"محاکەمە"ی قازیی محەمەد و یارانی بەپێی ڕیوایەتی نەجەفقوڵی پێسیان

 "محاکەمە"ی قازیی محەمەد و یارانی بەپێی ڕیوایەتی نەجەفقوڵی پێسیان

قازیی محەمەد لە چاخی فەرمانڕەوایی خۆی لە مەهاباد دا بە تەگبیرێکی تایبەتییەوە هەڵسوکەوتی کرد، بەو شێوەیە کە نەهێشت لە شارەکە دا قەتل و تاڵان بکرێ و ماڵ و موڵکی خەڵک بە تاڵان ببرێ. ئەو کردەوەیە بووە هۆی ئەوەی لە ماوەیەکی دووساڵە دا کە ئەو فەرمانڕەوایی دەکرد،تەنێ یەک لە خەڵکی شاری کووژرا و خەڵک خۆشەویستییەکی تایبەتییان لە ئاست قازیی محەمەد هەست پێ دەکرد.ئەو سیاسەت و تەگبیرە ، هەر وەک لە سەرەتای ئەم کتێبەش دا هات، کارێکی وای کرد دەوڵەت ناچار بێ لە سەرەتای هاتنەوەی نیڕوو بۆ مەهاباد هێمنانە لەگ قازیی ببزوێتەوە و نەیخاتە ژێر چاوەدێری و نەی گرێ.

سەیر لەوە دایە کە لە ڕۆژەکانی هەوەڵێ دا ، سەرلەشکر هومایوونی فەرماندەی هێزەکانی دەوڵەتی لە کوردستان . لە مەهاباد نانی نیوەڕۆی لەگەڵ قازی و لە ماڵی وی دەخوارد و گرتنی وی هیچ لە گۆڕێ دا نەبوو.

لەو ڕۆژانە دا ، برای قازیی محەمەد کە پێوەندییەکی نزیکی لە گەڵ سەرۆکوەزیری ئەو دەمی ڕێزدار ئەحمەد قەوام هەبوو ، لە تاران خەریکی چالاکی بوو تا بەقەولی خۆی تەمی ئەو خراپ تێگەیشتنانە بڕەوێنێتەوە و پێش بە کردەوەی توندی دەوڵەت بە دژی خۆی و خزمەکانی بگرێ.بۆ ئەو مەبەستە سەدر قازی لە تاران بە  ڕوژنامەنووسانی ڕۆژنامەکانی گوت: " ئەمن بە تەواوی لە نییەتی چاکەی ڕێزدار سەرلەشکر هومایوونی و جووڵانەوەی هێزە نیزامییەکان ڕازی و خۆشحاڵم و خەڵکیش هەر لە گوێن ئەوە بە مەیلەوە خەریکی تەحویل دانی چەکەکانی خۆیانن . " قازیی محەمەد لە ڕۆژەکانی هاوکات لەگەڵ گیرانی مەلا مستەفا و ڕاگوێزرانی بۆ تاران گیرا و دەستبەجێ  لێپرسینەوەی دەستی پێ کرد. چەند ڕۆژ دواتر لە تاران بڵاو بووەوە کە " لە بەر ئەوەی قازیی محەمەد لە مەهاباد هێندێک شتی گوتووە کە پێویست بووە سەدر قازی ش بۆ دانی هێندێک  کردنەوە بچێتە مەهاباد ، بۆیە بەڕێزیشان خرانە ژێر چاوەدێرییەوە بۆ ئەوەی بچنە  مەهاباد". ئەو ڕستەیە دەقی خەبەرێک بوو کە لە ڕۆژنامەکانی تاران دا بڵاو بووەوە، لە کاتێکدا ڕاستی بە پێچەوانەی ئەوە بووە سەدرقازی کەوتبووە ناو بەرداشی کێشەی نێوان دوو هێزەوە. لە لایەکەوە سەرۆکوەزیر کە پێوەندیی تایبەتی هەبوو لەگەڵ برایانی قازی و لە پەیدا بوون ئاژاوەی کوردستانیش دا وەکوو ڕووداوی ئازەربایجان بێ تەئسیر نەبوو و دەیویست ئەو تاکوتەرایە بۆ فشار خستنە سەر هێندێک لە کاربەدەستان لە بەر دەست دابێ، بۆیە پێی خۆش نەبوو ئەوانە بگیرێن و سزا بدرێن و لە لایەکی دیکەوە کاربەدەستانی عەسکەری بوون کە حەولیان دەدا نفووزی دەوڵەت لە سەرتاسەری ناوچەی کوردستان دا سەقامگیر بکەن، بوونی ئەوانەیان بە چەتێک دەدی لە سەر ڕێگای کردەوەکانی خۆیان. سەدر قازی نائومێد و هیوابڕاو دیوی بەڕێزیانی بەجێ هێشت و ئەوەندە شڵەژابوو ، کە لە ساڵۆنی نێوەندیی وەزاڕەتی کاروباری دەرەوە پاڵی بە دیوارەوە دا بوو تا نەکەوێ. لە دۆخێکی ئاوا دا . یەکێک لە نوێنەرانی ڕاست ئاژۆی خولی چاردەهەمی پاڕڵمان لێی نزیک کەوتەوە و پێی گوت  ڕێزدار سەدر بینیتان حیسابی ئێوە هەڵە بوو  و دەوڵەت بەهێزە. سەدر گوتی : ئەوە ئێمە نین کە شکاوین، ئەوە سیاسەتی سۆڤییەتە لە ئێران کە لە ناو دەچێ

هەرچونێک بێ سەدر یان بە ترسان و لەرزان لەگەڵ ئێسکۆرتێکی نیزامی لە تارانەوە بە ڕێزەوە ئەویان برد بۆ تەورێز و لەوێوە بردیانە مەهاباد و ئەویان لە دیوێکی جوێ دا زیندانی کرد. لەو کاتە دا سەیف قازی و ژمارەیەکی دیکە لە هاوکارانی قازیی محەمەد و خزمەکانی زیندانی کرا بوون. . پێ ڕاگەیشتن بە کاری تاوانبارکراوانی سەرەکی ، واتە محەمەد قازی، سەدرقازی و سەیف قازی. لە دادگەیەک دا بە سەرۆکایەتی ڕێزدار سەرهەنگ پارسی تەبار و دۆزگەریی سەرهەنگ فیووزی پێک هات ، و دەستی پێ کرد.

لەو دادگەیە دا زۆر قسە کرا. دۆزگەر قسەی گرینگی کرد سەبارەت بە (...) و  (..) برایانی قازی و هاوکارەکانیان و تاوانبارکراوانیش سەنەد و بەڵگەیەیان سەبارەت بە بێگوناهی خۆیان و پێوەندیی لەگەڵ هێندێک لە کاربەدەستانی [دەوڵەتی] نێوەندی نیشان دا.

گفتوگۆیەکی زۆر هاتە گۆڕێ ، مەسەلەی جیاواز باسیان لێوە کرا و هەر دووک لا پای زۆر تاکوتەرا ، کاربەدستانی ناوخۆیی و لاوەییان هێنا گۆڕێ و هێندێک شاهیدیی و نموونەیان هێناوە، تەنانەت هێندێک ئاماژە کرا بە نەوت و داوخوازی ڕاستەوخۆی بێگانان و هاتنی هێندێک مەئموور و ئەوەی کە پێویستیی مەحکەمەیەکی مێژوویی عەسکەری  زەمانی شەڕ بوو ڕووی دا . ئێمە لێرە دا بەکورت و موختەسەر، باسی ئەو شتانە دەکەین کە مەجالی قسە لە سەر کردن و بڵاو کردنەوەیان هەیە  بۆ ئەوەئ خوێنەرەوەکانمان بزانن لەو مەحکەمە مێژووییە دا چ ڕووی داوە.

لە کاتی پێک هاتنی دادگا، هێشتا شەڕ بە دژی بارزانییەکان دەستی پێ نەکرد بوو  و دەوڵەت سیاسەتێکی توندی لە مەهاباد و کوردستان وەبەر نەگرتبوو، بەڵکوو لە ڕێگای هێمنانەوە بەرەو پێش دەچوو و لەبەر ئەوەی هێشتا سەرتاسەری ناوچە ئەهوەن نەببووەوە و زۆر لە خێڵەکان بە تایبەتی عەشیرەتەکانی نزیک سێ کوچکەی سنووری ئێران و سۆڤییەت و تورکیا چەکدار بوون ، بۆیە دەوڵەت نەیدەویست بەر لەوەی بە سەر بار و دۆخەکە دا زاڵ بێ ترس و خۆف ساز کا. هەر دەست بەجێ کە مەحکەمەی عەسکەری  پێک هات ، زۆربەی سەرۆک عەشیرەتەکانی لە باکوور و باشوورەوە بانگهێشتن کرد بۆ تاران و لە دەهەمی ڕێبەندان [ ٣٠-ی ژانڤییەی ١٩٤٧] ، لە ڕێوڕەسمێکی بەشکۆ کە لە تاران بەڕێوە چوو، هەموو سەرۆک عەشیرەتەکان و ڕوحانییەکان و باوەڕپێکراوانی خۆجێیی کوردستان، لە لایەن ستادی ئەڕتەشەوە بە حزووری ئەعلاحەزرەتی هومایوونی شاهەنشاهی ناسێندران و هەر کامەیان بەپێی پلە و پایەیان ئەنگوستیلەیەکی ئەڵماس و فەرمانی قازییەتی و تفەنگ و میدال و نیشان و گۆچانیان درایە و موفتەخەر بوون.

