ئازادی و عەقڵی سیاسی عەباس وەلی ، وەرگێرانی : شەماڵ

ئازادی و عەقڵی سیاسی      

عەباس وەلی

وەرگێرانی : شەماڵ

سەبارەت بە مۆدێرنیتە و گرینگیی ئەم بابەتە تا ئێستا باسێكی زۆر كراوە, هەر بۆیە من ئەو باسە بەجێدێڵم و لە بری ئەوە, هەوڵ دەدەم باسی ئەمجارەم بە پێچەوانەی باسەكانی پێشوو بە شێوەیەكی جیاواز دەست پێبكەم. مەبەستم لە شێوەیەكی جیاواز بەراوەژوو كردنەوەی باسەكەیە, هەڵبەت نەك وەك ویستێكی شەخسی, بەڵكو وەك پێداویستییەك بۆ بەفراوانكردنەوە و پەرەپێدان بە بیری رەخنەگرانە. چونكە بیری رەخنەگرانە لە بنەڕەتدا بیرێكە كە بتوانێ خۆی لەبەرامبەر و لە دژی خۆی دابنێ و لە روانگەیەكی دژی خۆیەوە بتوانێ سەیری خۆی بكات. هەربۆیەش بەراوەژووكردنەوەی بنەما تیۆرییەكانی ئەم بابەتە بۆ تێگەیشتن لە ناوەڕۆكی فەلسەفی و تیۆریكی ئەم بابەتە بە پێویست دەزانم.

هەروەك دەزانن پێناسە و واتایەكی یەكگرتوو بۆ مۆدێرنیتە نییە و بە گوێرەی جیاوازی تیۆریكی روانگەكان پێناسەی جیاواز ئاراستەی ئەم چەمكە كراوە. بەڵام ئەگەر ئێمە بە مەبەستی كردنەوەی باسەكە بمانەوێ‌ رەهەندێكی هاوبەش لەم باسانەدا بۆ پێناسەی مۆدێرنیتە هەڵبژێرین, دەتوانین بە كورتی بڵێین كە مۆدێرنیتە دەربڕینی سەروەری عەقڵ یان حاكمییەتی عەقڵە. ئەم سەروەری (Sovereignty) و حاكمییەتی عەقڵەش بە شێوەیەك لە دیسكۆرس (Discourse) و پراكتیكە كۆمەڵایەتی و لە دامەزراو   (Institution)ە سیاسی, فەرهەنگی و زانستییەكاندا رەنگ دەداتەوە و خۆی بەرجەستە دەكاتەوە. ئەم پێناسەیە خۆی لە خۆیدا هەڵگری ماكێكی بەهێزە بۆ رەخنەیەكی توندی ناوخۆیی لە خودی مۆدێرنیتەدا. هەڵبەت كە باسی حاكمییەتی عەقڵ لە مۆدێرنیتەدا دەكەین مەبەست هەموو جۆرە عەقڵێك نییە, بەڵكو تەنیا ئەو عەقلە كە پێوەندییەكی پتەو و راستەوخۆی بە ئازادییەوە هەیە.

یەكێك لەو تێڕوانینانەی كە رەخنەیەكی توند و تیژی ئاراستەی مۆدێرنیتە كردووە و پێوەندی نێوان عەقڵ و ئازادی لە مۆدێرنیتەدا خستۆتە بەر رەخنەوە, بیر و روانگەی پۆست-مۆدێرنیستییە. هەڵبەت بەر لەوەی پۆست-مۆدیرنیزمیش بە شێوەیەكی هاوپەیوەستە (Coherent) رەخنەی خۆی ئاراستەی مۆدێرنیتە بكات, بیر و روانگەگەلی وا لە نێو خودی مۆدێرنیتەدا هەبوون كە رەخنەیان لە مۆدێرنیتە گرتووە. بۆ وێنە ئەو رەخنانەی كە لە لایەن قوتابخانەی فرانكفۆرت (Frankfurt School) و بە تایبەت لە لایەن ماكس هۆركهایمێر (Max Horkheimer) و تیۆدۆر ئادۆرنۆ (Theodor     Adorno ) ، ئاراستەی مۆدێرنیتە كراوە, گرنگییەكی زۆریان هەبووە. ئەوانیش لە ئاماژە بە پێوەندی نێوان عەقڵ و ئازادیدا پێیانوابوو كە مۆدێرنیتە خۆی بۆتە قوربانی ئەو شتەی ئەوان بە دیالێكتیكی رۆشنگەری (Dialectic of      Enlightenment)  ناودێریان كردووە. واتە دیالێكتیكێك كە ئەنجامی ناتەبایی نێوان دوو خولیا و ئاراستەی جیاوازی نێو خودی مۆدێرنیتەیە. ئەم ناتەبایی یە, ناتەباییەكە لە نێوان بەرجەستەبوون و خۆدەربڕینی ئەو عەقڵە لە زانست و تەكنۆلۆژی و هەروەها لە فەلسەفە و فەرهەنگدا. بەرجەستەبوونی ئەم عەقڵە لە نێو زانست و تەكنۆلۆژیدا لە دیدی هۆركهایمێر و ئادۆرنۆوە بنەماكانی پێشكەوتنی ئەم فیكر و ئەندێشە فەلسەفی و فەرهەنگییەی بەرەو ئازادی گرتووە و بۆتە هۆكاری هەڵگەڕانەوەی ئەم ناتەباییە و لە ئەنجامدا بنەماكانی ئازادی لە چوارچێوەی مۆدێرنیتەدا نەفی كردۆەتەوە. ئەمە بنەمای ئەو باس و رەخنە ناوخۆیی یەی ئادۆرنۆ و هۆركهایمێر بوو لە مۆدێرنیتە كە بە ناوی دیالێكتیكی رۆشنگەری هێنایانە ئاراوە. دیارە ئەمانە و هەمووی ئەو كەسانەی لە چوارچێوەی خودی مۆدێرنیتەدا رەخنەیان لە مۆدێرنیتە گرتووە, نەیانتوانیوە ئەم سنوورە ببەزێنن و لە ئەنجامدا ئەمەكداری خۆیان بەرامبەر بە پرۆژەی ئازادی لە مۆدێرنیتە پاراستووە.

