جمهووری کوردیی مه‌هاباد
نووسینی: وه‌دیع جووه‌یده
وه‌رگێڕان له ئینگلیسییه‌وه : حه‌سه‌نی قازی
په‌لاماری هێزی نیزامی شووڕه‌وی و بریتانیا بۆ ئێران له سێپتامبری 1941/ خه‌رمانانی 1320ی هه‌تاوی بووه هۆی هه‌ڵوه‌شانی ده‌سته‌ڵاتی ئێران له ناوچه خێڵه‌کییه‌کان. یه‌كێک له ئاکامه هه‌ره جیدییه‌کانی ئه‌و هه‌ڵوه‌شانی ده‌سته‌ڵاته له‌هه‌رێمه کوردییه‌کان ئه‌وه بوو که کورده‌کان ده‌ستیان به سه‌ر چه‌کوچۆڵ و جبه‌خانه‌یه‌کی زۆر داگرت که هێزه ئێرانییه‌کان به ده‌م هه‌ڵاتن له به‌ر هێرشی ڕووسه‌کان که خه‌ریکی پێشره‌ویی بوون له دوای خۆیان به‌جێیان هێشتبوو.1
ئاشکرایه ئه‌و وه‌زعه هه‌موو پارسه‌نگی هێزی له نێوان ده‌وڵه‌ت و عه‌شیره‌ته‌کان له کوردستان دا سه‌روبن کرد و حه‌وله‌کانی دواتری حکوومه‌ت بۆ داسه‌پاندنه‌وه‌ی ده‌سته‌ڵاتی خۆی به سه‌ر ئه‌و به‌شه له ووڵات دا، تووشی گیروگرفتێکی زۆرهات. به له‌به‌ر چاوگرتنی ئه‌و ڕاستییه‌ی که کورده‌کانی ئێران زۆر به قووڵی و هه‌تا بڵێی له حکوومهتی شا نارازی بوون، ئێستا له‌پڕ پڕچه‌ک ببوون و له‌و بارودۆخه‌ی له گۆڕێ دا بوو به‌ته‌واوی ده‌ستیان کراوه بوو و ئه‌وه‌ش ئه‌گه‌ری مه‌ترسی زۆری پێوه دیار بوو.
سیاسه‌تی عه‌شیره‌تیی ڕه‌زا شا
بۆ هێنانه به‌رچاوی دیمه‌نێک له نێوه‌رۆک و هۆی ناڕه‌زایه‌تی کورده‌کان له ئێران ڕه‌نگه پێویست بێ هێندێک لایه‌نی سیاسه‌ته‌کانی ڕه‌زا شا له ئاست عه‌شیره‌ته‌کان له‌به‌ر چاو بگیرێ.کورده‌کان نیزیکه بیست ساڵ جگه له سه‌روه‌به‌رهێنان و گوێڕایه‌ڵی جووڵانه‌وه‌ی به زه‌بر وزه‌نگ و فه‌رمانڕه‌وایی کاربه‌ده‌ستانی گه‌نده‌ڵی ڕه‌زا شا – به بێ هه‌بوونی که‌مترین ده‌ره‌تانی دادخۆازی وداوای لاچوونی ئه‌و جۆره زۆردارییانه - هیچ چاره‌یه‌کی دیکه‌یان نه‌بوو. ڕووبه‌ڕوو بوونه‌وه‌ی سه‌رکه‌وتووانه‌ی ڕه‌زا شا له گه‌ڵ عه‌شیره‌تی ڕاپه‌ڕیوی جۆر به‌جۆر ، بوو به سه‌ره‌تایه‌ک بۆ به‌ده‌سته‌وه گرتنی ده‌سته‌ڵاتی ڕه‌ها و بێ ئه‌ملا و ئه‌ولای وی له ئێران دا . له‌وه‌ش زیاتر له ڕوانگه‌ی ڕه‌زاشاوه که ئاره‌زووی ئه‌وه بوو ده‌وڵه‌ت- نه‌ته‌وه‌یه‌کی مۆدێڕن دامه‌زرێنێ پێبه‌ندی عه‌شیره‌تی ، توانایی شه‌ڕ کردنی وان و قه‌واره‌ی کۆمه‌ڵایه‌تی،ئابووری و سیاسی عه‌شیره‌ته‌کان هه‌رکامێکیان به به‌رهه‌ڵستێک داده‌ندران. ئه‌و بوونی عه‌شیره‌ته‌کانی به تۆوی ئاڵۆزی و بشێوێنی، تێکده‌ری هێمنی و ئاسایشی خه‌ڵک و به خه‌نجه‌رێک ده‌زانی له پشته‌وه له که‌له‌که‌ی حکوومه‌ت بدرێ. هه‌ر بۆیه بڕیاری دا به یه‌کجاری هێزی ئه‌وان تێک بشکێنێ و ووزه و توانا نه‌عاملاوه‌کانیان به ئاراسته و ڕیبازی زۆر ئاشتییانه‌تر دا به‌رێ.