لەو جەرەیانە دا، لەکاتی شەرەف پەیدا کردن دا ، ژمارەیەک لە سەرکردەکانی عەشیرەتەکانی مەنگوڕ و مامەش و ڕووحانییە گەورەکان داوخوازیان لە پێشگای ملووکانە کرد کە قازیی محەمەد و براکەی و ئامۆزاکەی ئیعدام بکرێن و ئەو ڕاگەیاندنانە  بە ڕێگای ڕۆژنامە و بەیاننامە دا لە نێو عەشیرەتەکان دا بڵاو کراوە و بانگهێشتکراوان بە دیدەنی لە دامەزراوە نیزامییەکان و یەکەکان ، لەگەڵ دەسەڵات و توانایی دەوڵەت ئاشنا بوون بەشێوەیەکی ئەوتۆ کە لە گەڕانەوە دا هیچیان نە دەگوت جگە لە دژایەتی قازیی محەمەد و داوای ئیعدام کردنی وی نەبێ.

لەوکاتە دا ئوستانداریی ئازەربایجان بە دەست ڕێزدار عەلی مەنسوور بوو کە بە سیاسەت و تەگبیرێکی تایبەتی و شێوەی لە سەرەخۆ، پێشی نوندڕۆیی مەئموورەکان و تۆڵەسەندنەوە و زەبروزەنگی بێ کەلکی دەگرت و بۆ دابین کردنی ئیرۆیی و ئاسوودەیی خەڵک تا ئەو جێگایەی دەلوا هەنگاوی بەکەلکی هەڵ دەهێناوە.

بەو  شێوە و تەگبیرە . لێپرسینەوە لە قازیی محەمەدو براکەی و ئامۆزاکەی بە بێ ڕوودانی شتێکی ناخۆش یان خۆنیشاندانێکی نا بەدڵ لە مەهاباد دەستی پێ کرد، بە شێوەیەکی ئاوا کە قازیی محەمەد خۆی لە سێیەمین دانیشتنی لێپرسینەوە دا گوتی: ئەمن ئێستا هێندێک بە ژیانی خۆم هیوادار بووم چونکە دەبینم دەتانەوێ محاکەمەمان بکەن ، لە کاتێک دا لە هەوەڵەوە دەترسام  ڕاستەوخۆ بمانکوژن.

لە بەر ئەوەی کە دادگای نائاسایی زەمانی شەڕ کە لە مەهاباد پێک هاتبوو بەپێی قانوونی عەسکەری نەی دەتوانی دانیشتەکانی خۆی ڕابگرێ ، بۆیە زۆربەی دانیشتەکانی لە سەعاتی ٨-ی بەیانییەوە تا نیوەشەو  و جارجاریش تا سەعات سێی دوای نیوەشەو درێژەی دەکێشا.

دوای ئەوەی کە لێبرسینەوە لە تاک بە تاکی تاوانوەپاڵدراوەکان بە جوێ تەواو بوو. پەروەندەکە بۆ ڕاوێژ و قسەلەسەر کردن ناردرا بۆ دادگە و بە تاوانوەپاڵدراوانیان گوت پارێزەر بۆ خۆیان دیاری بکەن .

قازیی محەمەد لە کاتی هەڵبژاردنی پارێزەر، ناوی چەند کەس لە ئەفسەرانی بە ئەزموون و شیاوی ئەڕتەشی هێنا گۆڕێ وەکوو سەرتیپ ئەسڵانی و سەرهەنگ مووسا شاهقوڵی ( کە ئەو دەمی هێشتا وەفاتی نەکرد بوو) و ئەوانی وەک پارێزەر هەڵبژارد، بەڵام پێیان گوت کە دەبێ پارێزەری خۆی لە ناو ئەو ئەفسەرانە هەڵبژێری کە لە مەهاباد و سەربازخانەی ئێرەن، لە شوێنی دیکەوە نابێ چونکە کارەکە وەدەخرێ و قانوون ڕێگا نادا. ڕەنگە تۆ بتەوێ لە لەندەن پارێزەر دەستنیشان بکەی .

قازیی محەمەد گوتی هەرچی بڵێن دەیکەم ،ئەگەر سەروکارم لەگەڵ لەندەن هەبایە خۆ کارم نەدەگەیشتە ئێرە، زۆر باشە هەر لەناو ئەو ئەفسەرانە هەڵدەبژێرم ، گەردنم لە موو باریکترە و دوای ئەوە سەروان شەریف و چەندکەسی دیکە بۆ پاریزەرێتی ئەو و سەدر قازی و سەیف قازی هەڵبژێردران.

ڕۆژی نۆزدەهەمی بەفرانبار ( ٩-ی ژانڤییەی ١٩٤٧) کە دانیشتنی دادگە بە ئیعتیرازی تاوانوەپاڵدراوان ڕادەگەیی،محەمەد قازی لە سەعات ٨-ی بەیانییەوە تا سەعات ٢٢ واتە نزیکەی ١٤ سەعات قسەی کرد جگە لەو ماوەی کە دادگە بۆ نانی نیوەڕۆ پشووی دا و ئیرادی جۆربەجۆری لە دادگە گرت.

قازیی محەمەد بە گشتی سێ ئیرادی لە دادگە گرت: یەکیان ئەوەی کە ئەو مەحکەمەیە لە سەڵاحییەتی دا نییە بە سووچەکانی ئەو ڕابگا. چونکە ئەو کەسێکی عەسکەری نییە و دەبێ لە مەحکەمەکانی عەدلییە، یا لە تاران لە دادڕەسی ئەڕتەش ڕاوەدوو بنرێ.

دووەم دادگە  کاتی کافی پێ نەداوە بۆ موتاڵا و دەستبژێر کردنی پارێزەر سێیەم ئەوەی کە تاوانوەپاڵدراون  دەبێ بەیەکەوە بهێنرێنە بەر دادگە. مەحکەمە لە دوای ڕاوێژ هەر سێک ئیرادەکانی وی وەدوایە داوە . چونکە ئیعترازی یەکەمی وی لەجێی خۆی دا نەبوو ، لەبەر ئەوەی کە دادگە عەسکەرییەکان لە ناوچە بۆ پێ ڕاگەیشتن بە تاوانی ئەوتۆی کە وەپاڵی کەسانی وەک قازیی محەمەد دەدرێ پێک دێ و قانوون سزا دانی ئەو کەسانەی کە بە دژی هێدیایەتی وڵات هەنگاو هەڵدێننەوە بە دادگە عەسکەرییەکان ئەسپاردووە، بە تایبەتی بە دژی ئەو کەسانەی کە ڕاپەڕینی چەکدارانەیان کرد بێ.

دووەم لە قانوون دا ٢٤ سەعات کات بۆ دیاریکردنی پارێزەر و خوێندنەوەی دۆسییەکە لە بەر دەست تاوانوەپاڵنراو نراوە و لە کاتێکدا دادگە سەبارەت بە قازیی محەمەد و قازیی سەدر و قازیی سەیف ، ئەو مۆڵەتەی تا چل سەعات درێژ کردەوە. لە مەر لێپرسینەوە و هێنانی تاوانوەپاڵدراو بۆ بەر دەم دادگەش، مەحکەمە ڕایگەیاند کە بۆ پێشگیریی لەوەی تاوەنوەپاڵدراوان قسەیان بکەنە یەک،  بە جوێ هیناونی بۆ بەردەم دادگە.

هەر کە ئیعتیرازەکان وەدوا درانەوە، دادگە دەستی کرد بە دادڕەسی.

لە دادگە دا قازیی محەمەد بە شێوەی گشتی ئیعتیرازی کرد لە جووڵانەوی دەوڵەتی نێوەندی و دەیگوت ئەمن لێرەوە لەم سووچە کەلاکەوتوویەی کوردستان و لە قولینجکی زیندانەوە ڕادەگەیێنم کە  دەوڵەتی نێوەندی و کاربەدەستە بەرپرسەکان دەبێ وڵامدەری تاوانەکانیان بن و ڕادەگەیێنم سووچدار ئێوەن نەمن ، چونکە ئەگەر دەوڵەت لەو چەند ساڵەی دوایی دا دەسەڵات و ئیرادەی ئەوەی بووبا کە نیروو بنێرێتە ئەو ناوچەیە و حاکمییەتی خۆی دابین بکا و زاڵ با بە سەر بار و دۆخ دا ، بێگانان گوشاریان نەدەهێنا بۆ خەڵکی چارەڕەشی ئەو ناوچەیە تا من ناچار بم بۆ پاراستنی ژیانی خۆم و بنەماڵەکەم ئەو جۆرە کارانە بکەم. ئەمن لە لای خۆمەوە ئەوەی کە پێویست بوو بێ  بە کاتی خۆی بە کاربەدستانی بلیند پایەم  ڕاگەیاندووە و سەرۆکوەزیر و دەسەڵاتەکانی دیکەم سەبارەت بە بار و دۆخ ئاگادار کردووە ئێوە زۆرەملی و بێ بەزەییتیمان لەگەڵ دەکەن. هەر وەک چۆن کە دەوڵەتی شاهەنشاهی  بە بوونی سەفارتخانەکانی بێگانە لە تاران و بە ئامادەیی نوێنەرانی دەوڵەتە جۆربەجۆرەکان و بە ئاگاداری دنیا لەوە ، زۆر جار مەجبوور بوو لە بەرانبەر زەختی سۆڤییەت دا  چۆک دادا و فەرمانەکانی ئەو دەوڵەتە جێ بە جێ بکا، قشوون نەنێرێتە ئوستانە جۆر بە جۆرەکانی وڵات، ماڵ و گیان و دارایی خۆی لە بەردەست ڕووسەکان بنێ، ئێمەش ناچار بووین، خۆ من هێز و دەسەڵات و قشوونێکم نەبوو مەجبوور بووم 
فەرمانەکانیان جێ بەجێ بکەم ، بە خوڵای مەجبوور بووم ، وەڵا مەجبوور بووم....