بەڵام چوارچێوەی ئەو باس و رەخنانەی لە لایەن پۆست-مۆدێرنیزمەوە هاتووەتە ئاراوە بە تەواوی لەگەڵ ئەو رەخنە نێوخۆییانەی مۆدێرنیتە جیاوازن. خاڵی دەستپێكی پۆست-مۆدێرنیزم, نەفی پێوەندی نێوان عەقڵ و ئازادییە. پێوەندی ئازادی و عەقڵ لە دیدی ئەوانەوە لە بنەڕەتدا پێوەندییەكی مێتافیزیكییە. كاتێك ئێمە عەقڵ لە پێوەندی لەگەڵ ئازادیدا دەبینین, ئەم ئازادییە تەنها دەتوانێت لە چوارچێوەی دیاریكراوی مێژوویی, لە داهاتوویەكی دیاریكراو و بەدەستی هەندێك هێزی دیاریكراو بەدی بێت. واتە ئێمە بنەمایەك بۆ ئەو فیكر و ئەندێشە فەلسەفی و سیاسییە قایلین كە چیكڵدانی ئەوەی نییە ببێتە بنیاتنەری خۆی و خۆی وەدی بێنێت. ئەو ئازادییەی لە مۆدێرنیتەدا باسی لێدەكرێت و بە عەقڵ پێوەند دەدرێت, ناتوانێت بنەمایەك بێت بۆ ئەوەی عەقڵ لەسەری كار بكات. هەر بۆیەش لە لێكدانەوە و رەخنەی پۆست-مۆدێرنیستیدا, پێوەندی نێوان عەقڵ و ئازادی نەفی دەكرێتەوە. بە بۆچوونی ئەوان هیچ تیۆرییەكی دامەزراوە یان رەوتێك ناتوانێ دەربڕی روحی زمانێك بێت و هەموو ئەم دیسكۆرس و نووسراوانەی كە وێنایەكی وایان هەیە و ئەم كارە بە مومكین دەبینن دەبنە حیكایەت و گێرانەوە ناراتیڤ Narrative)) ێك كە توانستی شیكردنەوەی ئامانج, جیاوازی (Difference) و ناوێكچوویی یە كۆمەڵایەتی و مێژووییەكانیان نییە.

ئەگەرچی رەخنەی پۆست-مۆدێرنیستەكان لە مۆدێرنیتە هەندێ ئەنجامی دروستی هەیە, بەڵام من دژی شێوەی تیۆریكی رەخنەی ئەوانم. راستە ئێمە دەبێ لە بنەمای جەوهەرگەرایانە (Essentialism)ی مۆدێرنیتە دووربكەوینەوە كە بەم شێوەیە ئازادی بە عەقڵەوە پێوەند دەدا, بەڵام ئەوە نابێ بمانگەیەنێتە ئەو ئەنجامەی كە ئەم پێوەندییەی نێوان عەقڵ و ئازادی دەبێ بە تەواوەتی نەفی بكرێتەوە, بەڵكو دەكرێ لە بری نەفی كردنەوەی ئەم پێوەندییە ئێمە راڤە و لێكدانەوەیەكی جیاوازمان لەم پێوەندییە هەبێت.

بە بڕوای من ئەم چەشنە لێكدانەوەیە خودی پۆست-مۆدێرنیستەكان تووشی چەشنە جەوهەرگەراییەكی دیكە دەكات. چونكە كاتێ روانگەیەكی فیكری بانگەشەی ئەوە دەكا كە هیچ پێوەندییەك لە نێوان عەقڵ و ئازادیدا نییە, خۆی جەوهەرگەراییەكی نوێ لە شوێن ئەوەی كۆن دادەنێ و ئەو فیكرەی خۆی وەك روحی زەمانی ئێمە دەناسێنی. (ئەمە هەروەها بەم مانایەیە كە لە دوای رۆشنگەرییەوە ئەم پێوەندییەی نێوان عەقڵ و ئازادی تەنها لە گوتەدا هەبووە و هیچكات لە كردەوەدا بوونی نەبووە). واتە لە روانگەی پۆست-مۆدێرنیزمەوە, ئەوە پێوەندی نێوان عەقڵ و ئازادی نییە كە روحی زمان دەردەبڕێ, نەبوونی ئەم پێوەندییەیە كە ئەو روحە دەردەبڕێ. ئەمە خۆی چەشنێكی دیكەیە لە جەوهەرگەرایی و بنیاتگەرایی   (Foundationalism)ی فەلسەفی و چەشنە بەراوەژووكردنەوەیەكی بنەما فیكرییەكانی مۆدێرنیتەیە.

هەروەك ئاماژەم پێكرد, من لەگەڵ ئەو بنەما فیكرییەی پۆست-مۆدێرنیستەكان دام كە دەلێن ئەوە ئەم ناتەباییەی خودی ئازادییە كە مۆدێرنیتەی لاواز كردووە. لە مۆدێرنیتەدا ئازادی لە لایەكەوە بە ئامانجی هەموو رەوتە فیكری و كردەوەییەكان دادەنرێت و لە لایەكی دیكەشەوە ئەم ئازادییە تەنها وەك ئامانجێك ناژمێردرێ, بەڵكو خۆی دەبێتە بنەمای خودی فیكرەكە. بەم چەشنە, هەر دیاردەیەك بیەوێ هەم لە نێوەوەی رەوتی مێژووییدا ببێتە بنەمای بزافێكی كۆمەڵایەتی, سیاسی یان زانستی و فەرهەنگی و هەم لە دەرەوەی ئەم رەوتە زەمانییەدا ببێتە مەبەست و ئامانجی خودی رەوتەكە, هەمیشە بنەمایەكی مێتافیزیكی دەبێ.

