وتووێژ لە گەڵ لێکۆلەرەوە هادی محەمەدی

وتووێژ لە گەڵ لێکۆلەرەوە هادی محەمەدی

بینەرانی بەڕێز، بەخێر بێنەوە بۆ بەرنامەیەکی دیکەی "ڕاوێژ" . لە ڕاوێژی ئەم جارە دا میوانداری دەکەین لە بەڕێز هادی محەمەدی و بە گشتی هێندێک باسی بارو دۆخی زمانی کوردی لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان دەکەین. وەک دەزانن لەو دواییانەدا ئاغای حەسەن ڕووحانی سەرۆککوماری ئێران سەری لە شاری سنە لە ناوەندی ئەستانی کوردستان دا  و دوای ئەوە ڕاگەیێندرا " زانکۆی کوردستان" لە پاییزی ئەمساڵ ڕا دەست دەکا بە خولی لیسانسی زمانی کوردی. لەو ب

ەرنامەیە دا بە شێوەیەکی هەموولایەنە باسی ئەم مەسەلەیەش دەکەین.

گەلێک بەخێر بێی کاک هادی!

محەمەدی: زۆر سپاس بۆ ئێوەش مامۆستە!

قازی: بەر لە هەموو شت وا بزانم بەڕێزت هێندێک لێکۆڵینەوەت کردووە سەبارەت بە  زمانناسی مێژوویی لە پێوەندی لەگەڵ زمانی  کوردی لە ناوچە دا. ئەگەر دەکرێ زۆر بە کورتی دیارە، هێندێک باسی ئەو لێکۆڵینەوەیەی خۆت بکەی!

محەمەدی: بەڵێ، زۆر سپاس، ئەمن لە پێشدا سڵاو و ڕێزم هەیە بۆ بینەرانی بەرنامەکەتان. توێژینەوەکەی من لە بەر ئەوەی لێرە لەم بەرنامەیە دا ناگونجێ لێرە ئەمن  زۆر بە کورتی باسی چەند خاڵێک دەکەم. من لە زمانی مادی – ئەوێستاییەوە دەست پێ دەکەم ، دوایە دێمە سەر زمانی پەهلەوی یا کوردیی گۆرانی و ئەوجار باسی پێوەندی ئیتیمۆلۆژیک، مۆرفۆلۆژیک و  هەر وەها مانا ناسانەی زاراوا تازەکانی زمانی کوردی لە ڕێگای زمانی پەهلەوییەوە ، زۆرێک لە زاراوا و ووشەکان دەبەمەوە سەر زمانی مادی – ئەوێستایی. ئینجا بە کورتی دوو خاڵی تریش: ژینگەی  ئەم زمانە بریتی یە لە کەوانەی توروس _ زاگرۆس و باکووری مێزۆپۆتامیا . لێرە سەری هەڵداوە و هاو کات لەگەڵ شۆڕشی کشتوکاڵ پێوەندییەکی چڕ و پڕی هەیە لەگەڵ زەمین لەگەڵ سروشت، لەگەڵ دیاردە سروشتییەکان و کاری مرۆڤ لە سەر سروشت. دیارە مەبەستم ئەوەیە زمانەکە و ئەو سیستمە ئێتیکی و فکریەش کە دەیخولقێنێت سیستمێکی زەمینی یە و یەکێک لە هۆکارەکانیشی ئەوەیە کە ئێستا  کولتوور و زمانی کوردی و خەڵکی کورد ئامادەگییەکی باشتریان هەیە بۆ  وەرگرتنی سکولاریسم ، دێمۆکڕاسی و مەفاهیمی مۆدێڕن. ئەوەیە کە  ئەم زمان و کولتووڕە پێوەندیی چڕ و پڕی لەگەڵ سروشت هەیە و دوورە لە چەمک و مەفاهیمی ئینتیزاعی و ئیدێئالیستی. 

قازی: تا ئێستا ئاکامی لێکۆڵینەوەکانت بە شێوەی چاپکراو بڵاو کردووەتەوە یان تا ئێستا چاپ نەبووە؟

محەمەدی: نا، هێشتا من هیچێکم چاپ نەکردووە ، یەک خاڵی دیکەش ئەوە کە ئەم زمانە یانی زمانی مادی – ئەوێستایی لەو کاتەوە  کە سەر هەڵئەدات یانی زۆر پێشتر لە دەسەڵاتی مادەکان، چون بە ووتەی پڕۆفێسۆر ئێکسپایزر دەکرێ مادەکان بگەڕێنینەوە بۆسەردەمی زۆر کۆنتر.

قازی: زۆر باشە! ئێستا بە گشتی باست کرد. بۆ ئەوەی لە بابەتی بەرنامەکەمان لا نەدەین هەر ئەوەندی کە فەرمووت کافییە.

محەمەدی: من هەر دەمویست بڵێم زمانی مادی – ئەوێستایی کە سەر هەڵئەدات  تا کۆتایی دەسەڵاتی ساسانی  زمانی ڕەسمی و زمانی گوفتمان بووە.

قازی: زۆر باشە ، ئێستا با بێینە سەر وەزعی شێوەزارە کوردییەکان، یان بارودۆخی زمانی کوردی لە چوارچێوەی جوغرافیای کوردستان و ئێران دا. یانی مەبەستم لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان و لە ئێران دایە. دیارە بینەرانی ئێمە زۆر جار لەم بەرنامەیە دا باسی مەساییلی لەمەڕ زمانیان بیستووە ، بەڵام لە بەر ئەوەی کە ئیمکانی نووسین و بڵاو بوونەوەی چاپەمەنی لە باشووری کوردستان لە جێی دی زیاتر بووە ، زیاتر ئاشنایی هەیە لەگەڵ ئەو موناقەشە و گەنگەشە و لێکدانەوەی کە سەبارەت بە وەزعی زمان لە باشووری کوردستان کراوە و بە ڕاستیش لە ساڵی ٢٠٠٨ ڕەنگە جەنابیشت ئاگادار بی باسێکی ئاوا هاتە گۆڕێ کە یەکێک لە شێوەزارەکان بکرێتە شێوەزاری سەرەکی یا بە زمانی ڕەسمی ڕابگەیێندرێ. هەرچۆنێک بێ ئەوە موناقەشەیەکی زۆری لێ کەوتەوە و وەزعەکەش بەو شێوەیەیە کە ئێستا هەموو شێوەزارەکان لە پاڵ یەکدا هەن . ویستم بزانم جەنابت بە پێی لێکدانەوەت یان بە پێی ئاگاداری کە هەت بێ ئەو بارودۆخە لە  ڕۆژهەڵاتی کوردستان چۆنە؟ گەلۆ لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان باسی سەرەتی دان بە،  یان زاڵکردنی شێوەزارێک بە سەر شێوەزارەکانی دیدا هەیە، نییە یان چۆنە؟

محەمەدی: لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان بۆچوونی جیاواز هەیە. هێندێک کەس پێیان وایە شێوەزارێک دەبوو وەکوو زمانی ستاندارد ڕابگەیەندرابایە و کاری پێ بکرایە، دیارە ئەمە پێویستی بە بڕیارێکی سیاسی هەیە. بەڵام زۆر کەس و لایەنی تر پێیان وایە دەکرێت هەموو شێوەزارەکان کاریان پێ بکرێ و پێیان بنوسرێ و لە واقع دا واقعییەتی کۆمەڵگاکەش ئەمڕۆ ئەوەیە. یانی ئەمڕۆ ئەمە ئەیبینین لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان  زاراوای کەلهوڕ زۆر بە گوڕ و تینەوە سەری هەڵداوە و خەڵکێک پێی ئەنووسن، ئەنجومەنی ئەدەبییان هەیە...

قازی: شێوەزاری کەلهوڕی ئەو شێوەزارەیە کە لە کرماشان و ئیلام قسەی پێ دەکرێ.

