کورد و پرسا زمانێ ستاندارد
کورد و پرسا زمانێ ستاندارد
موئه‌یید ته‌یب
ل سه‌رانسه‌ری جیهانێ نێزیکی 6000 زمانان هه‌نه. 50% ژ ڤان زمانان ژ لایێ 10.000 و کێمتران دهێنه ب کار ئینان و گه‌له‌ک ژ وان به‌ر ب نه‌مانێ ڤه دچن. ژ هه‌موو زمانێن جیهانێ ژی ب ته‌نێ
5%ێ خوه‌ندن و نڤیسین پێ دهێته کرن، ئانکو نێزیکی 300 زمانان. ژ ڤان 300 زمانان ژی - هه‌رچه‌ند چ هه‌ژمار ل به‌ر ده‌ستێ من نینن- لێ نه پتر ژ 100 زمانان هه‌نه کو به‌ری پتر ژ 500 سالان خوه‌ندن و نڤیسین پێ هاتیه کرن. زمانێ ئنگلیزی یێ کو ئه‌ڤرۆ ل سه‌رانسه‌ری جیهانێ ب کار دهێت به‌ری 500 سالان پێ هاتیه نڤیسین، زمانه‌کێ وه‌کی زمانێ رووسی ب ته‌نێ به‌ری 400 سالان بوویه زمانێ نڤیسینێ.
زمانێ کوردی
زمانێ کوردی ب هه‌موو زاراڤا و ده‌ڤۆکێن خوه ڤه، زمانێ نه‌ته‌وه‌یا کورده و ڤی زمانی رۆله‌کێ مه‌زن د پاراستنا ناسنامه‌یا کوردی ده گێرایه و هه‌رده‌م سه‌نگه‌ره‌کێ سه‌خت بوویه ل هه‌مبه‌ری هه‌موو هێرش و پێکۆلێن ،بهوژاندن و ئاسیمیلاسیۆنێ و وه‌ک چیایێن کوردستانێ، خوه و هه‌بوونا نه‌ته‌وه‌یا کورد ژی پاراستیه و ب درێژاهیا دیرۆکێ زمانێ خه‌م و خه‌ون و هیڤیێن مه بوویه و شاکارێن بلند پێ هاتنه نڤیسین. د دیرۆکا هه‌ر زمانه‌کی دا، رۆژا نڤیسین ب وی زمانی هاتیه کرن، رۆژه‌کا گه‌ش و دیرۆکی یه و وه‌ک وه‌رچه‌رخانه‌کا مه‌زن دهێته هژمارتن.
که‌نگی نڤیسین ب زمانێ کوردی هاتیه کرن؟
ده‌رباره‌ی بابا تاهرێ هه‌مه‌دانی هه‌تا ئه‌ڤرۆ ژی بگرووڤه‌کێشک هه‌یه کا ئایا زمانێ چارینه‌یێن وی یێن کو پشتی چارسه‌د سالان ژ مرنا وی هاتنه نڤیسین، زاراڤایه‌کا فارسی یه یان زمانه‌کێ سه‌ربخوه یه یان ژی یه‌ک ژ زاراڤایێن کوردی یه و ل سه‌ر ڤێ پرسێ دیتنێن جودا جودا هه‌نه. د دووڤ بابا تاهرێ هه‌مه‌دانی ده کی دهێت کو ب زمانێ کوردی نڤیسیه و چ گومان ل سه‌ر کوردیبوونا زمانێ وی نینه؟
شه‌ره‌فخانێ به‌دلیسی د شه‌ره‌فنامه‌یێ ده ناڤێ شایره‌کێ کورد دینه کو 100 سالان پێش مه‌لایێ جزیری ژیایه و ناڤێ وی “میر یه عقوبێ زه‌رقی” بوو و خه‌لکێ مێردینێ بوو ئوو دبێژه کو وی دیوانه‌کا شیرێن کوردی هه‌بوو و شیرێن وی ئیشرێن دینی بوون و د ناڤ خه‌لکی دا گه‌له‌ک به‌لاڤ بوون. لێ مخابن هه‌تا ئه‌ڤرۆکه ژی چ شیرێن وی نه‌گه‌هشتنه مه و ژ به‌ر هندێ ده‌ستپێکا نڤیسینێ ب زمانێ کوردی ڤه‌دگه‌ریته سه‌رده‌مێ جزیری و فه‌قیێ ته‌یران، به‌ری نێزیکی 500 سالان. ب گۆتنه‌کا دی زمانێ کوردی و ئینگلیزیا مۆده‌رن ب هه‌ڤ ره بوونه زمانێن نڤیسینێ و کوردی 100 سالان به‌ری زمانێ رووسی بوویه زمانێ نڤیسینێ.
لێ ژ به‌ر کو کورد نه خودان ده‌وله‌ته‌کا نه‌ته‌وه‌یی یا سه‌ربخوه بوونه و سه‌نته‌ره‌کێ وان یێ ده‌ستهلاتێ نه‌بوویه، ئه‌و زمانێ جزیری پێ نڤیسی نه‌بوو زمانێ هه‌موو نه‌ته‌وه‌یا کورد و د دووڤ ده و هه‌ر چه‌ند ده‌مه‌کێ گه‌له‌ک درێژ ژی ڤه‌کێشا. نڤیسینێ ب زاراڤ ئوو جارنا ده‌ڤۆکێن دی یێن کوردی ژی ده‌ست پێ کر و ئه‌ڤه کورد بوونه نه‌ته‌وه و هه‌تا ئه‌ڤرۆکه تاکه زمانێ ستاندارد نه‌بوویه، ب واته‌یا ئه‌و زمانێ سه‌رانسه‌ری یێ نه‌ته‌وه‌یه‌ک پێ دخوینه، پێ دنڤیسه، تێدگه‌هه و د کارووبارێن فه‌رمی دا ب کار دینه و ئه‌ڤرۆکه ژی وه‌کی به‌رێ پتر ژ زاراڤایه‌کێ د نڤیسینا ئه‌ده‌بیات، کارووبارێن فه‌رمی و خوه‌ندن و نڤیسینێ ده ب کار دهێت و ژ هه‌موووان پتر ژی کورمانجیا ژۆری و ژێری نه کو د هه‌موو ناڤگینێن راگهاندنێ ده “رادیۆ، ته‌له‌ڤیزیۆن، رۆژنامه و کۆڤار ئوو هتد. “ ب کار دهێن و ل هه‌رێما کوردستانا ئیراقێ ب هه‌ردووان ژی خوه‌ندن و نڤیسین ل خوه‌ندنگه‌هێن فه‌رمی پێ دهێته کرن و د نڤیسارێن فه‌رمی و میری ده ژی ب کار دهێن، هه‌ر چه‌ند کرمانجیا ژێری پتر ب کار دهێت ژ به‌ر کو ئه‌و زووتر ژ کورمانجیا ژۆری بوویه زمانێ خوه‌ندنگه‌هێ و هه‌ژمارا پێاخێڤان ژی پتره ژ هه‌ژمارا پێاخێڤێن کرمانجیا ژۆری ل کوردستانا عیراقێ.
لێ نه‌بوونا تاکه زمانه‌کێ ستاندارد ب درێژاهیا دیرۆکا نوو یا نه‌ته‌وه‌یا کورد چ جار نه‌بوویه ئه‌گه‌را کو هه‌ر هه‌موو کورد ب زاراڤا و دین و مه‌زههبێن خوه یێن جودا جودا ژی ڤه هه‌ست نه‌که‌ن کو هه‌ر هه‌موو کورد ن و هه‌ر هه‌موووان ژی یه‌ک دیرۆک و یه‌ک چاره‌نڤیس هه‌یه. نه ته‌نێ ئه‌ڤه به‌لکو ته‌نانه‌ت ئه‌و کوردێن زمانێ خوه ژی ژ بیر کرنه خوه هه‌ر ب کورد زانینه و وان د رێکا سه‌رفرازیا کورد و کوردستانێ ده جانێ خوه پێشکێش کریه و ئه‌ڤرۆ ب ده‌هان هه‌زاران کورد هه‌نه کو پتر ژ 200 سالانه ئه‌و ژ کوردستانێ دوور بوونه و وان زمانێ خوه ژ بیر کریه، وه‌ک کوردێن ئوردونێ، سوودانێ، شامێ و گه‌له‌ک جهێن دی، لێ ئه‌و دیسا ژی خوه ب کورد دزانن و دلێ وان ب سه‌رکه‌فتنێن کوردستانێ شاد و ب کاره‌ساتێن وێ ژی بریندار دبه.