سیاسه‌ته‌کانی ڕه‌زا شا له مه‌ر عه‌شیره‌ته‌کان ڕه‌گ و ڕیشه‌ی سیستمی عه‌شیره‌تی هه‌ڵته‌کاند. چونکه ئه‌و بڕیاری دا بوو " ... ڕێکخستنی عه‌شیره‌تی تێک دا، پێشی کۆچ و کۆچباری بگرێ و عه‌شیره‌ته‌کان بکا به وه‌رزێر و جووتێر..."2 هێرشێکی به‌ربڵاو و هه‌موو لایه‌نه بۆ سه‌ر گشت لایه‌نه‌کانی ژیانی عه‌شیره‌تی ئاکامی ئه‌و سیاسه‌ته بوو و ده‌ست کرا به سه‌رکوت کردنی ته‌واو و بێ به‌زه‌ییانه‌ی هه‌موو دامه‌زراوه خۆجێییه‌کان، ته‌نانه‌ت ڕوحم به جلوبه‌رگی خۆجێێش نه‌کرا.3 سیستمی ڕه‌زاشایی بێ ئه‌وه‌ی گوێ بداته هه‌ستیاری هاووڵاتییه کورده‌کانی و بنچینه‌ی ژیانی نه‌ریتی ئه‌وان جگه له به‌ره‌وپێشبردنی ئامانجه‌کانی نه‌بێ هیچی له به‌ر چاوی خۆی نه‌ده‌دی و گوێی نه‌ده‌دایه ئاکامی کرده‌وه‌کانی.هه‌موو جۆره خۆڕاگرییه‌ک به دڵرقی و زه‌بروزه‌نگه‌وه سه‌رکوت کرا.سه‌رۆک عه‌شیره‌ته‌کان ئێعدام کران، ده‌رمانداو کران یان له زێدی خۆیان دوور خرانه‌وه.4 ته‌نانه‌ت هێندێک له عه‌شیره‌ته‌کانی له به‌ر یه‌ک هه‌ڵبڕاند و به زۆر گوێزرانه‌وه بۆ شوێنی دیکه دوور له زێدی خۆیان.5 تۆڕێک له پۆستی عه‌سکه‌ری ساز کران که به ڕێگایان به‌یه‌که‌وه ده‌لکان و وورده وورده ئه‌و تاکوته‌رایانه‌ی عه‌شیره‌تی که هه‌دایان نه‌ده‌دا و سه‌ربزێو بوون بن ده‌ست کران.6 سه‌رکه‌وتنی سیاسه‌تی " توند و تێژ به‌ڵام کاریگه‌ر"7ی ڕه‌زاشا، هه‌ر به سه‌روبه‌ندی فه‌رمانڕه‌وایی ئه‌و به‌ربه‌ست بوو.