هەر لەسەر ئەم بنەمایەش بوو كە زۆر كەس هەر لە سەرەتاوە, ماركسیزمیان بە دیسكۆرسێكی مێتافیزیكی دەزانی, چونكە سەرەڕای توانستە شیكاری و سیاسییەكەی لەسەر بنەمای ئامانجێك (واتە كۆمۆنیزم) دامەزرابوو كە لە دەرەوەی رەوتی مێژوودا هەڵكەوتبوو, ئەگەرچی ماركسیزم جەختێكی زۆری لەسەر ماتریالیزم دەكردەوە, بەلام خۆی لە هەمانكاتدا بە دوای ئامانجێكەوە بوو كە ئازادی تێیدا هەم لە دەرەوەی رەوتی مێژوودا بوو و هەمیش بنەما, سنوور و چوارچێوەی هەموو بزووتنەوەیەكی سیاسی, فیكری و كۆمەڵایەتی دیاری دەكرد. ئەم ناتەباییە كە لە فەلسەفەدا بە ناتەبایی یان پارادۆكس    (Paradox)ی ئازادی ناسراوە, لە پێوەندی لەگەڵ ماركسیزمدا زۆر ئاشكرا بوو.
هەڵبەت ئەمە لیبرالیزمیش دەگرێتەوە و ئەویش لەم كەموكۆڕییە بێبەری نییە, لیبرالیزمیش ئاماجێكی هەبووە, كە لە دەرەوەی رەوتی كۆنكرێتی زەمانی و شوێنیدا, وەك مەبەستێك دەناسرا و دەناسرێ و لە هەمانكاتیشدا لە رەوتێكی زەمانی و مەكانیدا بنەما و چوارچێوە و و سنووری بزاڤە فیكری, سیاسی و ئابوورییەكانی دیاری دەكرد. ئەگەر دیاردەیەك تایبەتمەندییەكی مێژوویی هەبێت و بتوانێ لە رەوتێكی زەمانی و مێژووییدا بنەمای دیاردەكانی دیكە دیاری بكات و لە هەمانكاتیشدا لە دەرەوەی ئەم رەوتەدا ببێت بە ئامانجێك, ئەوە دەبێتە باوەڕێكی ئایینی و بە هەر چەشنێكیش بمانەوێت بنەمایەكی ماتریالیستی بدەین بەم فیكرە, دیسانیش ئەم فیكرە لە چوارچێوەیەكی جەوهەرگەرایانەی ئایینی دەرناچێت. جا بۆیە من سەرەڕای هابیریم لەتەك هەندێك لە ئەنجامەكانی بیری پۆست-مۆدێرنیزمدا پێموایە ئەم فیكرە نەیتوانیوە و ناتوانێ بەم رەخنانە خۆی لە شێوەیەكی دیكەی جەوهەرگەرایی رزگار بكات .  ئەوەش تەنها پۆست-مۆدێرنیزم ناگرێتەوە, بەڵكو هەر بزاڤ یان فیكرێك دیكەش كە بیەوێت ئامانجی خۆی لە دەرەوەی رەوتی مێژوویی و لە داهاتوویەكی نادیاردا (واتە كە جارێ لە دەرەوەی رەوتی مێژوو دایە) دیاری بكات و بیەوێ ئێستا و رابردوو لە پێوەندی لە تەك ئەم داهاتووە نامێژووییەدا هەڵسەنگێنێ تووشی گرفت دێت. ئەم گرفتەش بریتییە لە گرفتی ناكۆكی نێوان بەرپرسیارێتی و رەوایەتی, یان گرفتی ناكۆكی نێوان زانست و ئیمان (باوەڕ). من پێموایە هیچ فیكرێك ناتوانێ ئیدیعای زانستیبوون بكات كاتێك خۆی بە داهاتوویەك شیدەكاتەوە كە لە دەرەوەی رەوتی ئێستا دایە, ئەمە پتر لە باوەڕێكی ئایینی دەچێت تا بیرێكی زانستی.

هەر فیكر یان بزووتنەوەیەكی فیكری كە لە ئێستادا خەریكی چالاكی بێت, بەڵام بیەوێ رەوایەتی خۆی لە ئامانجێك وەرگرێ كە لە دەرەوەی زەمانی مێژوویدا هەڵكەوتووە, بێگومان لە رووی بەرپرسیارێتییەوە تووشی گرفتێكی ئەخلاقی دەبێت. لە بارێكی ئاوادا كەس ناتوانێت رەوایەتی و شەرعییەتی كار و كردەوەی خۆی لە ناوەڕۆكی خودی كار و كردەوەكە وەرگرێ, بەڵكو ئەم رەوایەتییە دەبەستێتەوە بە شتێك كە لە دەرەوەی رەوتی مێژوو و لە داهاتوویەكی نامێژوویی دایە. بۆ نموونە سەیری چەمكی كۆمۆنیزم یان ئازادی رەهای لیبرالیزم بكەن كە هەردووكیان بە شێوەیك نامێژوویین. هیچكام لە كردەوە و نووسراوەكانی ئەوان ناتوانێ ببێتە سەرچاوەیەك بۆ بەرپرسیارێتی, چونكە ئەوان رەوایەتی خۆیان لە ئامانجێكدا دەبینن كە لە داهاتوویەكی نامێژوویی دایە و بۆیەش هیچكام لەو كردەوە تاوانكارییانەی ئەوان نابێتە قورساییەكی ئەخلاقی و بەرپرسیارییەتییەكیان بۆ ساز ناكات.

ئینجا ئەگەر ئێمە پێمانوابێ رەخنەی پۆست-مۆدێرنیستەكان, سەرەڕای كۆمەڵێك گرفتی بنەمایی دەكرێ هەندێك ئەنجامی دروستیان لێهەڵبنجرێت و ئەگەر ئێمە لەسەر ئەو باوەڕە بین كە لە مۆدێرنیتەدا, پێوەندییەك لە نێوان عەقڵ و ئازادیدا هەیە, دەبێ بزانین كە بە چ شێوەیەك ئەو پێوەندییەی نێوان عەقڵ و ئازادی پێناسە بكرێت و رێكبخرێت؟

بە بڕوای من پێناسەیەكی دیكە بۆ ئەم پێوەندییە مەیسەرە و ئێمە دەتوانین لە بری ئەو پێوەندییەی كە مۆدێرنیتە لە نێوان عەقڵ و ئازادیدا سازی كردووە, جۆرە پێوەندییەكی دیكە جێگیر بكەین. بۆ ئەم كارەش پێویست ناكات بە تەواوی نكۆڵی لە پێوەندی نێوان ئەم دوو چەمكە بكەین, بەڵكو دەبێ راڤە و تەعبیرێكی جیاواز لە شوێنی تەفسیرە كۆنەكە دابنێین و لەسەر بنیات  (Foundation)ێكی جیاواز ئەم پێوەندییە نوێیە لێكبدەینەوە. یەكەم هەنگاو بۆ ئەم مەبەستە ئەوەیە كە ئێمە ئەو پاشخانە رەت بكەینەوە كە مۆدێرنیتە ئەو پێوەندییەی تێدا ساز كردووە. ئەم پاشخانە دەبێ نەفی بكرێتەوە و پێوەندی نێوان عەقڵ و ئازادی لەم چوارچێوەیە وەلابنرێت تا ئیمكانی لێكۆڵینەوەیەكی جیاوازی تیۆریك لەم دوو چەمكە (عەقڵ و ئازادی) هەبێت. لە رۆژئاوادا, دوای ئیمانوێل كانت (Immanuel Kant), پێوەندی ئازادی و عەقڵ بەردەوام لە چوارچێوە و پاشخانی "پێشكەوتن (Progress)ی مێژوویی"دا هەڵسەنگێندراوە . بەم جۆرە نەك هەر بەردەوام پێوەندییەك لە نێوان ئازادی و عەقڵدا بینراوە, بەڵكو ئەم پێوەندییەش بەردەوام لە رەوتێكی مێژووییدا بینراوە كە بەرەو پێشكەوتن و گەشەسەندن دەڕوات. ئەم زەمینە مێژووییە (بە تایبەتی لە فەلسەفەدا) ئاڵۆزییەكی زۆری خستۆتە پێوەندی نێوان عەقڵ ئازادییەوە. بەو مانایەی كە ئەم پێوەندییە لە چوارچێوەی فەلسەفەدا بە باسێكی مێژوویی بەستراوەتەوە كە تیایدا بنەمای ئەو پێوەندییە هەمیشە لە چوارچێوەی رەوتی پێشكەوتن و پەرەسەندندا بینراوە. بۆیە بەشێكی زۆر لە رەخنەكانی پۆست-مۆدێرنیزم لەجێی خۆیەتی و بە پێی ئەم رەخنانە دەكرێ سەرهەڵدانی دیاردەگەلی وەك ستالینیزم و فاشیزم لەم چوارچێوەیەدا روون بكەینەوە. كەواتە هەنگاوی یەكەم  لە باری تیۆرییەوە ئەوەیە كە ئێمە باسی عەقڵ و ئازادی لە چوارچێوەی فەلسەفەی مێژوو (Philosophy of History) دەرهاوێژین كە پێیوایە مێژوو بە شێوەیەكی ئوتوماتیكی بەرەو پێشكەوتن دەڕوات. كاتێك ئەم كارە كرا, باسی فەلسەفە و پێوەندی نێوان عەقڵ و ئازادی دەبێتە باسێكی هەنووكەیی و ئێستایی و چیتر ئەم باسە شەرعییەتی خۆی لە ئامانجێكی بان-مێژوویی  (Transhitorical)ی مێتافیزیكی وەرناگرێت. ئێستا با بزانین ئەم تەفسیر و پێناسە نوێیە چۆن كاریگەرییان لەسەر باسەكانی هاوچەرخدا (وەك دێموكراسی, كۆمەڵگای مەدەنی, هاووڵاتی دێموكراتیانە و ... هتد) دەبێت.