بەرگرییەکانی سەدر قازی جۆرێکی دیکە بوو. سەبارەت بەو شتانەی لە زەمانی نوێنەرایەتی لە پارڵمان دا ڕووی دا بوو دەیگوت پارێزبەندییم هەبووە و لەگەڵ گروهی ئەقەلییەتی مەجلیس کارم دەکرد و سەبارەت بە کردەوکانی ئەو دواییانەشی  دەیگوت من لە تاران بووم و کارێکم نەکردووە و دەبێ لە عەدلییە ئەمن محاکەمە بکەن نەک لەم دادگەیە دا

سەیف قازی ش سەبارەت بە دەبەر کردنی یونیفۆرمی ژەنەڕاڵی و چوونی بادکووبە دەیگوت:  حکوومەتی ناوچەیی تەورێز ئەو ئیختیاراتەی دابوو بە ئێمە و چاوەڕوانم دەکرد دەوڵەتی نێوەندیش ئێمە بە ڕەسمییەت بناسێ و دوای ئەوەی کە سەرۆکوەزیر وەک فەرمانداری مەهاباد دیاریی کردم، ئیتر دەستم هەڵگرت لە دەبەرکردنی ئونیفۆڕمی ژەنەڕاڵی .

بەدبەختی قازیی محەمەد و سەدرقازی و سەیف قازی لەوە دا بوو کە دۆزگەری ئەو دادگەیە سەرهەنگ فیووزی بوو کەسەرۆکی ستادی نیرووی دەوڵەتی بوو  و لە ناو ئەندامانی دادگەش دا کەسانی وەک سەرهەنگ موزەفەری دەبیندران کە ماوەی ساڵێک لەگەڵ قازیی محەمەد و ئەوانیدی دەست و پەنجەی نەرم کرد بوو و زانیاری زۆر  قووڵی هەبوو لە مەڕ چالاکییەکانی و ئەو نامانەی کە ئەو بە خەتی خۆی و بە دژی دەوڵەت نووسیبووی بە دەستیانەوە بوو کە مەجالی نکووڵی لێ کردنی نەدەدا بە قازیی محەمەد و ئەگەر ویستبایان پێکهێنانی حیزبی کۆمەڵەی کوردستان و ڕاپەڕینی لایەنگرانی و هەنگاوەکانی دیکە بە نەتیجەی سیاسەتی بێگانان دابنێن و لەبەرچاوی نەگرن، سەنەد و بەڵگەی دیکە بەدەستەوە بوو کە دەی سەلماند شەخسی قازیی محەمەد و سەیف قازی و سەدر قازی بە پێی خواست و مەیلی خۆیان هێندێک کاریان کردووە و مەئمورەکانی دەوڵەتی بێگانە رەنگە بەهیچجۆرفکرێکیان لەمەڕ ئەو کاروبارانە نەبوو بێ 

بۆ وێنە بەو شێوەیەی کە لە ئازەربایجان ، لەگەڵ ئەوەشدا کە بناغەی حکوومەتی کۆمۆنیستی داندرابوو و ئەو مەڕامە لە گەڵ بنەمای سەلتەنەت لە دژایەتی دایە ، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا لە ڕادیۆی تەورێز و لە چاپەمەنی فیرقەی دێمۆکڕات دا هێرشی توند نەدەکرا سەر مەقامی سەلتەنەت. لە کاتێکدا لە مەهاباد لە هیچ شتێک دەستیان نەدەپاراست بۆ هاندانی خەڵک بەدژی پادشاە و بنچینەکانی سەلتەنەت. تەنانەت بۆ ئەوەی کە خەڵکی نیشتمان دۆستی مەهاباد لە دەوری خۆیان کۆ کەنەوە ، پادشایان وەک دوژمنی " نەتەوەی کورد" یان کۆمەڵانی کورد دەناساند و بۆ ئەو مەبەستە جارجار جلوبەرگیان دەبەر گەنجێک دەکرد و دەیان ڕازاندەوە، و ژمارەیەک چەک بەدەست لەدەوری کۆ دەبوونەوە و هەڕەشەیان لێ دەکرد و لە سەر سەری تابڵۆیەکیان هەڵ ئاوەسیبوو و لە سەریان دەنووسی : " بمرێ ئەو کەسەی کە پێشی ئازادی کوردی گرتووە. "

لە لایەکی دیکەوە هێندێک نووسراوەی دیکە وە دەست کەوت کە دیاریی دەکرد بە جیدی دژی سەلتەنەتی مەشڕووتەیە و بەچاوی ڕق وقین لە ئەڕتەش دەڕوانێ. بەتایبەتی لەو بارانەوە ، سەرهەنگ فیووزی کە دۆزگەری دادگەکە بوو نووسراوەیەکی نیشان دا کە خوێنی هەموو ئەفسەرەکانی وەجۆش هێنا و هەستی گشتی بریندار کرد.  ئەویش نامەیەک بوو کە قازیی محەمەد بۆ ستادی هێزەکانی دەوڵەتی لە کوردستان نووسیبوو. قازیی محەمەد لە وڵامی سەرۆکی ستاد کە چەند مانگ پێشتر لە  ڕوودانی ئەو ڕووداوانە داوای لێ کرد بوو  گوێڕایەڵی لە شا بکا و دە ئەمر ونییەی دابێ  و بانگەوازی کرد بوو دەست لە دژایەتی لەگەڵ ئەڕتەش هەڵگرێ ، لە ڕوی (...) و تێ نەگەیشتن و غروور وڵامێکی سووکی بەو شێوەیەی خوارەوە دابووەوە:

" ئێوە ئەفسەرانی هەمان ئەڕتەشن  کە لە جەنگەی نەبەرد و کاتی گیانبازی دا تێی دەقووچێنن و هەڵدێن و شێعری فیردەوسی شاعیری مەزن ئاوا بەڕێوە دەبەن : همە سر بسر پشت بدشمن کنیم/ از آن بە کە خود را بە کشتن دهیم ( هەموو سەر بە سەری یەکەوە پشت لە دوژمن دەکەین / لەوە باشترە کە خۆمان بە کوشتن بدەین ." ئاشکرایە کە ئەو جۆرە هەنگاوە (...) و نوسراوەی دوور لە  (...) بەهیچجۆر لە لایەن ئەڕتەشییەکانەوە لە بیر نەدەکرا و نەی دەتوانی ئەو لە سزا ڕزگار بکا.

دۆزگەر جگە لە نیشان دانی بەڵگەو سەنەدی پێویست بە دادگە، ئاماژەی بەو سەفەرەی کرد کە بۆ خۆی بە شەخسە لە ماوەی سەرۆکایەتی کۆماریی قازیی محەمەد دا بۆ مەهابادی کرد بوو و گوتی: قازیی محەمەد نەک هەر سووکایەتی بە ئەڕتەش دەکرد ، بەڵکوو لە سێ سەفەر دا کە لە حەتومی خەرمانان و یەکەمی ڕەزبەر و بیست ویەکی خەزەڵوەر بۆ مەهابادم کرد  هەڕەشەی لێ دەکردم و دەیگوت: بەو زووانە هێرش دەکەم بۆ سەر هێزە دەوڵەتییەکان، سەقز و سنە و کرماشانیش داگیر دەکەم و لە سەفەری حەوتەمی خەرمانان بە ئامادەیی من بە یونیفٶرمی ژەنەڕاڵییەوە سانی لە ڕێژەی هێزەکانی خۆی  دی.

قازیی محەمەد و سەیف قازی نکووڵێان لەوە کرد کە چووبنە بادکووبە، بەڵام بەڵگەی گرینگ  کە لە دەست دابوون پێشکێشی دادگە کران و بە ناچار هەر دووکیان پێیان لێنا و لە ئاکامدا دەرکەوت کە قازیی محەمەد دووجار چووە بۆ بادکووبە.