که‌واته تشتێ کو به‌هدینیه‌کی، هه‌ورامیه‌کی، فه‌یلیه‌کی، سنه‌ییه‌کی و سۆرانیه‌کی و زازاییه‌کی و کورده‌کێ شیعی و سنی و ئێزدی و کاکه‌یی و عه‌‌له‌ویه‌کی ب پێک ڤه گرێ دده نه زمانێ ستاندارده. به‌لکو هه‌سته و وه‌کی چاوا وی هه‌ستی ب درێژاهیا دیرۆکێ یه‌کیتیا نه‌ته‌وه‌یی یا کورد پاراستیه هه‌ر ئه‌و هه‌ست ژی دێ وێ یه‌کیتیێ د پاشه‌رۆژێ ده ژی بپارێزه و ئه‌گه‌ر ئه‌م خه‌مخوه‌رێن وێ یه‌کیتیێ نه دڤیا ئه‌م کار ژ بۆ بهێزکرنا وی هه‌ستی بکن، نه لاوازکرنا وی وه‌کی هنده‌ک که‌س د دانووستاندن و نڤیسینێن خوه ده ده‌رباره‌ی زمانێ ستاندارد دکن.
ئه‌ڤ دانووستاندنا گه‌رم و گوڕ یا کو ئه‌ڤرۆ ل کوردستانێ و ده‌رڤه‌یی کوردستانێ ل سه‌ر زمانێ ستاندارد یان ژی ب ناڤێ زمانێ ستاندارد دهێته کرن نه تشته‌کێ نوو یه و ره‌هو رێشالێن وێ ڤه‌دگه‌رنه به‌ری پتر ژ 60 سالان. لێ تشتێ نوو و خه‌ته‌ر ئه‌وه کو چ جارا وه‌کی ئه‌ڤرۆکه ئه‌ڤ بابه‌ت ب ڤی شێوه‌یێ نزم، کرێت، توند ئوو تیژ و ده‌مارگیر نه‌هاتیه گه‌نگه‌شه کرن. مخابن یێن ئاگرێ ڤێ گه‌نگه‌شه‌یا کو بێهنا فتنه‌یێ ژێ دفره خوه‌ش دکن نه خه‌لکه‌کێ نه‌زان و ئاسایی نه به‌لکو ئه‌و رۆژنامه‌ڤان، نڤیسه‌ر و ره‌وشه‌نبیرن. لێ خوه‌شبه‌ختانه هه‌تا نوکه سیاسیان خوه دوور راگرتیه و ئه‌و ب ئاشکه‌رایی به‌شدار نه‌بوونه، ئه‌گه‌ر نه، ب راستی ژی دا ئاکامێن گه‌له‌ک ترسناک هێنه پێش.
د گه‌نگه‌شه‌یا زمانێ ستاندارد دا ئه‌ڤرۆ دوو ئاراسته هه‌نه:
1. ئاراسته‌یا سه‌پاندنا زاراڤایا کورمانجیا ژێری وه‌ک تاکه زمانێ ستاندارد و ئه‌رشیفکرنا هه‌موو زاراڤایێن دی. پیچه‌کێ زه‌لالتر رێ ل کرمانجیا ژۆری گرتن کو ل خوه‌ندنگه‌هان بێته خوه‌ندن و د نڤیسارێن فه‌رمی دا بێته بکارینان و د ڤی واری دا گه‌له‌ک جهێن فه‌رمی، وه‌ک زانکۆیان و وه‌زاره‌تان، بێ کو بریاره‌ک ژی هه‌به، ئه‌ڤ چه‌ند ب جه ئینایه و ژ بۆ شاگرده‌کێ کوردێ کورمانجیاخێڤ چێنابه ئه‌و ب کورمانجیا خوه نامه‌یا خوه یا ماسته‌رێ یان دکتۆرایێ ل زانکۆیا ههولێرێ بنڤیسه لێ د عه‌‌ینی ده‌می ده شاگرده‌کێ ههولێرێ یان سلێمانیێ ئازاده نامه‌یا خوه ب کورمانجیا ژێری پێکێشی زانکۆیا دهۆکێ بکه.
که‌واته هنه‌ک لایه‌نان بریارا خوه دایه و د پراکتیکێ ده ژی پێ دکن. ئه‌ڤ ئاراسته یه هه‌ر چه‌ند بانگه‌شه‌یا هه‌بوونا پتر ژ زمانه‌کێ ستاندارد وه‌ک گه‌فه‌کێ ل سه‌ر یه‌کیتیا نه‌ته‌وه‌یی یا کورد دبینه و ئه‌ڤه ئاشکه‌راترین ئه‌رگومه‌نتێ وێ یه. لێ مرۆڤ د گۆتن و نڤیسینێن گه‌له‌ک ژ پشته‌ڤانێن ڤێ ئاراسته‌یێ ده رسته‌یێن وه‌ها دبینه: “مه چ ژ پارچه‌یێن دی یێن کوردستانێ نینه و د ڤێ پرسێ ده دڤیا ئه‌م ره‌وش و کاودانێن هه‌رێما کوردستانا عیراقێ ب ته‌نێ ل به‌ر چاڤ بگرن” یان “ل کوردستانا ترکیه‌یێ 85% ژ کوردان ب کوردی نائاخڤن!” یان “ل سووریه و ترکیه‌یێ زمانێ کوردی نه‌شێت به‌رگریا زمانێ ترکی و عه‌ره‌بی بکه” و گه‌له‌ک گۆتنێن دی یێن هه‌موو سنۆر ده‌رباز کرین و نه هێژایی هندێ نه ئه‌م وان به‌رچاڤ بکن.
ئه‌ز ب خوه نزانم چاوا مرۆڤه‌کێ خه‌مخوه‌ر ل سه‌ر یه‌کیتیا نه‌ته‌وه‌یی یا کوردی دشێت بێژه کو کورد ل ترکیه و سووریه‌یێ به‌ر ب نه‌مانێ ڤه چوونه و دچن، د ده‌مه‌کی ده ترک ب خوه ڤێ داویێ دانێ ب هه‌بوونا کوردان ددن و چه‌ند گاڤه‌ک ژی ژ بۆ ره‌وا بکارینانا کوردیێ ل ترکیه‌یێ هاڤێتنه.
تشتێ هه‌ری بالکێش ل ده‌ڤ ئالیگرێن ڤێ ئاراسته‌یێ ئه‌وه کو پرانیا ره‌ها ژ وان، ئه‌گه‌ر نه‌بێژم هه‌ر هه‌موو، دخوازن زاراڤایا وان ببه تاکه زمانێ ستاندارد و ئه‌و د گه‌نگه‌شه‌یا خوه ده ژی -نه هه‌موو لێ گه‌له‌ک ژ وان- گه‌له‌ک توند و تیژ و ده‌مارگیر ن و ئه‌و هه‌ر دیتنه‌کا موخالف ب دیتنه‌کا “هه‌رێمچی”، “دیاله‌کتباز” و جارنا ب “جاش” ژی تاوانبار دکن و پرانیا وان ژی نڤیسه‌ر و رۆژنامه‌ڤان ن و ئاکاده‌میێن بسپۆر د وارێ زمانزانیێ ده د ناڤ وان ده کێمن.
2. ئاراسته‌یا پتر ژ زمانه‌کێ ستاندارد. لایه‌نگرێن ڤێ ئاراسته‌یێ ژ کوردێن خودان زاراڤایێن جودا جودانه و مرۆڤ د ناڤ وان دا مه‌هابادی، سنه‌یی، فه‌یلی، هه‌ولێری، سلێمانییه‌یی، زازایی و هتد. دبینه، لێ پرانیا ره‌ها ژ وان کوردێن کورمانجی یا ژۆرن ژ به‌ر کو ئه‌و پترن و ئه‌ڤ باباته ژی پتر ژ وان دگره.