ئه‌وه‌ی که ئه‌و سیاسه‌ت و ڕێبازه بووه هۆی چاره‌ڕه‌شی و خوێنڕێژییه‌کی به‌ربڵاو، له به‌ر ئامانجه‌کان و ئه‌نگێزه‌ی ئه‌و حه‌ولانه نه‌بوو، به‌ڵکوو له به‌ر بۆچوونی به‌زه‌بروزه‌نگ و به دوور له هه‌موو جۆره تێگه‌یشتووی و عه‌قڵانییه‌تێک بوو.له‌وانه بوو جووڵانه‌وه‌یه‌کی ئینسانی تر بتوانێ ئاکامی زۆر باشتر و به‌رده‌وامتری لێ بکه‌وێته‌وه. بۆ سه‌رکه‌وتنی گه‌ڵاڵه‌یه‌کی ئاوا به‌ربڵاو و به‌رزه‌فڕانه پێداویستی به‌تێڕوانینی قووڵ،به‌رنامه دانانی وورد و سه‌رچاوه‌ی مادی و ئینسانی کافی هه‌بوو که به‌هیچ جۆر له به‌ر ده‌ست دا نه‌بوو و هه‌ر بۆیه‌ش ئه‌و گه‌ڵاڵه‌یه تێک شکا و ئه‌و شکست و ناکاوییه‌ش هه‌م بۆ عه‌شیره‌ته‌کان و هه‌م بۆ گشت ووڵات ئاکامی پڕ له کاره‌ساتی هه‌بوو، به پێی نووسینی یه‌ک له خاوه‌نڕایانی به‌نێوبانگی کاروباری پێرشیا/ ئێران " سیاسه‌تی عه‌شیره‌تی ڕه‌زا شا که هه‌م خراپ گه‌ڵاڵه کرا بوو و هه‌میش خراپ به‌ڕێوه چوو مه‌ڕو ماڵاتێکی زۆری ته‌له‌ف کرد، بووه هۆی هه‌ژاری و نه‌گبه‌تی عه‌شیره‌ته‌کان و له ژماره‌ی حه‌شیمه‌تی ئه‌وانی که‌م کرده‌وه".8
شوێنپێی داگیرکردنی ئێران به ده‌ست هاوپه‌یمانان
شوێنپێ و ئاکامی به‌ربڵاوی داگیر کردنی ئێران به ده‌ستی هێزه‌کانی بریتانیا و شووڕه‌وی له شه‌ڕی دووه‌می جیهانی دا ، بوو به ئاسته‌نگێک له سه‌ر درێژه‌کێشانی سیاسه‌ته عه‌شیره‌تییه‌کانی ڕه‌زا شا.به دوای ڕووخانی سیستمی ڕه‌زاشایی و هه‌ڵوه‌شانی حاکمییه‌تێکی به‌ته‌کووز له ناوچه عه‌شیره‌تییه‌کاندا، ئاماده بوونی حاکمییه‌تێکی به‌هێز و به‌ده‌سته‌ڵاتی نێوه‌ندی که پێشمه‌رجی پێویست بوو بۆ جێبه‌جێ کردنی سیاسه‌تێکی ئه‌وتۆ له نێو چوو.جگه له‌وه ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر کاربه‌ده‌ستانی ئێرانی له وه‌زعێک دا بووبان که بیانه‌وێ دیسان سه‌ره‌په‌تی به‌ڕێوه‌به‌ری کار و بار له گوێن سیاسه‌ته‌کانی شای پێشوو به‌ده‌سته‌وه بگرنه‌وه، چ ئازادیی کرده‌وه‌یان نه‌بوو. به بێ گومان ئینگلیستان و شووڕه‌وی دژی هه‌ڵێنانه‌وه‌ی هه‌ر جۆره هه‌نگاو و ته‌گبیرێک له لایه‌ن کاربه‌ده‌ستانی ئێرانییه‌وه بوون که ببێته هۆی ووروژاندنی عه‌شیره‌ته‌کان و کاردانه‌وه‌یان. بۆ پێشگرتن له هه‌ر جۆره چه‌ت تێکه‌وتنێک بۆ ناردنی که‌لوپه‌لی نیزامی بۆ یه‌کێتیی شووڕه‌وی به‌ر له هه‌موو شت پێویستی به ئاشتی و ئارامی هه‌بوو و ئه‌و دوو هێزه داگیرکه‌ره سه‌ره‌تییان ده‌دا به به‌ره‌وپێشبردنی کاروباری له مه‌ڕ شه‌ڕ.
