وتووێژی عینایەت فانی لەگەڵ حەسەن قازی بەبۆنەی ٦٦ مین ساڵوەگەرێ ڕاگەیاندنی جمهووری کوردستان

وتووێژی عینایەت فانی لەگەڵ حەسەن قازی بەبۆنەی ٦٦ مین ساڵوەگەرێ ڕاگەیاندنی جمهووری کوردستان

پرسیار: بەڕێز قازی ئێوە ماوەیەکە سەبارەت بە دامەزراندنی جمهووری مەهاباد یان جمهووری کوردستان، هەر چۆنێک بێ  بە دوو جور ناوی دەبەن  خەریکی لێکۆڵینەوەن.. ئایا لێکۆڵینەوەکانت گەیشتووەتە ئەو قۆناغەی وڵامی ئەو پرسیارە بدەیەوە بۆچی لە ٢-ی ڕێبەندانی ١٣٢٤ قازیی محەمەد، لە مەهاباد جمهووری ڕاگەیاند؟

وڵام: سەرەتا ئەوە بڵێم لەمەڕ ناولێنانی جمهووری وەکوو " جمهووری خودموختاری کورد"  ئەگەر بگەڕێینەوە سەر بەڵگەکانی جمهووری خۆی بە چەند شێوەیەی دیکە ناوی خۆیان باس کردووە یەکیان ' دەوڵەتی جمهووری کوردستان " ە و ئەویتر ' حکوومەتی میللی کوردستان ' یانی لە ناوی جمهووری دا باسێک  لە خودموختاری نییە. عەرزت بکەم لە پێوەندی لەگەڵ ڕاگەیاندنی جمهوری لە ٢- ی ڕێبەندانی ١٣٢٤ی هەتاوی  دەبێ هێندێک بگەڕێینەوە دواتر . لە سەردەمی ڕێژییمی ڕەزا شای پەهلەوی دا گەلی کورد لە کوردستانی ئێران لە هەموو مافە سەرەتاییەکانی خۆیان بێ بەش بوو. زمان و کولتووری کوردی، ئاداب و ڕێوشوێنی کوردی لە مەترسی لەناو چوون دا بوون. دەزانین کە بە دەم شەڕی دووەمی جیهانی و داگیرکرانی هێندێک ناوچەی جوغرافیای ئێران کە لە ڕاستیدا لە دەرەوەی نێولێنانی ڕەسمی جوغرافیای کوردستانی ئێران بوو، لە لایەن ئەڕتەشی شوورەوی داگیر کرا، و دوای ماوەیەک ئەڕتەشی حکوومەتی ناوەندی، ئەڕتەشی شاهەنشاهی لەو ناوچانەدا لەبەر یەک هەڵوەشا ، دەرفەتێک پەیدا بوو و بە کەلک وەرگرتن لەو دەرفەتە و لە سایەی ئەو چالاکیانەی کە لەدوای خەرمانانی ساڵی ٣٢٠ لەو ناوچانە دا دەستی پێ لردبوو ، بۆ نموونە دامەزرانی کۆمەڵەی ژیانی کورد لە ساڵی ١٩٤٢ و لووتکەی ئەو چالاکیانە گەیشتە ئەوەی کە لە دووی ڕێبەندان جمهووی کوردستان ڕاگەێێندرا.

پرسیار: بەڵام ڕێزدارقازی، ئەگەر ئەوە دروست بێ کە چەند مانگ بەر لە ڕاگەیاندنی جمهووری بە دەست قازیی محەمەد، شەخسی قازیی محەمەد و چەند کەسی دی لە ڕێبەرە کوردەکان سەفەر دەکەن بۆ شووڕەوی، واتە باگهێشتن دەکرێن  و دەچن و لە ئازەربایجانی شووڕەوی دیدەنی دەکەن لە ڕێبەرانی ئەوێ و لەگەڕانەوە لەو سەفەرەیە کە کۆمەڵەی ژیانی کورد هەڵدەوەشێنن و حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان پێک دەهێنن. سێ مانگ یان چوار مانگ دوای ئەوە جمهووری مەهاباد ڕادەگەیێندرێ یانی بە ڕواڵەت ئەو جۆرە نەبووە کە ئێوە دەفەرموون کە هەلومەرجێکی لەبار هەبووە و ئەڕتەشی دەوڵەتی ناوەندی لەوێ هەڵدەوەشێ و لەو دەرفەتە کەلک وەردەگرن، هێندێکان وا بیر دەکەنەوە کە ڕەنگە ئەوە فەرمانێک بووبێ لە لایەن شووڕەوییەوە بە قازیی محەمەد و ئەوانیدی  دراوە کە بچن و جمهووری دامەزرێنن.

وڵام: دیارە ئەمن وەک کەسێک کە لەو بوارە دا لێکۆڵینەوە دەکەم لە ڕاستیدا لە داوەری دا لەو بارەیەوە ئێتنیسیتە و بەسترانەوەی نەتەوەیی خۆمی تێکەڵ ناکەم بەڵام ئەو شتەی کە ئێوە فەرمووتان لە مێژ ساڵە لە ئەدەبیاتی سیاسی زاڵ لە ئێران لە ڕێژێمی  ڕابردوو دا بەو شێوەیە گوتراوە ، بۆچی؟ بۆ ئەوەی مەسەلەی سەرەکی بەشێوەیەک بشاردرێتەوە. من عەرزم کردن لەو بۆشاییەی هێز دا کە هەبوو بە لەبەر چاوگرتنی  ئەو دووچاوکی و بێ بەشییانەی کوردەکان هەستیان پێ دەکرد، کۆمەڵەی ژ.ک و بە دوای ئەوە حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان  پێک هات. ئەگەر ئێوە چاو لە ڕاگەیاندنی  جمهووری بکەن و لێی وورد بنەوە، دەبینن کە دەکرێ تێخوێندنەوەی جیاوازی بۆ بکرێ. تێخوێندنەوەی سەرەکی ئەوەیە کە لەوێ باسی جمهوورییەکی سەربەخۆ کراوە  بەڵام لە ڕەوتی ڕووداوکان دا، کاتێک ڕێبەرانی حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان حەول دەدەن  ستاتوس و زەمینەیەکی  قانوونی و بە ڕەسمی ناسراو بۆ بزووتنەوەکەیان پەیدا بکەن کەم کەم باسی خودموختاری دێتە گۆڕێ و دەستەیەکی نوێنەرایەتی هاوبەش  لە حکوومەتی نیشتمانیی ئازەربایجان و جمهووری کوردستان پێک دێ بۆ موزاکەرە لەگەڵ  دەولەتی ئاغای قەواموسەلتەنە. واتە ئەوەی ئێوە فەرمووتان دروستە . لە ئەدەبیاتی زاڵی سیاسی دا لە ئێران مەسەلەکە بەو شێوەیە دەگوترێ کە ئێوە باستان کرد بەڵام ئەگەر لە ڕوانگەی کوردییەوە چاوی لێ بکەین مەسەلەکە بە تەواوی جیاوازە.

پرسیار: ئەگەر باسی مەسەلەی میلییەتەکان بەلاوە بنێین، نەفسی ڕاستەقینە چییە؟ واتە ئەگەر قازیی محەمەد و ئەوانیدی  سەفەریان نەکرد با بۆ شووڕەوی و لە سەر بنەمای  ئەوەی کە کۆمەڵەی ژیانەوەی کوردیان ساز کرد بوو، جووڵابانەوە، قسە ئەوەیە، ڕەنگە ئەو دەمی جمهووری مەهاباد ڕانەگەیێندرابا.

وڵام: ئەوەیکە لەو برگە زەمانییە دا جمهووری ڕاگەیێندرا، ئایا هەموو ئامادەکارییەکان کرابوون یان نا، دەکرێ زیاتر قسەی لێوە بکرێ. بەڵام نەفسی ڕاگەیاندنی، هەڵکردنی ئاڵای کوردستان ، نەخشەی کوردستان و ئەو سوێندەی کە پێشەوا قازیی محەمەد لە ڕۆژی ٢-ی ڕێبەندان دا خواردی، بە پێی بەڵگەکانی جمهووری لەو ڕۆژە دا بیست هەزار کەس لە مەیدانی چوارچرای مەهاباد دا ئامادە بوون و ئەوانیش ئەو سوێندەیان خواردووە و بەیعەتیان  بە قازیی محەمەد کردووە ، لە ڕاستیدا ئەو سوێندە و ئەو بەیعەتە داگرتنەوەی  ناسێنەی سیاسی کوردەکانە. بەڵام ئەوەی کە لەو زەمانە دا دەرفەتی وەدیهاتن و مانەوەی هەبوو بێ یان نا دەکرێ قسەی لێوە بکرێ. بە باوەڕی من ئەوان ویستوویانە خۆیان لەگەڵ ئەو بارودۆخەی لە ئارا دا بووە بگونجێنن و یە یەکێتیی و هاوکاری لەگەڵ حکوومەتی نیشتمانیی ئازەربایجان لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندی ڕێک بکەون و ئەگەر  پێیان وابوو با داواکانیان دەکرا لە چوارچێوەی جوغرافیای ئێراندا وەدی بێ ئەو دەمی قەبووڵیان دەکرد.