ئه‌ڤ ئاراسته‌یه هه‌بوونا پتر ژ ستاندارده‌کی ب ئه‌نجامه‌کێ سروشتی یێ دیرۆک و جۆگرافیایا کوردستانێ دبینه‌و ئه‌و سه‌پاندنا زاراڤایه‌کێ و رێگرتن ل به‌ر زاراڤایێن دی ب کاره‌کێ ئه‌نتی ده‌مۆکرات و دژی پره‌نسیپێن مافێن مرۆڤی دهه ژمێره ئوو بجهانینا بریاره‌کا وه‌ها بێ دژبه‌ریه‌کا به‌رفه‌ره نابه و هینگێ دڤیا حکوومه‌تا هه‌رێما کوردستانێ په‌نا ببه به‌ر زه‌بر و زه‌نگێ و ئه‌ڤ ژی نه د گه‌ل سروشتێ حکوومه‌تا کوردستان دگونجه و نه ژی د ده‌ستهلاتا وێ ده دبه. و سه‌رکردایه‌تیا سیاسی یا کوردستانێ ژ هندێ حه‌کیمتر و دووربینتره بکه‌ڤه د شاشیه‌کا وه‌ها ده و به‌لگه ژی ئه‌وه کو هه‌ر هه‌موو هێزێن سیاسی یێن کورد د راگه‌هاندنا خوه ده هه‌ر دو کورمانجیان ب کار دینن و هنده‌ک زازاییێ ژی.
تشتێ بالکێش ل ده‌ڤ ئالیگرێن ڤێ ئاراسته‌یێ ئه‌وه کو پرانیا وان د گه‌نگه‌شه‌یا خوه ده ئارام و هێمنن و د ناڤ وان ده ئاکاده‌میێن بسپۆر د وارێ زمانی ده هه‌نه و وه‌ک مه ل ده‌ستپێکێ ژی گۆتی نه هه‌موو کورمانج ن، وه‌ک دوکتورئه‌میرێ حه‌سه‌نپوور، پرۆفسۆر وریا عۆمه‌ر ئه‌مین و گه‌له‌کێن دی.هه‌ر وه‌سا ئه‌و د دانووستاندنا خوه ده دیتنا موخالف ب گۆتنێن سڤک وه‌ک “هه‌رێمچی” و “پیاوی ده‌ستهلات” و “دیاله‌کتباز” و هتد. تاوانبار ناکن.
زمانه‌ک و دو ستاندارد
ئه‌ز ئه‌رگومه‌نتێ کو ئه‌گه‌ر نه‌ته‌وه‌یێ کورد تاکه زمانێ ستاندارد نه‌به، دێ یه‌کیتیا وی د گه‌فێ ده به راست نابینم، ژ به‌ر کو گه‌له‌ک نه‌ته‌وه هه‌نه تاکه زمانێ وان یێ ستاندارد هه‌یه لێ ئه‌و نه‌شیانه یه‌کیتیا خوه پێک بینن. نه‌ته‌وه‌یێ عه‌ڕ‌ه‌ب کو پتر ژ 250 ملیۆنانه و ل سه‌ر پتر ژ 20 ده‌وله‌تان به‌لاڤه، یه‌ک زمانێ خوه یێ ستاندارد هه‌یه، لێ وی زمانی هه‌تا ئه‌ڤرۆ، نه ته‌نێ دو ده‌وله‌تێن عه‌ڕه‌بی نه‌کرنه یه‌ک، به‌لکو هه‌تا نوکه نه‌شیایه په‌یوه‌ندیێن ڤان ده‌وله‌تان ب هه‌ڤ ره ژی ئاسایی بکه. سه‌ربی و بۆسنیان یه‌ک زمانێ ستاندارد هه‌بوو، لێ ئه‌و نوکه نه ته‌نێ دو نه‌ته‌وه‌یێن جودا نه، به‌لکو دو نه‌ته‌وه‌یێن دژمن ن و د شه‌رێ د ناڤبه‌را وان دا روودایی تاوانێن وه‌ها مه‌زن روودان کو هه‌موو مرۆڤایه‌تی پێ ئێشا و د هاوارا وان ده چوو.
به‌رووڤاژی، ب ده‌هان نموونه هه‌نه کو پتر ژ نه‌ته‌وه‌یه‌کی و زمانه‌کی لێ هه‌نه و د سه‌ر هندێ ره ئه‌و ب هه‌ماهه‌نگی و هارمۆنی دژین و ئه‌ڤ پرنه‌ته‌وه‌یی و زمانی چ جارا نه‌بوویه گه‌ف ل سه‌ر یه‌کیتیا نه‌ته‌وه‌یی و نیشتیمانی یا وان، وه‌ک سویسرایێ کو چار زمان تێ ده فه‌رمی نه و وه‌ک فینلاندایێ کو دو زمان لێ فه‌رمی نه و وه‌ک یه‌کیتیا ئه‌ورۆپایێ کو هه‌موو زمانێن وێ ب یه‌ک پله و پایه زمانێن فه‌رمی نه.
ژ ڤان نموونه‌یێن ژۆری باش دیار دبه کو تشتێ یه‌کیتیا نه‌ته‌وه‌یی و ناڤنه‌ته‌وه‌یی دپارێزه نه یه‌کبوونا زمان، دین و کولتورانه، به‌لکو ئه‌و په‌یوه‌ندی نه یێن ل سه‌ر بنه‌مایێن ده‌مۆکراسیێ و رێزگرتنێ ل مافێن مرۆڤی ئاڤا دبن، هه‌ر ڤێ چه‌ندێ ژی وه‌ها کریه کو ئه‌ڤه پتر ژ 200 سالانه یه‌ک شه‌ر د ناڤبه‌را دو ده‌وله‌تێن ده‌مۆکرات ده روو نه‌دایه و فره‌زمانی و کولتوری و دینی ژی چ جاران د وه‌لاته‌کێ ده‌مۆکرات ده نه‌بوویه ئه‌گه‌را شه‌ر و ناکۆکی و خوینرشتنێ.
نه دوور ل ڤێ رێ پرسیاره‌ک بێته پێش کو ئه‌و نموونه‌یێن من ئینایین نموونه‌یێن فره‌نه‌ته‌وه‌یی بوونه و ئایا نه‌ته‌وه‌یه‌ک هه‌یه کو پتر ژ زاراڤه‌یه‌کا وی بوونه ستانداردو خوه‌ندن و نڤیسین پێ دهێنه کرن؟ به‌لێ چه‌ندین زمان هه‌نه کو پتر ژ زاراڤایه‌کا وی بوونه ستاندارد. زندیترین و سه‌رکه‌فتیترین نموونه ژی “زمانێ نه‌رویژی” یه کو دو زاراڤایێن وی “بۆکمۆل” و “نینۆرشک” ب یه‌ک پله و پایه زمانێن فه‌رمی نه و ته‌نانه‌ت ل سه‌ر به‌رگێ پاسپۆرتا وان ژی ناڤێ نه‌رویژی ب هه‌ردو زمانان دهێته نڤیسین “نۆر‌گ” و “نۆرگه”.
بۆ چ ل نه‌رویژێ دو زاراڤا بوونه ستاندارد؟ چاوا ئه‌ڤ هه‌ردو زاراڤا ب ئاوایه‌کێ فه‌رمی د کارووبارێن گشتی ده ب کار دهێن؟ ژ بۆ به‌رسڤدانا ڤان پرسیاران ئه‌ز ب فه‌ر دزانم کو هنده‌ک ل سه‌ر ئه‌زموونا نه‌رویژێ راوه‌ستم.