محەمەدی: بەڵێ کرماشان و دەور و بەری ئیلام. زۆر پەیج و لاپەڕەیان هەیە، خەریکن کاری پێ دەکەن. زۆر شاعیر و نووسەر و توێژەر و فەرهەنگنووسی جیدیشمان هەیە لەو دەوەرە. هەر لەو دەوەرە تۆزێ ئەولاتر بۆ وێنە دەورو بەری هەرسین و بەرەو خورم ئاوا ئێمە شێوەزاری لەکی مان هەیە کە ئەویش خەڵکێکی تایبەت هەیە کە پێی ئەنووسن و گرینگە بۆیان شێوەزارەکەیان بپارێزن. ئیتر جگە لەوەش خەڵکی هەورامان زۆر پێیان خۆشە هەر  بە شێوەزارەکەی خۆیان بنووسن و تەنانەت دەیانەوێ و زۆر جار داواشیان لە حکوومەتی هەرێم کردووە، بەشی ئەو دیوی هەورامان کە ئاکادێمی زمانی یان بۆ بکرێتەوە ، یا ڕادیۆ و تێلێڤیزۆنیان هەبێ. دیارە هێندێ بەرنامەی ڕادیۆ و تێلێڤیزیۆنی هەیە بەڵام  کافی نەبووە.

قازی: دیارە ئێمە باسەکەمان پێوەندیی هەیە بە  ڕۆژهەڵاتی کوردستانەوە ئێستا. لە پێوەندیی لەگەڵ ڕۆژهەڵاتی  کوردستان بۆ شێوەزاری هەورامی وابزانم لە زانکۆی مەریوان هێندێک لێکۆڵینەوەی لە سەر دەکرێ. یا چۆناوچۆنە تا ئەو جێگایەی کە بەڕێزت بزانی؟

محەمەدی: من لەوەی زانکۆی مەریوان ئاگادار نیم. 

قازی: بەڵام لە سەر هەورامی لە ڕۆژهەڵات کار دەکرێ دەنووسرێ.

محەمەدی: بەڵێ زۆر دەنووسرێت و زۆر پەیجی تایبەتیان هەیە هەورامییەکان بە تایبەتی لە دنیای مەجازی دا. بە گشتی ئەو خەڵکە پێیان وایە دەبێ دەرفەت و دەرەتانی ئەوەیان هەبێ  کە بە زمانەکەی خۆیان بخوێنن و بنووسن و تەنانەت مناڵەکانیان بە زمانەکانی خۆیان ، بە تایبەتی هەورامییەکان بە زمانەکەی خۆیان پەروەردە بکرێن.

قازی: باشە بیجگەلە ئەو ناوچەیە ، دیارە ئێمە دەزانین لە هێندێک ناوچەی جوغرافیای ڕۆژهەڵاتی کوردستان بە تایبەتی لە باکووری ڕۆژهەڵاتی کوردستان یانی ئەو ناوچە کوردی ئاخێوەرانەی کە بەشێوەی ڕەسمی دەکەونە نێو جوغرافیای ئازەربایجانی غەڕبیش لەوێش بە شێوەزارێک لە کوردیی کورمانجی قسە دەکرێ و هەر وەها لە دەرەوەی ڕۆژهەڵاتی کوردستانیش لە ئەستانی خۆراسانی باکووری لەوێش دیارە دەزانی کە ژمارەیەکی زۆر کورد هەن، کوردی کە بە کورمانجی قسە دەکەن. لەو پێوەندییانە دا تا ئەو جێگایەی کە بەڕێزت بزانی لە چوار چێوەی نووسین و پەروەراندنی ئەو شێوەزارانە چ کارێک دەکرێ؟ 

محەمەدی: لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان ئەو دەڤەرانەی کە بە زاری کورمانجی یا هێندێک کەس پێی دەڵێن کوردیی شکاکی، دەدوێن، دیارە کورمانجی و ئەو زاراوەیە کە پێی دەڵێن سۆرانی جێگەی خۆیان کردووەتەوە و لە بەر ئەوەی کە میدیای کوردی، رادیۆ و تێلێڤیزیۆنەکان گرینگیان پێ ئەدەن  و بەرنامەیان هەیە بۆیان کاریان پێ ئەکرێ و کراوە. و جگە لەوەش کوردەکانی خۆراسانیش کە بە پێی بەراورد نزیکەی ٢ میلیۆن کورد دەبن لە خۆراسان لەنێو ئەوانیش دا بزاوێکی کولتووری – زمانی  بە چەشنێک ناسنامە خواز سەری هەڵداوە، گرینگە بۆیان کە بە زمانی خۆیان بنووسن و کولتوورەکەیان بژێنرێتەوە و کاری پێ بکرێت. بەڵام، لێرە دا گرینگە کە میدیا و ڕاگەیاندنی کوردیش گرینگی بەم ویست و داوخوازانە بدات و دەنگی ئەوانیش لە میدیای کوردی دا ڕەنگدانەوەی هەبێت.

قازی: لەو ناوچەی کە ئەتۆ گوتت " شکاکی" یانی لەو دەورو بەرە چۆنە تا ئەوجێیەی بەڕێزت بزانی؟ ناوچەی ورمێ و باکووری ڕۆژهەڵاتی کوردستان. چونکە وا بزانم لە شاری ورمێ کۆمەڵەیەکی کوردی هەبوو کە کاری دەکرد لە بواری فەرهەنگی دا کە پێم وایە ئێستا نەماوە.

محەمەدی: من پێم وایە لەوێ باشترە. بەڵێ پێشتر لەوێ " ناوەندی سەلاحەدینی ئەییووبی" هەبوو کە بەشێکی کورمانجی هەبوو و دواتر پێم وابێ " ناوەندی ئەحمەدی خانی" ش هەبوو. ئەمانە کاتی خۆی زۆر بە سود بوون و کاری باشیان کردووە بەڵام، بەداخەوە لە جیاتی ئەوەی کە دۆخەکە بەرەو کرانەوە بچێ و خەڵکەکە باشتر ویست و داوخوازییە زمانییەکانیان بەدی بێنن، دەرفەت زۆر کەم و کورتتر دەبێتەوە. و ئێستا ئەوشتانەی کە ئێمە دەیبینین زیاتر لە دونیای مەجازی و لە سەر تۆڕەکانی ئینترنێت دا هەیە.

قازی: باشە، لێرە دا پرسیارێکی زۆر گرینگ دێتە گۆرێ. مومکینە ئەوانەی کە لە دەرەوەی کوردان تەماشای چلۆنایەتی و بەخۆداهاتنی زمانی کوردی دەکەن. دەزانین هەم لە باکووری کوردستان و هەم لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان بە تایبەتی لە مێژووی مۆدێڕن دا زمانی کوردی کاری پێ نەکراوە. یانی زمانی کوردی زمانێکی قەدەغە بووە و ڕەنگە لە هێندێک سەروبەند دا بەکار هاتبێ. بۆ وێنە بە زمانی کوردی لە ئەستەنبووڵ لە دەرەوەی جوغرافیای کوردستان سەردەمایەک کاری پێ کراوە، تەنانەت مەدرەسە هەبووە. و دواتریش لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان لە ماوەی هەبوونی کۆماری کوردستان و لە ساڵانی ١٩٤٢ تا ١٩٤٦ هێندێک دەرفەت هەبووە، واتە خوێندنی کوردی هەبووە و دواتر لە دوای ڕووخانی ڕێژیمی پاشایەتی لە ساڵی ١٩٧٩ هێزە سیاسییەکانی کوردستان لە دەرەوەی شارەکان، ئەو کاتەی کە مەجبوور بوون شارەکان بە جێ بهێڵن هێندێک کتێبی خوێندن و پەروەردەیان چاپ کرد و لە زۆر جێ خوێندنگەیان داییر کرد بۆ منداڵانی کورد. بەڵام، بە لەبەرچاو گرتنی ئەوەی کە ژمارەیەکی زۆر لە نووسەران هەن کە بێ ئەوەی چووبنە خوێندن یانی بێ ئەوەی پیتێکیشیان بە کوردی لە مەدرەسە خوێند بێ بە کوردی دەتوانن بنووسن، بە کوردی دەتوانن وەربگێڕن ، بە کوردی دەتوانن بڵاو بکەنەوە. باشە، ئەوە لە چی ڕا دێ؟ 