پرسیار: باشە، ئێستا بگەڕێینەوە سەر مەسەلەی ناو لێنانی. هێندێکان دەڵێن جمهووری کوردستان هێندێکی دیکە دەڵێن جمهووری مەهاباد، ڕەنگە هۆی ئەو جۆرە ناوڵێنانە، یانی ئەو کەسانەی کە پێی دەڵێن جمهووری مەهاباد ئەوە بێ کە ئەو جمهوورییە لە مەهاباد و چەند شاری دیکە کە لە ژێر قەڵەمڕەوی دا بوو ڕاگەیێندرا، بەڵام پاشماوەی کوردستان لە قەڵەمڕەوی ئەو جمهورییە دا نەبوو. بەڵام ئێستا پرسیارێکی کە دێتە گۆڕێ و لە هێندێک لە بەڵگە مێژووییەکانیشدا ئاماژەی پێ دەکەن ئەوەیە  کە هۆی ئەوەی کە کوردستان نەیتوانی زیاتر لەو چەند شارە لە قەڵەمڕەوی خودموختارییەکەی دا بێ ئەوە بوو کە پاشماوەکەی لە بەر دەست جمهووری یان هەرچۆنێک بێ فیرقەی  دێمۆکڕاتی ئازەربایجان دا بوو کە خودموختاری ڕا گەیاند بوو. بە جۆرێک باسی ئەوە دەکرێ کە ڕاگەیاندنی خودموختاری  بەشێکی ڕاگەیاندنی خودموختاری و سەربەخۆیی لە ئازەربایجان بوو تا پاشماوەی ئێران. ئێوە کە لێتان کۆڵیوەتەوە پێتان وایە ئەو قسانە چەندە دروستن؟

وڵام: ئەو قسەیەی کە ئێوە کردتان، ئەو قسەیەی کە لە دواییدا گوتتان بەتەواوی مەنتقییە. چونکە هەر لە دەقی ئەو سوێندەش  دا کە باسم کرد لە هەمان کاتدا کە ناسێنەی سەربەخۆی کوردی تەئکید دەکرێ باسی وەفاداری بە و گوێڕایەڵی لە یەکێتیی کورد و ئازەربایجانیش دەکرێ. ئەوەی کە هەتا ئێستا بە جوانی دەردەکەوێ ئەوەیە کە سیاسەتی شووڕەوی لە سەر ئەو بنەمایە نەبووە کە جمهوورییەکی سەربەخۆی کوردستان پێک بێ، بۆچوونی وان ئەوە بووە کە لەو بەشانەی کوردستان کە بە شێوەی ڕەسمی لە جوغرافیای ئازەربایجانی ئێران یان بە ووتەیەکی دی ئازەربایجانی باشووری هەڵکەوتووە، دەو چوار چێوەیە دا بتوانن خودموختارییان هەبێ بۆ خۆیان. فەرمایشی ئێوە لەو بارەیەوە تەواو دروستە، مەبەست ئەوە بووە کوردستان بتوانێ بە جوێ لە ئازەربایجان  کاروباری دابین بکرێ لە هەمان کاتدا یەکیتیی لەگەڵ ئازەربایجانی دادەگرێتەوە. ئەوە دەکرێ زەمینەیەک بووبێ ، هۆیەک بووبێ کە ئەو دەمی جمهووری ڕابگەیێندرێ.

پرسیار: زۆر باشە، لەبەر هەر هۆ و سۆنگەیەک کە جمهووری ڕاگەیێندرا لە مەهاباد، داوخوازی کۆنکرێتی ئەو  جمهوورییە لەو بڕگە مێژووییە دا چ بوو؟ یانی ئەوشتەی کە بە خەڵک ڕاگەیێندرا و بە پێی قسەی ئێوە بەیعەتی بۆ وەرگیرا.

وڵام: داوا ئەوە بوو کە خەڵک چارەنووسی خۆیان بە دەستەوە بگرن و دوایە بۆ دەگیان کەوتنی ئەو داوخوازە هەیئەتێکی هاوبەش لە مانگی بانەمەڕی ساڵی ١٣٢٥-ی هەتاوی بە ئامادەیی پێشەوا قازیی محەمەد و ڕێزدار جەعفەر پیشەوەری و سەرانی ئازەربایجان  لە تەورێز پێک هات. ئەو دەمی قازیی محەمەد نزیک حەوتوویەک بوو لە تەورێز بوو. لە پێشدا پەیمانێک لە نێوان سەرانی کوردستان و ئازەربایجان ئیمزا کرا، یەکێک لە مادەکانی ئەوە بوو  کە لە موزاکەرە لەگەڵ حکوومەتی ناوەندی دا بە شێوەی هاوبەش ببزوونەوە. هەیئەتەکە بۆ موزاکەرە لەگەڵ حکوومەتی قەواموسەلتەنە چووە تارانێ و پێشنیاری خۆیان لە ٣٣ مادە دا گەڵاڵە کرد بوو  کە ١٣ مادەی لەمەڕ کوردستان بوو کە لەو بەڵگەیە دا ناوی کوردستان وەک کوردستانی ئازەربایجان هاتووە.

پرسیار: ئەوانە داوخوازی ئەوتۆ بوون لەمەر خودموختاری نەک سەربەخۆیی.

وڵام: ئەوانە داوخوازی ئەوتۆ بوون کە دەبوو دە چوارچێوەی ئێراندا پیادە بکرێن.

پرسیار: باشە، ئەگەر وایە، ئەی بۆچی نێویان نا جمهووری؟

وڵام: وایە ئیتر، ئەوە ناکۆکییەکە کە لە مەسەلەکە دا هەیە. ئەوە پرسیارێکە کە بۆ لێکۆلەرەوەیەکیش دێتە گۆڕێ.

پرسیار: باشە ئێوە کە لەو زەمینەتان کۆلیوەتەوە، بە چ ئاکامێک گەیشتووی کە بۆچی ناوی ئەو ناوچەیان نا جمهووری، لە کاتێکدا لە چوارچێوەی قانوونی بنچینەیی وڵاتێک دایە کە بە ڕەسمی و لە ڕووی مێژووییەوە وڵاتێکی پادشایی سەلتەنەتی مەشڕووتەیە؟

وڵام: پرسیارەکەی ئێوە بە تەواوی بەجێ یە. بەو مانایە کە من پێم وایە ئەوان خەریک بوون بارودۆخی دەسەڵات هەڵسەنگێنن، ئەگەر ئیمکان هەبێ کە جمهوورییەکی مەلۆتکە لە دەرەوەی سیستمی سەلتەنەتی دا پێ بگرێ ڕایانگەیاند و لە لایەکی دیکەشەوە گوتم بۆ ئەوەی سەربەخۆیی خۆیان لە ئازەربایجان نیشان بدەن، بەڵام لە پێشوەچوونەکانی دواتر چ لە بزووتنەوەی کوردستان و چ لە بزووتنەوەی ئازەربایجاندا دەبینین کە ئەوان دەیانویست هەنگاو بە هەنگاو لە حکوومەتی ناوەندی نزیک ببنەوە و حکوومەتی ناوەندی داوخوازەکانیان قەبووڵ بکا. داوخوازی ئەوتۆی کە زیاتر لە چوارچێوەی قانوونی بنچینەیی ئێران و ئەسڵی ئەنجومەنە ئەیالەتی و ویلایەتییەکاندا دا پێش بینی کرا بوو و لەو ناو هەیئەتی فەرمانڕەوای ئێرانیش دا کۆڕوکۆمەڵی ئەوتۆ هەبوون کە لەگەڵ ئەو  داوخوازانە بوون بەڵام ئەڕتەش بە توندی دژایەتی ئەوەی دەکرد.