لەهەموان گرینگتر دەرکەوت ئەو ئاڵای سێ ڕەنگی شێر و خورشیدی کە هەموان سەری لە بەر دادەنوێنن و پێی هەڵ دەڵێن گۆڕیوە ، ڕەنگە سوورەکەی بردووەتە سەرەوە و ڕەنگە سەوزەکەی هێناوەتە خوارەوە و لە جیات شێرو خورشید " ئاڕم " ی  جمهووری کوردستانیان کێشاوەتەوە.

پارێزەری قازیی محەمەد گوتی لە قانوونی بنچینەیی دا هیچ باسی جێگای ڕەنگەکانی ئاڵا نەکراوە . دۆزگەر وڵامی داوە ئەگەرچی جێگای ڕەنگەکان دیاری نەکراوە  بەڵام گۆڕێنی ئەوەش پێش بینی نەکراوە. لەوەش دەرچێ ئەگەر لە گۆڕینی جێێ ڕەنگەکانیش چاو هەڵببوێردرێ  گۆڕینی " ئاڕم" ی نەتەوەیی کە شێر و خورشیدە  ناکرێ لە بەر چاو نەگیرێ. سەبارەت بە کردەوەکانی سەدرقازی ش دەرکەوت کە بە پێی ئیدیعای دۆزگەر، ئەو لە ڕۆژی شازدەهەمی سەرماوەز [ ٧-ی دیسامبری ١٩٤٦ ]  لە مزگەوتی هەباس ئاغای  مەهاباد نوتقێکی کردووە و خەڵکی هان داوە و گوتوویەتی : دەوڵەت لە وزەی دا نییە  لە دوو بەرەی ئازەربایجان و کوردستان دا شەڕ بکا . ئەمن نزیک سێ ساڵ  لەتاران بووم و بە باشی دەزانم ڕووحییەی سەربازان و دەرجەداران و ئەفسەران چۆنە. دەوڵەت لە سەقز و سەردەشت و  تیکانتەپە هێزی نییە و  ئێمە بە باشی دەتوانین بە یارمەتی فێداییە دێمۆکڕاتەکان هێزە دەوڵەتییەکان تێک و پێک بشکێنین. لە ڕابردوو دا دەستەیەک  لە عەشیرەتەکان دەیانتوانی بۆ ماوەی درێژ لە بەڕانبەر هێزە دەوڵەتییەکان دا خۆڕاگری بکەن ، ئێستا خۆ ئێوە لەوان کەمتر نین ، نابێ بترسێن ، شەڕ بکەن و لە ئاست دوژمن ملە بکەن .

هێندێک بەڵگەی دیکە  لە دەست دابوو کە نیشانی دەدا قازیی محەمەد دوو ڕۆژ بەر لە هاتنەوەی نیڕوو هەشتا هەزار ڕیاڵی لە دارایی بۆکان وەرگرتووە . جگە لەو هەنگاوانە، سووچێکی دیکەی قازیی محەمەد کە لە ڕوانگەی ئەڕتەشییەکانەوە شیاوی لێ خۆش بوون نەبوو ئەوە بوو کە بانگەوازی لە حەمەڕەشید [ خان]  کرد بوو بۆ هاوکاری و دوای گەڕانەوە لە لای سەرلەشکر هومایوونی ، لە ٢٢ –ی سەرماوەز [ ١٣-ی دیسامبری ١٩٤٦]  شەرتومەرجێ تەرکی شەڕی ڕەچاو نەکرد بوو  چەکی لە بارزانییەکان شەتەک دابوو و سەربازخانەشی تاڵان کرد بوو...

لە سەیف قازی ش سەنەد و بەڵگەیەکی زۆر لە دەست فەرماندەیی هێزەکانی دەوڵەتی لە کوردستان دا هەبوو، لەوانە ئەوە بوو کە ئەو لە بەرواری شەشەمی گەڵاوێژ [ ٢٨- ژووییەی ١٩٤٦ ]  پەنجا خوێندکاری بۆ دیتنی دەورەی دانیشکەدەی عەسکەری ناردبووە تەورێز کە لەوێوە بنێردرێن بۆ باکۆ.

لەو ڕۆژانە دا حاجی بابە شێخ سەرکوەزیری قازیی محەمەد کە پیرە پیاوێکی مێهرەبانە و دوور دەڕوانێ ، ئازاد بوو. ڕۆژێک نووسەر لەگەڵ سەرگورد دوکتور خەمسە سەفا کە لە پژیشکە لێزانەکانی ئەڕتەشە و ئەو دەمی کچی حاجی بابەشێخی موداوا دەکرد  و سیتوان دوکتور عەزیمی کە ماوەیەک لە دەست بارزانییەکان دا یەخسیر بوو ، چووینە دیداری حاجی بابەشێخ، ئەو ئاگای لە هەموو چالاکییە سیاسییەکانی قازیی محەمەد هەبوو  دەیگوت: لە دوای مانگی خەرمانان [ ئووتی ١٩٤١] ، بێگانەکان، ژمارەیەک لە سەرۆکە کوردەکان ، لەوانە قازیی محەمەد یان بردە ئەو بەری چۆمی ئاراز و ئەوەندە لەو کارەیان دا بە پەلە بوون کە لەماوەی بیست و یەک سەعات دا لە سەقزەوە ئێمەیان گەیاندە جوڵفا و لەوێشەوە بردیانین بۆ بادکووبە. لە بادکووبە لەگەڵ زۆرێک لە ژەنەڕاڵە ڕووسییەکان کە نەمان دەناسین دیدارمان کرد. تا ئەوەی کە یەکێک لەوان وەک " ئاتاکیشی یێڤ" خۆی ناساند و دیدارێکی تێر وتەسەلی لەگەڵ ئێمە هەبوو و پێکێشی و هەڕەشەی کرد کە فەرمانەکانیان قبووڵ بکەین. حاجی بابەشێخ دەی گوت ئێمە بە هیچجور پێمان خۆش نەبوو فەرمانەکانی قبووڵ بکەین ، تا ئەوەی کە قازیی محەمەد تەمای گرت خۆی دەرمانداو بکا. دوا جار پازدە ڕۆژ لەوێ ماینەوە و دوایە گێڕایانینەوە بۆ مەهاباد. حاجی بابە شێخ دەیگوت : ئەمن بە ڕێگای جیاواز دا گوزارشی ئەو جەرەیانەم بە مەئموورانی دەوڵەت ڕاگەیاند و بۆ جاری دووەم لەچوونی باکۆ بە جیدی خۆم پاراست. ئەو دەی گوت قازیی محەمەد دووجار و سەیف قازی سێ جار چووە باکۆ و لەو پێشوەچوونانەی دوایی دا، کاتێک دەوڵەت ڕایگەیاند پێوەین بۆ بەڕێوەبردنی هەڵبژاردن نیڕوو بنێرین بۆ کوردستان ، ئەمن بە قازیی محەمەدم گوت باشترە ئێمەش تێلگڕاف بکەین نیڕوو بێ. ئەویش قبووڵی کرد بەڵام ئەسەدۆڤ کە هەموو کاری بەدەست بوو، بە شێوەیەک ئێمەی کۆنتڕۆڵ دەکرد کە نەتوانین کارێک ئەنجام بدەین. حاجی بابە شێخ دەیگوت بە پێچەوانەی قسەی بێگانان، ئێمە قەت نەمانتوانی لەگەڵ فیرقەی دێمۆکڕاتی ئازەربایجان پێک بێین. چونکە ئەوان دەیانگوت دەبێ سەر بە تەورێز بن لەکاتێکدا ئێمە  دژ بووین و دەمانگوت دوای ئەو هەموو هەرا و زەنایە ، ئەگەر بڕیار بێ گوێڕایەڵی لە تەورێز بکەین، وەک ڕابردوو گوێڕایەڵی تاران دەبین.  

هەرچۆنێک بێ بەو سەنەد و بەڵگەیەی کە دە دەست کاربەدەستانی عەسکەری دا بوو و ئەو  قسانەی لە دادگە دا کرا، لە کۆتایی دانیشتنێکی نهێنی دا کە زیاتر لە ١٨ سەعاتی  پێ چوو، لە کۆتاییەکانی مانگی بەفرانبار [ژانڤییەی ١٩٤٧] ، بە پێی بڕیاری دادگەی نائاسایی نیزامی قازیی محەمەد موفتی مەهاباد ، سەدرقازی (سەدرولئیسلام) نوێنەری پێشووی مەجلیسی شووڕای میللی  و سەیف قازی ( سەیفولئیسلام)  مەحکووم بە ئێعدام کران.

بڕیاری دادگە بۆ جێ بەجێ کردن بە کاربەدەستانی عەسکەری لە تاران ڕاگەیێندرا، بەڵام لە بەر ئەوەی لە گۆشە و کەنارەوە هیندێک قسە بۆ لەبەرچاو گرتنی حاڵی تاوانوەپاڵدراوەکان دەکرا و لە لایەکی دیکەشە لەبەر ئەوەی هێشتا شەڕ بە دژی بارزانییەکان دەستی پێ نەکرد بوو و لە نێو گفتوگۆی هێمنانە دا دەوڵەت نەی دەویست  کردەوەیەکی توندی ئەوتۆ لە خۆیەوە نیشان بدا، بۆیە بەڕێوەبردنی حوکمەکە وە دەرەنگی خرا تا ئەوەی کە دادگەیەکی دیکە بە سەرۆکایەتی ڕێزدار سەرهەنگ نەجاتوڵای زەرغامی لە تارانەوە بۆ پێ ڕاگەیشتن  چووە مەهاباد و لەبەر ئەوەی مولاحەزاتی سیاسی و بیروبۆچوونی خسووسی لە گۆڕێ دا نەبوو، بۆیە حوکمی ئەو دادگە تازەیە کە ئەویش وەک دادگەی پێشوو تاوانوەپاڵدراوانی بە ئێعدام مەحکووم کرد بوو ، لە شەوی دەهەمی خاکەلێوە [ ٣١-ی مارسی ١٩٤٧] جێ بە جێ کرا و قازیی محەمەد و سەدر قازی و سەیف قازی لە داری سزا دران.