یانی ئەو مەسەلەی خۆ فێرکردنە چۆناوچۆن بووە؟

محەمەدی: مەسەلەی حەز و ویست و داوخوازی زمانی کوردی لە کوردستانی ڕۆژهەڵات من وای دەبینم کە هۆکارەکەی جۆرێک بزاوی بەهێزی کولتووری – نەتەوەیی ناسنامە خوازە. یانی ئەو خەڵکە فێربوونی زمانەکە و پێ نووسینی بە چەشنێک لە ناسنامەی خۆیان ئەزانن و گرینگە بۆیان کە ویست و داخوازە فەرهەنگییەکانیان  بە زمانی خۆیان بنووسن و بە زمانی خۆیان دایبڕێژن. هۆکاری ئەسڵی ئەوەیە و لە واقیع دا لە ڕووی زانستیشەوە ئەو هەست و داوخوازییە یان ئەو فکرە کە مرۆڤ دەتوانێ بە زمانی دایکی خۆی دەریببڕێت بە زمانەکانی تر ناتوانێ دەریببڕێ و هەر لە سەر ئەو ئەساسەیە کە بە بێ ئەوەی کە پلان بێ، یان پلانی دەوڵەتی بێ خەڵکەکە خاکێکی ڕزگارکراویان هەبێ و خۆیان بەڕێوە بەرن بە شێوەگەلی تر زۆر کەس خۆیان فێری خوێندنەوە و نووسین بە زمانی کوردی کردووە و تازە ئەم ڕەوتە بە هێزتر بووە و هەوڵ ئەدەن کە مناڵەکانیشیان فێر بکەن. یانی بە بێ ئەوەی کە خوێندنگە هەبێت ئەوان لە زۆر شوێنی کوردستان مناڵەکانیان دەنێرنە کلاسی تایبەتی کە فێری زمانی کوردی بن. دیارە لە سەردەمانێک دا هێندێک گۆواری وەک " سروە" و " ئاوێنە" و هێندێک لە ڕۆژنامەکانی وەکوو " ئاسۆ " و " ئاویەر" و ئەوانە و " سیروان" یش دەوری باشیان هەبووە.

قازی: باسی ئەوە دەکرێ کە بڵاو بوونەوەی گۆواری " سروە " لە لایەن ئینتشاراتی سەلاحەدینی ئەییووبی لە ورمێ کە بۆ ساڵانێکی دوور و درێژ بڵاو دەبووەوە و هەبوو  و لە ڕاستیدا ڕەحمەتی هێمن دەستی پێکرد و دیسان ڕەحمەتی ئەحمەدی قازی بەردەوامی کرد تەئسیرێکی زۆری هەبووە بۆ ئەوەی خەڵک هۆگرییان تێدا پێک بێ  بۆ خوێندنەوە و نووسین بە کوردی. ئەوە تاچ ڕادەیەک وایە؟

محەمەدی: بەڵێ ئەوە زۆر ڕاستە. من پێم وایە گۆ واری " سروە" نەسلێکی پەروەردە کرد لە ئەدیبان و ڕۆشنبیران و کوردیزانان کە بە سروەوە فرچکیان گرت.یانی ئەو کاتە هیچ گۆ وار و ڕۆژنامەیەک نەبوو کە بە زمانی کوردی بنووسرێت و بڵاو بکرێتەوە تەنیا 'سروە' هەبوو پێم وا بێ لە ساڵی ١٣٦٤ یا ١٩٨٥ یەکەم ژمارەی هاتە دەرەوە و پێم وایە تا پێنج ژمارەشی بەڕێز مامۆستە هێمن بوو وەک سەرنووسەری. 'سروە' ئەو کات  گۆوارێکی زۆر خۆشەویست بوو و بابەتی ئەدەبی و فەرهەنگی و زمانی زۆر بە پێزی بڵاو دەکردەوە و زۆرێک لە خەڵکی کوردستان، لاوان و هۆگرانی زمان و کولتووری کوردی سەعات بە سەعات، بە ڕۆژ ئەیان ژمارد تا ژمارەی تازەی 'سروە' بێتە دەرەوە و زۆر دەربەستانە و مەسئوولانە کاریان کرد، بە تایبەتی بۆ نەسلی نوێ کە پێیان خۆش بوو زمانەکە فێر بن یا بەرهەمێکی چیرۆک یا شێعر بنووسن بەشێکیان هەبوو بە ناوی رێنوێنی ئەدەبی، ڕێنوێنی چیرۆک و ڕێنوێنی شێعر. بەردەوام لە پێوەندی دابوون. من خۆم یەکێک لەوانە بووم  ڕەنگە بە دەیان نامە لە بەینی من و بەرپرسانی 'سروە' دا ئاڵووگۆڕ کراوە و ڕێنوێنییان کردووین. لە دوای مەرگی مامۆستە هێمنیش بە درێژەی چەندین ساڵ کاک ئەحمەدی قازی بوو بە سەرنووسەری گۆواری 'سروە' ئەویش  دەورێکی زۆر گرینگی بوو بە ڕاستی ، نەیهێشت بۆشایی بە جێگەکەی مامۆستە هێمنەوە دیار بێ و زۆر باش کاریان کرد. بەڵام، بە داخەوە لەو دوا ساڵانەدا 'سروە' داخرا و نەما و من هەست دەکەم ئێستا بۆشاییەک هەیە لە کوردستانی ڕۆژهەڵات.

قازی: زۆر باشە، بە گشتی پێت وا هەیە بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە ئیمکاناتی پێوەندی هاسانتر بووەتەوە بە نیسبەت ڕابردوو و هەبوونی ئەو هەموو ساتڵایت/ مانگیلەیە بە زمانی کوردی و هەر وەها ئیمکاناتی تێکەڵاوی لە نێوان ڕۆژهەڵاتی کوردستان و باشووری کوردستان ، کە لەوێ چاپەمەنی کوردی لەو ساڵانەی دواییدا، بە تایبەتی لە ٢٠٠٣وە بەم لایەوە ، تەنانەت پێشتریش لە ١٩٩١ بەم لایەوە لەوێ شت زۆر چاپ و بڵاو دەکرێتەوە و ئیمکانی سەفەری ڕووناکبیر و خوێندەوار لەم بەشە ڕا بۆ ئەو بەش ، یان چوونی ژمارەیەکی زۆر لە خەڵکی ڕۆژهەڵاتی کوردستان بۆ باشور و ژیانیان لە وێندەرێ ، هەرچۆنێک بێ ئەوەش زەمینەی ئەوەی ساز کردووە کە زمانەکەش گەشە بکا تا ڕادەیەک. پێت وا هەیە ئەو تا چ ڕادەیەک دروستە؟

محەمەدی: ئەوە زۆر دروستە. یانی بەراورد ناکرێ لەگەڵ سەردەمی پێشوو دا. ئەمڕۆ هەر کەسێک پەیج و لاپەڕەی خۆی هەیە و هەر کەسێک سەدان یان هەزاران دۆستی هەیە، ئەتوانێ شتەکانی خۆی بنووسێت و بڵاویان بکاتەوە، دۆستەکانی بیبینن ئاڵووگۆڕی بیرو ڕا بکەن. دیارە پێوەندی هەیە بە کەسەکانەوە. ئەوەی کە مرۆڤێکی جیدی بێت و خاوەنی فکر یان ڕێبازێکی ئەدەبی، فکری بێت لاپەڕەیەکی جیدی هەیە و خوێنەری تایبەت بە خۆی  هەیە. بەڵام، سەرەڕای ئەمەش هێشتا ئەمن پێم وایە ڕۆژنامە و گۆواریش جێگەی تایبەتی خۆیانیان هەیە. ئەگەر بکرایە ببوایە لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان گۆوار و ڕۆژنامە دیسان ئەوەش بە جۆرێک هەر باش دەبوو.

قازی: دوایە دێینەوە سەر ئەو مەسەلەیە ،لە پێوەندی لەگەڵ دەورەی لیسانسی کوردی لە زانکۆی کوردستان باسی دەکەین دواتر، ئەوە بۆخۆی جێی سرنجە یانی ئەوەی کە ژمارەیەکی زۆر لە خەڵک لە فەزایەک دا کە لە ڕووی قانوونییەوە زمانەکە بە تەواوی ئازاد نییە و لە سیستمی پەروەردە دا زمانەکە بەکار ناهێندرێ، ناخوێندرێ ، بەڵکوو لە ماڵان قسەی پێ دەکەن و فڵان، بەڵام لە عەینی حاڵ دا ژمارەیەکی زۆریش خوێندەوار بەو زمانە پەیدا بووە. ئەوە بۆخۆی فێنۆمێنێکی زۆر تایبەتی یە کە دیارە ئەو فێنۆمێنە بەشێکی دەتوانێ لە بەر بوونی نەشرییاتی وەک 'سروە' و 'ئاوێنە ' و  ' ئاویەر' بێ کە ئێوە باستان کرد ، بەشێکی ئەوە بێ، و بەشێکیشی لە بەر ئەو تێکەڵاوییە بێ  کە لەگەڵ باشوور هەبووە و بەشی سێیەمیشی ئەوە بێ کە کەمێک ئاماژەت پێ کرد، کە پێم خۆشە زیاتری لە سەر بڕۆی، ئەویش مەسەلەی هووییەت خوازی، ناسێنە خوازی بێ وا بزانم. ئەوە ڕەنگە لایەنی هەرە گرینگی بێ. وا نییە؟