ئەگەر ئێمە عەقڵ و ئازادی لە فەلسەفەی مێژوو جیا بكەینەوە و وەك مەسەلە و پرسێكی زەمانی ئێستا هەڵیبسەنگێنین, ئەگەر ئێمە پێوانەكانی تەعبیر و راڤە و پێوەرەكانی شەرعییەت و ئەخلاقی ئەمانە لە زەمانی ئێستا وەربگرین, تەواوی بنەما تیۆریك و فەلسەفییەكانی ئەم پێوەندی و چەمكانە بەراوەژوو دەبنەوە, ئەوسا ئیتر ناتوانین عەقڵ بە حاكمییەتی گشتی و سەربەست بزانین. ئەم عەقڵە ئەوسا تەنها و تەنها لە پێوەندی لەگەڵ هەندێك پراكتیكی كۆمەڵایەتی, فەرهەنگی, ئابووری و سیاسیدا مانا دەبەخشێ و دەبێتە گشتێكی پلوراڵ كە خاوەنی جەوهەرێكی هاوچەشن نییە. ئەوسا ئەو هاوچەشنییە تەنها لە تەك ئەو ستراتێژیانەدا دەبێ كە ئەم رەوت و پراكسیس  (Praxis)ە كۆمەڵایەتی و ئابوورییانە لە نێویاندا روودەدەن. ئەم ستراتێژییانە كە ئێمە دەتوانین بە ستراتێژی عەقلانی (عەقڵمەندانە) نازەدیان بكەین, بریتین لەو ستراتیژییانەی كە سیاسەت و فەرهەنگ لە ئاراستەی رەوتێكی عەقڵانی و لە چوارچێوەی چەمكی عەقڵدا دەبەنە پێش. هەڵبەت ئەوە خۆی دەبێتە سەرچاوەی پرسێكی دیكە: ئێمە چۆن دەتوانین عەقڵانی بوون یان ناعەقڵانی بوونی ئەم ستراتێژی و رەوتانە لێك هەڵاوێرین؟

بە بڕوای من تاكە رێگا بۆ ئەم كارە ئەوەیە كە ئێمە تەعبیرێكی غەیری جەوهەرگەرایانەمان لە ئازادی هەبێت و ئازادی تەنها لە چوارچێوەی ئەو پراكتیكانەدا ببینین كە لە ئێستادا لە نێو رەوتی مێژوودا روودەدەن. بەم چەشنە ئازادی چیتر لەسەر بنەمای ئامانجێكی مێژوویی پێناسە ناكرێت و نابێتە ئایدیاڵێكی مێژوویی (Historical Ideal). بە گوێرەی ئەم پێناسەیە, ئازادی لە چوارچیوە و قاڵبی ئەو رەوت و كردەوە كۆمەڵایەتییانەدا دەبینرێت و هەروەها وەك گشتێك, هیچ هاوچەشنییەكی زاتی و جەوهەرییان بەیەكەوە نابێ. ئەم چەشنە ئازادییە تەنها لە بەراورد لە تەك نەبوونی ئازادیدا (لە بەراورد لەتەك سەرەڕۆیی و دیكتاتۆریدا) مانا دەبەخشێت. كە دەڵێین نێوەڕۆكی ئازادی لە بەرانبەر یان لە بەراوردی دوو ماكی ناكۆكدا شی بكرێتەوە, مەبەستمان ئەوەیە كە هەر چەشنە پێوەندییەك لە نێوان ئازادی و نائازادیدا (لە نێوان ئازادی سەرەڕۆییدا) دەبێت بە پێوەندییەكی ناكۆك و دژانە. لە ئاستی فەلسەفی و تیۆری سیاسییەوە ئەوە دەرخەری ماكێكی نوێیە و ئەوە دەردەخات كە ئەم ئازادییە چیتر پێوەندی بە ئامانجێكی مێژووییەوە نییە, بەڵكو لە زەمانی ئێستادا و لە پراكتیكە كۆمەڵایەتییەكاندا دەبینرێت.ئەم ئازادییە تەنها لە بەرامبەر و لە ناكۆكی لەگەڵ نەبوونی ئازادیدا, یاخود لە كردەوانەدا كە پێش لە ئازادی دەگرن, مانا دەبەخشێت. ئەمەش ئێمە دەگەیەنێتە ئەو ئەنجامەی كە (بە پێچەوانەی بڕوای پێشوو كە بەردەوام ئازادی لە دژی دەسەڵاتدا دەبینی) ئازادی بە بێ- و لە دەرەوەی دەسەڵاتدا ناكرێت وێنا بکرێت . وێناكردنی ( imagin)  ئازادی دایم لە زەمانی ئێستادا مانا دەدات و خۆی لە بەرانبەر دەسەڵاتدا دادەنێت, بەڵام نەك بۆ نەفی كردن و هەڵوەشاندنەوەی دەسەڵات, بەڵكو بۆ گرتنەدەستی دەسەڵات و بۆ ئەوەی بتوانێت بنەمایەك بۆ خۆی ساز بكات. ئەوە تەنها دەسەڵاتی سیاسییە كە دەتوانێت ببێتە بنیاتێك بۆ ئازادی و ئازادی خۆی هەرگیز ناتوانێت بنەمای خۆی پێكبێنێت (وەك ئەوەی لە فەلسەفەی رۆشنگەریدا گریمانە دەكرا). باوەڕ بەو ئەسڵە كە ئازادی خۆی بنەما  بنیاتی خۆی پێكدێنێ, دەبێتە هۆی ئەو گرفتە كە من لێرەدا بە ناتەبایی و پارادۆكسی ئازادی ئاماژەم پێیكرد.
بە گوێرەی ئەم پێناسە غەیرە-جەوهەرگەرایانەیە, ئازادی لە پێوەندییەكی  بە ناچار لە تەك دەسەڵاتدایە و هیچ دەسەڵاتێك بە بێ ئازادی و هیچ ئازادییەك لە دەرەوەی پێوەندییەكانی دەسەڵاتدا ناكرێ وێنابكرێت. ئەنجامێكی دیكەی ئەم چەشنە تەعبیرە لە ئازادی دەتوانێ وەلامێك بێت بۆ ئەو پرسیارە گرینگە كە چ شتێك بنیات و بنەمای عەقڵ یاخود كۆمەڵگایەكی ئازاد دیاری دەكات؟ چ شتێك سترۆكتۆر و بنەمای عەقڵ لە كۆمەڵگادا و لە پێوەندی لەگەڵ ئازادیدا دیاری دەكات؟ یاخود شوێنگە و بنەمای ئەسڵیی عەقڵ و بنەمای پێوەندی ئەو عەقڵە لەگەلچ ئازادیدا چییە؟ ئەم پرسیارانە ئاماژەن بۆ یەكێك لە سەرەكیترین كێشەكانی فەلسەفەی هاوچەرخ, واتە ئاماژەن بۆ نێوەڕۆك و سترۆكتۆری سوژەی مێژوو و سیاسەت و شوێنی ئەم سوژەیە لە سترۆكتۆری دیسكۆرس و پراكتیكی فەلسەفی و سیاسیدا (كە بە تیۆری سوژە یاخود سوژایەتیەوە پەیوەستە) . شیكردنەوە و پێناسەی نێوەڕۆكی سوژە و هەڵسەنگاندنی رۆڵەكەی لە رەوتی مێژوویی و سیاسی و فەرهەنگیدا نێوەڕۆكی زۆربەی ئەم تیۆرییانە پێكدینێ.