پرسیار: ئێستا! ئەوەیکە هەیئەتێک لە ئازەربایجان وکوردستانەوە خەریکی موزاکەرە بوون لەگەڵ حکوومەتی ناوەندی تەواو دروستە و بەڵگە مێژووییەکانیشی  لەبەر دەست دان. گەلۆ پاڵپشتی قسەکانی ئەو کەسانەی کە لە لایەن ئازەربایجان و کوردستانەوە موزاکەرەیان دەکرد قانوونی بنچینەیی و قانوونی ئەنجومەنە ئەیالەتی و ویلایوتییەکان بوو؟ یانی قانوونی ئەنجومەنی ئەیالەتی و ویلایەتی بە ووردی چی دەگوت؟

وڵام: بۆ وێنە، لە کوردستان و لە ئازەربایجان ئەنجومەنێکی ئەیالەتی پێک بێ و لە ڕاستیدا لە درێژەی موزاکەرات دا بەوەش گەیشتن، بە کۆنکرێت حکوومەتی نیشتمانی ئازەربایجان قەبووڵی کرد کە ناوی ' میللی حوکومت' یان حکوومەتەتی نیشتمانی بکا بە هەیئەتی ڕەئیسەی میللی، کە پێشتر لە کوردستان هەبوو. لە ناو داوخوازەکان دا دەکرێ ئاماژە بکرێ بە بەڕەسمی ناسینی زمانی تورکی ئازەربایجانی لە ناوچەی ئازەربایجان و زمانی کوردی  لە ناوچەی کوردستان و تەرخان کردنی بەشێک لە بوودجەی سەرانسەری بۆ ئاوەدانی و پێشکەوتنی ئەوان بەڵام وەدیهێنانیان دە چوراچێوەی حاکمییەتی نەتەوەیی ئێراندا.

پرسیار: ئێستا هێندێکان دەڵێن یان ئەو قسەیەی کە دەیهێنە گۆڕێ ئەوەیە کە ئەوە بابەتێک بوو بە جۆرێک لە لایەن شووڕەوییەکانەوە داسەپێندرا بوو، یانی ڕاگەیاندنی جمهووری و هتاد. ئەوان پاڵپشتی قسەکەیان ئەوەیە کە لە کوردستان دا بارودۆخ بۆ وەزعێکی ئاوا لەبار نەبوو. ستروکتوورێکی عەشیرەتی، قەبیلەیی دواکەتوو لە ئارا دا بوو وەک زۆر شوێنەکانی دیکەی ئێران ئەو دەمی و بە تایبەتی لە کوردستان دەرەتان و ئیزنی ئەوەی نەدەدا  کە لە سەر بنەمای ستروکتوورێکی کۆمەڵایەتی ئەوتۆ سیستمێکی جمهووری دێمۆکڕاتیک و ئەوانە پێک بێ، لە ئاکام دا ئەوە ئیدەیەک بوو کە لە دەرەوە را  هاتبووە کوردستان!

وڵام:مەسەلەی  نەتەوەکان و کارلێکەری شوێنی جیاواز لە سەر یەکتری هەیە. لە وڵامی یەکێک لە پرسیارەکانی بەڕێزتان دا پێشتر گوتم کە بۆ بەرپەرچدانەوەی دۆزی کورد بە شێوەی جۆر بە جۆر تاوانبار کراوە، بەڵام  فرچک گرتنی داوخوازی نەتەوەیی کوردەکان بە جمهووری کوردستان وەگیان کەوت و ئێستاش وەک پاڵپشتێک  کە مرۆ  دەگەڕێتەوە سەری دەبیندرێ. ئەمن دوێنێ شەوێ تەماشای کاناڵێکی تێلێڤێزیۆنی مانگیلەیی کوردستانی عێڕاقم دەکرد، ڕێوڕەسمێکی نیشان دەدا سەبارەت بە وەرگرتنی دەرەجەی ئەفسەری. ژمارەیەک دە یونیفۆڕمی عەسکەری دا ڕێژەیان دەدا ، ئەو یونیفۆڕمەی ئێستا لە کوردستانی عێڕاق باوە، بەڵام لەوێ ڕچەی جمهووری کوردستان دەبیندرا بەوە ڕا کە پۆرترەیەکی گەورەی خودالێخۆشبوو مەلا مستەفا بارزانی یان بە دەستەوە بوو کە یونیفۆڕمی ژەنەڕاڵیی جمهووری کوردستانی دەبەر دابوو،

پرسیار: باشە، بە هەڵکەوت زۆر بەجێ باسی ئەوەت کرد چونکە پرسیاری دواتری من هەر ئەوە بوو، یانی پێوەندیی ئەو حکوومەتە یازدە مانگییەی کوردستان لەتەک کوردەکانی دی، کوردەکانی عێڕاق، کوردەکانی تورکیا و دەوری کاریگەری کوردەکانی ئەو ناوچانە لە جمهووری کوردستان دا چ بوو؟

وڵام: عەرزت بکەم  کۆمەڵەی ژ،ک. کە پێک هات،

پرسیار: کۆمەڵەی ژ.ک هەمان کۆمەڵەی ژیانەوەی کوردە؟

وڵام: بەڵی ، کۆمەڵەی ژیانی کورد یان ژیانەوەی کورد لە هەولێرو سلێمانی لک یان ئیدارەی محەلی هەبوو، یانی ژمارەیەک لە ڕووناکبیرانی وێندەرێ لەگەڵ ئەو  کۆمەڵەیە کاریان دەکرد بەڵام زۆر شاراوە و بە نهێنی. چونکە ئەو زەمانی ئینگلیسییەکان لە عێڕاق بوون و لەو ڕووەوە هەستیار بوون. لەو زەمانی دا مەلا مستەفا بارزانی و ژمارەیەک لە ئەفسەرانی ئازادیخوازی کوردی ئەڕتەشی عێڕاق  لەگەڵ بزووتنەوەی مەلا مستەفا کەوتبوون و لە بەرانبەر دەوڵەتی ناوەندی عێڕاق دا جۆرێک خەباتیان دەکرد کە دواتر ئەو جووڵانەوەیە بە یارمەتی ئینگلیسییەکان  کە بە جۆرێک پشتیوانیان لە دەوڵەتی عێڕاق دەکرد تێک شکا و ئەوان مەجبوور بوون بێنە کوردستانی ئێران . ئەو کاتی کە گەیشتنە ناو کوردستانی ئێران هاوکات بوو لەگەڵ بوونی هەیئەتی نوێنەرایەتی ژێکاف لە باکۆ. ماوەیەک دوای گەڕانەوەی ئەوان، بارزانی و ئەو ئەفسەرانەی کە لەگەڵی بوون پەیوەست بوون بە کوردەکانی ئێران.

پرسیار: یانی بە کردەوە لەگەڵ جمهووری، ئەڕتەشی جمهووری دەکەون!

وڵام: بەڵێ ئەوان پەنایان هێنا بوو بۆ کوردستانی ئێران و لە بەر ئەوەی  کە تاکوتەرای هەڵکەوتووی عەسکەرییان دە ناو دابوو و بارزانییەکان ئەزموونی شەڕی پارتیزانییان هەبوو لە ڕاستیدا لە ڕاهێزاندنی ئەڕتەشی جمهووری دا دەورێکی کاریگەریان هەبوو.

پرسیار: دەگوترێ کە شەخسی مەلا مستەفا دەوری فەرماندەیی ئەڕتەشی جمهووری مەهابادی هەبوو؟

وڵام: نا بەو شێوەیە نەبوو، ئەو چەند بە تالیۆنی ڕێک خست کە پێیان دەگوتن " هێزی بارزانیان" و ئەوان لە ژێر ئیشراف و فەرماندەیی وەزاڕەتی هێزی کوردستان دا بوون و بە کۆنکرێت لە جەبهەیەکی زۆر گرینگ لە بەرانبەر هێزی ئەڕتەشی حکوومەتی ناوەندی کە لە سەقز بوو دامەزرابوون. فەرماندەیی ئەوان لەوێ بە دەست یەکێک لە ژەنەڕاکانی جمهووری کوردستان واتە حەمەڕەشید خانی قادر خانزادە دا بوو. ئەو بەتالیۆنە بارزانییانە لەوێ عەمەلیاتیان دەکرد و فەرماندەکانیان ئەفسەرانی پێشووی ئەڕتەشی عێڕاق بوون و جێی سەرنجە لەو موزاکەرەاتەی کە لەگەڵ ئەڕتەشی ئێرانیش دا دەکرا هێندێک لەو ئەفسەرانە بۆ وێنە لەگەڵ شەخسی سەرلەشکر ڕەزم ئارا بەشدار دەبوون.