محەمەدی: وایە لایەنی هەر گرینگی مەسەلەکە مەسەلەی ناسنامەخوازییە و پێویستە سەرنج بدەین بەوە کە هەر بزاوێکی سیاسی، بزاوێکی ناسنامەخوازە و بە تایبەت بە نیسبەت مەسەلەی کورد زمانەکە کۆڵەکەیەکی بنەڕەتی ئەو ناسنامەیە پێک دەهێنێ و لە سەر ئەو ئەساسەیە خەڵک زۆر بە پەرۆشەوە هەوڵ دەدا کە زمانەکە فێر بێت. دیارە پێوەندی بەشەکانی کوردستان ڕۆڵ و کاریگەری دیالێکتیکی و چەند لایەنەیان لە سەر یەکتری هەیە . بۆ وێنە لە سەردەمانێک دا بزاوی خەباتی ڕزگاریخوازیی باشووری کوردستان زۆر شۆڕشگێڕانە و پێشکەوتنخوازانە بوو و کاریگەری ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆی لە  سەر بەشەکانی تری کوردستان و بەتایبەت ڕۆژهەڵاتی کوردستانیش هەبوو و ئێستاش  بزاوی باکووری کوردستان بزاوێکی زۆر بە گوڕ و تین و ناسنامەخواز و لە هەمان حاڵ دا زۆر بە پرێستیژ و بە ئۆتۆریتەیە کە  من پێم وایە تەنانەت تەئسیر دەکاتە سەر باشووری کوردستانیش. ئەمە لە ڕێگەی میدیاکان و تێلێڤیزیۆنەکانەوە زۆر تەئسیری ڕاستەخۆی هەیە لە سەر ئەو خەڵکەی ڕۆژهەڵاتی کوردستان.

قازی: بەڕێز محەمەدی شتێکی چاوڕاکێشە ئەوەیە کە، حەتمەن جەنابیشت ئاگاداری، لە سەر دەمایەک لە زەمانی رێژیمی ڕابردوو، لە زەمانی ڕێژیمی شایەتی دا، لە دوای ڕووخانی ڕێژیمی پاشایەتی لە عێڕاق لە ساڵی ١٩٥٨. لە بەر ئەوەی کە وەزعی کورد لە عێڕاق بەرەو گشانەوە دەچوو و بە گەڕانەوەی بارزانی لە تەبعیدی سۆڤییەت، حکوومەتی ئێرانیش دەو فکرە کەوت بۆ ڕاکێشانی سەرنجی کوردەکانی دەرەوەی ڕۆژهەڵاتی کوردستان ڕۆژنامەیەکی کوردی لە تاران وەرێخست بە ناوی ڕۆژنامەی " کوردستان" و لە نەبوونی ئیمکانات دا بەشێک لە ڕووناکبیران لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان بە ناوی خۆیان یان بە ناوی خواستەمەنی لەو ڕۆژنامەیە دا بابەتیان بڵاو دەکردەوە، کە دیارە ئەو ڕۆژنامەیە بۆ ماوەی چەندین ساڵ بڵاو کراوە و تەنانەت وا بزانم لەو ساڵانەی دواییشدا بە خۆشییەوە هەموو ژمارەکانی لە سەر یەک چاپ کراوەتەوە. ئەوە بۆیە من باسی دەکەم بزانم بۆچوونی بەڕێزت چییە؟ لەو ڕۆژنامەیە دا شێوەیەکیان هەبوو کە بە شێوەی هەر شارە و هەر ناوچەیە دەیاننووسی، بۆ وێنە لە سەر بابەتەکە دەیاننووسی ' بە کوردیی کرماشانی'  یا ' کوردیی ئیلامی ' لاپەڕەیەکی ئاوا هەبوو  کە زیاتر حەولیان دەدا بە شێوەی تایبەتی هەر کام لە شارەکاندا تێیدا بنووسن. لەو سەر وبەندە دا نا بەڵام، دواتر هێندێک پێیان وا بوو ؛ ئەوانەی کە لە ڕوانگەیەکی ناسێنەخوازییەوە تەماشای زمانیان دەکرد تەسەورێکی ئاوایان هەبوو کە ئەو حەولە بۆ ئەوەیە وا نیشان بدرێ کە زمانی کوردی یەک زمان نییە بەڵکوو پارچە پارچەیە  لە هەر شارەی جۆرێک قسە دەکرێ و بەو شێوەیە پەرە بەو دیتنە بدرێ. بەڵام ئێمە ئەگەر لە قۆناغی ئێستا دا تەماشای بکەین لە ڕاستیدا لەناو ئاخێوەرانی زمانی کوردی لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان کە خەڵکی ناوچەی جۆراوجۆر بن هەر یەک لەوانە ئەگەر لێیان پرسی دەیانەوێ زمانی خۆیان بەکار بهێنن، شێوەزاری خۆیان بەکار بهێنن . لە نووسینیش دا بەکاری بهێنن و تەنانەت لە ڕەسمییەتیش دا پێم وا نییە هیچ کەس نییە بییەوێ ئەو زمانەی قسەی پێ دەکا ڕەسمی نەبێ. جا پرسیارەکە ئەوەیە گەلۆ ئەو تەفسیرەی ئەو دەمی بۆ زاراوا و لەهجەکان هەبووە تەفسیرێکی دروست بووە، بە لەبەرچاو گرتنی ئەوەی بەڕێزت دەیڵێی وئەمنیش هەر پێم وایە و زۆر کەسیش کە هۆگری مەسائیلی زمانەوانین پێیان وایە شێوەزارەکان دەبێ ئیمکانی نووسین و پێشوەچوونیان هەبێ!

محەمەدی: وایە! دەکرێ ئاوا سەیری ئەو مەسەلەیە بکەین کە ئەگەر ئەو شتەی کە بڵاو دەکرێتەوە تایبەت بە شوێنێکی تایبەتە گرینگە کە بە زمانی ئەو ناوچەیە بنووسرێت یا قسە بکرێ. بۆ نموونە ئێستا ئێمە لە تێلێڤیزۆنەوە قسە دەکەین بە کوردیی ناوەندی یا سۆرانی قسە دەکەین قسەکانمان خەڵکێکی زۆر لێی تێدەگا یانی هەر لە هەولێرەوە تا سابلاغ تا گەرمیان و سولەیمانی تا سنە لێی تێ ئەگات. بەڵام ئەگەر بەرنامەکە تایبەت بێ بە خەڵکی هەورامان هەر خەڵکی هەوارامان لێی تێ ئەگات، خەڵکێکی مەحدوود. بە هەمان شێوە ئەگەر بۆ کەلهوڕ یا بۆ لەکستانیش قسە بکەیت تەنیا ئەو ناوچەیە تێی ئەگات. مەبەستم ئەوەیە کە ئەو زاراوایە کە ئێمە ئێسا قسەی پێ دەکەین لە بەر ئەوەی پێشینەیەکی نزیکەی دوو سەدساڵەی مێژوویی هەیە و کاری پێ کراوە بوردی زیاترە و بیسەری زۆر زیاترە، بەڵام لە هەمان حاڵ دا ئەوە میکانیزمێکی زۆر شیاوە کە نابێ زاراوکانی تریش پشت گوێ بخرێن و لە گەشە کردنی ئەو زاراوایانە دایە کە زمانەکە هەم دەوڵەمەند دەبێت و هەم زۆرێک ووزە و پۆتانسییەلی تازەتر دەرئەکەوێ کە زۆر شتی کۆنی مێژوویی، کولتووری، زمانی دەر دەخات و لە هەمان حاڵ دا لەگەڵ ڕۆحی فرە چەشنی و دێمۆکڕاسی دا دێتەوە و گرینگە ئەو خەڵکە  بە زمانەکەی خۆی بنووسێت و منداڵەکانی  پێ بگەیێنێ. من نازانم کە بەرپرسانی ئەو کاتی ڕۆژنامەی ' کوردستان'  لە تاران چەندە لە ڕووی زانستییەوە ئەم کارەیان کرد بێت، بەڵام کارەکەیان کارێکی باش بووە.