ئێستا ئەگەر ئێمە بگەڕێینەوە سەر پرسیاری پێشوو دەبێ بلێین كە نێوەرۆكی سوژە (جا ئەم سوژەیە چ تاك بێت یان كۆ, چ مرۆڤ, چ چینێكی كۆمەڵایەتی یان نەتەوە بێت) و چۆنێتی پێوەندی لەگەڵ ئازادی و نەبوونی ئازادیدا دایم لە رێگەی پێوەندییەكانی دەسەڵاتی مەوجوود و زاڵ بەسەر كۆمەڵگادا دیاری دەكرێت. ئەوە دەسەڵاتە كە بنەمای ئەو سوژایەتییە دروست دەكات: ئەوە دەسەڵاتە كە بنەمای تاكیەتی كۆمەڵایەتی و بە گشتی شوناسی ئەمانە دیاری دەكات.

با ئێستا لەبەر تیشكی ئەم باسەدا بێینە سەر مەسەلەی شوناس (Identity) و بزانین چ جیاوازییەك لە نێوان ئەم پێناسەیە لەگەڵ پێناسە باوەكاندا هەیە. ئەگەر ئازادی پێناسەیەكی ئاوها دژی جەوهەرگەرایانەی هەیە, پێوەندی نێوان ئازادی و عەقڵ چی بەسەر دێت؟ تەعبیرێكی دژی جەوهەرگەرایانە لە عەقڵ دەتوانێ ببێتە سەرچاوەی سازدانی پێوەندییەكی جیاواز لە نێوان عەقڵ و ئازادیدا, بە مەرجێك ئەم تەعبیرە خۆی لە تەعبیری جەوهەرگەرایانەی عەقڵی سیاسی دووربخاتەوە و عەقڵ وەك دیاردەیەكی كۆمەڵایەتی بە نێوەڕۆكێكی هاوشێوە نەبینێت. بە واتایەكی دیكە عەقڵ نابێ وەك جەوهەرێكی هاوشێوە هەڵسەنگێنرێ كە نێوەڕۆكی دیاردە مێژوویی و سیاسییەكان دیاری دەكات. ئەم چەشنە تەعبیرە دیاردەناسانانە (Phenomenological) كە هەموو دیاردەیەكی دەرەكی بە رەنگدانەوەی جەوهەرێكی یەكە و هاوشێوە لە چەشنی عەقڵی سیاسی و مێژوویی دەزانن, جەوهەرگەرایانەن. عەقڵ یان عەقڵی سیاسی دەبێ بە پێچەوانەی ئەم روانگانە خاوەنی نێوەڕۆكێكی رەخنەیی و رەخنەگرانە بێت .  

بە گوێرەی رەخنەی پۆست-مۆدێرنیستەكان لە مۆدێرنیتە عەقڵ یان رەخنەیەكی عەقڵانی دەبێ تەنها سنوورەكانی دیاردەیەك دیاری بكات و كاری بە روح و جەوهەری دیاردەكەوە نەبێت, چونكە ئەم جەوهەرە خاوەنی تەواوەتی (Totality) یەكی هاوچەشن و شیاوی تێگەیشتن و دەرك نییە. بە رای من ئەم رەخنەیە دەبێ دەوڵەمەنتر بكرێت و بگوترێت: عەقڵێك كە لە پێوەندی لەتەك ئازادی دایە, جگە لە خەسڵەتی رەخنەگرانەی دەبێ بتوانێ ناوەندەكانی پووكانەوە (Decadence)   انحطاطی فیكری و فەرهەنگی لە كۆمەڵگادا  دەستنیشان بكات و توانای ئەوەی هەبێ (لە ئاستی تاك یان كۆمەڵدا) ئەو شتەی لە فەلسەفەدا سنووربەزاندن    (Transgression)ی پێدەڵێن, دیاری بكات.