نه‌رویژ
شانه‌شینا نه‌رویژێ دکه‌ڤه باکوورێ ئه‌ورۆپایی و یه‌ک ژ وه‌لاتێن سکاندناڤیایێ یه. ب رووبه‌رێ خوه ڤه پتر ژ 100 هه‌زار کیلۆمه‌ترێن دوجا ژ عیراقێ بچووکتره و چار ملیۆن و نیڤ مرۆڤ لێ دژین، وه‌ک گه‌لێن سوێدی، دانمارکی، ئیسلاندی کۆکا وان ژی ڤیکینگن. ل سالا 1300 زایینی دانمارک نه‌رویژ و سوێدێ داگیر دکه. ل سالا 1500ێ سوێد خوه رزگار دکه لێ نه‌رویژ داگیرکری دمینه هه‌تا سالا 1814ێ کو فرانسا وێ ژ دانمارکایێ جودا دکه، لێ وێ دکه پارچه‌یه‌ک ژ سوێدێ، هه‌تا سالا 1905ێ کو وێ سه‌رخوه‌بوونا خوه راگهاندی. ل نه‌رویژێ دو زاراڤایێن نه‌رویژی –هه‌ر وه‌ک مه گۆتی- دگه‌ل زمانێ سامی فه‌رمی نه. بۆکمۆل کو زمانێ 87% ژ خه‌لکێ نه‌رویژێ یه ل باشوورێ وێ ب کار دهێت. نینۆرشک زمانێ 12% ژ خه‌لکی یه و ئه‌و ل باکوورێ وێ ب کار دهێت. سامی زمانێ 1% ژ کۆچه‌رێن نه‌رویژێ یه و ئه‌و ژی ل باکووری دژین.
چاوا دو زاراڤا بوونه ستاندارد؟
ده‌ما نه‌رویژ ل ژێر ده‌ستهلاتا دانمارکێ بوو زمانێ دانمارکی زمانێ فه‌رمی بوو و نه‌رویژی ب ته‌نێ زمانێ ئاخفتنێ بوو. پشتی کو ڤێ ره‌وشێ پتر ژ 500 سالان ڤه‌کێشایی، نه‌رویژیان ل سالا 1830ێ داخواز کر کو ئه‌و ب زمانێ خوه بخوینن. ئه‌و ل سالا 1885ێ مل ب ملێ دانمارکیێ بوو زمانێ فه‌رمی و ئه‌و زمان بۆکمۆل بوو. بۆکمۆل گه‌له‌ک که‌تبوو ژێر کارتێکرنا دانمارکیێ و ب ته‌نێ ل باشوورێ نه‌رویژێ ب کار دهات و خه‌لکێ باکووری ب زاراڤایه‌کا دی داخفتن.
دو زمانزانێن نه‌رویژی “ئیڤار ئاسێن” ئوو “کنوود کنوودسێن” هاتن ته‌کلیف کرن کو زمانێ نه‌رویژی ب سه‌رووبه‌ر بێخن. ئیڤار ل گوندان گه‌ریا و په‌یڤ و ئه‌دیۆمێن ره‌سه‌ن یێن نه‌رویژی کۆم کرن و رێزمان نڤیسی. کنوودی ژی هه‌ول دا نه‌رویژیێ ژ دانمارکیێ پاک بکه. هه‌ردو پرۆژه ژ بۆ په‌رله‌مانێ نه‌رویژێ هاتنه پێشکێش کرن و ل سالا 1929ێ په‌رله‌مانی بریار دا کو هه‌ردو ببنه زمانێن فه‌رمی ل نه‌رویژێ.
یێ ئیڤاری ئاماده‌کربوو “نینۆرشک” ئانکو نه‌رویژیا نوو بوو و یێ کنوودی ژی ما “بۆکمۆل” ئانکو زمانێ کتێبێ، ژ به‌ر کو به‌ری هینگێ ژی پێ دهاته نڤیسین و کتێب پێ ده‌رکه‌فتبوون. ژ هینگێ وه‌ره و هه‌تا ئه‌ڤرۆ ژی چ ئارێشه ده‌رنه‌که‌فتنه و د سه‌ر هندێ ره کو نینۆرشک زمانێ ب ته‌نێ 12% ژ خه‌لکێ نه‌رویژێ یه، لێ وه‌ک هه‌ڤه‌دگه‌ل بۆکمۆلێ و گه‌له‌ک نه‌رویژی یێن “نینۆرشک” نه زاراڤایا وانه ژی وێ دخوینن، پێ فێر دبن و سیاسه‌تا ده‌وله‌تێ ئه‌وه کو هه‌ر نه‌رویژیه‌ک هه‌ردو زمانان بزانه و گه‌له‌ک کار هه‌نه ئه‌گه‌ر مرۆڤ هه‌ردووان نه‌زانه نه‌شێت ب ده‌ست بێخه. ل ژێر چه‌ند هژمار و ستاتیستیک هه‌نه کو پتر به‌لاڤبوون و بکارهاتنا وان دیار دکن:
نه‌رویژ دابه‌ش دبه سه‌ر 20 پارێزگه‌هان:
16 پارێزگه‌ه؛ زمانێ وان بووکمۆله.
4 پارێزگه‌ه؛ زمانێ وان نینۆرشکه.
432 به‌له‌دیه هه‌نه:
160 به‌له‌دیه؛ بووکمۆل
114 به‌له‌دیه؛ نینۆرشک
158 به‌له‌دیه؛ هه‌ردو زمان
ل سالا 2006ێ "617. 237" قۆتابی ل خوه‌ندنا سه‌ره‌تایی بوون و ئه‌و ب ڤی ره‌نگی ل سه‌ر زمانان به‌لاڤه بوون:
87% بووکمۆل
13% نینۆرشک
10% تێکه‌ل
رۆژنامه‌یێن سه‌رانسه‌ری:
89% بووکمۆل
6% نینۆرشک
5% تێکه‌ل
من ژ رۆژنامه‌ڤانه‌کێ نه‌رویژی " گێئۆرگ کریستانسێن” کو دۆسته‌کێ گه‌لێ کورده پرسی "ئه‌گه‌ر په‌رله‌مانێ وه ل سالا 1929ێ بریار دابا کو یه‌ک ژ وان دو زاراڤایان فه‌رمی ب، نه هه‌ردو، دا چ به؟” وی گۆت: “ئه‌و بریار دا بریاره‌کا ئه‌نتی ده‌مۆکرات به و بریارێن ئه‌نتی ده‌مۆکرات ژی ب درێژاهیا دیرۆکێ بوونه ئه‌گه‌را ئارێشه و ناکۆکیان و گه‌له‌ک جاران خوینرشتنێ ژی”. پاشی پێ ڤه چوو و گۆت: ئه‌گه‌ر مه وه‌ها نه‌کربا، ئه‌ز دوور نابینم کو نوکه نه‌رویژی دو نه‌ته‌وه بان و نه‌رویژ ژی دوو ده‌وله‌ت با.
که‌واته جۆت-ستانداربوونا زمانێ نه‌رویژی یه‌کێتیا نه‌ته‌وه‌یی یا وی پاراستیه و ئه‌و دیتنا هنده‌ک کوردان هه‌یی کو دوستانداردی دێ دو نه‌ته‌وه‌یان پێک ئینه دیتنه‌کا نه‌راسته و ب باوه‌ریا من ئوو چ بنگه‌ه ژ بۆ نینه.
ل دووماهیێ من دڤێت بێژم کو ئه‌ز سه‌پاندنا تاکه زمانێ ستاندارد، ئێدی هه‌ر زاراڤایه‌کا کوردیێ به، ل سه‌ر هه‌موو نه‌ته‌وه‌یێ کورد، نه ئه‌ڤرۆ و نه ژی د پاشه‌رۆژێ ده راست نزانم یان د پێچێبوونان ده نابینم. د هه‌مان ده‌می ده ئه‌ز دزانم فره‌ستانداردیێ ژی ئارێشه‌یێن خوه یێن مه‌زن و ئالۆز هه‌نه. لێ من گومان نینه ئه‌گه‌ر ئه‌م ب نیه‌ته‌کا پاک و ب جانه‌کێ زانستی و بابه‌تیانه و دوور ژ ده‌مارگیریێ دانووستاندنه‌کا جددی بکن و په‌نا بۆ ئه‌زموونا گه‌لێن زمانێن وان فره‌ستانداردن و بۆ شاره‌زا و بسپۆرێن کورد و بیانی ببن، دێ چاره‌یێن باش بۆ هه‌موو پرسێن هلاویستی هێنه دیتن.