قازی: مەسەلەیەکی دیکەش هەیە. یانی لە سەردەمی ئێستاش دا دەزانین کە  حکوومەتی ناوەندیی لە ڕووی هەڕێمییەوە زمانە ناوچەییەکان لە بەرنامەی ڕادیۆیی و تێلێڤیزۆنی دا بە کار دەهێنێ، بۆ نموونە زمانی تورکی ئازەربایجانی یان زمانی کوردی ئەوانە بەکار دەهێنێ. بەڵام شتێک هەیە لەبەر ئەوەی کوردی و فارسی لە ڕووی سینتاکسەوە لە یەکتری نزیکن  ڕەنگە زۆر زەق دیاری نەکا بەڵام لە نێوان تورکی ئازەربایجانی و فارسی دا ئەوە زۆر بە ئاشکرایی دەردەکەوێ کە زۆر جار تەنانەت فێعلەکانیش بە فارسی دەکار دەکرێ. پێم وایە تاندانسێکی ئاوا لە پێوەندی لەگەڵ بەکارهێنانی زمانی کوردیش دا هەیە . بەڕێزت ئەوە چۆن تەفسیر دەکەی؟ ئەوە لە نەزانی ڕایە یان  بە عەمد وا دەکرێ بۆ ئەوەی وا نیشان بدرێ ئەو زمانانە یا شێوەزارانە سەربەخۆییان نییە. چۆنی دەبینی؟

محەمەدی: ئەو دیاردەیە زیاتر لە دەور و بەری کرماشان هەیە. من پێم وایە دیاردەیەکی عەمدی یە و لە دەور و بەری کرماشان بە جۆرێک بە تایبەتی  سووکایەتیش دەکرێ بە زمانەکە، یانی دەیەوێ بڵێ ئەم زمانە زاراویەکی گەشە نەکردووە، عەمدەن زمانەکە سووک و چرووک دەکات. ئەگینا ئەگەر دڵسۆزانە بێ و بەرنامەی هەبێ بۆی دەبێ گرووپێکی پسپۆڕ ئەو بەرنامانە بەڕێوە ببەن  کە شارەزایی تەواویان لە زمانەکەدا هەبێت. ئەو کارانە پێم وابێ لە ناوەندی [ سەدا و سیما]ی سنەش دا دەکرێت.

قازی: یانی بەشێکی پێت وایە عەمدی نییە؟ یانی چۆنی دەبینی؟

محەمەدی: من بە عەمدی دەزانم، بەتایبەتی لە سنەش زۆر ووشەی فارسییان تێکەڵ کردووە تەنانەت لە باری گراماتیکیشەوە زۆر جار ڕستەکان دەشێوێنن. ئەوە زەبر لە زمانی کوردی دەدات و لە ڕووی مەعنەوییاتیشەوە جۆرێک تەوهینە بەو زمان و کولتوورە.

قازی: باشە بەشێوەی ڕێکخراوەیی یانی ناوەندی ئامووزشی و جێگای ئاوا، تا ئەو جێگایەی ئاگادار بی، دیارە لەم بەرنامەیە دا پێشتریش باس کراوە بۆ وێنە لە ناوچەی موکریان وا بزانم بە ئینیسیاتیڤی شەخسی دەستی پێکردووە بۆ وێنە نووسەرێکی کورد بەڕێز عەبدوڵای سەمەدی کتێبێکی ئامادە کرد بۆ ئامووزشی زمانی کوردی دوای ئەوە کۆمەڵەیەک بە ناوی کۆمەڵەی سۆما پێک هات و لە سنەش کۆمەڵەیەکی ئاوا هەبووە کە تێیدا لەگەڵ ئەوەی کە زمانی کوردیان تێدا گوتووەتەوە کارێکی ئاواشیان کردووە ئەوانەی ئەو زمانە دەخوێنن و فێر دەبن دوایە ئەوان خۆیان ببنە مامۆستا. جەنابت تا چ ڕادەیەک ئاگاداری لە دەستپێشخەری ئاوا؟

محەمەدی: ئەو کارانە زیاتر لە شارەکانی دەور و بەری موکریان دا هەبوو و بەخۆشییەوە لەو دواییانەش دا لە مەریوان  " ناوەندی ڤەژین" کراوەتەوە، هەر لە ناوەکەی ڕا دیارە کە خەڵکانێکی تێگەیشتوو و ووشیارن بەڕێوەبەرانی و بەرنامەی تایبەتیان هەیە هەم بۆ فێر کردنی زمانی کوردی هەم بۆ گرینگی دان بە کولتووری کوردی. تەنانەت بەشێکیان هەیە بۆ کۆکردنەوەی ئارشیڤە کۆنەکانی هەر لە بەیت و باوەوە بگرە تا شێعری کۆن، تا وێنەی کۆن، شتی مێژوویی کۆن و تەنانەت فێرکردنی مووسیقیش. ئەوە لە مەریوان کراوە. دیارە مەریوان شارێکی زۆر تایبەتە، تەئسیراتی زۆری سولەیمانی لە سەرە.

قازی: دیارە ژینگەی دوو شێوەزاری کوردیشە، یانی هەم کوردیی سۆرانی و هەم کوردیی هەورامی

محەمەدی: وایە! ئەو کارەی بەڕێوەبەرانی " ڤەژین"  کارێکی  زۆر دڵسۆزانە و ووشیارانەیە. من هیوادارم  پەرە بستێنێ و بەرەو شارەکانی دیش  بچێت. دیارە لە سنەش کاری لەو بابەتە هەیە. ئەو کەسانەی کار دەکەن من نەم دیوە وەکوو ڤەژین ڕێک و پێک بێ.

قازی: ئەی نەت بیستووە لە کرماشان هیچ حەولی ئاوا هەبوو بێ؟

محەمەدی: لە کرماشانیش بیستوومە هەیە بەڵام، ئەویش دیسان بە شێوەی ئۆرگانیزە و ڕێکوپێک نییە! یانی لە کرماشان ئەو کەسانەی کە جیدیتر و شێلگیرترن و زمانەکەیان دەپارێزن شارەکانی دەور و بەری کرماشانن بەتایبەت شاری گێڵانی ڕۆژئاوا . لەو شارە دا کۆمەڵێک کەسی جیدیمان هەیە، شاعیر و زمانناس، کار دەکەن و کارەکانیان زۆرتر تەئسیری هەبووە لە سەر دەورو بەری کرماشان و کرماشانیش.

قازی: زۆر باشە ئێستا بێینە سەر ئەو دوو مادەیەی کە لە قانوونی بنچینەیی ئێران دا هەیە سەبارەت بە زمانەکانی  غەیری فارسی. کە دیارە لێکدانەوەی جۆر بەجۆریان لە سەر کراوە. کە ئەو زمانانە دەکرێ بەکار بهێندرێن بە تەنیشت زمانی فارسییەوە و بۆ ماوەیەکی زۆر ئەو شێوەیەی کە ئەو مادەیە گەڵاڵە کراوە خراپ بۆچوونێکی دروست کردبوو بەو مانایە کە ئەوە بە مانای قەبووڵ کردنی ئەوەیە کە ئەو زمانانە تەدریس بکرێن لە مەدرەسەکان ، بەڵام ئەو چوار چێوە و فۆڕمەی کە لە قانوونەکە دا هاتووە لە پڕاتیک دا پیادە نەکراوە. دیارە لەو ساڵانەی دواییدا، بە تایبەتی لەو دوو سێ ساڵەی دوایی دا لەو زەمینەیە دا هەم لە خودی ڕۆژهەڵاتی کوردستان و لە ئێران و هەمیش لە میدیای دەرەوە دا تەنانەت لە چاپەمەنی غەیری کوردیش دا لە پێوەندیی لەگەڵ خوێندن بە  زمانی دایکی لەو بارەیە دا قسە کراوە و بەحس کراوە، بەو باسانە ناوەرۆکی ئەو مادەیە زۆر جوانتر و باشتر ڕوون بووەتەوە کە لەوێدا مەبەست خوێندن بە زمانی کوردی نییە ، مەبەست ئەوە نییە کە بە زمانی کوردی بخوێندرێ، مەبەست ئەوەیە کە زمانی کوردی بخوێندرێ یانی ئەوە دوو شتی جیاوازن جەنابت ئەو بابەتە چۆن 

دەبینی؟

محەمەدی: پێم وایە لە ئەسڵی ١٥ی قانوونی ئەساسی دا هاتووە کە نەتەوەکانی تریش ئەو مافەیان هەیە کە بەزمانی خۆیان بخوێنن. دیارە ئەوەی کە ئێستا تۆ دەیڵێی بەو جۆرە تەفسیری دەکەی دەڵێ مافی ئەوەیان هەیە کە زمانی خۆشیان بخوێنن!