قازیی محەمەد زۆر شڵەژا بوو و دەست پاچە بوو. سەدر قازی ش ڕەنگی بزرکا بوو بەڵام حەولی دەدا لە سەرەخۆیی خۆی بپارێزێ. لە کاتێکدا سەیف قازی بە هەیکلی بەخۆوەی خۆیەوە و ەک کەسی گێژ ئاوڕی ترسێنەری لەملاولا دەداوە و زیاتر لە دوو کەسەکەی دیکە نیگەران بوو.

تاوانوەپاڵدراوانیان سێ سەعات لە دوای نیوەشەو هێنایە پای دار. لەسەربانەکانی خانووبەرەکانی مەهاباد  موسەلسەلیان دامەزراندرا بوو. محەمەد قازی پێشتر نوێژی کرد و پاڕایەوە و گوتی سەدر بێ گوناهە خوێنم حەڵاڵ دەکەم ، براکەم ئازاد کەن. ئەو لە هەر دوو دادگاکانیش دا پێکێشییەکی زۆری نیشان دا بۆ بەرائەتی سەدر لە دوای وی هەر دوو کەسەکەی دیکەیان هەڵواسی. سەدر قازی پێی سەیر بوو و داوای لێ بوردنی دەکرد و وا وەبەرچاو دەهات کە بەڕاستی خۆی بە بێ گوناح دەزانی. هەر چۆنێک بێ بەو شێوەیە لە بەر لادان و گوشاری سیاسەتی دەرەوەیی یەکێک لە گرینگترین و دەوڵەمەندترین بنەماڵەکانی کوردستان لە ناو چوو.

نزیکەی دوو مانگ دواتر، کاتی تەشریف هێنانی ئەعلاحەزرەتی هومایوونی بۆ مەهاباد ، ژنێک بە چارشێوێکی ڕەشەوە کە ڕووی خۆی داپۆشیبوو خۆی گەیاندە شاهەنشا و زەرفێکی پێشکێش کرد. ئەحلاحەزرەت فەرموویان ئەو ژنە کێیە . بە عەرزیان گەیاند ژنی قازیی محەمەد؛ هەستی جۆر بە جۆر باڵی بە سەر شای جەوان دا کێشا. کەس نەیزانی لەو دەمە دا چ بیر وهزرێک لە مێشکی پادشای ئێران دا پەیدا ببوو، ئەعلاحەزرەتی هومایوونی ماوەیەک چاوەکانی قووچاند و دوایە فەرموویان: کارتان بە کەلوپەلی ئەوانەوە نەبێ و سەرنج بدەنە سەر بارودۆخی لە پاش بەجێماوانیان.

سەرچاوە: نەجەفقوڵی پێسیان، از مهاباد خونین تا کرانەهای ارس. تاران، سەرماوەزی ١٣٢٨ ، شیرکەتی سەهامی چاپ، لاپەڕەکانی  ١٦١ – ١٧٦

تێبینی وەرگێڕی کوردی : سەر باسەکە لە لایەن وەرگێڕەوە داندراوە. لە جیات هێندێک وشەی قێزەوەنی نووسەر  (...) داندراوە. دوو نوختەی شایانی سەرنج لە بەشێک لە قسەکانی نووسەر و گێڕانەوەی لە زمان دۆزگەری دادگە سەرهەنگ فیووزییەوە ئەوەیە کە بەوپەڕی ڕووهەڵماڵاویی نەریتی ' میری نەرۆزی ' یان شێواندووە وەکوو بەڵگە بۆ دژایەتی شا نیشانیان داوە  و ئەوەی کە فیووزی دەڵێ قازیی لە پێش چاوی من بە یونیفۆرمی ژەنەڕاڵییەوە سانی لە رێژەی پێشمەرگە دیتووە ، وێنەیەک لێرە دا دەبینن کە بەجلوبەرگی ئاسایی ڕوحانییەوە  پێشەوا سڵاو لە پێشمەرگە دەکا و سەرهەنگ فیووزی بە پێچەوانەی عورفی نیزامی دەستی ڕێزی هەڵنەهێناوە و ئەو دوو نموونەیە ئەوپەڕی ناڕاستی و دەغەڵی سیستمی کوڕی ڕەزا خان دەسەلمێنێ. 

سال‌های فراموش‌شده‌ی ناسیونالیسم کردی عباس ولی

سال‌های فراموش‌شده‌ی ناسیونالیسم کردی

عباس ولی

ترجمه‌ی مراد روحی

مدرنیته و ظهور سیاست مردمی در روژهلات

جمهوری کردستان که در تاریخ دوم بهمن 1324 (۲۲ ژانویه ۱۹۴۶) تأسیس شد در تاریخ مدرن کردهای روژهلات (کردستان ایران) نقطه‌عطف تاریخی مهمی است. اگرچه عمر این جمهوری کوتاه بود، از لحاظ اهمیتی که در تحول فرهنگ سیاسی دموکراتیک و توسعه‌ی شکل خاصی از هویت ملی در میان کردهای روژهلات و دیگر بخش‌های جوامع کرد در خاورمیانه داشته است، دارای دلالت‌های گسترده‌ای است. جمهوری کردستان سرآغاز سیاست مردمی در کردستان ایران بود. ظهور نهادهای نمایندگی مردمی، حزب‌های سیاسی، اتحادیه‌های اصناف، سازمان‌های دفاع مدنی،[1] سازمان‌های زنان و جوانان و دیگر ارگان‌ها و سازمان‌های مدنی، نه‌تنها نشان از وجود جامعه‌ی مدنی پویا و فضای عمومی فعال داشت، بلکه همچنین حاکی از ورود مردم به میدان سیاسی کرد بود (ولی، 2011). مردم «سوژه»ی سیاست مردمی در کردستان بودند - سیاستی که از طریق صورت‌بندی خواستِ عمومی برای احقاق حقوق ملی وآزادی‌های دموکراتیک و مدنی در یک میدان سیاسی نوظهور، که غالباً با مقاومت در برابر سلطه‌ی حاکم[2] تعریف می‌شد، خود را ابراز می‌کرد. استراتژی‌های سلطه‌ی حاکم در کردستان متضمن انکار هویت ملی کردی و سرکوب بازنمایی گفتمانی آن بود. این استراتژی‌ها در اعمال بنیادین دولت متجسد و در قانون اساسی آن رمزگذاری می‌شد- این دو به تعبیر دریدا به ترتیب خشونت‌ «'اجرایی» یا )«عملی»([3] و «گفتمانی» [4] دولت هستن (دریدا 1992). قانون ضامن و پشتیبان خشونت برعلیه اجتماع کرد بود و این نشان از آن داشت که کردها  به قلمرو خارج از قانون افتاده‌ و به منطقه‌ی تیره‌وتار «ابهام قانونی/حقوقی»[5] که در آن قدرت حاکم رویه‌ای عمیقاً خشن دارد، واگذار شده بودند (آگامبن 2005).

 اجتماع کرد، ذیل حکومت مطلقه‌ی[6] پهلوی، مکان شکل‌گیری هویت ملی کرد بود که در جمهوری کردستان به شکوفایی رسید. برجستگی قومیت و زبان کردی در برساخت و بازنمایی هویت کردی در گفتمان مردمی[7] به این معنا بود که مرزهای مردم و ملت به طور چشم‌گیری برهم منطبق شده بودند. در حقیقت این دو به طور گسترده‌ای هم‌مرز بودند و معمولاً در گفتمان مردمیِ فضای عمومی نوظهور و به‌طور عمومی در سطح اجتماع به جای یکدیگر به کار گرفته می‌شدند. خصلت ملی سیاست مردمی در کردستان در فاصله‌ی سال‌های 1320 تا 1325 به‌وضوح تبلور این وحدت مردم ـ ملت بود. در طول این دوره عناصر برسازنده‌ی هویت کردی،  یعنی عمدتاً قومیت و زبان کردی، مرزهای یک میدان سیاسی را تعریف کردند که مواجهه با قدرت حاکم در درون آن رخ می‌داد. سقوط جمهوری کردستان به معنی ناپدید شدن مردم کرد از میدان سیاسی نبود. سیاستِ بازسازی سلطه‌ی حاکم، پس از سقوط جمهوری،  و امواج جدید سرکوب و خشونت تمرکزیافته نیز به معنای پایان سیاست مردمی در کردستان نبود. برعکس، مفهوم مردم در گفتمان عمومی در قالبی مشخصاً ملی‌گرایانه بازسازی و به سوژه‌ی مقاومت ملی در برابر سلطه‌ی حاکم بدل شد.