تێبینی: ئه‌ڤ نڤیسار د هه‌ژمارا 46ێ یا کۆاڤارا په‌یڤێ ده بلاڤ بوویه. ڕوانگه ژی ل مالپه‌را " کولتورنامه" وه‌رگرتیه و ئه‌و ئانیه سه‌ر تیپێن عه‌ڕه‌بی. ,موئه‌یید ته‌یب به‌رپرسیارێ وه‌شانخانه‌یا سپیرێزێ و ئه‌ندامێ ئاکاده‌میا کوردستانێ ل باشوورێ کوردستانێ یه.
زمانێ کوردی
زمانێ کوردی ب هه‌موو زاراڤا و ده‌ڤۆکێن خوه ڤه، زمانێ نه‌ته‌وه‌یا کورده و ڤی زمانی رۆله‌کێ مه‌زن د پاراستنا ناسنامه‌یا کوردی ده گێرایه و هه‌رده‌م سه‌نگه‌ره‌کێ سه‌خت بوویه ل هه‌مبه‌ری هه‌موو هێرش و پێکۆلێن ،بهوژاندن و ئاسیمیلاسیۆنێ و وه‌ک چیایێن کوردستانێ، خوه و هه‌بوونا نه‌ته‌وه‌یا کورد ژی پاراستیه و ب درێژاهیا دیرۆکێ زمانێ خه‌م و خه‌ون و هیڤیێن مه بوویه و شاکارێن بلند پێ هاتنه نڤیسین. د دیرۆکا هه‌ر زمانه‌کی دا، رۆژا نڤیسین ب وی زمانی هاتیه کرن، رۆژه‌کا گه‌ش و دیرۆکی یه و وه‌ک وه‌رچه‌رخانه‌کا مه‌زن دهێته هژمارتن.
که‌نگی نڤیسین ب زمانێ کوردی هاتیه کرن؟
ده‌رباره‌ی بابا تاهرێ هه‌مه‌دانی هه‌تا ئه‌ڤرۆ ژی بگرووڤه‌کێشک هه‌یه کا ئایا زمانێ چارینه‌یێن وی یێن کو پشتی چارسه‌د سالان ژ مرنا وی هاتنه نڤیسین، زاراڤایه‌کا فارسی یه یان زمانه‌کێ سه‌ربخوه یه یان ژی یه‌ک ژ زاراڤایێن کوردی یه و ل سه‌ر ڤێ پرسێ دیتنێن جودا جودا هه‌نه. د دووڤ بابا تاهرێ هه‌مه‌دانی ده کی دهێت کو ب زمانێ کوردی نڤیسیه و چ گومان ل سه‌ر کوردیبوونا زمانێ وی نینه؟
شه‌ره‌فخانێ به‌دلیسی د شه‌ره‌فنامه‌یێ ده ناڤێ شایره‌کێ کورد دینه کو 100 سالان پێش مه‌لایێ جزیری ژیایه و ناڤێ وی “میر یه عقوبێ زه‌رقی” بوو و خه‌لکێ مێردینێ بوو ئوو دبێژه کو وی دیوانه‌کا شیرێن کوردی هه‌بوو و شیرێن وی ئیشرێن دینی بوون و د ناڤ خه‌لکی دا گه‌له‌ک به‌لاڤ بوون. لێ مخابن هه‌تا ئه‌ڤرۆکه ژی چ شیرێن وی نه‌گه‌هشتنه مه و ژ به‌ر هندێ ده‌ستپێکا نڤیسینێ ب زمانێ کوردی ڤه‌دگه‌ریته سه‌رده‌مێ جزیری و فه‌قیێ ته‌یران، به‌ری نێزیکی 500 سالان. ب گۆتنه‌کا دی زمانێ کوردی و ئینگلیزیا مۆده‌رن ب هه‌ڤ ره بوونه زمانێن نڤیسینێ و کوردی 100 سالان به‌ری زمانێ رووسی بوویه زمانێ نڤیسینێ.
لێ ژ به‌ر کو کورد نه خودان ده‌وله‌ته‌کا نه‌ته‌وه‌یی یا سه‌ربخوه بوونه و سه‌نته‌ره‌کێ وان یێ ده‌ستهلاتێ نه‌بوویه، ئه‌و زمانێ جزیری پێ نڤیسی نه‌بوو زمانێ هه‌موو نه‌ته‌وه‌یا کورد و د دووڤ ده و هه‌ر چه‌ند ده‌مه‌کێ گه‌له‌ک درێژ ژی ڤه‌کێشا. نڤیسینێ ب زاراڤ ئوو جارنا ده‌ڤۆکێن دی یێن کوردی ژی ده‌ست پێ کر و ئه‌ڤه کورد بوونه نه‌ته‌وه و هه‌تا ئه‌ڤرۆکه تاکه زمانێ ستاندارد نه‌بوویه، ب واته‌یا ئه‌و زمانێ سه‌رانسه‌ری یێ نه‌ته‌وه‌یه‌ک پێ دخوینه، پێ دنڤیسه، تێدگه‌هه و د کارووبارێن فه‌رمی دا ب کار دینه و ئه‌ڤرۆکه ژی وه‌کی به‌رێ پتر ژ زاراڤایه‌کێ د نڤیسینا ئه‌ده‌بیات، کارووبارێن فه‌رمی و خوه‌ندن و نڤیسینێ ده ب کار دهێت و ژ هه‌موووان پتر ژی کورمانجیا ژۆری و ژێری نه کو د هه‌موو ناڤگینێن راگهاندنێ ده “رادیۆ، ته‌له‌ڤیزیۆن، رۆژنامه و کۆڤار ئوو هتد. “ ب کار دهێن و ل هه‌رێما کوردستانا ئیراقێ ب هه‌ردووان ژی خوه‌ندن و نڤیسین ل خوه‌ندنگه‌هێن فه‌رمی پێ دهێته کرن و د نڤیسارێن فه‌رمی و میری ده ژی ب کار دهێن، هه‌ر چه‌ند کرمانجیا ژێری پتر ب کار دهێت ژ به‌ر کو ئه‌و زووتر ژ کورمانجیا ژۆری بوویه زمانێ خوه‌ندنگه‌هێ و هه‌ژمارا پێاخێڤان ژی پتره ژ هه‌ژمارا پێاخێڤێن کرمانجیا ژۆری ل کوردستانا عیراقێ.
لێ نه‌بوونا تاکه زمانه‌کێ ستاندارد ب درێژاهیا دیرۆکا نوو یا نه‌ته‌وه‌یا کورد چ جار نه‌بوویه ئه‌گه‌را کو هه‌ر هه‌موو کورد ب زاراڤا و دین و مه‌زههبێن خوه یێن جودا جودا ژی ڤه هه‌ست نه‌که‌ن کو هه‌ر هه‌موو کورد ن و هه‌ر هه‌موووان ژی یه‌ک دیرۆک و یه‌ک چاره‌نڤیس هه‌یه. نه ته‌نێ ئه‌ڤه به‌لکو ته‌نانه‌ت ئه‌و کوردێن زمانێ خوه ژی ژ بیر کرنه خوه هه‌ر ب کورد زانینه و وان د رێکا سه‌رفرازیا کورد و کوردستانێ ده جانێ خوه پێشکێش کریه و ئه‌ڤرۆ ب ده‌هان هه‌زاران کورد هه‌نه کو پتر ژ 200 سالانه ئه‌و ژ کوردستانێ دوور بوونه و وان زمانێ خوه ژ بیر کریه، وه‌ک کوردێن ئوردونێ، سوودانێ، شامێ و گه‌له‌ک جهێن دی، لێ ئه‌و دیسا ژی خوه ب کورد دزانن و دلێ وان ب سه‌رکه‌فتنێن کوردستانێ شاد و ب کاره‌ساتێن وێ ژی بریندار دبه.