سێ ناوچه‌ی کوردستانی ئێران
دابه‌ش کردنی کوردستانی ئێران به سێ هه‌رێمی جیاواز - هه‌ڕێمێکی شووڕه‌وی، هه‌رێمێکی بریتانیا و هه‌ڕێمێک ده نێوان ئه‌و دوو ناوچه‌یه دا – یه‌کێک له ئاکامه سه‌یره‌کانی داگیر کردنی ئێران به‌ده‌ست هاوپه‌یمانه‌کان بوو.کناره‌ی خوارووی ناوچه‌ی شوڕه‌وی تا ڕه‌زائییه [ ورمێ] و ده‌ور و به‌ری درێژ ده‌بووه‌وه و ناوچه‌ی بریتانیاش به به‌شه‌کانی باکووری جاده‌ی کرماشان – خانه‌قین به‌رته‌نگ بوو و ناوچه‌ی نێوان ئه‌وانیش له سه‌ره‌تای بڵاوه کردنی ئه‌ڕته‌شی ئێران و هه‌ڵوه‌شانی سیستمی ئیداری ووڵات له هه‌رێمه‌که دا که‌وتبووه بن کۆنتڕۆڵی کورده‌کانه‌وه.9
له‌و سێ هه‌رێمانه هه‌رسێکیان کورده‌کان حه‌وڵێکی ئاشکرایان ده‌دا بۆ خۆدزینه‌وه له حاکمییه‌تی ناوه‌ند و یان وه‌ده‌ست خستنی لانی که‌می خۆسه‌ری. وا وه‌به‌رچاو دێ هه‌ر که هێزه‌کانی شووڕه‌وی له باکووری ڕۆژئاوای ئێران دامه‌زران ، ئه‌وان حه‌ولیان دابێ بۆ ئه‌وه‌ی پێوه‌ندیان له‌گه‌ڵ ساز که‌ن، به‌ڵام به‌ڕواڵه‌ت له‌و سه‌روبه‌ندی دا کاربه‌ده‌ستانی شووڕه‌وی پێیان خۆش نه‌بووه ده‌ست له کاروباری نێوخۆیی ئێران وه‌رده‌ن و به پیل ئه‌وه‌وه نه‌چوون پێوه‌ندییه‌کی ئه‌وتۆ دامه‌زرێنن. به پێی نووسینی یه‌کێک له کاربه‌ده‌ستانی ئاگاداری بریتانیایی
"... له باکوور کورده‌کان چاویان له ڕووسیه بڕیبوو. کاتێک له ساڵی 1941 ڕووسه‌کان هاتن بۆ نێو ئێران هێندێک هیوا په‌یدا بوو که ڕه‌نگه ئه‌وان یارمه‌تی بکه‌ن به بزووتنه‌وه‌ی سه‌ربه‌خۆیی خوازی کورده‌کان، به‌ڵام هێنده‌ی پێ نه‌چوو جووڵانه‌وه‌ی هه‌تا بڵێی دروستی ڕووسه‌کان، کورده‌کانی تێگه‌یاند چاوه‌ڕوانی و هیوای ئه‌وتۆیان بێ بناخه‌یه." 10