 همسانی مردم-ملت با تلاش و جست‌وجوی مداوم و پایدار آن برای شناسایی حقوق دموکراتیک و مدنی ذیل «حکومت مطلقه‌ی بازآرایی شده )باز آرایش یافته(»[8] در دوره‌ی پهلوی دوم در دهه ۱۹۵۰ بازتصدیق می‌شد. سه دهه پس از آن، یعنی از کودتای 28 مرداد 1332 تا گسست انقلابی 1356 و 1357، دوره‌ی افول سیاست مردمی و سرکوب آن در سطح ایران به‌طور کلی و به‌ویژه در کردستان بود. جدای از دوره‌ی مختصر پیش از اصلاحات سلطنتی، یا به‌اصطلاح انقلاب سفید سال 1341، به سختی می توان از بروز سیاست دموکراتیک مردمی در ایران صحبت کرد. تنها پس از گسست انقلابی و پس از شکل‌گیری اعتراضات سراسری در سال 1357 بود که مردم دوباره در میدان سیاسی ملی ظاهر شدند و خود را به عنوان حاملین حقوق دموکراتیک و مدنی ابراز کردند و خواستار شناسایی وعدالت شدند. وقایع منتج از انقلاب 1357 شاهد ظهور مجدد مردم به مثابه‌ی سوژه سیاستِ دموکراتیک مردمی بود. در کردستان نیز خیزش مردم و ابراز نقش محوری آن در میدان سیاسی از همان الگوی عمومی سراسری  پیروی می‌کرد که در دیگر مناطق کشور تجربه می‌شد، هر چند که  خاص‌بودگی تاریخی هویت ملی کرد، تجربه کردستان را به شکل چشم‌گیری از تجربه‌ی عمومی دیگر مناطق ایران متمایز می‌کرد. در این‌جا مرزهای میدان سیاسی با قومیت و زبان کردی، یعنی ابژه‌ی انکار و سرکوب حاکم، تعریف می‌شد و مخالفت دموکراتیک و مردمی با قدرت حاکم در قالب خواست عمومی مردم برای شناسایی هویت ملی کردی صورت‌بندی می‌شد. در ادامه به این مطلب باز خواهم گشت.

 این برداشت مختصر دربردارنده‌ی عناصر اساسی برساخت تئوریک مفهوم مردم /ملت به مثابه سوژه‌ی سیاست مردمی در کردستان است. مفهوم مردم یک برساخت سیاسی است. این مفهوم با اعمال و گفتمان‌هایی برساخت می‌شود که شرایط مخالفت و مقاومت دموکراتیک عمومی در برابر قدرت حاکم را تعریف می کند (لاکلائو 1999، رانسیر 2007). مردم تا جایی که ابژه‌ی قدرت حاکم هستند، سوژه‌ی سیاست مردمیِ دموکراتیک نیز هستند. بنابراین وجود آن‌ها به مثابه سوژه‌ی سیاست عمومی، وام‌دار مقاومت آن‌ها در برابر قدرت حاکم است. به تعبیر نگری مفهوم مردم از این حیث مفهومی ضد قدرت و یک دیگریِ حاکم، یعنی یک قدرت برسازنده است (نگری  1999، ولی 2017). این ادعا که مردم محصول سیاست دموکراتیک هستند، هم زمان تصدیقِ مدرن بودن آن - به‌مثابه‌ی یک نیروی سیاسی که از درون با روابط اقتصادی و اجتماعی تفاوت می‌پذیرد اما در سپهر سیاسی با مخالفت در برابر قدرت حاکم به وحدت می‌رسند- نیز هست. این پیوند تاریخی با مدرنیته، هویت قدرت حاکم، که هویت مردم در مخالفت با آن تعریف می شود، را نیز آشکار می‌سازد. در این‌جا حاکم، یعنی ابژه‌ی مخالفت و مقاومت مردمی، یک قدرت حقوقی است  که تاریخ آن با تأسیس دولت - ملت در ایران گره خورده است. بنابراین، ازاین لحاظ ظهور و چگونگی تحول مفهوم مردم در کردستان با رابطه‌ی پرآشوب بین اجتماع کرد و دولت-ملت ایران، که آغاز تاسیس آن به سال 1304 بازمی‌گردد، تعریف و برحسب سلطه‌ی حاکم و مقاومت کردها بازنمایی می‌شود. در صورت‌بندی تاریخی مدرنیته‌ی ایرانی، این رابطه این‌گونه صورت‌بندی می‌شود: اعمال و گفتمان‌های مدرنیزاسیون اقتدارگرایانه (ولی 1988)

ظهور مردم و شکل‌گیری سیاست دموکراتیک مردمی در کردستان ایران با خاص بودگی تاریخی - اجتماعی کرد و رابطه‌ی آن با جامعه‌ی بزرگ‌تر ایران تعریف می‌شود. از این لحاظ عامل تعیین‌کننده و نقطه‌عطف این رابطه، ظهور مدرنیته در ایران بود، که در انقلاب مشروطه به اوج خود رسید و پس از دو دهه فطرت در فرم مدرنیزاسیون اقتدارگرای پهلوی دوباره ظاهر شد. خاص‌بودگی جامعه‌‌ی کرد، که عمیقاً در ساختار طبقاتی آن ریشه داشت، از رابطه‌ی پرپیچ‌وخمی که با دولت ایران داشت نیز متأثر بود. روابط سلطه‌، ساختارهای فرهنگی و سیاسی وسیع‌تر جامعه‌ی کرد را فراسوی حوزه‌ی مستقیم روابط طبقاتی تحت تاثیر قرار می‌داد و مرزهای میدان سیاسی و پیکرهبندی نیروهای سیاسی و روابط  درونی آن‌ها را تعریف می‌کرد. این روابط سلطه، معمولاً رابطه‌ی متغیر قدرت حاکم با اجتماع کرد را منعکس می‌کردند. تاریخ مدرن کرد در ایران شاهد درستیِ این مدعا است (ولی 2011).

 در دوره‌ی مشروطه در جامعه‌ی کرد زندگی روستایی بر زندگی شهری غلبه داشت و نیروهای مردمی در میدان سیاسی و فرهنگی تقریباً به طور کامل غایب بودند. حیات شهری زیر سلطه‌ی طبقه‌ی زمین‌دار بود. این طبقه در هم‌دستی با بورژوازی تجاری توسعه‌نیافته و وابسته، شکل و ویژگی مشارکت کردها در فرآیندهای سیاسی جدیدی را که با جنبش مشروطه امکان‌پذیر شده بود، تعریف و کنترل می‌کرد. مشارکت فعال غالب سران قبایل کرد در مخالفت با جنبش مشروطه و نیز مشارکت آن‌ها در تلاش‌های ناموفق برای اعاده‌ی حکومت استبدادی قاجار، چیزی فراتر از تمهیدات محافظه‌کارانه‌ی این طبقه برای تداوم قدرت و موقعیت برتر خود در کردستان بود. این وضعیت همچنین حاکی از فقدان نیروهای فعال در ساختار اجتماعی مناطق کردنشین بود؛ نیروهایی که توانایی تولید و تداوم سیاست مردمی را داشته باشند. تا جایی که به ظهور سیاست مردمی و به مشارکت فعال «مردم» مربوط می‌شود، کردستان چند دهه عقب‌تر از استان‌های ترک‌زبان و فارس زبان بود. در حقیقت، پس از فروپاشی حکومت رضاشاه در سال 1320 بود که  مردم وارد میدان سیاسی اجتماع کرد شدند و فرآیندهای سیاسیِ عمومی در عمده‌ی مراکز شهری کردستان ظاهر شدند. این روند در شرایط سیاسی و فرهنگی‌ای  که منجر به شکل‌گیری کومه‌له‌ی ژیانه‌وه‌ی (انجمن احیای) کردستان ]کومه‌له‌ی ژ.ک.[  در سال 1321 و تأسیس جمهوری کردستان در 1324 شد، به اوج خود رسید.

این‌که در دوره‌ی مشروطه کردستان از لحاظ سیاسی و فرهنگی عقب‌مانده‌تر بود، به چیزی بیش از یک وقفه‌ی صرفِ تاریخ اشاره دارد. این شکاف نتیجه‌ی مفصل‌بندی ویژه‌ی قدرت حاکم و سیستم اربابان زمین‌دار در منطقه بود. غیبت شرایط سیاسی و گفتمانی شکل‌گیری سیاست مردمی، همچنین به گسست در روند تاریخی شکل‌گیری مدرنیته در کردستان اشاره داشت که از حیث ویژگی‌ها و قابلیت‌ها آن را از دیگر مناطق کشور متمایز می‌ساخت. همان‌گونه که در جایی دیگری نیز بحث کرده‌ام، خصلتِ تاریخی مدرنیته در کردستان عمیقاً با دیگر مناطق ایران متفاوت بود (ولی 1998).. این تفاوت تنها به دلیل شروع دیرهنگام آن نبود، بلکه فرایند ویژه‌ی شکل‌گیری و استقرار دولت-ملت و هویت ملی در ایران و تأثیرات سیاسی و فرهنگی آن براجتماع کرد نیز سبب‌ساز آن بود. ظهور مدرنیته در کردستان، تا آن‌جا که مدرنیته معادل به‌کارگیری عقل مدرن در سازمان فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی جامعه‌ی کُرد در نظر گرفته شود، با سرکوب هویت کردی و طرد اجباری آن از سپهرهای سیاسی و گفتمانی هم‌زمان بود. بنابراین از این حیث، مدرنیته علناً با قدرت حاکم و مجموعه‌ای از گفتمان‌ها و اعمال، که مقصود آن‌ها تضمین سلطه‌ی حاکم بر اجتماع کرد بود، شناخته می‌شد- اگرچه این گفتمان‌ها و اعمال تا حدی عقلانی‌تر محاسبه شده‌تر و منظم‌تر بودند.