که‌واته تشتێ کو به‌هدینیه‌کی، هه‌ورامیه‌کی، فه‌یلیه‌کی، سنه‌ییه‌کی و سۆرانیه‌کی و زازاییه‌کی و کورده‌کێ شیعی و سنی و ئێزدی و کاکه‌یی و عه‌‌له‌ویه‌کی ب پێک ڤه گرێ دده نه زمانێ ستاندارده. به‌لکو هه‌سته و وه‌کی چاوا وی هه‌ستی ب درێژاهیا دیرۆکێ یه‌کیتیا نه‌ته‌وه‌یی یا کورد پاراستیه هه‌ر ئه‌و هه‌ست ژی دێ وێ یه‌کیتیێ د پاشه‌رۆژێ ده ژی بپارێزه و ئه‌گه‌ر ئه‌م خه‌مخوه‌رێن وێ یه‌کیتیێ نه دڤیا ئه‌م کار ژ بۆ بهێزکرنا وی هه‌ستی بکن، نه لاوازکرنا وی وه‌کی هنده‌ک که‌س د دانووستاندن و نڤیسینێن خوه ده ده‌رباره‌ی زمانێ ستاندارد دکن.
ئه‌ڤ دانووستاندنا گه‌رم و گوڕ یا کو ئه‌ڤرۆ ل کوردستانێ و ده‌رڤه‌یی کوردستانێ ل سه‌ر زمانێ ستاندارد یان ژی ب ناڤێ زمانێ ستاندارد دهێته کرن نه تشته‌کێ نوو یه و ره‌هو رێشالێن وێ ڤه‌دگه‌رنه به‌ری پتر ژ 60 سالان. لێ تشتێ نوو و خه‌ته‌ر ئه‌وه کو چ جارا وه‌کی ئه‌ڤرۆکه ئه‌ڤ بابه‌ت ب ڤی شێوه‌یێ نزم، کرێت، توند ئوو تیژ و ده‌مارگیر نه‌هاتیه گه‌نگه‌شه کرن. مخابن یێن ئاگرێ ڤێ گه‌نگه‌شه‌یا کو بێهنا فتنه‌یێ ژێ دفره خوه‌ش دکن نه خه‌لکه‌کێ نه‌زان و ئاسایی نه به‌لکو ئه‌و رۆژنامه‌ڤان، نڤیسه‌ر و ره‌وشه‌نبیرن. لێ خوه‌شبه‌ختانه هه‌تا نوکه سیاسیان خوه دوور راگرتیه و ئه‌و ب ئاشکه‌رایی به‌شدار نه‌بوونه، ئه‌گه‌ر نه، ب راستی ژی دا ئاکامێن گه‌له‌ک ترسناک هێنه پێش.
د گه‌نگه‌شه‌یا زمانێ ستاندارد دا ئه‌ڤرۆ دوو ئاراسته هه‌نه:
1. ئاراسته‌یا سه‌پاندنا زاراڤایا کورمانجیا ژێری وه‌ک تاکه زمانێ ستاندارد و ئه‌رشیفکرنا هه‌موو زاراڤایێن دی. پیچه‌کێ زه‌لالتر رێ ل کرمانجیا ژۆری گرتن کو ل خوه‌ندنگه‌هان بێته خوه‌ندن و د نڤیسارێن فه‌رمی دا بێته بکارینان و د ڤی واری دا گه‌له‌ک جهێن فه‌رمی، وه‌ک زانکۆیان و وه‌زاره‌تان، بێ کو بریاره‌ک ژی هه‌به، ئه‌ڤ چه‌ند ب جه ئینایه و ژ بۆ شاگرده‌کێ کوردێ کورمانجیاخێڤ چێنابه ئه‌و ب کورمانجیا خوه نامه‌یا خوه یا ماسته‌رێ یان دکتۆرایێ ل زانکۆیا ههولێرێ بنڤیسه لێ د عه‌‌ینی ده‌می ده شاگرده‌کێ ههولێرێ یان سلێمانیێ ئازاده نامه‌یا خوه ب کورمانجیا ژێری پێکێشی زانکۆیا دهۆکێ بکه.
که‌واته هنه‌ک لایه‌نان بریارا خوه دایه و د پراکتیکێ ده ژی پێ دکن. ئه‌ڤ ئاراسته یه هه‌ر چه‌ند بانگه‌شه‌یا هه‌بوونا پتر ژ زمانه‌کێ ستاندارد وه‌ک گه‌فه‌کێ ل سه‌ر یه‌کیتیا نه‌ته‌وه‌یی یا کورد دبینه و ئه‌ڤه ئاشکه‌راترین ئه‌رگومه‌نتێ وێ یه. لێ مرۆڤ د گۆتن و نڤیسینێن گه‌له‌ک ژ پشته‌ڤانێن ڤێ ئاراسته‌یێ ده رسته‌یێن وه‌ها دبینه: “مه چ ژ پارچه‌یێن دی یێن کوردستانێ نینه و د ڤێ پرسێ ده دڤیا ئه‌م ره‌وش و کاودانێن هه‌رێما کوردستانا عیراقێ ب ته‌نێ ل به‌ر چاڤ بگرن” یان “ل کوردستانا ترکیه‌یێ 85% ژ کوردان ب کوردی نائاخڤن!” یان “ل سووریه و ترکیه‌یێ زمانێ کوردی نه‌شێت به‌رگریا زمانێ ترکی و عه‌ره‌بی بکه” و گه‌له‌ک گۆتنێن دی یێن هه‌موو سنۆر ده‌رباز کرین و نه هێژایی هندێ نه ئه‌م وان به‌رچاڤ بکن.
ئه‌ز ب خوه نزانم چاوا مرۆڤه‌کێ خه‌مخوه‌ر ل سه‌ر یه‌کیتیا نه‌ته‌وه‌یی یا کوردی دشێت بێژه کو کورد ل ترکیه و سووریه‌یێ به‌ر ب نه‌مانێ ڤه چوونه و دچن، د ده‌مه‌کی ده ترک ب خوه ڤێ داویێ دانێ ب هه‌بوونا کوردان ددن و چه‌ند گاڤه‌ک ژی ژ بۆ ره‌وا بکارینانا کوردیێ ل ترکیه‌یێ هاڤێتنه.
تشتێ هه‌ری بالکێش ل ده‌ڤ ئالیگرێن ڤێ ئاراسته‌یێ ئه‌وه کو پرانیا ره‌ها ژ وان، ئه‌گه‌ر نه‌بێژم هه‌ر هه‌موو، دخوازن زاراڤایا وان ببه تاکه زمانێ ستاندارد و ئه‌و د گه‌نگه‌شه‌یا خوه ده ژی -نه هه‌موو لێ گه‌له‌ک ژ وان- گه‌له‌ک توند و تیژ و ده‌مارگیر ن و ئه‌و هه‌ر دیتنه‌کا موخالف ب دیتنه‌کا “هه‌رێمچی”، “دیاله‌کتباز” و جارنا ب “جاش” ژی تاوانبار دکن و پرانیا وان ژی نڤیسه‌ر و رۆژنامه‌ڤان ن و ئاکاده‌میێن بسپۆر د وارێ زمانزانیێ ده د ناڤ وان ده کێمن.
2. ئاراسته‌یا پتر ژ زمانه‌کێ ستاندارد. لایه‌نگرێن ڤێ ئاراسته‌یێ ژ کوردێن خودان زاراڤایێن جودا جودانه و مرۆڤ د ناڤ وان دا مه‌هابادی، سنه‌یی، فه‌یلی، هه‌ولێری، سلێمانییه‌یی، زازایی و هتد. دبینه، لێ پرانیا ره‌ها ژ وان کوردێن کورمانجی یا ژۆرن ژ به‌ر کو ئه‌و پترن و ئه‌ڤ باباته ژی پتر ژ وان دگره.
