شۆوێنیزم، شۆوێنیزمی زمانی

 

شۆوێنیزم
شۆوێنیزم بریتی یە لە نیشتمانپەرەریی بێ سنوور و نا مەنتیقی، وەک جینگۆییزم واتە حەیرانی خۆ بوون. وشەکە لە ناوی نیکۆڵاس شوێڤەن ڕا داکەوتووە. شوێڤەن سەربازێکی فەڕانسەیی بوو و تەنێ بە وەی کە میداڵی نیزامی و مووچەیەکی کەمی هەبێ ڕازی بوو. وەفادارییەکی بێ سنووری هەست دەکرد بەرانبەر بە ناپپلیۆن و ئامادە بوو خۆی بۆ فیدا بکا. شوێڤەن بوو بە نوێنەری تیپەنێک کە هەموو شتێکی پیرۆز دەکرد کە لە دوای ١٨١٥ لە ناو جەنگاوەرانی قەدیمی ئەڕتەشەکانی ناپلیۆن دا باو بوو. دواتر شووێنیزم مانای هەر جۆرە ناسیۆنالیزمێکی تیژپەڕی پەیدا کرد کە بۆ دەربڕینی  لایەنگری یان بەسترانەوەی بی سنوور بە گرووپێکەوە یان شوێنێکەوە دەرببڕدرێ لە لایەن کەسێکی سەر بە گرووپەکەوە . زاراوەی شووێنیزم دەکرێ بۆچوونێکیش بی وەک هەستی باڵا دەستی، خۆ بە باڵاتر زانین لە جینسییەتێکی تر وەک شۆونیزمی پیاوانە. هێندێک لە لایەنگرانی مافی ئاژەڵان ئەو زاراوەیان بە کار هێناوە بۆ نیشاندانی هەمان بۆچوون لە لایەن مرۆڤانەوە بە نیسبەت بوونەوەری تر. وەک شۆونیزمی بوونەوەری.

بریتانیاکا

===

شوێنیزمی زمانی بریتییە لەوەی مرۆڤ باوەڕی وابێ ئەو زمانەی قسەی پێ دەکا لە هەموو ڕوویەکەوە باڵاترە لە زمانەکانی دیکە. بەوە دەگوتڕی شووێنیزمی زمانی. دەکرێ بەو سادەییە بێ کە ئاخێوەرانی تامیل هەر کە دەبینن هیچ ناتامیلێکیان لە دەوروبەر نییە دەست دەکەن بە قسە کردن بە تامیل تا دەگاتە جووڵانەوەی کۆلۆنیالیستە ژاپۆنییەکان لە سەرەتای سەدەی بیستەم دا کە لە کورەییەکانیان قەدەغە کرد بە زمانی خۆیان قسە بکەن و تەنانەت ناچاریان کردن ناوی ژاپۆنیش دەکار بێنن

========

شۆوێنیزمی زمانی ، باڵا دەستە

هۆوارد ڕیچلر

 

فەڕانسەیی ڕقیان لە ئاڵمانییەکانە، ئاڵمانی ڕقیان لە لەهیستانییەکانە. ئیتالیایی ڕقیان لە یوگوسڵاوییەکانە، ئەفریقای جنووبی ڕقیان لە هولەندییەکانە، و ئەمنیش کەسم زۆر خۆش ناوێ!