قازی: یانی مافی خوێندنی کوردییان هەیە بەڵام نەک خوێندن بە کوردی. بۆ وێنە لە مەدرەسە یەکێک لە مادەکانی خوێندن خوێندنی زمانی کوردی بێ، بەڵام ئەگەر ئەتۆ ویستت فیزیک بخوێنی، جوغرافیا بخوێنی ئەوە بە کوردی نەخوێنی. تێگەیشتی لە قسەکەم. جیاوازییەکە ئەوەیە! یانی خوێندنی کوردی ئا، بەڵام خوێندن بە کوردی نا! ئەوەی لەو مادەیە دا هاتووە ئەوی یەکەمیانە نەک ئەوی دووەم.

محەمەدی: دیارە زۆرێک لە بنەماکانی قانوونی بنچینەیی ئێران هێشتا کێشەیان لە سەرە و زۆربەیان هێشتا کاریان پێ نەکراوە و عەمەلی نەکراون و یەکێک لەوانە ئەسڵی ١٥ی قانوونی ئەساسی یە کە تا ئێستاش کارێکی وەهای پێ نەکراوە نە لە ئازەربایجان، نە لە کوردستان، نە لەنێو کەمینەکانی تریش. بەڵام ئێستا دەنگۆی ئەوە هەیە. پار و پێرار لە ئازەربایجان  دەورەی زمانی تورکی کراوەتەوە لە زانکۆ. لە کوردستانیش قەرارە لە ئەمساڵەوە دەست پێ بکا.

قازی: ئێستا دێینە سەری، بە دوور و درێژتر باسی دەکەین. فەرموو بەردەوام بە.

محەمەدی: بەڵام، من پێم وایە لە ماهییەتی جمهووری ئیسلامی دا نییە کە ئەو  یاسایە عەمەلی بکات و ئەو دەرفەتە بە خەڵکانی کورد و ئازەربایجانی بدات.

قازی: دەزانی مەبەستی من لە هێنانە گۆڕی ئەو پرسیارە چ  بوو ؟ بۆ ئەوە بوو کە چاو ڕوونییەک هەبێ، بابەتەکە جوان ڕوون بێتەوە . یانی ئەو جۆرەی کە ئەو مادەیە لە قانوون دا هەیە ئەوەیە کە بە شێوەیەکی چڵ و نیوەچڵ کوردی قەبووڵ دەکرێ، دەکرێ کوردی بخوێندرێ بەڵام بە کوردی نەخووێندرێ. ئەوە دوو شتی جیاوازە. بۆ وێنە دەکرێ بەڕێزت لە سەر شێعر و ئەدەبیی کلاسیکی کوردی یا مۆدێڕنی کوردی بخوێنی بەڵام ڕشتەی دیکەی کە دەیخوێنی بە کوردی نییە. بەڵام خوێندنی کوردی دەبێ بەمانای خوێندن بە کوردی بێ ، یانی ئامرازی پێ خوێندن، ئامرازی پەروەردە کوردی بێ کە ئەوە نییە لەو ئەسڵە دا!

محەمەدی: یانی بە پێچەوانەی ئەوەی کە کوردی زمانی خوێندن بێ ئەوان هەڵی دەبژێرن وەک بوارێک وەک ڕشتەیەک بۆ خوێندن!

قازی: بەڵێ بەڵێ.

محەمەدی: جا ئەمە لە قانوونی ئەساسی دا وا ڕوون نەکراوەتەوە ئەوان خۆیان وا تەفسیری دەکەن.

قازی: نا! قسەکەی من، تێگەیشتنی من لەو مادە قانوونی یە ئەوەیە.

محەمەدی: یانی لە مادەکەش دا وا هاتووە.

قازی: بەڵێ:  " فصل دوم ‌- زبان‌، خط‌، تاریخ وپرچم رسمی کشور

اصل پانزدهم - زبان و خط رسمی و مشترک مردم ایران فارسی است‌. اسناد و مکاتبات و متون رسمی و کتب درسی باید با این زبان وخط باشد ولی استفاده از زبان های محلی و قومی در مطبوعات ورسانه‌های گروهی و تدریس ادبیات آنها در مدارس‌، در کنار زبان ‌فارسی آزاد است‌. "

ئاوا هاتووە: " بەندی دووەم – زمان، خەت، بەروار و ئاڵای ڕەسمی ووڵات 

ئەسڵی پازدەهەم – زمان و خەتی ڕەسمی و هاوبەشی خەڵکی ئێران فارسی یە. بەڵکە و نامەگۆڕینەوە و دەقگەلی ڕەسمی و کتێبی خوێندن دەبێ بەم زمان و جخەتە بێ بەڵام کەلک وەرگرتن لە زمانە محەلی و ئێتنیکییەکان لە چاپەمەنی و میدیای گشتی و بە دەرس گوتنەوەی ئەدەبییاتیان لە مەدرەسان دا، بە تەنیشت زمانی فارسییەوە ئازادە. "

 یانی چاپەمەنی وەکوو ئێستا باست کرد کە گۆواری وەک سروە هەبووە، وەک ئاوێنە هەبووە، وەکوو سیروان هەبووە. لە مەهاباد ئەوە لە مێژ ساڵە  گۆوارێک هەیە بە نێوی گۆواری ' مەهاباد ' . ئەوە بەشێکە لە جێ بە جێ کردنی مادەکە وا نییە؟  ئەوی دیکە ئەوەیە ئەگەر مەدرەسە هەبێ بابەتێک بە کوردی دەخوێندرێ، بەڵام دیسان ئەوە ووڵامی ئەو داوخوازەی کە کورد هەیەتی ناداتەوە کە بتوانێ  زمانی خۆی بخوێنێ، یانی سیستمی پەروەردە بە کوردی بێ و ووڵامی ئەوە نەداتەوە.

محەمەدی: ڕێک وایە، ئەوە بۆ پینە و پەڕۆ کردنی مەسەلەکەیە ئەگینا مناڵ ئەبێ لە یەکەم ساڵەکانی مەکتەبەوە بە زمانی خۆی هەموو بوارەکان بخوێنێت. یانی ڕێگەی ڕاستە قینە و پەروەردەی ڕاستە قینە ئەوەیە کە زمانی دایک زمانی خوێندن بێ.

قازی: ئێستا بێینە سەر  مەسەلەی  ئیمکانی خوێندنی زمان و ئەدەبی کوردی لە زانکۆی کوردستان . دیارە لە پێشدا ئەمن هەموو ئاگادارییەکەت بۆ دەخوێنمەوە چونکە ئەوە چاوپێکەوتنێکە لەگەڵ بەڕێوەبەری شووڕای  وەگەڕخستنی ئەو ڕشتەیە یانی بەڕێز دوکتور بەختیاری سەجادی کراوە کە ئەو بە دوور و درێژی ئەو بەرنامەیەی ڕوون کردووەتەوە.

بۆ ئاگاداری بینەران؛ ئاغای ڕووحانی دا لەو دواییانە دا سەفەرێکی کوردستانی کرد و دواتر لە لاپەڕەی فەیس بووکەکەی دا پاڕاگرافێکی لەو چاوپێکەوتنە هێناوە کە سەبارەت بەو دەورەیە کراوە. و لەوێ ڕای گەیاندووە کە ئەو دەورەیە لە مانگی ڕەزبەر لە مانگی مێهر لە پاییزێ دا وەرێ دەکەوێ. بەڕێز بەختیاری سەجادی ئەم تەوزیحاتەی داوە سەبارەت بەو دەورەیە:

ناساندنی پڕۆژەی خوێندنی زمان و ئەدەبییاتی کوردی لە زانکۆی کوردستان

لە لایەن دوکتور بەختیار سەجادی بەرپرسی وەگەڕخستنی ئەم پڕۆژەیە لە چاوپێکەوتنێک دا لەگەڵ ماڵپەڕی  کورد پڕێس