ئاماده نه‌بوون و لێ نه‌بوونی کاریگه‌ری ده‌سته‌ڵاتی ئێرانی له ناوچه کوردنشینه‌کان کارێکی ئاوای کرد کاربه‌ده‌ستانی شووڕه‌وی خۆیان ڕاسته‌و ڕاست له گه‌ڵ جه‌لالییه‌کان، شکاکه‌کان، هه‌رکییه‌کان و عه‌شیره‌ته کورده‌کانی دیکه‌ی ناوچه‌که‌ی خۆیان پێوه‌ندی دامه‌زرێنن. به گشتی وا وێناچێ داوخوازی زۆر قورسیان له عه‌شیره‌ته‌کان هه‌بووبێ یان ویستبێتیان ده‌ست له کاروباریان وه‌رده‌ن. یه‌كێک له چاوه‌دێرانی ئه‌مه‌ریکایی پێشوه‌چوونه‌کانی ئه‌و سه‌روبه‌ندی ده‌ڵێ " ... شووڕه‌وییه‌کان ڕێگایان دا سه‌رۆک عه‌شیره‌ته‌کان کاروباری خۆیان ڕاپه‌ڕێنن، ته‌نێ داوایان لێ کرابوو هێمنی بپارێزن و ئه‌و دانه‌وێڵه‌یه‌ی ئه‌ڕته‌شی سوور پێداویستی پێی هه‌بوو دابین بکه‌ن..." 11
ده‌گوترێ ژماره‌یه‌ک له سه‌رۆک عه‌شیره‌ته‌کانی کوردی ئێران له به‌غدا چووبێتنه سه‌فاڕه‌تخانه‌ی بریتانیا و داوایان کردبێ بخرێنه سه‌ر " ناوچه‌ی بریتانیا" ، هه‌ر وه‌ک هه‌نگاوێکی هاوشێوه که له ڕابردووش دا له لایه‌ن هێندێک له سه‌رۆک عه‌شیره‌ته کورده‌کانی کوردستانی ئێران هه‌ڵهێندرابوو. ده‌ستگێڕانه‌وه‌ی ئینگلیسییه‌کان له لێکۆڵینه‌وه‌ی ئه‌و پێشنیازانه به‌ڕواڵه‌ت ئه‌و سه‌رۆکانه‌ی گه‌یاندبووه ئه‌و ئاکامه‌ی که ئه‌و داوخوازانه‌ی کردوویانه هیچی لێ شێن نابێ چونکه به دوای ئه‌وه دا هێچ ڕاپۆرتێک سه‌باره‌ت به حه‌ولێکی هاوشێوه له گۆڕێ دا نییه. 12
پێشوه‌چوونه سیاسییه‌کان له ناوچه‌ی کوردی
یه‌که‌م نیشانه‌ی ده‌ستپێکردنی زنجیره‌یه‌ک له جموجووڵی سیاسی کوردی و وه‌ڕوو که‌وتنیان له‌و سه‌رده‌مه‌ی باسی لێوه ده‌که‌ین له ناوچه‌ی نێوه‌ڕاستی کوردنشین بوو که له‌به‌رده‌ست کورده‌کان دا بوو . له‌وێ بوو که کورده‌کان به دوور له داگیرکاری هێزه بێگانه‌کان و به دوور له چاوه‌دێریی ئیداری کاربه‌ده‌سته ئێرانییه‌کان، ئه‌وه‌یان کرد که پێشتر پێشیان لێ گیرابوو بیکه‌ن و به ئاشکرایی به دووی وه‌رگرتنی خۆدموختاری خۆیان دابوون.