ئه‌ڤ ئاراسته‌یه هه‌بوونا پتر ژ ستاندارده‌کی ب ئه‌نجامه‌کێ سروشتی یێ دیرۆک و جۆگرافیایا کوردستانێ دبینه‌و ئه‌و سه‌پاندنا زاراڤایه‌کێ و رێگرتن ل به‌ر زاراڤایێن دی ب کاره‌کێ ئه‌نتی ده‌مۆکرات و دژی پره‌نسیپێن مافێن مرۆڤی دهه ژمێره ئوو بجهانینا بریاره‌کا وه‌ها بێ دژبه‌ریه‌کا به‌رفه‌ره نابه و هینگێ دڤیا حکوومه‌تا هه‌رێما کوردستانێ په‌نا ببه به‌ر زه‌بر و زه‌نگێ و ئه‌ڤ ژی نه د گه‌ل سروشتێ حکوومه‌تا کوردستان دگونجه و نه ژی د ده‌ستهلاتا وێ ده دبه. و سه‌رکردایه‌تیا سیاسی یا کوردستانێ ژ هندێ حه‌کیمتر و دووربینتره بکه‌ڤه د شاشیه‌کا وه‌ها ده و به‌لگه ژی ئه‌وه کو هه‌ر هه‌موو هێزێن سیاسی یێن کورد د راگه‌هاندنا خوه ده هه‌ر دو کورمانجیان ب کار دینن و هنده‌ک زازاییێ ژی.
تشتێ بالکێش ل ده‌ڤ ئالیگرێن ڤێ ئاراسته‌یێ ئه‌وه کو پرانیا وان د گه‌نگه‌شه‌یا خوه ده ئارام و هێمنن و د ناڤ وان ده ئاکاده‌میێن بسپۆر د وارێ زمانی ده هه‌نه و وه‌ک مه ل ده‌ستپێکێ ژی گۆتی نه هه‌موو کورمانج ن، وه‌ک دوکتورئه‌میرێ حه‌سه‌نپوور، پرۆفسۆر وریا عۆمه‌ر ئه‌مین و گه‌له‌کێن دی.هه‌ر وه‌سا ئه‌و د دانووستاندنا خوه ده دیتنا موخالف ب گۆتنێن سڤک وه‌ک “هه‌رێمچی” و “پیاوی ده‌ستهلات” و “دیاله‌کتباز” و هتد. تاوانبار ناکن.
زمانه‌ک و دو ستاندارد
ئه‌ز ئه‌رگومه‌نتێ کو ئه‌گه‌ر نه‌ته‌وه‌یێ کورد تاکه زمانێ ستاندارد نه‌به، دێ یه‌کیتیا وی د گه‌فێ ده به راست نابینم، ژ به‌ر کو گه‌له‌ک نه‌ته‌وه هه‌نه تاکه زمانێ وان یێ ستاندارد هه‌یه لێ ئه‌و نه‌شیانه یه‌کیتیا خوه پێک بینن. نه‌ته‌وه‌یێ عه‌ڕ‌ه‌ب کو پتر ژ 250 ملیۆنانه و ل سه‌ر پتر ژ 20 ده‌وله‌تان به‌لاڤه، یه‌ک زمانێ خوه یێ ستاندارد هه‌یه، لێ وی زمانی هه‌تا ئه‌ڤرۆ، نه ته‌نێ دو ده‌وله‌تێن عه‌ڕه‌بی نه‌کرنه یه‌ک، به‌لکو هه‌تا نوکه نه‌شیایه په‌یوه‌ندیێن ڤان ده‌وله‌تان ب هه‌ڤ ره ژی ئاسایی بکه. سه‌ربی و بۆسنیان یه‌ک زمانێ ستاندارد هه‌بوو، لێ ئه‌و نوکه نه ته‌نێ دو نه‌ته‌وه‌یێن جودا نه، به‌لکو دو نه‌ته‌وه‌یێن دژمن ن و د شه‌رێ د ناڤبه‌را وان دا روودایی تاوانێن وه‌ها مه‌زن روودان کو هه‌موو مرۆڤایه‌تی پێ ئێشا و د هاوارا وان ده چوو.
به‌رووڤاژی، ب ده‌هان نموونه هه‌نه کو پتر ژ نه‌ته‌وه‌یه‌کی و زمانه‌کی لێ هه‌نه و د سه‌ر هندێ ره ئه‌و ب هه‌ماهه‌نگی و هارمۆنی دژین و ئه‌ڤ پرنه‌ته‌وه‌یی و زمانی چ جارا نه‌بوویه گه‌ف ل سه‌ر یه‌کیتیا نه‌ته‌وه‌یی و نیشتیمانی یا وان، وه‌ک سویسرایێ کو چار زمان تێ ده فه‌رمی نه و وه‌ک فینلاندایێ کو دو زمان لێ فه‌رمی نه و وه‌ک یه‌کیتیا ئه‌ورۆپایێ کو هه‌موو زمانێن وێ ب یه‌ک پله و پایه زمانێن فه‌رمی نه.
ژ ڤان نموونه‌یێن ژۆری باش دیار دبه کو تشتێ یه‌کیتیا نه‌ته‌وه‌یی و ناڤنه‌ته‌وه‌یی دپارێزه نه یه‌کبوونا زمان، دین و کولتورانه، به‌لکو ئه‌و په‌یوه‌ندی نه یێن ل سه‌ر بنه‌مایێن ده‌مۆکراسیێ و رێزگرتنێ ل مافێن مرۆڤی ئاڤا دبن، هه‌ر ڤێ چه‌ندێ ژی وه‌ها کریه کو ئه‌ڤه پتر ژ 200 سالانه یه‌ک شه‌ر د ناڤبه‌را دو ده‌وله‌تێن ده‌مۆکرات ده روو نه‌دایه و فره‌زمانی و کولتوری و دینی ژی چ جاران د وه‌لاته‌کێ ده‌مۆکرات ده نه‌بوویه ئه‌گه‌را شه‌ر و ناکۆکی و خوینرشتنێ.
نه دوور ل ڤێ رێ پرسیاره‌ک بێته پێش کو ئه‌و نموونه‌یێن من ئینایین نموونه‌یێن فره‌نه‌ته‌وه‌یی بوونه و ئایا نه‌ته‌وه‌یه‌ک هه‌یه کو پتر ژ زاراڤه‌یه‌کا وی بوونه ستانداردو خوه‌ندن و نڤیسین پێ دهێنه کرن؟ به‌لێ چه‌ندین زمان هه‌نه کو پتر ژ زاراڤایه‌کا وی بوونه ستاندارد. زندیترین و سه‌رکه‌فتیترین نموونه ژی “زمانێ نه‌رویژی” یه کو دو زاراڤایێن وی “بۆکمۆل” و “نینۆرشک” ب یه‌ک پله و پایه زمانێن فه‌رمی نه و ته‌نانه‌ت ل سه‌ر به‌رگێ پاسپۆرتا وان ژی ناڤێ نه‌رویژی ب هه‌ردو زمانان دهێته نڤیسین “نۆر‌گ” و “نۆرگه”.
بۆ چ ل نه‌رویژێ دو زاراڤا بوونه ستاندارد؟ چاوا ئه‌ڤ هه‌ردو زاراڤا ب ئاوایه‌کێ فه‌رمی د کارووبارێن گشتی ده ب کار دهێن؟ ژ بۆ به‌رسڤدانا ڤان پرسیاران ئه‌ز ب فه‌ر دزانم کو هنده‌ک ل سه‌ر ئه‌زموونا نه‌رویژێ راوه‌ستم.
نه‌رویژ
شانه‌شینا نه‌رویژێ دکه‌ڤه باکوورێ ئه‌ورۆپایی و یه‌ک ژ وه‌لاتێن سکاندناڤیایێ یه. ب رووبه‌رێ خوه ڤه پتر ژ 100 هه‌زار کیلۆمه‌ترێن دوجا ژ عیراقێ بچووکتره و چار ملیۆن و نیڤ مرۆڤ لێ دژین، وه‌ک گه‌لێن سوێدی، دانمارکی، ئیسلاندی کۆکا وان ژی ڤیکینگن. ل سالا 1300 زایینی دانمارک نه‌رویژ و سوێدێ داگیر دکه. ل سالا 1500ێ سوێد خوه رزگار دکه لێ نه‌رویژ داگیرکری دمینه هه‌تا سالا 1814ێ کو فرانسا وێ ژ دانمارکایێ جودا دکه، لێ وێ دکه پارچه‌یه‌ک ژ سوێدێ، هه‌تا سالا 1905ێ کو وێ سه‌رخوه‌بوونا خوه راگهاندی. ل نه‌رویژێ دو زاراڤایێن نه‌رویژی –هه‌ر وه‌ک مه گۆتی- دگه‌ل زمانێ سامی فه‌رمی نه. بۆکمۆل کو زمانێ 87% ژ خه‌لکێ نه‌رویژێ یه ل باشوورێ وێ ب کار دهێت. نینۆرشک زمانێ 12% ژ خه‌لکی یه و ئه‌و ل باکوورێ وێ ب کار دهێت. سامی زمانێ 1% ژ کۆچه‌رێن نه‌رویژێ یه و ئه‌و ژی ل باکووری دژین.