زمان و ئەدەبییاتی کوردی وەکوو ڕشتەیەکی زانکۆیی لە چەندین زانکۆی گەورەی دنیا و ناوەندی ئامووزشیی بەرز و ئاکادێمی هەڵکەوتوو لە بەشی جۆر بە جۆریی لیسانس، سەرەوەی لیسانس و دوکتورا بە دەرس دەگوترێتەوە و لە ئێرانیش  ئەگەرچی لە دەیان ساڵی ڕابردوو دا حەولی باش و بەنرخ دراوە لە مەڕ خوێندنی زمانی و ئەدەبییاتی کوردی لە لایەن ناوەند و دامەزراو  و ئەنجومەنی جۆر بە جۆر لە سەرتاسەری ناوچە کوردنشینەکان دا و ئەو زەحمەتانە شایانی پێزانینن و نیشانەیەکە لە کۆششت و دڵسۆزی و عیشقی ئەو خۆشەویستانە بۆ ڕوو لە بنەماکانی کولتووری و ناسنامەیی کردن  بەڵام پێویستە وەبیر بهێندرێتەوە کە تاکوو ئێستا شاهیدی دامەزرانی ڕشتەیەکی ئاوا لە هیچ زانکۆ و ناوەندێکی ئامووزشیی بەرز لە ئێران بە شێوەی زانستی و ئاکادێمیک و بە ئعتیبار  نەبووین و بە لەبەر چاو گرتنی دەوڵەمەندیی زمان و فەرهەنگی کوردی و هەر وەها بە پاڵپشتی هێندێک لە ئەسڵەکانی قانوونی بنچینەیی ووڵات کە تێیاندا بە ڕاشکاوی و ڕەپ و ڕوو گوتنەوەی زمانەکانی دی جگە لە فارسی کە زمانی ڕەسمی ووڵاتە لە ناوەندە ئامووزشییەکان دا پەسند کراون و بە ڕەسمییەتی ناسیون و هەر وەها بە لەبەرچاو گرتنی داوخوازی خەڵکی کوردستان  بۆ وەگەرکەوتنی  ئەو ئەسڵانە  و کەلک وەرگرتن و بەهرە لێوەرگرتنی بە ئعتیبار  و بە پرێنسیپ لە شێوەی گوتنەوەی زمان و ئەدەبی کوردی  ئەو بابەتە هاتە ناو ڕۆژەڤی کاری ئەم زانکۆیەوە.

دەبێ بڵێم ئەگەرچی لە ڕابردوو دا و بەتایبەتی لەم ناوەندە زانکۆییە دا هێندێک حەول درابوو بۆ خوێندنی  ئەو ڕشتەیە بەڵام لە بەر هێندێک هۆ  تا ئێستا جێ بە جێ نەکرابوو تا ئەوەی کە بە حەول و بەدواداچوونی بەرپرسانی ئەستان و بەتایبەتی بەڕێوەبەرانی  ئەم زانکۆیە ئەو کارە هاتە ناو ڕۆژەڤەوە و خۆشبەختانە بە موافەقەتی وەزاڕەتی علووم، تەحقیقات و فەناوەری دامەزراندن و گوتنەوەی ڕشتەی زمان و ئەدەبییاتی کوردی لە ئاستی لیسانس لە چواەچێوەی ١٣٦ یەکەی گشتی ، سەرەتایی، ئەسڵی و پسپۆڕی بۆ ساڵی خوێندنی ٩٤-٩٥ پەسند کراوە و ئینشائەڵا لە ڕەزبەری ئەمساڵەوە بە وەرگرتنی ٤٠ خوێندکاری ڕۆژانە ئەو بەشە دەست بە چالاکی دەکا.

خەسڵەتە گشتییەکان، بەرنامە و سەربەندی دەرسەکان لەگەڵ ئیندێکسی سەرچاوەکانی سەرەتایی و دووەم و هەر وەها ئەو دەرسانەی کە پێش هاتنە ناو دەورەی لیسانسی زمان و ئەدەبییاتی کوردی لە ژێر گشتی دەستەی ئامووزشی زانستە ئینسانییەکان پەسندکراوی ٤٨٨هەمین کۆبوونەوەی شووڕای پەرەپێدانی  ئامووزشی بەرز لە سەر سایتی وەزاڕەتی علووم، تەحقیقات و فەناوەری داندراوە و لەوێدا هەموو بابەتەکان، ئەسڵەکان و بەندەکان بە ووردە ڕیشاڵ شی کراونەتەوە

لەو ڕشتەیە دا دەکرێ ئاماژە بکرێ بە ٩ دەرسی بنەمایی وەکوو: ڕێزمانی کوردی، دەنگ ناسی و فۆنێم ناسی، پێشینەی زمانی کوردی، لەهجە ناسی، مەرجەع ناسی و ...، ٣٠ دەرسی ئەسلی وەکوو: دەقی ئەدەبی نەزم ونەسر (هۆنراوە و پەخشان) ی کلاسیک و هاوچەرخ، ئەدەبیاتی زارەکی و فۆلکلۆر، ئەدەبییاتی بەراوەردی، کاردانەوەی قورئان لە سەر ئەدەبییاتی کوردی و ... ١٤ دەرسی پسپۆڕی وەکوو : میژووی ١ تا ٤ی ئەدەبییاتی کوردی، شێوە ئەدەبییەکان لە ئەدەبی کوردی دا، ڕەخنەگریی ئەدەبی لە ئەدەبییاتی کوردی دا، ئەدەبییاتی گێڕانەوەیی لە ئەدەبییاتی کوردی دا و ...

وەرگرتنی خوێندکار لەو ڕستەیە دا وەکوو وەرگرتنی خوێندکار لە بەشەکانی دیکەی دەستەی ئامووزشی زانستە ئینسانییەکانە و دەبێ هۆگران و داوخوازان لە دوای وەرگرتنی دیپڵۆم بە بەشداری لە ئەزموونی کۆنکووری سەرتاسەری دا و دوای وەرگیران دەتوانن ڕشتە هەڵبژێرن و بە کۆدی ڕشتەی خۆجێی ١٠٥٢٥ هەڵیبژێرن و وەربگیرێن. هەموو داوخوازکارە هاونیشتمانییەکان لەهەر کوێیەکی سەرتاسەری ئێران بن  و تەنانەت  شاروومەندە ئێرانییەکانی دەرەوەی ووڵاتیش دەتوانن ناو نووسی بکەن و لەو ڕشتەیە دا درێژە بە خوێندن بدەن.

جێگای وەبیرهێنانەوەیە کە گشت یەکەکانی ئەم ڕشتەیە  لە ئەنباری کۆمپیوتێری زانکۆی کوردستان دا کۆدیان بۆ داندراوە بۆ ئەوەی خوێندکارە تازە هاتووەکان لە کاتی هەڵبژاردنی یەکە دا بەرهەڵستێکیان نەبێ و بە پێی ئاگادارینامەی سازمانی پێوانی ووڵات ذاوخوازکاران دەرفەتیان هەیە لە ٥ تا ١٠ی گەلاوێژ فۆڕمی هەڵبژاردنی ڕستە  تەکمیل کەن و پێشکێشی کەن و بۆ وەرگرتنی زانیاری زیاتر دەتوانن سەری سایتی سازمانی پێوانی ئامووزشی بدەن.

 ئێستا شووڕایەکی ٩ کەسی پێک هاتووە لە مامۆستاکانی زانکۆی ئەدەبییات و زمانەکانی زانکۆی کوردستان کە سێ کەسیان لە دەستەی زمان و ئەدەبییاتی فارسی، ٣ کەسیان لە دەستەی زمان و ئەدەبییاتی عەڕەبی و ٣ کەسەکەی دیکەیان  لە دەستەی زمانناسی و زمانی ئینگلیسین  و ئەو شووڕایە وەکوو موتەوەلی و هەیئەتی زانستی ئەو ڕشتەیە هەڵبژێردراون  و هەر وەها لە دەرەوەی زانکۆی کوردستانیش کەسانی بە توانا، پسپۆڕ ، دڵسۆز و بەرعۆدە لەو زەمینە دا هەن کە بۆ باشتر بەڕێوەچوونی ئەو کارە لە هاوکاریان کەلک وەردەگیردرێ. هەڵبەت نابێ ئەو نوختەیە لە بیر بکرێ  کە ئەم دەستە و شووڕایەی کە پێک هاتووە سەربەخۆیە و لە بەر دەست یان سەر بە هیچ دەستەی ئامووزشی دیکە نییە و هەر جۆرە هەنگاو نانەوە و بڕیار دان بە مەبەستی دیاریی کردنی مامۆستایان و سەرچاوە لە لایەن ئەو شووڕایەوە دەکرێ.