-یادداشتی مێری ، ئاواك سییانەی کینگتن، دەوروبەری ١٩٦٠

یەک لە خسڵەتە کەمتر سەڕنجڕاکێشەکانی ناسێنەی ئێتنیکی و زمانی بەسترانەوەیەتی بە نادەربردن لە ئاست  ئەوانیدی دەرەوەی خۆی. زۆر لە زمانەکان ئەو کەسانەی کە لە یەکتر تێ دەگەن بە " ئاخێوەران " یان " گەل" ناوەزەد دەکەن – شەقڵی  " ئەوانیدی" و " زۆر بڵێ" لەو کەسانە دەدەن کە بەزمانێک قسە دەکەن لێی تێ ناگەیشترێ. باس کردنی چەند نموونە خراپ نییە. یۆنانییەکانی باستانی زاراوەی ناوی دەنگی باربارۆی ("زۆربڵێ") یان بە سەر هەر کەس دا دەبڕی کە لێی تێ نەدەگەیشترا، واتە هەر کەسێک کە زمانێک بێ لە زمانی یۆنانی دەکار کرد با. ئەو وشەیە وەک بارباروس ڕێی دەر کرد بۆ ناو لاتین، بە هەمان مانا، و وشەی وەک "بارباروس" و " بارباریان" یان بۆ زمانی ئینگلیسی بە  میرات بەجێ هێشت. چینییەکان ناوی " بابڕییەکانی جنووبی یان" بە سەر عەشیرەتەکانی میاو  و مۆسۆ لە باشووری چین دابڕی  هەر لەبەر ئەوەی لە زمانەکەیان تێ نەدەگەیشتن. سڵاوەکان  ناوی  نەمەت ( "بێدەنگ" یان " لاڵ" ) یان لە هاوسێ ئاڵمانییەکانیان نا.

ئەو دیتنەی کە زمانی مرۆ خۆی باڵاترە لە زمانی دیکە بەربڵاوە، و زۆر هۆ وسۆنگەی بۆ بەرگری کردن لەو بیرۆکە شۆوێنیستییە دەهێندرێتەوە. زمانێک لەوانەیە وەکوو کۆنترین زمان، زمانی هەرە مەنتیقی، هەرە شاعیرانە ، یان وەک زمانی خوداکان چاو لێ بکرێ. هێندێک لەو ئیدیعایانە بە تایبەتی زۆر گەوجانە هاتوونە مەیدانێ. نووسەری ئاڵمانی لە سەدەی شازدەهەم جەی.  جی. بێکانوس ڕاگەیاند زمانی ئاڵمانی لە بەر ئەوە لە زمانی دیکە  باڵاترە چونکە ئەو زمانەیە کە حەزرەتی ئادەم لە باغی عەدەن قسەی پێ دەکرد، بێکانوس ئیدیعای کرد بەخۆشییەوە شکانی دواتری بورجی بابل شوێنی لێ نەکرد چونکە ئاڵمانییە سەرەتاییەکان ( سیمبراییەکان)  بەشداریان نەکرد لە ڕووخان و تێکدانی ئەو بورجە دا. بێکانوس پێمان دەڵێ کە دواتر خوداوەندی تەبارەک وە تەعالا کارێکی  ئەوتۆی کرد کە تەوڕات لەزمانێکی ماکی ئاڵمانی کە ئێستا نەماوە  وەربگێڕدرێ بۆ سەر زمانی عێبری.

 زمانەکان ئامادەن بۆ ئەوەی خسلەتی نەرێنیی بخەنە ئەستۆی کارتێکەریی بێگانە. لە زمانی ئینگلیسی ئەگەرکەسێک بە بێ ئیزنی پێشوو لە سەر کار یان خوێندن حازر نەبێ بەوە دەگوتری French leave . فەرانسەییەکان تۆڵەی خۆیان دەکەنەوە و بەوە دەڵێن   filer a L’anglais . نۆڕوێژییەکان و ئیتالیاییەکانیش لەگەڵ فەڕانسەییەکان دەکەون و بە دۆخێکی ئاوا دەڵێن " ئیزنی ئینگلیسی ".

ئەو ئیدیۆمە بیگانانەی کە ئاماژە بە ئینگلیسی دەکەن وێنەیەکن لەو بۆچوونەی کە لە ئاست جیهانی ئینگلیسی زمان دا هەیە  و وا وەبەرچاو دێ بۆیان دروستی ئینگلیسی زمانان لە ژێر پرسیار دا بێ.  لە زمانی فەڕانسەیی دا   " چاپاندنی کەسێک، دەستبڕینی کەسێک " بریتی یە لە  anglaiser quelqu’un و هەم لە زمانی فەڕانسەیی و هەم لە ئیتالیایی دا بە کایەی  کەڵەک و کوڵەک دەگوترێ " کەڵەک بازی ئەمریکایی " American swindle . لە زمانی سڕبو کڕۆواتی دا زاراوەی praviti se Englez  بە " هەڵسوکەوت وەک ئینگلیسی " وەردەگێردرێ واتە یان هەڵسوکەوتی ئەوتۆی کە هیچ هەڵەی تێدا نەبێ بەو هیوایەی کە بارودۆخەکە خۆی ئاسایی بێتەوە. لە زمانی فەڕانسەیی دا ئیدیۆمێکی گاڵتەئامیز کە ئاماژە بە ئینگلیسی دەکا بریتییە لە " ئینگلیسییەکان خەریکن دادەبەزن" Les Anglais ont debarque    کە ئەوەش تەعبیرێکە ئەگەر ژنێک بڵێ " سوڕی مانگانەم هەیە".