پرسیار: پرسیارێکی دیکەی کە دێتە گۆڕێ ئەوەیە، وا وەبەر چاو دێ کە لە جێدا، پەیدا بوونی ئەو جمهوورییە بە پاڵپشتی بوونی هێزەکانی شووڕەوی لە ئێران بوو و هۆیەکەشی ئەوەیە کە کاتێک هێزە شووڕەوییەکان لە ئێران ڕۆیشتن، هێندەی پێ نەچوو هەم لە ئازەربایجان و هەم لە کوردستان ئەو دەوڵەتە خودموختارانە تێک شکان و زۆر لە ڕێبەرانیان بە شێوەی خوێناوی کووژران. ئێستا پرسیار ئەوەیە کە ئایا قازیی محەمەد لەو بڕگەیە دا تەمایەکی ئاگادارانەی گرت کە هیچ خۆڕاگری نەکا یان لە جێدا نەیدەتوانی لە بەرانبەر ئەڕتەش دا هیچ خۆڕاگرییەک بکا و دەست بکاتەوە؟

وڵام: ئێوە لە یەکێک لە پرسیارەکانتان دا ئاماژەتان پێ کرد کە لە ماوەیەکی کورد دا هاوبەندییەکی هەراو پێک هات، تەنانەت سەرەڕای پێکهاتەی عەشیرەتیش هاوبەندییەکی بەربڵاو زۆر زوو ساز بوو. بۆ وێنە لە جەبهەی سەقز کە ئاماژەم پێ کرد. لە عەشیرەتەکانی باکوور لە ناوچەی ماکۆ وە بگرە تا شکاکەکان،هەرکییەکان و بارزانییەکان و هێزەکانی شاریی مەهاباد بەشدار بوون. حکوومەتی ناوەندی ڕێگای جۆر بەجۆری بۆ ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ ئەو بزووتنەوەیە تاقی دەکردەوە؛ لە لایەکەوە نەی دەویست ئازەربایجان و کوردستان بەیەکەوە و هاوبەش داوخوازەکانیان بهێننە گۆڕێ و لەلایەکی دیکەشەوە حەولی دەدا ئیتیلافی ناوخۆیی کوردەکان هەڵوەشێنێ. بۆ وێنە هەر ئەو ژەنەڕاڵ حەمە ڕەشیدخانە کە ئاماژەی پێ کرا چەند مانگ بەر لە دەست نەکردنەوە جەبهەی بەجێ هێشتبوو و گەڕابووەوە کوردستانی عێڕاق، لە لایەکی دیکەوە هێندێک لە هێزەکانی باکووری کوردستانی ئێران یانی لە ناوچەی ئازەربایجانی ڕۆژئاوا ئەوانەش کەم کەم دەستیان کرد بوو بە پێوەندی لەگەڵ حکوومەتی ناوەندی. یانی مرۆ دەکرێ بڵێ ڕەنگە ئەگەر خۆڕاگری کرا با ڕووداوەکان بەئاراستەیەکی دیکە دا چوو بان، بەڵام ئەو هاوبەندییەی کە زۆر بەخێرایی بۆ سەرکەوتنی ئەو بزووتنەوەیە ساز بوو بوو لە ماوەیەکی کورت دا هەڵوەشا و خۆڕاگری نەکرا.

پرسیار: بەڕێز قازی، کوردەکان  بەتایبەتی سەبارەت بەو بەشەی مێژووی ناوچە هەستیارییەکیان هەیە، لەوانەیە هێندێکان ئەوە بە جۆرێک لە ناسیۆنالیزمی کورد تەعبیر بکەن، واتە کوردەکان خۆیان لەو باوەڕەدان  بە پێچەوانە ئەو بەشە لە مێژووی کوردستان بە شێوەی سەرەکی لە ڕوانگەی ناسیۆنالیزمی فارسەوە لێک دراوەتەوە، ئێستا کە ئێوە لەو بوارەتان کۆڵیوەتەوە  لەو بارەیەوە چ جۆرە بەڵگەت دەست کەوتووە کە واقعییەتەکە ئەو جۆرەی کە بووە نیشان بدا؟

وڵام: زۆر لە سەنەد و بەڵگەی جمهووری لەو کاتە دا کە بڕیار درا خۆڕاگری نەکرێ سووتێندران و لە ناو چوون. ئەو سەنەد و بەڵگەی ماونەتەوە ئەوانەن کە حەمە ڕەشید خان لە جەبهەی سەقز پاراستوونی. بە ساڵان لە تەلیسێک دا ڕای گرتبوون و لێرو لەوێ شاردبوونیەوە. بە ساڵان دواتر مێژووزانێکی کورد ئەوانەی وەدەست هێنا و لە ساڵانی ١٩٩٠ کان لە سوێد لە سێ بەرگ دا بڵاوی کردنەوە.

پرسیار: بە زمانی کوردی؟

وڵام: بەڵێ، بە زمانی کوردی. بەرگێکی کراوەتە فارسی  بەڵام بەداخەوە ناوی سەرچاوەکەیان نەهێناوە، ئەو بەڵگانە بە ناوی: ' دەوڵەتی جمهووری کوردستان، نامە و دوکیومێنەتەکان بڵاو کراونەتەوە، یانی نووسەر یەکێک لە ناوەکانی جمهووری کوردستانی بۆ ئەو ڕێزە کتێبە هەڵبژارد و  بەڵگە و نامەکانی شرۆڤە کرد.
یەک لە بەڵگەکانی تری کە دەکرێ بە پاڵپشتی وی داوەری بکرێ، ئۆرگانی حکوومەتی نەتەوەیی کوردستانە. حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان کە حکوومەتی میللی ئیدارە دەکرد و لە ناو حیزب و حکوومەت دا جیاوازی نەبوو، ڕۆژنامەی کوردستانی بڵاو دەکردەوە، زۆربەی ژمارەکانی کۆ کراونەتەوە و دیسان چاپ کراونەتەوە و هەر وەها چاپەمەنی دیکەی کە ئەو سەردەمی هەبوون. بە پاڵپشتی ئەو زانیارییانەی کە لەو ڕۆژنامانە دا هەن داوخوازی ئاشتیخوازانەی کوردەکان و ئەوەی کە ئەوان لە ڕێگای موزاکەرەوە بە داوخوازەکانیان بگەن ڕوون دەبێتەوە. یانی پایەی ئاشتیخوازی و موزاکەرە لەو زەمانییەوە داندراوە.

پرسیار: یانی بە پاڵپشتی ئەو بەڵگانە و بێ لەبەر چاو گرتنی ئەو ڕووداوانەی قەومان یان سەرەڕای ڕاگەیاندنی جمهووری کوردستان و هتاد کوردەکان هەمیشە بە دووی خودموختارییەوە بوون نەک سەربەخۆیی کوردستان.

وڵام: بە باوەڕی من وەک لێکۆلەرەوەیەک، هیچ گرفت نییە ئەگەر کوردەکان بیانەوێ دەوڵەتێکی سەربەخۆ  لە هەموو بەشەکانی کوردستان یان لە بەشێکی کوردستان دامەزرێنن. ئەو هەستیارییانە و ئەو زاراوەیانەی کە لەمەڕ خەباتی کوردەکان وەک گۆیا تەجزیەتەڵەبی و سپاراتیزم سازکراوە، هەمیشە وەک شیرێکی دوو دم لە سەر سەریان راگیراوە بۆ ئەوەی داوخوازە سەرەتایی و ئینسانییەکانی کوردەکان بەرنە ژێر پرسیار. بە بۆچوونی من بۆ ئەو کێشەیە دەبێ تەفاهوم ساز بکرێ . یانی ئەوانەی کە دۆزەکە  بە جوێ بوونەوەی بەشێک لە وڵاتەکەیان  دادەنێن دەبێ  خۆیان لە جێی کوردەکان دانێن. چونکە دۆزی کورد تەنێ لەمەڕ جوغرافیای تایبەتی ئێران، تورکیا، عێڕاق و سووریا نییە، ئەوە دۆزێکە کە هەموو کوردەکان تێیدا هەستێکی هاوبەشیان هەیە و چ باشتر کە ئەو داوخوازە هاوبەشە لە دۆستایەتی و هاوژینی لەگەڵ هەموو ئەو نەتەوانەی کە لە ناوچە دا دەژین وەدی بێ. 