عەقڵ دیاردەیەكی پلوراڵە و جەوهەرێكی هاوچەشنی نییە, هەر بۆیەش عەقڵی سیاسی (ئەگەر پێناسەیەك بۆ ئەم چەمكە هەبێت) دەبێ لە چوارچێوەی ئێستا و لە بواری كاركرد, پراكتیك و دیسكۆرسە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكاندا بێت. عەقلێك كە خۆی لە دەرەوەی ئەم پراكتیكە كۆمەڵایەتییەدا ببینێ ناتوانێ عەقڵێكی مێژوویی بێت. ئەم چەشنە پێناسە جیاوازانە بۆ ئازادی و عەقڵ دەتوانن ببنە ئامرازێك بۆ رەخساندنی تەفسیرێكی جیاواز لە مۆدێرنیتە. كاتێك من جەخت لەسەر بنەمای پلورالیستی ئازادی و عەقڵ دەكەمەوە و دژی ئەوە رادەوەستم كە ئەم دوو ئەسڵە بنەمایەكی بان-مێژوویی و هاوشێوەیان هەبێت (بۆ نموونە وەك ماركسیزم و لیبرالیزم) مەبەستم پڕوپاگەندە كردن بۆ لیبرالیزم نییە. بە پێچەوانەوە! ئەوەی من مەبەستمە, جیاوازییەكی جیددی لەتەك لیبرالیزمی فیكریدا هەیە. با بەر لەوەی بچینە سەر مەسەلەی كۆمەڵگای مەدەنی و دێموكراسی, هەندێك ئەم خاڵە روون بكەینەوە.

لیبرالیزم هەمیشە پلورالیزم وەك فاكت ( (Fact واقیع دەبێنێت, فاكت بوونێكی مەوجودە. فاكت یان واقیع لە باری فەلسەفییەوە باسی بوون (Existence) دەكەن, بەڵام هەرگیز باس لە بوونایەتی (being) وەك رەوتێك ناكەن. كە من باسی پلورالیزم دەكەم مەبەستم پلورالیزمێكە كە بوون بە شێوەی رەوت دەبێنێ. جیاوازی بوونایەتی و بوون لەوەدایە كە لە بوونایەتیدا دەتوانین دیاردەكان لە پێوەندییەكی شوناسی و جیاوازیدا (Identity & Difference) ببینین (هەروەك من پێشتر لە باسەكانمدا ئاماژەم پێكردووە). ئەگەر ئێمە باس لە پلورالیزم دەكەین نابێ وەك فاكتێك(واقیعێك)ی كۆمەڵایەتی و سیاسی جەختی لەسەر بكەینەوە, بەڵكو دەبێ ئەم پلورالیزمە وەك رەوتێكی بوونایەتی ببینین, رەوتێك كە تێیدا نەك هەر ئامادەیی (حوزوور) پیشان دەدرێ, بەڵكو دەربری نائامادەیی (غیاب)یشە. بۆیە بوون ناتوانێ خۆی لە خۆیدا وەك واقیعێك, هاوكات ئامادەیی و نائامادەیی (حوزوور و غیاب)ی دیاردەیەك بەیەكەوە پیشان بدات, یاخود ئەگەر حوزووری دیاردەیەكی پیشاندا, غیابی دیاردەی بەرامبەریشی پیشان بدات. بۆیە تەنها پلورالیزمێكی دیموكراتیك ئەو پلورالیزمەیە كە دەتوانێ رێزی جیاوازی بگرێ و جیاوازی بكات بە بنەمای چالاكی و كاری خۆی. ئەوە جیاوازییە كە نێوەڕۆك و سنوورەكانی پلورالیزم دیاری دەكات. بە بێ ئامادەیی جیاوازی و پەسند كردنی ئەم جیاوازییە هیچ چەشنە شوناسێك ناتوانێ بوونی هەبێت, چونكە شوناس تەنها و تەنها لە جیاوازیدا و لە پەسند كردنی ئەم جیاوازییانەدا مانا دەبەخشێ (جا ئەم شوناسە چ شوناسێكی نەتەوایەتی و چینایەتی بێ یان شوناسێكی جنسی و فەرهەنگی).

پلورالیزمێك كە نەتوانێ ببێتە بنەمایەك بۆ ئەم شوناسانە و بۆ پەسندكردنی ئەم جیاوازانە, دەبێتە پلورالیزمێكی وەستاو و قەتیسماو. ئەم چەشنە پلورالیزمە دەبێتە هەمان پلورالیزمی لیبرالی كە لە زۆربەی وڵاتە دێموكراتەكاندا هەیە كە تێیاندا بنەماكانی هاووڵاتی بوون بە گوێرەی تێگەیشتنێك بۆ شوناس دیاری كراون كە نێوەڕۆكیان وەك واقیعێكی ستاتیكی و مەند وەرگیراوە. ئەم چەمك و تێگەیشتنانە هەرگیز ناتوانن جیاوازییەكانی بەرامبەر و ناتەبایی دیاردەكان لە چوارچیچوەی پلورالیزمدا پیشان بدەن . بە كورتی پلورالیزم بە بێ پەسند كردنی جیاوازییەكان ناتوانێ بنەمایەك بێت بۆ شوناسی جیاواز و تەنها دەتوانێت یەك شوناسی وێكچوو پەسند بكا كە شوناسەكانی دیكە دەبێ لەودا بتوێنەوە یاخود سەروەری ئەو پەسند بكەن و لە ژێر ناو یان لە ژێر سێبەری دەسەڵات و شەرعییەتی ئەو شوناسەدا درێژە بە ژیانی خۆیان بدەن.

ئەم تەفسیرە لە ئازادی و عەقڵ و پێوەندییان بە پلورالیزم و شوناسەوە (كە لەسەر بنەمای شوناس و جیاوازی ساغ بۆتەوە, نەك لەسەر بنەمای ئامادەییەكی مەییو و تەعبیرێكی واقیعگەرایانە لە بوون) دەتوانێ ببێتە بنەمایەكی پتەو بۆ رەخنە لە دێموكراسی یان چەمك گەلێكی وەك كۆمەڵگای مەدەنی و فەزای گشتی (Public Sphere) یان یاساكانی هاووڵاتیبوون. ئەگەر ئەو باسانەی سەبارەت بە كۆمەڵگای مەدەنی دەكرێن بخرێنە نێو قاڵبێكی نۆرماتیڤەوە كە خەسڵەتی مۆدێرنیتەیە, ناتوانن ببنە باسێكی دێموكراتیك. تەواوی ئەو تەعبیرانەی كە لە كۆمەڵگای مەدەنی دەكرێن بە شێوەیەك (هەموویان) دەگڕێنەوە سەر پێناسە نۆرماتیڤەی مۆدێرنیتە (كە ریشەی لە ناو فەلسەفەی رۆشنگەریدایە). ئەم باسانە سنوور و چوارچێوەی كۆمەڵگای مەدەنی بەم جۆرەی ئاماژەم پێكرد (واتە بە پێی ئامادەیی كە ناتەبایی و جیاوازی تێیدا نابینرێت) دیاری دەكەن. بەم پێیەش ئەم كۆمەڵگا مەدەنییە هەر چەند دێموكراتیكیش بێت, ئەگەر نەتوانێت بنەمایەك بێت بۆ دەربڕینی جیاوازییەكان (نەتەوایەتی, جنسی, فەرهەنگی, چینایەتی و ...هتد), ئەگەر نەتوانێت بنەمایەك بێت بۆ رێزگرتن لەم جیاوازییانە و پەسند كردنی مافە جۆربەجۆرەكانی شوناسە جیاجیاكان, هەرگیز ناتوانێ ببێت بە كۆمەڵگایەكی دێموكراتیك.