این پنداشت عمومی از مدرنیته، یعنی شناخت مدرنیته به عنوان فرم‌هایی ازعقلانیت ابزاریِ مرتبط با مدرنیسم اقتدارگرا، که سیاست دولت مطلقه‌ی پهلوی اول از سالهای 1304 تا 1320 بود، یک فهم مشترک در سرتاسر ایران بود. با این حال در تجربه‌ی کردستان این فهم سراسری مشترک دچار تفاوت‌های معناداری می‌شد. در کردستان تحمیل و تضمین سلطه‌ و خشونت حاکم و فرم‌های عقلانیت ابزاری مدرن، در گفتمان و در عمل، مستلزم سرکوب هویت کردی بود. در حقیقت سرکوب سیستماتیک هویت کردی، گره دیالکتیکی[9] مفصل‌بندی قدرت حاکم و نظام اربابی در کردستان بود. این در واقع محل تلاقی روابط سیاسی-نظامی-امنیتی حکومت مطلقه‌ی پهلوی و نظام زمین‌داری کلان مالکی و روابط بهره‌ی مالکانه و استثمار بود که تداوم سلطه‌ی حاکم را تضمین می کرد. سرکوب هویت کردی هدف استراتژیک سیاست مدرنیسم آمرانه در کردستان بود بنابراین پیوند مستقیمی بین مدرنیته، مدرنیزاسیون و سلطه‌ی قدرت حاکم بر کردستان برقرار شد. این وضعیت حداقل از ۱۹۳۵ به بعد صادق است، یعنی زمانی که سرکوب سیستماتیک قومیت و زبان کردی به اجرا گذاشته شد تا نتایج سیاست‌های مدرنیسم اقتدارگرا و سلطه‌ی حکومت مطلقه به گونه‌ای تضمین شود.

سرکوب هویت کردی گره دیالکتیکی روابط سلطه و سرکوب بود که هم مفروض سیاست مدرنیسم اقتدارگرا در کردستان بود و هم آن را بازتولید می‌کرد. بدین ترتیب این سرکوب هم شرایط امکان و هم پشتوانه‌ی سیاست مدرنیسم اقتدارگرایی بود که حکومت مطلقه‌ی پهلوی آن را دنبال می‌کرد. ابزارها و راهکارهای تأمین سلطه‌ی حاکم در کردستان، به‌ویژه روندها و اعمالی که برای تحمیل هویت ایرانی/ فارسی حاکم بر اجتماع کرد به‌کار گرفته می شد، روند و نتیجه‌ی سیاست مدرنیزاسیون در کردستان را متعین کرد. این خصیصه‌ی ویژه‌ی سلطه‌ی حاکم در کردستان،  که در عمل آن را از دیگر مناطق ایران متمایز می‌کرد،  تأثیر تعیین‌کننده‌ای بر شکل‌گیری و توسعه‌ی سیاست عمومی مردمی و هم‌چنین سوژه و کانون این سیاست برجای گذاشت.

از لحاظ تاریخی ظهور مقاومت مردمی در مقابل سلطه‌ی حاکم، که عمدتاً با گفتمان‌ها و اعمال مدرنیزاسیون اقتدارگرای دولت مطلقه بازتولید می‌شد، همزمان تکوین مردم به‌مثابه سوژه‌ی سیاست عمومی مردمی در کردستان نیز بود. این امر همچنین در مورد قشر جدید روشنفکری کرد، که برخلاف اقشار باسواد سنتی از میان طبقات متوسط شهری ظهور کرد و محصول آموزش‌های عمومی سراسری و فرآیندها و اعمال نظامی و اداری مرتبط با دولت تمرکزگرای مدرن و مدرنیزاسیون اقتدارگرا بودند، نیز صادق است. از این حیث، هم مردم و هم قشر روشنفکر محصول خواست‌های سیاسی-فرهنگی عمومی مشخصی هستند که عمدتاً از سرکوب هویت کردی و به‌طور مشخص‌تر از سرکوب قومیت و زبان کردی، سرچشمه می‌گرفت. خواست عمومی برای شناسایی قومیت کرد و استفاده از زبان کردی بر حسب حقوق ملی و فردی بیان می‌شد و بدین ترتیب آن‌ها را به‌مثابه‌ی سوژه‌ی اعتراضات عمومی و سیاسی مردمی برمی‌ساخت. روندها و اعمالی که این دگردیسی اساسی را امکان‌پذیر می کرد، مستلزم درجه‌ای از توسعه‌ی جامعه مدنی و سپهر عمومی بود، که در غیاب آن خواست عمومی و بالاخص تلاش فراگیر مردمی برای شناسایی حقوق ملی و همگانی، خاموش و خفته اما زنده و مترصد ابراز خود در سیاست عمومی  اجتماع، باقی می‌ماند.

این نکته به وجود ارتباطی حیاتی بین شکل‌گیری جامعه‌ی مدنی و ظهور سیاست عمومی مردمی، یعنی پیش‌شرط ضروری ظهور مردم به‌مثابه‌ی سوژه‌ی سیاست مدرن، اشاره دارد. این ارتباط در کردستان پیچیده بود. این‌جا ابژه‌ی سیاست مردمی که همزمان ابژه‌ی مقاومت مردمی هم بود، به شکلی مؤثر ذیل آن چیزی قرار می‌گرفت که آگامبن از آن تحت عنوان «منع حاکم» (آگامبن 1998)[10]''یاد می‌کند. درخواست عمومی برای شناسایی حقوق و هویت کردی، غیرقانونی به شمار می‌رفت. بدین معنا که سیاست عمومی بیرون قلمرو سیاست قانونی رشد می‌کرد و خصلتی زیرزمینی و مخفیانه به خود می‌گرفت. این وضعیت پیش از تأسیس و پس از سقوط جمهوری کردستان صادق است. توسعه‌ی جامعه‌ی مدنی و سپهر عمومی در دوره‌ی جمهوری کردستان، بنیاد سیاست دموکراتیک مردمی بود و این مشخصه‌ی هویت تاریخی این حکومت به مثابه‌ی کانون و نهادها حکمرانی و خودگردانی بود.

با این حال نیروها و روابطی که ریشه در توسعه‌ی تاریخی اجتماع کرد در دل چارچوب‌های حقوقی، اقتصادی و سیاسی حاکمیت ایران از آغاز قرن نوزدهم داشت، به شکل مؤثری سیاست مردمی جمهوری کردستان را محدود می‌کرد. غلبه نظام اربابیِ قبیله‌ای در سازمان‌های نظامی و سیاسی اجتماع کرد و نوپاییِ سیاسی و عدم‌انسجام فرهنگی طبقات اجتماعی شهری، هر دو از این حیث چشم‌گیر بودند. آن‌ها نتایج و تأثیرات ساختاریِ واپس‌ماندگی مدیدِ روابط و نیروهای اقتصادی در اجتماع کرد بودند. اما تأثیرات محدودکننده‌ی نظام اربابیِ قبیله‌ای معمولاً از طریق روابط متکثر و گوناگون آن با قدرت حاکم در مرکز و نیز معمولاً از طریق روندها و اعمالی که سلطه‌ی آن را در کردستان ابقا می کرد، تلطیف می‌شد. بنابراین از این حیث محدودیت‌های ساختاری سیاست دموکراتیک مردمی معمولاً با روابط سلطه حاکم مرتبط بود. آنها دست در دست هم از طریق روندها و اعمالی که مبتنی بر روابط تولید پیشاسرمایه‌داری بود، وحدت بلوک قدرت در رژیم زمین‌داری کلان مالکی در سطح کشور را تضمین می‌کردند.