پرسیار: بەڕێز قازی ئێوە ماوەیەکە سەبارەت بە دامەزراندنی جمهووری مەهاباد یان جمهووری کوردستان، هەر چۆنێک بێ  بە دوو جور ناوی دەبەن  خەریکی لێکۆڵینەوەن.. ئایا لێکۆڵینەوەکانت گەیشتووەتە ئەو قۆناغەی وڵامی ئەو پرسیارە بدەیەوە بۆچی لە ٢-ی ڕێبەندانی ١٣٢٤ قازیی محەمەد، لە مەهاباد جمهووری ڕاگەیاند؟

وڵام: سەرەتا ئەوە بڵێم لەمەڕ ناولێنانی جمهووری وەکوو " جمهووری خودموختاری کورد"  ئەگەر بگەڕێینەوە سەر بەڵگەکانی جمهووری خۆی بە چەند شێوەیەی دیکە ناوی خۆیان باس کردووە یەکیان ' دەوڵەتی جمهووری کوردستان " ە و ئەویتر ' حکوومەتی میللی کوردستان ' یانی لە ناوی جمهووری دا باسێک  لە خودموختاری نییە. عەرزت بکەم لە پێوەندی لەگەڵ ڕاگەیاندنی جمهوری لە ٢- ی ڕێبەندانی ١٣٢٤ی هەتاوی  دەبێ هێندێک بگەڕێینەوە دواتر . لە سەردەمی ڕێژییمی ڕەزا شای پەهلەوی دا گەلی کورد لە کوردستانی ئێران لە هەموو مافە سەرەتاییەکانی خۆیان بێ بەش بوو. زمان و کولتووری کوردی، ئاداب و ڕێوشوێنی کوردی لە مەترسی لەناو چوون دا بوون. دەزانین کە بە دەم شەڕی دووەمی جیهانی و داگیرکرانی هێندێک ناوچەی جوغرافیای ئێران کە لە ڕاستیدا لە دەرەوەی نێولێنانی ڕەسمی جوغرافیای کوردستانی ئێران بوو، لە لایەن ئەڕتەشی شوورەوی داگیر کرا، و دوای ماوەیەک ئەڕتەشی حکوومەتی ناوەندی، ئەڕتەشی شاهەنشاهی لەو ناوچانەدا لەبەر یەک هەڵوەشا ، دەرفەتێک پەیدا بوو و بە کەلک وەرگرتن لەو دەرفەتە و لە سایەی ئەو چالاکیانەی کە لەدوای خەرمانانی ساڵی ٣٢٠ لەو ناوچانە دا دەستی پێ لردبوو ، بۆ نموونە دامەزرانی کۆمەڵەی ژیانی کورد لە ساڵی ١٩٤٢ و لووتکەی ئەو چالاکیانە گەیشتە ئەوەی کە لە دووی ڕێبەندان جمهووی کوردستان ڕاگەێێندرا.

پرسیار: بەڵام ڕێزدارقازی، ئەگەر ئەوە دروست بێ کە چەند مانگ بەر لە ڕاگەیاندنی جمهووری بە دەست قازیی محەمەد، شەخسی قازیی محەمەد و چەند کەسی دی لە ڕێبەرە کوردەکان سەفەر دەکەن بۆ شووڕەوی، واتە باگهێشتن دەکرێن  و دەچن و لە ئازەربایجانی شووڕەوی دیدەنی دەکەن لە ڕێبەرانی ئەوێ و لەگەڕانەوە لەو سەفەرەیە کە کۆمەڵەی ژیانی کورد هەڵدەوەشێنن و حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان پێک دەهێنن. سێ مانگ یان چوار مانگ دوای ئەوە جمهووری مەهاباد ڕادەگەیێندرێ یانی بە ڕواڵەت ئەو جۆرە نەبووە کە ئێوە دەفەرموون کە هەلومەرجێکی لەبار هەبووە و ئەڕتەشی دەوڵەتی ناوەندی لەوێ هەڵدەوەشێ و لەو دەرفەتە کەلک وەردەگرن، هێندێکان وا بیر دەکەنەوە کە ڕەنگە ئەوە فەرمانێک بووبێ لە لایەن شووڕەوییەوە بە قازیی محەمەد و ئەوانیدی  دراوە کە بچن و جمهووری دامەزرێنن.

وڵام: دیارە ئەمن وەک کەسێک کە لەو بوارە دا لێکۆڵینەوە دەکەم لە ڕاستیدا لە داوەری دا لەو بارەیەوە ئێتنیسیتە و بەسترانەوەی نەتەوەیی خۆمی تێکەڵ ناکەم بەڵام ئەو شتەی کە ئێوە فەرمووتان لە مێژ ساڵە لە ئەدەبیاتی سیاسی زاڵ لە ئێران لە ڕێژێمی  ڕابردوو دا بەو شێوەیە گوتراوە ، بۆچی؟ بۆ ئەوەی مەسەلەی سەرەکی بەشێوەیەک بشاردرێتەوە. من عەرزم کردن لەو بۆشاییەی هێز دا کە هەبوو بە لەبەر چاوگرتنی  ئەو دووچاوکی و بێ بەشییانەی کوردەکان هەستیان پێ دەکرد، کۆمەڵەی ژ.ک و بە دوای ئەوە حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان  پێک هات. ئەگەر ئێوە چاو لە ڕاگەیاندنی  جمهووری بکەن و لێی وورد بنەوە، دەبینن کە دەکرێ تێخوێندنەوەی جیاوازی بۆ بکرێ. تێخوێندنەوەی سەرەکی ئەوەیە کە لەوێ باسی جمهوورییەکی سەربەخۆ کراوە  بەڵام لە ڕەوتی ڕووداوکان دا، کاتێک ڕێبەرانی حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان حەول دەدەن  ستاتوس و زەمینەیەکی  قانوونی و بە ڕەسمی ناسراو بۆ بزووتنەوەکەیان پەیدا بکەن کەم کەم باسی خودموختاری دێتە گۆڕێ و دەستەیەکی نوێنەرایەتی هاوبەش  لە حکوومەتی نیشتمانیی ئازەربایجان و جمهووری کوردستان پێک دێ بۆ موزاکەرە لەگەڵ  دەولەتی ئاغای قەواموسەلتەنە. واتە ئەوەی ئێوە فەرمووتان دروستە . لە ئەدەبیاتی زاڵی سیاسی دا لە ئێران مەسەلەکە بەو شێوەیە دەگوترێ کە ئێوە باستان کرد بەڵام ئەگەر لە ڕوانگەی کوردییەوە چاوی لێ بکەین مەسەلەکە بە تەواوی جیاوازە.

پرسیار: ئەگەر باسی مەسەلەی میلییەتەکان بەلاوە بنێین، نەفسی ڕاستەقینە چییە؟ واتە ئەگەر قازیی محەمەد و ئەوانیدی  سەفەریان نەکرد با بۆ شووڕەوی و لە سەر بنەمای  ئەوەی کە کۆمەڵەی ژیانەوەی کوردیان ساز کرد بوو، جووڵابانەوە، قسە ئەوەیە، ڕەنگە ئەو دەمی جمهووری مەهاباد ڕانەگەیێندرابا.

وڵام: ئەوەیکە لەو برگە زەمانییە دا جمهووری ڕاگەیێندرا، ئایا هەموو ئامادەکارییەکان کرابوون یان نا، دەکرێ زیاتر قسەی لێوە بکرێ. بەڵام نەفسی ڕاگەیاندنی، هەڵکردنی ئاڵای کوردستان ، نەخشەی کوردستان و ئەو سوێندەی کە پێشەوا قازیی محەمەد لە ڕۆژی ٢-ی ڕێبەندان دا خواردی، بە پێی بەڵگەکانی جمهووری لەو ڕۆژە دا بیست هەزار کەس لە مەیدانی چوارچرای مەهاباد دا ئامادە بوون و ئەوانیش ئەو سوێندەیان خواردووە و بەیعەتیان  بە قازیی محەمەد کردووە ، لە ڕاستیدا ئەو سوێندە و ئەو بەیعەتە داگرتنەوەی  ناسێنەی سیاسی کوردەکانە. بەڵام ئەوەی کە لەو زەمانە دا دەرفەتی وەدیهاتن و مانەوەی هەبوو بێ یان نا دەکرێ قسەی لێوە بکرێ. بە باوەڕی من ئەوان ویستوویانە خۆیان لەگەڵ ئەو بارودۆخەی لە ئارا دا بووە بگونجێنن و یە یەکێتیی و هاوکاری لەگەڵ حکوومەتی نیشتمانیی ئازەربایجان لەگەڵ دەوڵەتی ناوەندی ڕێک بکەون و ئەگەر  پێیان وابوو با داواکانیان دەکرا لە چوارچێوەی جوغرافیای ئێراندا وەدی بێ ئەو دەمی قەبووڵیان دەکرد.

