکار گیان لە دەست دا لە سەر کارەکەی هیچ پێداویستییەکی پاراستنی نییە و خاوەنکاریش گرینگی پێ نەدا وە هیچ تەئمینێکی تری کۆمەڵایەتی یا خود ئابووری نییە بۆ نموونە ئەگەر کارمەندێک بازنشەستی هەبێ، کرێکارێک تەمەنی هەشتا ساڵە کار دەکا بەڵام هیچ جۆرە تەئمینێکی نییە لە دوای ئەوەی کە توانای نامێنێ یا خود زۆر جار بەشێک لە جەستەی لە دەست دەدا بۆ نموونە خۆ کاری کۆڵبەریش جۆرێکە لە کرێکاری لەبەر ئەوە لەو شاخ و کێوە شت هەڵئەگرێ، زۆر جار دەستی لە دەست دەدا قاچی لە دەست دەدا هیچ شتێک نییە پێداویستی ژیانی پێ دابین بکا یا خود تەئمینی ژیانی بکا. وە هەر وەها باسی ئەوەت کرد کە لە ئایەندەی ئێرانا چی بکرێ ، بە نەزەری من ئێستا باسی باشووری کوردستانت کرد کە کرێکار چۆن مامڵەی لەگەڵا دەکرێ زۆر گرینگە لە ئایەندەی ئێرانا سوود لە ئەزموونی باشووری کوردستان وەرگرن بە باش و خراپەکەیەوە و ئێستا ئەگەر قانوون هەر چۆنێک مامڵە لەگەڵ کرێکارا بکا بێگومان کورد بەشێک بووە لە نووسینەوەی قانوون و دەستووری عێڕاق کە ئێستە خۆی خۆی پێ بەستووەتەوە لە باشووری کوردستانا لەبەر ئەوە زۆر گرینگە لە ئێستاوە هێزە سیاسییەکان کار بۆ ئەوە بکەن ئەگەر لە ئایەندە چ ڕۆژهەڵاتی کوردستان جیا کرایەوە چ جیانەکرایەوە چۆن بتوانێ بزووتنەوەی کرێکاری لەوێدا پرسە گرینگەکانی تێدا جێگیر کا؟ لەبەر ئەوە من ئەو چەند تێنینییەم هەبوو. دەستخۆشیت لێ دەکەم جارێکی دیکە سپاس،
دێمەن سۆهرابی: سپاس بۆ ئێوە، جەنابتان فەرموو بەڕێ
دوکتور محەمەد موڵازادەگان: جەنابت باسی پێناسەی کوردیت کرد وە ئێرانی دروستە؟ پەس ئێمە باسی کوردستان دەکەین جەنابت هیچ ڕێژەیەکت هەیە لە کرێکارانی کوردستان؟ یانی چەند لە سەدی جەماوەری خەڵکی کوردستان کرێکارن و جەنابت بە کێ دەڵێی کرێکار؟ ئایا ئەو کرێکارانە سێندیکایان هەیە یا نیانە. زۆر سپاس.
چنوور مەکی: هاوڕێ نەجیبە زۆر سپاس بۆ ئەو چەند خاڵەی کە باست کرد بەڵام بەحسەکەی من زیاتر لە سەر ئەوە بوو کە گەرەکم بوو موختەساتی گشتی بارو دۆخی چینی کرێکار و هەر وەها بزووتنەوەی کرێکاری باس بکەم و بتوانم لەو ڕێگا خەسارناسی بکەین کە بۆچی لە شۆڕشی ژینا جونبشی کرێکاری نەهاتە مەیدان. چون هۆکارەکەشی ئەوە بوو کە بزووتنەوەی کرێکاری لە ڕۆژهەڵاتدا تەشەکولی موستەقیلی کرێکاریمان نییە یان کۆماری ئیسلامی ئیجازەی نەداوە بەوە کە تەشەکولی موستەقیل دروست بکەین. سەندیکامان نییە لە کوردستان. ئەنخومەن سینفی هەیە لە چەند شوێنێک. ئەنجومەن سینفی هەیە کە لە ژێر چاودێری کارفەرما و مودیرییەتی ئەو بەشانە، ئێمە تەشەکولی موستەقیلمان نییە ببوورە چون فورسەتەکەمان کەمە بەڵام بەحسی مەسەلەی ژنان زۆر مەسەلێکی موهیممە ئاماژەیەکم بەوە کرد کە بۆ ژنان ستەمی چینایەتی و نەتەوایەتی و جینسییەتی ئەبێتە هۆکاری ئەوە کە ستەم زیاتر بێ لە سەر ژنان. بەڵێ مەسەلەی ژنان کە لە ماڵا کار ئەکەن زۆر گرینگە چون کاری ژنان لە ماڵا وەکوو کارێکی ژنانە چاو لێ ئەکەن بە ڕاستی ئەو تەقسیمی کاری جینسییەتی ئەبێتە هۆی باعیسی ئەوە کە ستەمی چینایەتی لە ژنانا بەرزتر بێتەوە و ە ئەوە شتێکە کاری ناوماڵ زۆر گرینگە بۆ سیستمی کاپیتالیزمی چون لە ناوماڵا نیرووی کار، هێزی کار باز تەولید ئەکرێتەوە و ستەمی زۆر ئەبینین لە سەر شانی ژنانە . وەختەکەمان کەمە زۆر سپاس.
دیمەن سۆهرابی: زۆر سپاس بۆ تۆ
No comments:
Post a Comment