کێشه‌ی زمانی ڕه‌سمیی کوردی - به‌شی چوار

کێشه ی زمانی ره سمیی کوردی
به شی چوار
ئه میری حه سه نپوور

4- قۆناغی پێش ستاندارد بوون: هه ورامی، کرمانجی، و سۆرانی

بۆ روون کردنه وه ی کێشه کانی زمانی ستانداردی کوردی پێویسته دوو قۆناغی پێش و پاش ستاندارد بوونی له هجه ئه ده بییه کان -- هه ورامی، کرمانجی و سۆرانی -- به راورد بکه ین و ره وتی ستاندارد بوونیان دیاری بکه ین.
سێ له هجه کان پێش بڵاوبوونه وه ی رۆژنامه ی کوردستان له 1898 دا ستاندارد نه بوون. ستانداردبوون، وه ک پرۆسه یێک، نه سه ره تایێکی ده قیقی هه یه و نه کۆتایی دێ. به ڵام ده کرێ بڵێی ئه و پرۆسه یه له کرمانجی دا له 1898 ده ستی پێکرد و دوای بیست ساڵان له سۆرانی (1918) دا وه ڕێ که وت و له هه ورامی دا هێشتا به دی ناکرێ.
تایبه تێتییه کانی ئه و له هجه ئه ده بییانه که تا راده یێکی زۆر له سۆرانی و کرمانجی ئه ورۆ دایان ده‌بڕێ ئه وانه ن:
یه که م: له هجه ئه ده بییه کان هۆنراوه یی بوون و په خشانیان نه بووه یان زۆر که م بووه.
دووهه م: ئه رکه کانیان به ر ته سک بوو (زۆر تر له ئه ده بییات دا ده کارده هاتن نه ک له زانسته جۆراوجۆره کان).
سێهه م: بنکه ی کۆمه ڵایه‌تی ئه‌و له هجانه زۆر ته سک بوو (داهێنه ری به رهه می نووسراو زۆرتر رۆحانێتی و ئاغاوه ت بوون؛ ژنا ن رێگه یان نه ده درا خوێنده وار بن و "جه ماوه ری خوێنه ره وه" پێک نه هاتبوو و نه یده توانی پێک بێ) و ئه وه ش به رهه می کۆ مه ڵگه ی ده ره به گی و عه شیره یی بوو.
چواره م: قاعیده رۆنان (کۆدیفیکه یشن) له فۆرمی زمان دا (له ئه لف و بێ و خاڵبه ندی و رێنووس را بگره هه تا وشه ڕۆنان و شێوازی نووسین و رێزمان) زۆر که م بوو و نووسه‌ر تا راده یێک ئازادبوو به‌ سه‌لیقه‌ی خۆی بنووسێ.
پێنجه م: هه رکام له سێ له هجه کان چه ند بن له هجه یان هه بوو و هیچ کامیان له سه ر نۆرمێک ساغ نه ببوونه وه و هه‌رکه‌س بن- له هجه ی خۆی ده کار ده هێنا.
شه شه م: هه ر له هجه یێک له سنووری خۆیدا ده کار ده هات و ئاخێوه رانی له هجه ی دی فێری نه ده بوون و ده کاریان نه ده هێنا (هه ورامی تا راده یێک ببووو به زمانی ئه ده بی له هجه کانی ده‌وروبه‌ری خۆی.)
حه وته م: له گه ڵ ئه وه شدا زمانه کان (عه ر‌ه بی، کوردی، فارسی، ترکی...) له باری ده سه ڵاته وه نابه رابه ر بوون و ململانه ی زمانیی له ئارادابوو، "ئیده ئۆلۆژی زمانیی" یان "سیاسه تی زمانیی" زۆرتر به‌لای لێک فێربوون و لێک وه رگرتن و خواستنه وه دا ده شکاوه. سێ سه ده له وه ی پێش ئه حمه دی خانی له بارودۆخی کۆمه ڵگه ی ده ره به گی دا، دژی ژێر چه پۆکه یی سیاسی و زمانی وه خۆکه وت و تێ کۆشا کوردی وه ک فارسی ببێته زمانێکی ئه ده بی به پێز و به هێز و فارسی وه ک مۆدێلی گه شانه وه ی کوردی داده نا.