پرسیار: باشە، ئێستا بگەڕێینەوە سەر مەسەلەی ناو لێنانی. هێندێکان دەڵێن جمهووری کوردستان هێندێکی دیکە دەڵێن جمهووری مەهاباد، ڕەنگە هۆی ئەو جۆرە ناوڵێنانە، یانی ئەو کەسانەی کە پێی دەڵێن جمهووری مەهاباد ئەوە بێ کە ئەو جمهوورییە لە مەهاباد و چەند شاری دیکە کە لە ژێر قەڵەمڕەوی دا بوو ڕاگەیێندرا، بەڵام پاشماوەی کوردستان لە قەڵەمڕەوی ئەو جمهورییە دا نەبوو. بەڵام ئێستا پرسیارێکی کە دێتە گۆڕێ و لە هێندێک لە بەڵگە مێژووییەکانیشدا ئاماژەی پێ دەکەن ئەوەیە  کە هۆی ئەوەی کە کوردستان نەیتوانی زیاتر لەو چەند شارە لە قەڵەمڕەوی خودموختارییەکەی دا بێ ئەوە بوو کە پاشماوەکەی لە بەر دەست جمهووری یان هەرچۆنێک بێ فیرقەی  دێمۆکڕاتی ئازەربایجان دا بوو کە خودموختاری ڕا گەیاند بوو. بە جۆرێک باسی ئەوە دەکرێ کە ڕاگەیاندنی خودموختاری  بەشێکی ڕاگەیاندنی خودموختاری و سەربەخۆیی لە ئازەربایجان بوو تا پاشماوەی ئێران. ئێوە کە لێتان کۆڵیوەتەوە پێتان وایە ئەو قسانە چەندە دروستن؟

وڵام: ئەو قسەیەی کە ئێوە کردتان، ئەو قسەیەی کە لە دواییدا گوتتان بەتەواوی مەنتقییە. چونکە هەر لە دەقی ئەو سوێندەش  دا کە باسم کرد لە هەمان کاتدا کە ناسێنەی سەربەخۆی کوردی تەئکید دەکرێ باسی وەفاداری بە و گوێڕایەڵی لە یەکێتیی کورد و ئازەربایجانیش دەکرێ. ئەوەی کە هەتا ئێستا بە جوانی دەردەکەوێ ئەوەیە کە سیاسەتی شووڕەوی لە سەر ئەو بنەمایە نەبووە کە جمهوورییەکی سەربەخۆی کوردستان پێک بێ، بۆچوونی وان ئەوە بووە کە لەو بەشانەی کوردستان کە بە شێوەی ڕەسمی لە جوغرافیای ئازەربایجانی ئێران یان بە ووتەیەکی دی ئازەربایجانی باشووری هەڵکەوتووە، دەو چوار چێوەیە دا بتوانن خودموختارییان هەبێ بۆ خۆیان. فەرمایشی ئێوە لەو بارەیەوە تەواو دروستە، مەبەست ئەوە بووە کوردستان بتوانێ بە جوێ لە ئازەربایجان  کاروباری دابین بکرێ لە هەمان کاتدا یەکیتیی لەگەڵ ئازەربایجانی دادەگرێتەوە. ئەوە دەکرێ زەمینەیەک بووبێ ، هۆیەک بووبێ کە ئەو دەمی جمهووری ڕابگەیێندرێ.

پرسیار: زۆر باشە، لەبەر هەر هۆ و سۆنگەیەک کە جمهووری ڕاگەیێندرا لە مەهاباد، داوخوازی کۆنکرێتی ئەو  جمهوورییە لەو بڕگە مێژووییە دا چ بوو؟ یانی ئەوشتەی کە بە خەڵک ڕاگەیێندرا و بە پێی قسەی ئێوە بەیعەتی بۆ وەرگیرا.

وڵام: داوا ئەوە بوو کە خەڵک چارەنووسی خۆیان بە دەستەوە بگرن و دوایە بۆ دەگیان کەوتنی ئەو داوخوازە هەیئەتێکی هاوبەش لە مانگی بانەمەڕی ساڵی ١٣٢٥-ی هەتاوی بە ئامادەیی پێشەوا قازیی محەمەد و ڕێزدار جەعفەر پیشەوەری و سەرانی ئازەربایجان  لە تەورێز پێک هات. ئەو دەمی قازیی محەمەد نزیک حەوتوویەک بوو لە تەورێز بوو. لە پێشدا پەیمانێک لە نێوان سەرانی کوردستان و ئازەربایجان ئیمزا کرا، یەکێک لە مادەکانی ئەوە بوو  کە لە موزاکەرە لەگەڵ حکوومەتی ناوەندی دا بە شێوەی هاوبەش ببزوونەوە. هەیئەتەکە بۆ موزاکەرە لەگەڵ حکوومەتی قەواموسەلتەنە چووە تارانێ و پێشنیاری خۆیان لە ٣٣ مادە دا گەڵاڵە کرد بوو  کە ١٣ مادەی لەمەڕ کوردستان بوو کە لەو بەڵگەیە دا ناوی کوردستان وەک کوردستانی ئازەربایجان هاتووە.

پرسیار: ئەوانە داوخوازی ئەوتۆ بوون لەمەر خودموختاری نەک سەربەخۆیی.

وڵام: ئەوانە داوخوازی ئەوتۆ بوون کە دەبوو دە چوارچێوەی ئێراندا پیادە بکرێن.

پرسیار: باشە، ئەگەر وایە، ئەی بۆچی نێویان نا جمهووری؟

وڵام: وایە ئیتر، ئەوە ناکۆکییەکە کە لە مەسەلەکە دا هەیە. ئەوە پرسیارێکە کە بۆ لێکۆلەرەوەیەکیش دێتە گۆڕێ.

پرسیار: باشە ئێوە کە لەو زەمینەتان کۆلیوەتەوە، بە چ ئاکامێک گەیشتووی کە بۆچی ناوی ئەو ناوچەیان نا جمهووری، لە کاتێکدا لە چوارچێوەی قانوونی بنچینەیی وڵاتێک دایە کە بە ڕەسمی و لە ڕووی مێژووییەوە وڵاتێکی پادشایی سەلتەنەتی مەشڕووتەیە؟

وڵام: پرسیارەکەی ئێوە بە تەواوی بەجێ یە. بەو مانایە کە من پێم وایە ئەوان خەریک بوون بارودۆخی دەسەڵات هەڵسەنگێنن، ئەگەر ئیمکان هەبێ کە جمهوورییەکی مەلۆتکە لە دەرەوەی سیستمی سەلتەنەتی دا پێ بگرێ ڕایانگەیاند و لە لایەکی دیکەشەوە گوتم بۆ ئەوەی سەربەخۆیی خۆیان لە ئازەربایجان نیشان بدەن، بەڵام لە پێشوەچوونەکانی دواتر چ لە بزووتنەوەی کوردستان و چ لە بزووتنەوەی ئازەربایجاندا دەبینین کە ئەوان دەیانویست هەنگاو بە هەنگاو لە حکوومەتی ناوەندی نزیک ببنەوە و حکوومەتی ناوەندی داوخوازەکانیان قەبووڵ بکا. داوخوازی ئەوتۆی کە زیاتر لە چوارچێوەی قانوونی بنچینەیی ئێران و ئەسڵی ئەنجومەنە ئەیالەتی و ویلایەتییەکاندا دا پێش بینی کرا بوو و لەو ناو هەیئەتی فەرمانڕەوای ئێرانیش دا کۆڕوکۆمەڵی ئەوتۆ هەبوون کە لەگەڵ ئەو  داوخوازانە بوون بەڵام ئەڕتەش بە توندی دژایەتی ئەوەی دەکرد.