ئینشاڵا لە داهاتووی نزیک دا بتوانین حەول بدەین بۆ ڕاکێشانی هێزی نوێی پسپۆڕتر و بە ئەزموونتر لەو بوارە دا و هەر وەها لە داهاتووە دا لە هاوکاری زانکۆکانی هەرێمی کوردستانی عێڕاق کە لەو بوارانە دا تەجرەبە و توانایی بە نرخیان هەیە سوود وەربگرین و پێویستە بڵێم لە کوردستانی ئێران سەرچاوەی بەنرخ لە مەڕ زمان و ئەدەب و فەرهەنگی کوردی  هەیە و هێزگەلی بە توانا و بە ئەزموون لەو بوارە دا خەریکی چالاکین کە زمارەیەکی زۆر لە وان لە مامۆستاکان و هاوکارانی زانکۆی کوردستانن کە دەکرێ ئەو ئەزموون و تواناییە بگوێزرێتەوە بۆ دەرەوەی ئەستان و دەرەوەی ووڵاتیش و کاردانەوەیەکی ئەرێنی و ئافرێنەر لە سەر ناوەندە زانکۆییەکان لە ووڵاتەکانی دی و بەتایبەتی لە هەرێمی کوردستانی عێڕاق هەبێ کە ئەوە لە ڕۆژەڤی ئێمە دایە و سەرەتی پێ دەدەین. چونکە سەرەتاکان وهەنگاوی پێویست و یەکەم ئامادە کراوە و لە بەر پۆتانسییەل و توانایی و هێزی ئینسانی کارامەی ناوچە و ئەو زەرفییەتە باشانەی کە زانکۆی کوردستان هەیەتی حەولی ئێمە ئەوەیە کە گوتنەوەی ڕشتەی زمان و ئەدەبییاتی کوردی لەم زانکۆیە دا چۆنیتییەکەی وەک زانکۆکانی دیکەی دنیا بێ و دەبێ حەول بدەین بە شێوەیەکی جیدیتر سەرنج بدرێتە سەر بەرەوژوور بردنی چۆنێتی زانستی جگە لە پێشوەچوون لە بابەتە ئامووزشی و لێکۆڵینەوەییەکاندا کە لە پێداویستییەکان و ئەرکە سەرەکییەکانی زانکۆیە و بۆ وەدیهێنانی حەول دەدەین تا زەمینەی پەرە سەندن و پێشکەوتی ووڵات و بەتایبەتی ئی ناوچە باشتر و زیاتر ئامادە بکەین.

 لە کۆتایی دا دەبێ بڵێم کە بۆ وەدیهاتنی ئەو ئەرکە لە جێی خۆیەتی  سپاسی تێکۆشان و حەولەکانی ئاغای زاهیدی ئەستانداری بەحورمەتی کوردستان و جێگرەکانی، دوکتور ئەخلاقیان سەرۆکی بەحورمەتی زانکۆی کوردستان، دوکتور سی و سێ مۆردێ  جێگری ئامووزشی ئەم زانکۆیە، دوکتور قادر زادە سەرۆکی ناوەندی لێکۆڵینەوەکانی کوردستان ناسی زانکۆی کوردستان، و هەر وەها سەرۆک و ئەندامانی هەیئەتی زانستی کالیجی ئەدەبییات و زمانە لاوەییەکان ئەم زانکۆیە و هەموو، مامۆستا، لێکۆلەوەوە، توێژەرەوە و چالاکانی فەرهەنگی و ئەدەبی بکەین و هەر وەها تەواوی ئەو کەسانەی کە بە هەر جۆرێک بووبێ هاوڕێیەتی و هاوکاری ئێمەیان کردووە ، پێ زانینی خۆمان لە ئاست ئەوان دەردەبڕین و قەدرزانیش دەکەم لە ئاژانسی کورد پرێسیش بۆ سەرنجدانی لەمەر فەرهەنگ و زمانی کوردی و بەتایبەتی ئەم بابەتە. "

قازی: ئەوە ناساندنێک بوو کە لە لایەن بەڕێز دوکتور بەختیار سەجادی کە بەڕێوەبەری ئەو بەرنامەیەیە کراوە. لێکدانەوەی بەڕێزت لە سەر ئەو کارە چییە؟

محەمەدی: من بە گشتی بە هەنگاوێکی موسبەتی دەزانم. پەندێکی کوردی هەیە دەڵێ: " لە خوویەک، موویەک بکەنیتەوە هەر باشە". دیارە دەتوانێ تەئسیری هەبێ هەرچەند کە کەم و مەحدوودە ، بە تایبەتی ئەمساڵ دەتوانێ ٤٠ خوێندکار وەربگرێ.

قازی: یانی بەو شێوەیەی کە باس کراوە ئەگەر بەشێکی زۆری ئەوەی لەبەرچاو گیراوە بتوانێ جێ بە جێ بکرێ زۆر دەستکەوتێکی باشە.

محەمەدی: بەڵام یەک خاڵ جێگای سەرنجە  ئەو لێژنەی پسپۆرە سیانیان مامۆستای زمانی فارسی و سیانیان مامۆستای عەڕەبین. مامۆستا وشارەزای کوردیان تێدا بەدی ناکرێ ئەوە هۆکاری چییە؟ دەبێ چی بێ؟

قازی: ئەڵبەتە ئەمن باش نازانم. دیارە بەڕێز سەجادی دەناسم کە بۆ خۆی لە زۆر زەمینە دا کاری کردووە و زۆر زۆر شارەزای ئەدەبییاتی کوردیشە.

محەمەدی: منیش ئەی ناسم خۆی بەڕێوەبەرە

قازی: بەڵام لەهەمان کات دا  لەوانەیە کە مامۆستایانی ئەندامی ئەو شوڕایە بە ڕەچەڵەک کورد بن. دیارە بەڕێزت بە حەق پێت وایە، ئەو مامۆستایانەی بە بوارێکی ئەوتۆ وە دەچارن دەبێ ئاشنایەتیان هەبێ  لەگەڵ ئەدەبییاتی کوردی. ئەوە داوخوازێکی تەبیعی یە.

محەمەدی: بەڵێ زۆر تەبیعی یە لە بەر ئەوەی بوارەکە بواری زمانی کوردی یە دەبوایە لانی کەم سیان لە مامۆستاکان شارەزای زمانی کوردی بوایەن. جگە لەوە خاڵێکی دیکە لەوێ دەکرێ ئاماژەی پێ بکرێ ئەویش ئەوەیە کە سیستم دەیەوێ تەئسیری ئیدێئۆلۆژیکیهەر وەها لاپەڕەی " ڕاوێژ" لە فەیس بووک دا .

خۆی بە سەر دا بسەپێنێ کاردانەوەی 'قورئان' لە سەر دەقە ئەدەبییەکانی زمانی کوردی یە. تۆ دەبینی لێرەش دا ئیدێئۆلۆژی حاکم دەیەوێ خۆی تێ وەر بدات. بەڵام، سەرەڕای هەموو ئەوانە من پێم وایە هەنگاوێکی پۆزیتیڤە و هیوا دارم پەرە بستێنێ بۆ شارەکان و زانکۆکانی تریش لە کوردستانی ڕۆژهەڵات.

قازی: باشە، بەڕێز هادی محەمەدی زۆر زۆر سپاست دەکەم بۆ بەشداریت لە بەرنامەی  ' ڕاوێژ ' دا. داوای سەرکەوتنت بۆ دەکەم.

محەمەدی: زۆر سپاس بۆ ئێوەش و بۆ پڕۆگرامەکەشتان.

قازی: بینەرانی خۆشەویست بەم پێیە دەگەینە کۆتایی بەرنامەی ئەم جارەشمان. تاکوو بەرنامەیەکی دیکە لای ئێوەمان خۆش. لە بیرتان نەچێ سەری لاپەڕەکانمان بدەن لە فەیس بووک و هەر وەها لە تویتر دا. ئەم کاتەتان باش

===================

 تێبینی: ئەو هاوپرسەکییە  لە ئێوارەی یەکشەمە  ٩-ی ئووت ی ٢٠١٥  لە بەرنامەی ڕاوێژی تێلێڤیزۆنی ستێرکدا بڵاو بووەتەوە. بۆ دیتنی ڤیدێئۆی ئەم بەرنامەیە و بەرنامەکانی پێشوو دەکرێ سەرهەڵێنن  لە حیسابی " ڕاوێژ " لە تۆڕی کۆمەڵی یووتویووب