لەم گۆشەنیگایەوە پێوەندی ئەم كۆمەڵگا مەدەنییە لەتەك دەسەڵاتی سیاسی دا تووشی گرفتێكی جیددی دەبێت. چونكە لە پێناسە جیاوازەكانی كۆمەڵگای مەدەنیدا (كە زۆربەیان پێناسەیەكی دامەزراوەیین, واتە كۆمەڵگای مەدەنی وەك دامەزراوەیەكی سەربەخۆ لە دەوڵەت دەبینن) جەخت لەسەر رۆڵی یاسا و حكومەتی یاسا دەكرێتەوە. بۆ وێنە لە تەعبیری رۆشنبیرانی ئایینی ئێراندا, جەخت سەرەكی لەسەر حكومەتی یاسا و یاسایی بوون دەكرێتەوە, لە كاتێكدا زۆربەی رۆشنبیرانی نا-ئایینی رێگایەكی تر هەڵدەبژێرن و جەخت دەخەنە سەر سەربەخۆیی ئەم دامەزراوانە لە دەسەڵاتی سیاسی (دەوڵەت). بە رای من هەردووكی ئەم فیكرانە تووشی هەندێك گرفتن كە سەرچاوەیان لە چەشنە تێگەیشتنێكی تایبەت لە مۆدێرنیتەدایە.

كۆمەڵگای مەدەنی لە فەلسەفەدا تەنها مێتافۆر(metaphor)ێكە, ئەوە شتێك نییە كە بكرێ دەستی لەسەر دانێی و بڵێی لێرەوە هەتا ئێرە كۆمەڵگای مەدەنییە (و سنوورەكانی دیاری بكەی), كۆمەڵگای مەدەنی مێتافۆرێكە كە سنوور و چوارچێوەی دەسەڵاتی سیاسی پیشان دەدا. ئەگەر ئێمە سەرنجی ئەو پێناسەیە بدەین, دەبینین چوارچێوە و مەودای دەسەڵاتی سیاسی (بە گوێرەی ئەو پێناسانەی لە ئازادی و عەقڵمان كرد) تووشی ئاڵۆزییەكی زۆر دێت. ئازادی ناتوانرێت لە دەرەوەی دەسەڵاتی سیاسی دا ببینرێت, بۆیە ئەگەر ئێمە پێمانوابێ كۆمەڵگای مەدەنی بنەما یان پێگەیەكە بۆ ئازادی كە تێیدا ئازادی بە دیسكۆرسی پێشكەوتن نەبەستراوەتەوە و لە ئامانجدارێتییەكی مێتافیزیكی رزگاری بووە, دەبێ بڵێین كە پێوەندی دەسەڵاتی سیاسی لە خودی كۆمەڵگای مەدەنی و لە تەواوی دامەزراوەكانیدا رەنگ دەدەنەوە. كەوایە ئێمە ناتوانین هیچ كۆمەڵگایەكی مەدەنی لە دەرەوەی دەسەڵاتی یاسادا وێنا بكەین (كاتێك یاسا زاڵە ئەوە بەو مانایەیە كە كۆمەڵگای مەدەنی خۆی لە ژێر دەسەڵاتی ئەم یاسایە دایە). ئەم ئازادییە دیاردەیەكی نایەتی و نێگاتیڤ نییە كە لە بەرامبەر دەسەڵاتدا بێت و شوناسی خۆی لە نەفی دەسەڵات وەربگرێ, بەڵكو ئازادییەكە كە لە پێوەندی لەگەڵ دەسەڵات دایە و شوناسی خۆی لەم پێوەندییەدا دەبێنێ. جەختكردن لەسەر ئەوەی كە ئازادی دەبێ نەفی دەسەڵات بێت, یان ئازادی لە پێوەندی لەگەڵ دەسەڵاتدا بێ, باسێكی بەرفراوانی سیاسی دەكاتەوە. ئەم باسەش تەنها باسێكی فەلسەفی نییە, بەڵكو زۆر لایەنی كردەوەیی و سیاسی هەیە. ئازادی بەبێ (و لە دەرەوەی) دەسەڵاتی سیاسیدا شیاوی لێكدانەوە و لێتێگەیشتن نییە, چونكە دەسەڵاتی سیاسی چوارچێوە و بوارێكی جوگرافی نییە, بەڵكو دەسەڵاتی سیاسی لە پراكتیكە جیاوازە كۆمەڵایەتییەكاندا دەبینرێت و هیچ شوناسێكی جەوهەری لە دەرەوەی پێوەندییە ئامادەكانی كۆمەڵگادا نییە. ئازادی نایەتی و نێگاتیڤ, ئەساسێك نییە كە بتوانێت ببێتە بنەمایەك بۆ كۆمەڵگایەكی دێموكراتی و رادیكاڵ كە لەوێدا پلورالیزم بوونایەتییەكی زاڵی ببێت. ئازادی نایەتی و ئەو واقعییەتە وەستاو (Static)ەی كە بەوەوە بەستراوەتەوە, ناتوانێ هەلومەرجی پێویست بۆ دەربڕینی جیاوازی و ناوێكچووییە سیاسی, فەرهەنگی, ئیتنیكی, و نەتەوەییەكان برەخسێنێ و ئامادەیی چالاكانە و كاریگەری ئەم ناوێكچووییانە لە رەوتی سیاسەتی دێموكراتیكدا دەستەبەر بكا. دیارە ئەم چەشنە تێگەیشتنە (بوونایەتییە) لە ئازادی و رەوتی سیاسەتی دێموكراتیكدا پێویستی بە تێگەیشتنێكی تایبەتە لە هاووڵاتیبوون, كە بتوانێ ئەم بوونایەتییە دینامیكییە  (Dynamic)ی شوناس-جیاوازی لە پێوەندییەكی نەوەستاو و بزاڤمەند (Fluid) لە نێوان دەسەڵاتی سیاسی و كۆمەڵگای مەدەنیدا پیشان بدات.