پرسیار: ئێستا! ئەوەیکە هەیئەتێک لە ئازەربایجان وکوردستانەوە خەریکی موزاکەرە بوون لەگەڵ حکوومەتی ناوەندی تەواو دروستە و بەڵگە مێژووییەکانیشی  لەبەر دەست دان. گەلۆ پاڵپشتی قسەکانی ئەو کەسانەی کە لە لایەن ئازەربایجان و کوردستانەوە موزاکەرەیان دەکرد قانوونی بنچینەیی و قانوونی ئەنجومەنە ئەیالەتی و ویلایوتییەکان بوو؟ یانی قانوونی ئەنجومەنی ئەیالەتی و ویلایەتی بە ووردی چی دەگوت؟

وڵام: بۆ وێنە، لە کوردستان و لە ئازەربایجان ئەنجومەنێکی ئەیالەتی پێک بێ و لە ڕاستیدا لە درێژەی موزاکەرات دا بەوەش گەیشتن، بە کۆنکرێت حکوومەتی نیشتمانی ئازەربایجان قەبووڵی کرد کە ناوی ' میللی حوکومت' یان حکوومەتەتی نیشتمانی بکا بە هەیئەتی ڕەئیسەی میللی، کە پێشتر لە کوردستان هەبوو. لە ناو داوخوازەکان دا دەکرێ ئاماژە بکرێ بە بەڕەسمی ناسینی زمانی تورکی ئازەربایجانی لە ناوچەی ئازەربایجان و زمانی کوردی  لە ناوچەی کوردستان و تەرخان کردنی بەشێک لە بوودجەی سەرانسەری بۆ ئاوەدانی و پێشکەوتنی ئەوان بەڵام وەدیهێنانیان دە چوراچێوەی حاکمییەتی نەتەوەیی ئێراندا.

پرسیار: ئێستا هێندێکان دەڵێن یان ئەو قسەیەی کە دەیهێنە گۆڕێ ئەوەیە کە ئەوە بابەتێک بوو بە جۆرێک لە لایەن شووڕەوییەکانەوە داسەپێندرا بوو، یانی ڕاگەیاندنی جمهووری و هتاد. ئەوان پاڵپشتی قسەکەیان ئەوەیە کە لە کوردستان دا بارودۆخ بۆ وەزعێکی ئاوا لەبار نەبوو. ستروکتوورێکی عەشیرەتی، قەبیلەیی دواکەتوو لە ئارا دا بوو وەک زۆر شوێنەکانی دیکەی ئێران ئەو دەمی و بە تایبەتی لە کوردستان دەرەتان و ئیزنی ئەوەی نەدەدا  کە لە سەر بنەمای ستروکتوورێکی کۆمەڵایەتی ئەوتۆ سیستمێکی جمهووری دێمۆکڕاتیک و ئەوانە پێک بێ، لە ئاکام دا ئەوە ئیدەیەک بوو کە لە دەرەوە را  هاتبووە کوردستان!

وڵام:مەسەلەی  نەتەوەکان و کارلێکەری شوێنی جیاواز لە سەر یەکتری هەیە. لە وڵامی یەکێک لە پرسیارەکانی بەڕێزتان دا پێشتر گوتم کە بۆ بەرپەرچدانەوەی دۆزی کورد بە شێوەی جۆر بە جۆر تاوانبار کراوە، بەڵام  فرچک گرتنی داوخوازی نەتەوەیی کوردەکان بە جمهووری کوردستان وەگیان کەوت و ئێستاش وەک پاڵپشتێک  کە مرۆ  دەگەڕێتەوە سەری دەبیندرێ. ئەمن دوێنێ شەوێ تەماشای کاناڵێکی تێلێڤێزیۆنی مانگیلەیی کوردستانی عێڕاقم دەکرد، ڕێوڕەسمێکی نیشان دەدا سەبارەت بە وەرگرتنی دەرەجەی ئەفسەری. ژمارەیەک دە یونیفۆڕمی عەسکەری دا ڕێژەیان دەدا ، ئەو یونیفۆڕمەی ئێستا لە کوردستانی عێڕاق باوە، بەڵام لەوێ ڕچەی جمهووری کوردستان دەبیندرا بەوە ڕا کە پۆرترەیەکی گەورەی خودالێخۆشبوو مەلا مستەفا بارزانی یان بە دەستەوە بوو کە یونیفۆڕمی ژەنەڕاڵیی جمهووری کوردستانی دەبەر دابوو،

پرسیار: باشە، بە هەڵکەوت زۆر بەجێ باسی ئەوەت کرد چونکە پرسیاری دواتری من هەر ئەوە بوو، یانی پێوەندیی ئەو حکوومەتە یازدە مانگییەی کوردستان لەتەک کوردەکانی دی، کوردەکانی عێڕاق، کوردەکانی تورکیا و دەوری کاریگەری کوردەکانی ئەو ناوچانە لە جمهووری کوردستان دا چ بوو؟

وڵام: عەرزت بکەم  کۆمەڵەی ژ،ک. کە پێک هات،

پرسیار: کۆمەڵەی ژ.ک هەمان کۆمەڵەی ژیانەوەی کوردە؟

وڵام: بەڵی ، کۆمەڵەی ژیانی کورد یان ژیانەوەی کورد لە هەولێرو سلێمانی لک یان ئیدارەی محەلی هەبوو، یانی ژمارەیەک لە ڕووناکبیرانی وێندەرێ لەگەڵ ئەو  کۆمەڵەیە کاریان دەکرد بەڵام زۆر شاراوە و بە نهێنی. چونکە ئەو زەمانی ئینگلیسییەکان لە عێڕاق بوون و لەو ڕووەوە هەستیار بوون. لەو زەمانی دا مەلا مستەفا بارزانی و ژمارەیەک لە ئەفسەرانی ئازادیخوازی کوردی ئەڕتەشی عێڕاق  لەگەڵ بزووتنەوەی مەلا مستەفا کەوتبوون و لە بەرانبەر دەوڵەتی ناوەندی عێڕاق دا جۆرێک خەباتیان دەکرد کە دواتر ئەو جووڵانەوەیە بە یارمەتی ئینگلیسییەکان  کە بە جۆرێک پشتیوانیان لە دەوڵەتی عێڕاق دەکرد تێک شکا و ئەوان مەجبوور بوون بێنە کوردستانی ئێران . ئەو کاتی کە گەیشتنە ناو کوردستانی ئێران هاوکات بوو لەگەڵ بوونی هەیئەتی نوێنەرایەتی ژێکاف لە باکۆ. ماوەیەک دوای گەڕانەوەی ئەوان، بارزانی و ئەو ئەفسەرانەی کە لەگەڵی بوون پەیوەست بوون بە کوردەکانی ئێران.

پرسیار: یانی بە کردەوە لەگەڵ جمهووری، ئەڕتەشی جمهووری دەکەون!
وڵام: بەڵێ ئەوان پەنایان هێنا بوو بۆ کوردستانی ئێران و لە بەر ئەوەی  کە تاکوتەرای هەڵکەوتووی عەسکەرییان دە ناو دابوو و بارزانییەکان ئەزموونی شەڕی پارتیزانییان هەبوو لە ڕاستیدا لە ڕاهێزاندنی ئەڕتەشی جمهووری دا دەورێکی کاریگەریان هەبوو.

پرسیار: دەگوترێ کە شەخسی مەلا مستەفا دەوری فەرماندەیی ئەڕتەشی جمهووری مەهابادی هەبوو؟

وڵام: نا بەو شێوەیە نەبوو، ئەو چەند بە تالیۆنی ڕێک خست کە پێیان دەگوتن " هێزی بارزانیان" و ئەوان لە ژێر ئیشراف و فەرماندەیی وەزاڕەتی هێزی کوردستان دا بوون و بە کۆنکرێت لە جەبهەیەکی زۆر گرینگ لە بەرانبەر هێزی ئەڕتەشی حکوومەتی ناوەندی کە لە سەقز بوو دامەزرابوون. فەرماندەیی ئەوان لەوێ بە دەست یەکێک لە ژەنەڕاکانی جمهووری کوردستان واتە حەمەڕەشید خانی قادر خانزادە دا بوو. ئەو بەتالیۆنە بارزانییانە لەوێ عەمەلیاتیان دەکرد و فەرماندەکانیان ئەفسەرانی پێشووی ئەڕتەشی عێڕاق بوون و جێی سەرنجە لەو موزاکەرەاتەی کە لەگەڵ ئەڕتەشی ئێرانیش دا دەکرا هێندێک لەو ئەفسەرانە بۆ وێنە لەگەڵ شەخسی سەرلەشکر ڕەزم ئارا بەشدار دەبوون.