دەرەوەییەکان، ئەوانیدی دەشێ بە خەتابار دابندرێن بۆ خووی خراپ و بەد ڕەوشتی لە ناوماندا. هیچ شتێک  جوانتر لە نەخۆشی سفلیس ئەوە دەر نابڕێ. ئیتالیاییەکان ئەوە بە فەڕانسەییەکان دەبەستنەوە و پێی دەڵێن "نەخۆشی فەڕانسەیی" Mal francesse  . فەڕانسەییەکان قسەکە هەڵدەگێڕنەوە و بەو نەخۆشییە دەڵێن "نەخۆشی ناپل ". ئاڵمانییەکانیش هەر فەڕانسەیی نیشانە دەکەن و پێی دەڵێن " زیپکەی پیسی فەڕانسەیی"
Franzosen bsse Blattern . ئینگلیسییەکان پێی دەڵێن  " سفلیسی فەڕانسەیی،" یان نەخۆشی فەڕانسەیی" و بە سەر تاسی یەک کە لە سفلیس کەوتبێتەوە دەڵێن " تاجی فەڕانسەیی " French crown .  لە ئینگلیسی دا " فرانسەیییاندن"  Frenchified بە مانای  " نەخۆشی جووتبوون" ە و  " بەرازی فەڕانسەیی "  French pig  برینێکی جووتبوونە. ڕووسەکان ئەوە بە ملی لەهیستانییەکاندا دێنن و ئەوانیش بە نۆرەی خۆیان پێی دەڵێن 
" نەخۆشی ئاڵمانی". لە زمانی هولەندی پێی دەڵێن  " سفلیسی سپانیایی " Spaensche Pokken . هەر کە نەخۆشییەکە بەرەو ڕۆژهەڵات چوو و گەیشتە هیندووستان، ژاپۆن و چین پێی گوترا " نەخۆشی پۆرتوگاڵی" و سەیر نییە کە تورکەکانیش ئەوەیان بە خەتای مەسیحییەکان دانا. دوا جار، لە سەدەی شازدەهەم دا ناوی
"سفلیس" ی لێ نرا کە وێدەچێ لەهەموو جیهان وای پێ بڵێن. ئەو ناوە لە ناوی شوانێکی سفلیسداری ئەفسانییەوە کەوتووەتەوە لە شێعری شاعیری ئیتالیایی جیرۆلامۆ فراکاستۆرۆ بەناوی Syphilis, sive Morbus Gallicus . ئەفسانەکە جیرۆکی شوان سفلیس دەگێڕێتەوە کە کفر و نزاکانی خودای خۆری تووڕە کرد کە سیفلیسی داماوی تووشی نەخۆشییەکی نوێ کرد کە ئەو ناوەی لێ نرا. 

شۆونیزمی زمانی فەرمان دەدا کە زمانی زگماکی خۆ نەک هەر ئەوەی کە بە کارتێکەی بێگانان"چڵکی کردووە"  بەڵکوو ئەوەش کە زمانە بێگانەکان تەنانەت بەرپرسیاری هەو کردن و چڵک کردنەکانن.

دوایین کتێبی هۆوارد رێچلر ناوی ئەوەیە : بۆم هەیە یەک دوو قسەت لەگەڵ بکەم؟  دەکرێ بەو ئی مەیلە پێوەندی پێوە بکرێ
howard@theseniortimes.com     

وەڕگێڕان لە ئینگلیسییەوە: حەسەن قازی