ئەگەر سەرنج بدەینە چەمكی هاووڵاتیبوون (نەك هەر لە ئێران, بگرە تەنانەت لە بریتانیا, فەرەنسا و ئەڵمانیشدا) دەبینین یەكێك لە ئامانجەكانی ئەو خەباتەی لەم وڵاتانەدا هەیە ئەوەیە كە ئەم چەمكە (هاووڵاتیبوون) بتوانێ بە شێوەیەكی دیكە جیاوازی و شوناسە جیاوازەكان پیشان بدات. واتە بە گوێرەی پێناسەیەكی نوێ, رێزی جیاوازییەكان بگرێ و مافی شوناسە جیاوازەكان لە چوارچێوەی یاساكانی هاووڵاتیبووندا بە رسمییەت بناسێت. كەوابێت هیچكام لەم خەبات و گۆڕانكارییانە (چ فیكری و چ سیاسی) خۆیان لە دەرەوەی دەسەڵاتدا نابینن. ئەو ئازادییەی ئەوان خەباتی بۆ دەكەن, ئازادییەكە لە چوارچێوەی زەمانی ئێستادا كە حاڵەتی ململانێ و ناتەبایی تێیدا پەرەی پێدەدەرێ, نەك ئازادییەك كە دەیەوێت لە پێوەندی لە تەك مەبەست و ئامانجێكی دەرەوەی رەوتی مێژوودا بە رزگاری بگات.

من لەسەر ئەو باوەڕەم كە ئەو رێگایەی باسم لێكرد, تاكە رێگای داڕشتنەوەی پرۆژەی مۆدێرنیتە و ساخكردنەوەی پێوەندی نێوان عەقڵ و ئازادییە. پێوەندییەك كە بكرێ لە چوارچێوەی بیری سیاسی و ئەندێشەی فەرهەنگی و فەلسەفیدا بگونجێت و ببێتە پێگەیەك بۆ خەباتێكی نوێی فكری.

i.                      واتە لە جیاتی ئەوەی بڵی پێوەندی نێوان ئازادی و عەقڵ لە لایەن روحی زەمانەوە دیاریی دەكرێت, دەلێ نەبوونی ئەم پێوەندییە نێوەڕۆكی ئەم پێوەندییە پێك دێنیت. لە سەردەمی پۆست-مۆدێرندا پێوەندییەك لە نێوان ئازادی و عەقڵدا نابێت.

ii.                   چەمكی پێشكەوتن نابێ بە مانای رۆژانەی وەربگیرێت, ئەم چەمكە بایەخێكی یەكجار زۆری بۆ تێگەیشتن لەو باسانە هەیە كە سەبارەت بە مۆدێرنیتە دەكرێت. پێشكەوتن بە مانا فەلسەفییەكەی, ئاماژەیەكە بۆ پێشكەوتن لە چوارچێوەی رەوتێكی ئامانجدارانەی مێژوویی. واتە پێشكەوتن لە فەلسەفەی رۆشنگەری و بەدوای ئەواندا , هەمیشە وەك ئامانجێكی مێژوو دانراوە (واتە مێژوو خۆی ئۆتۆماتیكی بەرەو پێشكەوتن دەڕوات).  بۆیە ئێمە, بۆ ئەوەی بتوانین پێوەندییەكی دیكە لە نێوان ئازادی و عەقڵدا دروست بكەین, دەبێ تێگەیشتنێكی ئەوا رەت بكەینەوە كە تێیدا پێشكەوتن هەمیشە ئامانجی مێژووە.

iii.                   Subject یان Subjectivity: مەبەست لە سوژە هەمان هەڵگر(Bearer)ی وشیاری مێژوو, سیاسەت و فەرهەنگە. سوژە سەربەخۆ و خۆ-خولچقێنەر نییە. بەڵكو بەرهەمی دەسەڵاتە و كردەوەكانی ئامانجدارانەی سوژە چ لە پیچوەندی لەگەڵ ئازادیدا بێت یان نەبوونی ئازادیدا, هەر لە ژێر رۆشنایی پێوەندییەكانی دەسەڵاتدا شیاوی شیكردنەوەن               دیارە ئەم رەخنەیە ئامانجێكی دیاریكراوی هەیە و ئەم ئامانجەش سنووری چاوەڕوانی مۆدێرنیتە و فەلسەفەی         رۆشنگەری پێدەپەڕێنێ كە لەودا پێیانوابوو بیری رەخنەگرانە تەعبیری لە روحی ئازادی دەكرد. بۆ وێنە سەیرێكی ناوەڕۆكی هاووڵاتی لە وڵاتێكی وەك ئاڵمان و گرفتەكانی ئەم چەمكە بكەن كە بۆ شوناسە جیاوازەكانی كەسانی دیكەیان دروست كردووە كە ئەتنیسیتی (قەومییەتێك)ی جیاوازییان هەیە: یاخود سەیری باری ژنان و یاساكانی باجی ئەو ولاتانە بكەن كە بە شێوەیەك پێوەندی بە مەسەلەی شوناسەوە هەیە.  ئەم چەشنە پلورالیزمە ناتوانێ خۆی لەم حاڵەتی قەتیسماوەییە رزگار بكات كە لە مۆدێرنیتەدا هەیە. هەر ئەم چەشنە پلورالیزمەشە كە ئێستا لە رۆژئاوادا كەوتۆتە بەر رەخنەی جیددییەوە و ئەم چەشنە تەعبیرەی كە من لێرەدا باسم لێكرد, شوێنێكی تایبەتی لەم باسەدا هەیە.  

 تێبینی :  ئەم بابەتە دەقی ووتارێکی پرۆفێسۆرعەبباس وەلی یە کە لە ساڵی ٢٠٠٢ لە سێمینارێک دا کە لە لایەن 'ئەنجومەنی دێهخودا ' لە بێرلین  بەڕێوە چووە  بە زمانی فارسی پێشکێش کراوە.
 دواتر دوکتور شەماڵ کاوە دەقی ئەو ووتارەی لە فارسییەوە کردووە بە کوردیی سۆرانی و   یەکەم جار بە ناوی    'مۆدێرنیتە و  ئاوەزی سیاسی'  لە ژمارەی ١-ی  گۆڤاری ' سیاسەت '  لە سێپتامبری   ٢٠٠٢ لە سوێد بڵاو کراوەتەوە.  بە ئاگاداری نووسەر هەمان ووتار بە ناوی  ' ئازادی و  عەقڵی سیاسی ' دوو جاری دیکە لە ماڵپەڕی سبەی ( ٢٠٠٨) و ماڵپەڕی  کوردیش پێرسپێکتیڤ  (٢٠١٠  ) دا چاپ کراوەتەوە. زۆر لە دۆست و هۆگرانی بابەتی زانستی و تیوری داوایان کردووە ئەو نووسینە بخوێننەوە ، بۆیە ئەوە جارێکی دیکە دا بڵاو دەکرێتەوە.