پرسیار: پرسیارێکی دیکەی کە دێتە گۆڕێ ئەوەیە، وا وەبەر چاو دێ کە لە جێدا، پەیدا بوونی ئەو جمهوورییە بە پاڵپشتی بوونی هێزەکانی شووڕەوی لە ئێران بوو و هۆیەکەشی ئەوەیە کە کاتێک هێزە شووڕەوییەکان لە ئێران ڕۆیشتن، هێندەی پێ نەچوو هەم لە ئازەربایجان و هەم لە کوردستان ئەو دەوڵەتە خودموختارانە تێک شکان و زۆر لە ڕێبەرانیان بە شێوەی خوێناوی کووژران. ئێستا پرسیار ئەوەیە کە ئایا قازیی محەمەد لەو بڕگەیە دا تەمایەکی ئاگادارانەی گرت کە هیچ خۆڕاگری نەکا یان لە جێدا نەیدەتوانی لە بەرانبەر ئەڕتەش دا هیچ خۆڕاگرییەک بکا و دەست بکاتەوە؟

وڵام: ئێوە لە یەکێک لە پرسیارەکانتان دا ئاماژەتان پێ کرد کە لە ماوەیەکی کورد دا هاوبەندییەکی هەراو پێک هات، تەنانەت سەرەڕای پێکهاتەی عەشیرەتیش هاوبەندییەکی بەربڵاو زۆر زوو ساز بوو. بۆ وێنە لە جەبهەی سەقز کە ئاماژەم پێ کرد. لە عەشیرەتەکانی باکوور لە ناوچەی ماکۆ وە بگرە تا شکاکەکان،هەرکییەکان و بارزانییەکان و هێزەکانی شاریی مەهاباد بەشدار بوون. حکوومەتی ناوەندی ڕێگای جۆر بەجۆری بۆ ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ ئەو بزووتنەوەیە تاقی دەکردەوە؛ لە لایەکەوە نەی دەویست ئازەربایجان و کوردستان بەیەکەوە و هاوبەش داوخوازەکانیان بهێننە گۆڕێ و لەلایەکی دیکەشەوە حەولی دەدا ئیتیلافی ناوخۆیی کوردەکان هەڵوەشێنێ. بۆ وێنە هەر ئەو ژەنەڕاڵ حەمە ڕەشیدخانە کە ئاماژەی پێ کرا چەند مانگ بەر لە دەست نەکردنەوە جەبهەی بەجێ هێشتبوو و گەڕابووەوە کوردستانی عێڕاق، لە لایەکی دیکەوە هێندێک لە هێزەکانی باکووری کوردستانی ئێران یانی لە ناوچەی ئازەربایجانی ڕۆژئاوا ئەوانەش کەم کەم دەستیان کرد بوو بە پێوەندی لەگەڵ حکوومەتی ناوەندی. یانی مرۆ دەکرێ بڵێ ڕەنگە ئەگەر خۆڕاگری کرا با ڕووداوەکان بەئاراستەیەکی دیکە دا چوو بان، بەڵام ئەو هاوبەندییەی کە زۆر بەخێرایی بۆ سەرکەوتنی ئەو بزووتنەوەیە ساز بوو بوو لە ماوەیەکی کورت دا هەڵوەشا و خۆڕاگری نەکرا.

پرسیار: بەڕێز قازی، کوردەکان  بەتایبەتی سەبارەت بەو بەشەی مێژووی ناوچە هەستیارییەکیان هەیە، لەوانەیە هێندێکان ئەوە بە جۆرێک لە ناسیۆنالیزمی کورد تەعبیر بکەن، واتە کوردەکان خۆیان لەو باوەڕەدان  بە پێچەوانە ئەو بەشە لە مێژووی کوردستان بە شێوەی سەرەکی لە ڕوانگەی ناسیۆنالیزمی فارسەوە لێک دراوەتەوە، ئێستا کە ئێوە لەو بوارەتان کۆڵیوەتەوە  لەو بارەیەوە چ جۆرە بەڵگەت دەست کەوتووە کە واقعییەتەکە ئەو جۆرەی کە بووە نیشان بدا؟

وڵام: زۆر لە سەنەد و بەڵگەی جمهووری لەو کاتە دا کە بڕیار درا خۆڕاگری نەکرێ سووتێندران و لە ناو چوون. ئەو سەنەد و بەڵگەی ماونەتەوە ئەوانەن کە حەمە ڕەشید خان لە جەبهەی سەقز پاراستوونی. بە ساڵان لە تەلیسێک دا ڕای گرتبوون و لێرو لەوێ شاردبوونیەوە. بە ساڵان دواتر مێژووزانێکی کورد ئەوانەی وەدەست هێنا و لە ساڵانی ١٩٩٠ کان لە سوێد لە سێ بەرگ دا بڵاوی کردنەوە.

پرسیار: بە زمانی کوردی؟
وڵام: بەڵێ، بە زمانی کوردی. بەرگێکی کراوەتە فارسی  بەڵام بەداخەوە ناوی سەرچاوەکەیان نەهێناوە، ئەو بەڵگانە بە ناوی: ' دەوڵەتی جمهووری کوردستان، نامە و دوکیومێنەتەکان بڵاو کراونەتەوە، یانی نووسەر یەکێک لە ناوەکانی جمهووری کوردستانی بۆ ئەو ڕێزە کتێبە هەڵبژارد و  بەڵگە و نامەکانی شرۆڤە کرد.

یەک لە بەڵگەکانی تری کە دەکرێ بە پاڵپشتی وی داوەری بکرێ، ئۆرگانی حکوومەتی نەتەوەیی کوردستانە. حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان کە حکوومەتی میللی ئیدارە دەکرد و لە ناو حیزب و حکوومەت دا جیاوازی نەبوو، ڕۆژنامەی کوردستانی بڵاو دەکردەوە، زۆربەی ژمارەکانی کۆ کراونەتەوە و دیسان چاپ کراونەتەوە و هەر وەها چاپەمەنی دیکەی کە ئەو سەردەمی هەبوون. بە پاڵپشتی ئەو زانیارییانەی کە لەو ڕۆژنامانە دا هەن داوخوازی ئاشتیخوازانەی کوردەکان و ئەوەی کە ئەوان لە ڕێگای موزاکەرەوە بە داوخوازەکانیان بگەن ڕوون دەبێتەوە. یانی پایەی ئاشتیخوازی و موزاکەرە لەو زەمانییەوە داندراوە.

پرسیار: یانی بە پاڵپشتی ئەو بەڵگانە و بێ لەبەر چاو گرتنی ئەو ڕووداوانەی قەومان یان سەرەڕای ڕاگەیاندنی جمهووری کوردستان و هتاد کوردەکان هەمیشە بە دووی خودموختارییەوە بوون نەک سەربەخۆیی کوردستان.

وڵام: بە باوەڕی من وەک لێکۆلەرەوەیەک، هیچ گرفت نییە ئەگەر کوردەکان بیانەوێ دەوڵەتێکی سەربەخۆ  لە هەموو بەشەکانی کوردستان یان لە بەشێکی کوردستان دامەزرێنن. ئەو هەستیارییانە و ئەو زاراوەیانەی کە لەمەڕ خەباتی کوردەکان وەک گۆیا تەجزیەتەڵەبی و سپاراتیزم سازکراوە، هەمیشە وەک شیرێکی دوو دم لە سەر سەریان راگیراوە بۆ ئەوەی داوخوازە سەرەتایی و ئینسانییەکانی کوردەکان بەرنە ژێر پرسیار. بە بۆچوونی من بۆ ئەو کێشەیە دەبێ تەفاهوم ساز بکرێ . یانی ئەوانەی کە دۆزەکە  بە جوێ بوونەوەی بەشێک لە وڵاتەکەیان  دادەنێن دەبێ  خۆیان لە جێی کوردەکان دانێن. چونکە دۆزی کورد تەنێ لەمەڕ جوغرافیای تایبەتی ئێران، تورکیا، عێڕاق و سووریا نییە، ئەوە دۆزێکە کە هەموو کوردەکان تێیدا هەستێکی هاوبەشیان هەیە و چ باشتر کە ئەو داوخوازە هاوبەشە لە دۆستایەتی و هاوژینی لەگەڵ هەموو ئەو نەتەوانەی کە لە ناوچە دا دەژین وەدی بێ.
پرسیار: زۆر سپاس بۆ ئەوەی وڵامی پرسیارەکانت دامەوە. زۆر مەمنوونم.

ئەو چاوپێکەوتنە لە ڕۆژی دووشەمە ١٣-ی فێڤرییەی ٢٠١٢ بە زمانی فارسی کراوە.