چاوا دو زاراڤا بوونه ستاندارد؟
ده‌ما نه‌رویژ ل ژێر ده‌ستهلاتا دانمارکێ بوو زمانێ دانمارکی زمانێ فه‌رمی بوو و نه‌رویژی ب ته‌نێ زمانێ ئاخفتنێ بوو. پشتی کو ڤێ ره‌وشێ پتر ژ 500 سالان ڤه‌کێشایی، نه‌رویژیان ل سالا 1830ێ داخواز کر کو ئه‌و ب زمانێ خوه بخوینن. ئه‌و ل سالا 1885ێ مل ب ملێ دانمارکیێ بوو زمانێ فه‌رمی و ئه‌و زمان بۆکمۆل بوو. بۆکمۆل گه‌له‌ک که‌تبوو ژێر کارتێکرنا دانمارکیێ و ب ته‌نێ ل باشوورێ نه‌رویژێ ب کار دهات و خه‌لکێ باکووری ب زاراڤایه‌کا دی داخفتن.
دو زمانزانێن نه‌رویژی “ئیڤار ئاسێن” ئوو “کنوود کنوودسێن” هاتن ته‌کلیف کرن کو زمانێ نه‌رویژی ب سه‌رووبه‌ر بێخن. ئیڤار ل گوندان گه‌ریا و په‌یڤ و ئه‌دیۆمێن ره‌سه‌ن یێن نه‌رویژی کۆم کرن و رێزمان نڤیسی. کنوودی ژی هه‌ول دا نه‌رویژیێ ژ دانمارکیێ پاک بکه. هه‌ردو پرۆژه ژ بۆ په‌رله‌مانێ نه‌رویژێ هاتنه پێشکێش کرن و ل سالا 1929ێ په‌رله‌مانی بریار دا کو هه‌ردو ببنه زمانێن فه‌رمی ل نه‌رویژێ.
یێ ئیڤاری ئاماده‌کربوو “نینۆرشک” ئانکو نه‌رویژیا نوو بوو و یێ کنوودی ژی ما “بۆکمۆل” ئانکو زمانێ کتێبێ، ژ به‌ر کو به‌ری هینگێ ژی پێ دهاته نڤیسین و کتێب پێ ده‌رکه‌فتبوون. ژ هینگێ وه‌ره و هه‌تا ئه‌ڤرۆ ژی چ ئارێشه ده‌رنه‌که‌فتنه و د سه‌ر هندێ ره کو نینۆرشک زمانێ ب ته‌نێ 12% ژ خه‌لکێ نه‌رویژێ یه، لێ وه‌ک هه‌ڤه‌دگه‌ل بۆکمۆلێ و گه‌له‌ک نه‌رویژی یێن “نینۆرشک” نه زاراڤایا وانه ژی وێ دخوینن، پێ فێر دبن و سیاسه‌تا ده‌وله‌تێ ئه‌وه کو هه‌ر نه‌رویژیه‌ک هه‌ردو زمانان بزانه و گه‌له‌ک کار هه‌نه ئه‌گه‌ر مرۆڤ هه‌ردووان نه‌زانه نه‌شێت ب ده‌ست بێخه. ل ژێر چه‌ند هژمار و ستاتیستیک هه‌نه کو پتر به‌لاڤبوون و بکارهاتنا وان دیار دکن:
نه‌رویژ دابه‌ش دبه سه‌ر 20 پارێزگه‌هان:
16 پارێزگه‌ه؛ زمانێ وان بووکمۆله.
4 پارێزگه‌ه؛ زمانێ وان نینۆرشکه.
432 به‌له‌دیه هه‌نه:
160 به‌له‌دیه؛ بووکمۆل
114 به‌له‌دیه؛ نینۆرشک
158 به‌له‌دیه؛ هه‌ردو زمان
ل سالا 2006ێ "617. 237" قۆتابی ل خوه‌ندنا سه‌ره‌تایی بوون و ئه‌و ب ڤی ره‌نگی ل سه‌ر زمانان به‌لاڤه بوون:
87% بووکمۆل
13% نینۆرشک
10% تێکه‌ل
رۆژنامه‌یێن سه‌رانسه‌ری:
89% بووکمۆل
6% نینۆرشک
5% تێکه‌ل
من ژ رۆژنامه‌ڤانه‌کێ نه‌رویژی " گێئۆرگ کریستانسێن” کو دۆسته‌کێ گه‌لێ کورده پرسی "ئه‌گه‌ر په‌رله‌مانێ وه ل سالا 1929ێ بریار دابا کو یه‌ک ژ وان دو زاراڤایان فه‌رمی ب، نه هه‌ردو، دا چ به؟” وی گۆت: “ئه‌و بریار دا بریاره‌کا ئه‌نتی ده‌مۆکرات به و بریارێن ئه‌نتی ده‌مۆکرات ژی ب درێژاهیا دیرۆکێ بوونه ئه‌گه‌را ئارێشه و ناکۆکیان و گه‌له‌ک جاران خوینرشتنێ ژی”. پاشی پێ ڤه چوو و گۆت: ئه‌گه‌ر مه وه‌ها نه‌کربا، ئه‌ز دوور نابینم کو نوکه نه‌رویژی دو نه‌ته‌وه بان و نه‌رویژ ژی دوو ده‌وله‌ت با.
که‌واته جۆت-ستانداربوونا زمانێ نه‌رویژی یه‌کێتیا نه‌ته‌وه‌یی یا وی پاراستیه و ئه‌و دیتنا هنده‌ک کوردان هه‌یی کو دوستانداردی دێ دو نه‌ته‌وه‌یان پێک ئینه دیتنه‌کا نه‌راسته و ب باوه‌ریا من ئوو چ بنگه‌ه ژ بۆ نینه.
ل دووماهیێ من دڤێت بێژم کو ئه‌ز سه‌پاندنا تاکه زمانێ ستاندارد، ئێدی هه‌ر زاراڤایه‌کا کوردیێ به، ل سه‌ر هه‌موو نه‌ته‌وه‌یێ کورد، نه ئه‌ڤرۆ و نه ژی د پاشه‌رۆژێ ده راست نزانم یان د پێچێبوونان ده نابینم. د هه‌مان ده‌می ده ئه‌ز دزانم فره‌ستانداردیێ ژی ئارێشه‌یێن خوه یێن مه‌زن و ئالۆز هه‌نه. لێ من گومان نینه ئه‌گه‌ر ئه‌م ب نیه‌ته‌کا پاک و ب جانه‌کێ زانستی و بابه‌تیانه و دوور ژ ده‌مارگیریێ دانووستاندنه‌کا جددی بکن و په‌نا بۆ ئه‌زموونا گه‌لێن زمانێن وان فره‌ستانداردن و بۆ شاره‌زا و بسپۆرێن کورد و بیانی ببن، دێ چاره‌یێن باش بۆ هه‌موو پرسێن هلاویستی هێنه دیتن.
تێبینی: ئه‌ڤ نڤیسار د هه‌ژمارا 46ێ یا کۆاڤارا په‌یڤێ ده بلاڤ بوویه. ڕوانگه ژی ل مالپه‌را " کولتورنامه" وه‌رگرتیه و ئه‌و ئانیه سه‌ر تیپێن عه‌ڕه‌بی. ,موئه‌یید ته‌یب به‌رپرسیارێ وه‌شانخانه‌یا سپیرێزێ و ئه‌ندامێ ئاکاده‌میا کوردستانێ ل باشوورێ کوردستانێ یه.
No comments:
Post a Comment