 وحدت ساختاری دوگانه‌ی درون-کرد بیرون-حاکم در بلوک قدرت و نقش فعال این ساختار در شرایط سیاسی و نهادیِ سیاست مردمی، در وقایعی که به سقوط جمهوری منجر شد، مشخصاً قابل مشاهده بود. این جمهوری، به‌رغم تمام نقص‌های عقلانی-تکنیکی و سیاسی-مدیریتی‌ای که در سازوکار حکمرانی آن وجود داشت، یک نهاد مردمی بود. جمهوری  کردستان از حمایت راستین اکثریت قاطع مردم برخوردار بود؛ مردمی که به‌واسطه‌ی این حکومت وارد فرآیند سیاسی شده بودند. پس از سقوط جمهوری و زدودن آثار و نشانه‌های سیاست مردمی در کردستان، مردم کرد نیز از صحنه سیاسی عقب نشینی کردند. آن‌ها به کنج امن خانه‌های خود بازگشتند و خود را در درون محدوده‌های قومیِ اجتماع خویش، یعنی تنها فضایی که در آن می‌توانستند صدای غرولندِ خشم و ناامیدی خود را بشنوند، محبوس کردند. اما نه عقب‌نشینی از صحنه‌ی سیاست و نه سکوت آن‌ها، نتوانست آن‌ها را از خشم و غضب حاکم در امان نگه دارد. قدرت حاکم اکنون دیگر در دهه‌ی کوتاه اما سرنوشت‌ساز پس از سقوط حکومت رضا شاه، پتانسیل و توان خیزش ناگهانی مردم در میدان سیاسی را نه فقط در کردستان که در کل کشور تجربه کرده بود. مردم شکلی از «بودن» و هستی نامتمرکز را برساخته بودند که از لحاظ اجتماعی تمایزیافته و از لحاظ فرهنگی پاره‌پاره اما واجد یک هویت سیاسی مشترک و عمومی بود که برحسب گفتمان‌ها و اعمال مردمی و عمومی که رویه‌ی قدرت حاکم را در فضای عمومی به پرسش و چالش می‌کشید، ابراز می‌شد. این فضای عمومی نوپا فاقد شکل‌های اساسی حمایت قانونی و مکان شکننده‌ی مخالفت و نارضایتی سیاسی مردمی و بنابراین در معرض خشونت حاکم بود.

حضور سیاسی مردم، که با مخالفت با قدرت حاکم خود را بیان می‌کرد، به این معنی بود که وحدت سیاسی و قانونی قدرت حاکم به تحدید، کنترل و سرکوب مخالفت‌های مردمی وابسته است. ظهور مردم به‌مثابه‌ی یک سوژه‌ی سیاسی فعال و سیلان آن به فضای زندگی [سیاسی] به‌عنوان یک نیروی خودآگاه، در جامعه‌ای که قدرت از اراده‌ی حاکم سرچشمه می‌گرفت، یک تحول جدید بود. طرد مردم از فرایند سیاسی، که با سرکوب بی‌امانِ صدای آن‌ها در دایره‌ی قدرت  تداوم می‌یافت، شرط حیاتی و گریزناپذیر[11] مدرنیسم اقتدارگرای حکومت پهلوی بود. ظهور مجدد مردم و مبارزه‌ی آن‌ها برای ابراز اراده‌ی عمومی، «هنجار»'های جاافتاده‌ی رفتار سیاسی میان حاکم و مخالفت‌های مردمی در سال‌های پس از سقوط رضاشاه را تغییر داد. بنابراین بازسازی حکومت مطلقه‌ی پهلوی مستلزم چیزی بیش از بازسازماندهی بلوک قدرت بر مبنای رژیم کلان مالکی بود. تغییری اساسی و مهم در شیوه‌ی اعمال قدرت لازم بود تا تداوم سلطه‌ی حاکم در مواجهه و مقابله با مخالفت عمومی فزاینده، که وحدت قانونی و مشروعیت سیاسی حاکم را به چالش می‌کشید، تضمین کند.

تداوم سلطه‌ی حاکم با تغییر عقلانیتِ قدرت تضمین می‌شد که خود را بر حسب مدرنیزاسیون دستگاه‌های دولتی، به‌ویژه دستگاه‌های امنیتی و نظامی آن تعریف می‌کرد. ماتریس عقلانی‌ای که کارکرد قدرت در سازوکارهای دولتی را شکل می‌بخشید، به تعبیر فوکو  با «پروبلماتیک امنیتی دولت» درهم تنیده شد (فوکو 2003). از این‌جا به بعد ملاحظات امنیتی قدرت حاکم نه‌تنها ساختار مفهومی گفتمان رسمی دولت، بلکه اهداف استراتژیک آن در میدان های فرهنگی، سیاسی و اقتصادی چه در داخل و چه در خارج را نیز تعیین می‌کرد. این دگردیسی حیاتی در رفتار قدرت حاکم، فراتر از هر چیزی در خوی و خصلت محافظه‌کارانه‌ی نوسازی دولت پس از از کودتای 28 مرداد خود را نشان داد. «حکومت مطلقه‌ی بازآرایی‌شده )بازآرایش یافته)»،' مفهومی که ناظر است بر ویژگی رژیم در دهه‌ی پس از کودتا، نتیجه‌ی متناقض‌نمای این روند است. کردار رژیم که ملاحظات امنیتی جدیدی بر آن حاکم شده بود عمدتاً معطوف به این بود که از رجعت مردم به میدان سیاسی و بازنمایی عمومی خواسته‌های دموکراتیک مردمی جلوگیری کند.

پروبلماتیک امنیتی و عقلانیت حکمرانی همراه با آن از حکومت مطلقه‌ی بازآرایی شده )بازآرایش یافته( عمر درازتری داشت و خصلت تسلط سرکوبگرانه قدرت حاکم در سال‌های سرنوشت‌ساز مابین «انقلاب سفید» و «جمهوری اسلامی» (1341-1357) را متعین کرد. طرد مردم از میدان سیاسی ملی و تخریب و نابودی شرایط و ابزارهای بازنمایی عمومی و مردمی، به اهداف استراتژیک قدرت حاکم از سال 1345 تا گسست انقلابی   1356-57 شکل بخشید. بازسازی بلوک قدرت و بازصورتبندی روابط و نیروها ذیل هژمونی قدرت حاکم که به‌دنبال زنجیره‌ای از بحران‌های ملی صورت گرفته بود، با خصلت دفاعی و محافظه‌کارانه‌ی این استراتژی برانگیخته و تعریف می‌شد. مصلحت دولت[12] جای خود را بر به منطق حاکم[13]  داده بود: امنیت، به سلطه‌ی حاکم معطوف شده بود.[14]

 کردستان دغدغه‌ی اعلای این نظم بازسازی‌شده ذیل دیکتاتوری سلطنتی بود. دهه‌های قبل از میانه‌ی انقلابی 1357 شاهد تشدید سرکوب‌های سلطنتی و تمرکزگرایی  بیش از پیش لوازم و مکانیسم‌های مقابله با سیاست دموکراتیک مردمی بود.  این سیاست‌های سرکوبگرانه، سوژه‌ی خود را در درون و بیرون قلمرو حقوقی قدرت و سیاست مورد هدف قرار می‌داد.  اتخاذ بی‌امان این سیاست، همراه با استفاده‌ی نامحدود از خشونت، جامعه‌ی مدنی را به تحلیل برد و میدان فرهنگی و اقتصادی اجتماعی را سیاسی کرد. نتایج متناقض سرکوب‌های سلطنتی در کردستان از سایر مناطق ایران چشمگیرتر بود، چرا که این‌جا نه‌تنها این روند به قلع‌وقمع رادیکال میدان سیاسی منجر شد، بلکه باعث واپس‌ماندگی اقتصادی فلج‌کننده نیز شد. این دو [یعنی سرکوب سیاسی مفرط و واپس‌ماندگی اقتصادی فلج کننده] در درون مرزهای قومی جامعه‌ی مدنیِ سرکوب‌شده همدیگر را تشدید می‌کردند و این امر منجر به تغییر موضع سیاست ملی‌گرایانه و غلبه نزاع مسلحانه در جنبش مقاومت کرد در ایران شد.

مقاله‌ی بالا مقدمه‌ی کتاب عباس ولی با عنوان «سال‌های فراموش‌شده‌ی ناسیونالیسم کردی» (پالگریو 2019) است که در آن چرخش به سیاست قهرآمیز در کردستان از فروپاشی جمهوری کردستان تا گسست انقلابی 1357 بررسی و تحلیل می‌شود.

منابع

·  Agamben, G. State of Exception, Chicago 2005.

·  Derrida, J. ‘Force of Law: The Mythical Foundations of Authority’ in Cornell, P. et al. (eds.). Deconstruction and the Possibility of Justice, London 1992.

·  Foucault, M. Society Must Be Defended, London 2003.

·  Laclau, E. On Populist Reason, London 2007.

·  Ranciere, J. Disagreements: Politics and Philosophy, Minneapolis 1999.

·  Negri, A. Insurgencies: Constituent Power and the Modern State, Minneapolis 1999.

·  Vali, A. ‘The Kurds and Their Others: Fragmented Identity, Fragmented Politics’, Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East, vol. XVIII, no. 2, 1998.

·  Vali, A. Kurds and the State in Iran: The Making Of Kurdish Identity, London 2011.

·  Vali, A. ‘Silence au Rojhelat: une etude de cas’, Anatoli: Les Kurdes puissance montante au Moyen-Orient? CNRS EDITIONS, no. 8 Automne 2017.

---

[1]civil defense organizations

[2] sovereign domination

[3] performative

[4] discursive

[5] juridical indistinction

[6] absolutism

[7] Popular discourse

[8] redeployed absolutism

[9] dialectical nexus

[10] sovereign ban

[11] sine que non

[12] the reason of the state

[13] the logic of the sovereign

[14] security geared to sovereign domination