ئه و خسڵه تانه له یه ک تر جیاواز نین و وێکڕا پێک هاتوون و یه کتر داده ڕێژن و ده بڕنه وه و ده گرنه وه. بۆ وێنه ته‌ سک بوونی بنکه ی کۆمه ڵایه تی (رۆحانێتی و ئه ریستۆکراسی ده ره به گی) ئه رکه کانی زمانی نووسراوی ته نگه به ر ده کرد (زۆرتر بۆ ئه ده بی هۆنراوه یی ده کارده هات) و به ر ته نگ بوونی ئه رکه کان رێگه‌ ی نه ده دا نووسین به په خشان گه شه بکا و ئه و دوو هۆیانه ش پێشیان له خه مڵینی وشه و چه‌مک ده گرت. له گه ڵ ئه وه ش دا ئه و خسڵه تانه زمانی ستاندارد و ناستاندارد لێک جوێ ده که نه وه، پێویسته له بیرمان بێ که په رژینی نێوان ئه و دووانه زۆر پته و نییه. دیاره زمانی ستاندارد چۆنێتێکی نوێیه، به ڵام ئه گه ر هه رکام له و خسڵه تانه به ته نیایی له به رچاوبگرین جیاوازی نێوان ستاندارد و نا ستاندارد وه ک ته فاوه تی چه ندێتی به دی ده کرێ نه ک چۆنێتی. بۆ وێنه ئه گه ر سه د ساڵ له مه و پێش له هجه ئه‌ده‌بییه‌کان له سه ر نۆرمێک (بن- له هجه یێک) ساغ نه ببوونه وه، کرمانجی و سۆرانی ستانداردی ئه وڕۆش هێشتا ئه و کێشه یان پێ چاره سه ر نه کراوه. ئه گه ر ئه و په رژین نزمییه له ستاندارد بوونی کوردی دا زۆر تر وه به رچاو ده که وێ له به ر ئه وه یه که زمانه که هێشتا له سه ره تاکانی ئه و پرۆسه دایه.
ئه و خسڵه تانه له زمانه ستاندارد نه کراوه کانی دیش دا به دی ده کرێن. به ڵام ئه گه ر سێ له هجه ئه ده بییه کانی کوردی له گه ڵ عه ره بی و فارسی پێش- ستاندارد دا به راورد بکه ین، ده رده که وێ که ته فاوه تی چه ندێتی له نێوان کوردی و فارسی (یان عه ره بی) دا زۆر به رچاوه. بۆ وێنه ئه رکه کانی فارسیی پێش- ستاندارد زۆر له کوردی به رین تر بوون. فارسی له کاتێک دا که ئه ده بییاتێکی هۆنراوه یی مه زنی پێک هێنابوو، له زۆر بواری دی دا ده کارده هات، بۆ وێنه له ئیشی ئیداره یی (ده وڵه تیی)، په‌روه‌رده‌ ، ئایین، مێژوونووسی، فه لسه فه، ریازییات، ئه ستێره ناسیی، پزشکی و زانستی جۆراوجۆری دی له زمان را بگره هه تا کشت وکاڵ و مۆسیقا. به پێچه وانه، کوردی پێش 1898، زۆرتر له ئه ده بی هۆنراوه یی دا ده کار ده هات و بێجگه له ئه ده بییات ته نیا چه ند به رهه مێکی ئایینی و زمانی و یه ک به رهه می پزیشکی پێ نووسرابوو. سه ر باقی ئه و جیاوازییه زۆروزه‌به‌نده‌، ده کرێ بڵیێن کوردی و زمانه کلاسیکه مه زنه کان (عه ره بی، فارسی، سوریانی…) تا ئاخری سه ده ی نۆزده ناستاندارد بوون.ئه‌و لێکدانه‌وه‌یه‌ کێشیێکی تیۆریی و فه لسه فه یی دێنێته گۆڕێ: له ئه و خسڵه تانه ی زمانی پێش- ستاندارد کامیان سه ره کییه واته ئه وانی دی وه ڕێ ده خا و هان ده دا؟ ئه گه ر ئه و خسڵه تانه به هه ڵکه وت په یدا نه بوون، به‌رهه‌می کام بارودۆخی مێژوویین؟
وه ڵامی ئه و پرسیارانه پێویستی به وردبوونه وه ی زۆرتر له خسڵه ته کانی زمانی پێش- ستاندارد هه یه. له چه ند به شی دا هاتوو دا، ئه و حه وت تایبه تێتییانه ی زمانی پێش- ستاندارد لێک ده ده مه وه و دوای ته واوبوونی ئه و باسه پڕۆسه ی ستاندارد بوونی کرمانجی و سۆرانی و کێشه کانی به وردی ده‌گێڕمه‌وه‌. له به شی پێنج دا، کێشه ی زاڵ بوونی هۆنراوه به سه ر په خشان له‌ له‌هجه‌ ئه ده بییه کان دا باس ده که م.
درێژه‌ی هه‌یه‌ ...
تێبینی : به‌شی چواره‌می بابه‌تی 'کێشه‌ی زمانی ڕه‌سمیی کوردی' مامۆستا ئه‌میری حه‌سه‌نپوور له‌ ژماره‌ی 275ی ڕۆژنامه‌ی ڕۆژنامه‌، لاپه‌ڕه‌ی 10، دووشه‌مۆ 4ی ئووتی 2008 بڵاو کراوه‌ته‌وه‌. به‌ سپاسه‌وه‌ ڕاگوێزراوه‌ بۆ ڕوانگه‌