حه‌مه ڕه‌شید یه‌کێک له سه‌رۆکه‌کانی به‌شێک له به‌گزاده‌کانی بانه که له مێژ ساڵ بوو هه‌ڵاتبوو بۆ عێڕاق، دیسان گه‌ڕاوه ئێران و به‌یارمه‌تی هێندێک له عه‌شیره‌ته‌کانی که هاوڕێییان ده‌کرد، ده‌سته‌ڵاتی هه‌رێمی بانه- سه‌رده‌شت ی گرته ده‌ستی خۆی.13 ئه‌گه‌رچی ئه‌و به به‌رپرسیاری کووژرانی یه‌کێک له ئه‌فسه‌رانی پایه‌به‌رزی ئێرانی [ سه‌رتیپ مه‌حموودی ئه‌مین] داده‌ندرا و له ده‌وڵه‌ت یاغی بوو به‌ڵام به له‌به‌رچاوگرتنی ناتوانایی ده‌وڵه‌ت بۆ سه‌رکوتکردنی وی، بڕیار درا وه‌ک فه‌رمانداری نیوه‌ڕه‌سمی ده‌به‌ر کار بندرێ، مانگانه‌ی بۆ بڕدراوه و بوو به به‌رپرسی پاراستنی هێمنی هه‌رێمه‌که.14 هه‌ر له‌و سه‌روبه‌نده دا حکوومهتی ئێران ددانی به یه‌کێکی دیکه له سه‌رۆک عه‌شیره‌ته کورده‌کان دا هێنا که، ئه‌و ده‌می هه‌رێمی مه‌ریوانی به ده‌سته‌وه گرتبوو و فه‌رماندارێتی وێنده‌رێش درا به‌و.15
له هاوینی ساڵی 1942ی زایینی/ 1321ی هه‌تاوی له نێوان حه‌مه ڕه‌شید خان و مه‌حموود ئاغادا هێندێک تێکهه‌ڵچوون قه‌وما.مه‌حموود خان داوای یارمه‌تی کرد له ده‌وڵه‌ت و له ئاکامی هێرشێک دا که دوو ئه‌ستوونی نیزامی و چه‌ند تانکی سووکی ئه‌ڕته‌شیش پشتیوانی لێ ده‌کرد،هێزه‌کانی حه‌مه‌ڕه‌شید خان تێک شکان و ئه‌و ناچار بوو پاشه‌کشه بکا بۆ عێڕاق.16 حکوومهتی ئێران که ئیدی له ده‌ست حه‌مه‌ڕه‌شید خان ڕزگاری ببوو، هه‌لی له ده‌ست نه‌دا و له زنجیره‌یه‌ک عه‌مه‌لییات دا به دژی مه‌حموود خانی کانی سانانی ئه‌ویشی به دوای ڕقه‌به‌ره‌که‌ی دا به‌ره‌و خاکی عێراق ڕه‌پاڵ نا.17
به دوای ئه‌و ڕووداوانه دا به گه‌یشتنی پاییزی 1945ی زایینی/1324ی هه‌تاوی ده‌وڵه‌تی ئێران کۆنتڕۆڵی ناوچه کورد نشینه‌کانی باشووری ڕێگای سه‌قز-بانه- سه‌رده‌شت ی به ده‌سته‌و بوو.18 به‌ڵام بۆ وه‌ده‌ست هێنانه‌وه‌ی ده‌سته‌ڵاتی خۆی له ناوچه‌که‌ی دیکه، واته مه‌نته‌قه‌ی نێوان ئه‌و ڕێگایه و ناوبه‌ری خوارووی که شووره‌وی داگیری کرد بوو،هێزی ته‌واوی نه‌بوو. واته ناوچه‌یه‌ک به نێوه‌ندێتی مه‌هاباد (ساوجبولاغ) که له چوارچێوه‌ی شوێنی نیشته‌جێ بوونی ئێرانییه ئازه‌ربایجانییه‌کان دا هه‌ڵکه‌وتبوو ، ئه‌و شوێنه‌ی که بوو به شانۆی سه‌ره‌کی پێشوه‌چوونه سیاسییه‌کانی کورده‌کان.
شوێندانانی بانگه‌شه و ته‌بلیغاتی هاوپه‌یمانان
ئه‌و ئاڵو وگۆڕ و پێشوه‌چوونه سیاسییانه‌ی که به دوای شه‌ڕی دوومی جیهانی دا ڕوویاندا شوێنێکی به‌رچاویان هه‌بوو له سه‌ر بووژانه‌وه‌ی چالاکی ناسیۆنالیستی کوردی له‌و مه‌ڵبه‌نده دا که به پێک هاتنی " کۆمه‌ڵه‌ی ژیانی کورد" و له کۆماری کوردی مه‌هاباد دا گه‌یشته ترۆپکی خۆی. ئه‌گه‌رچی ئه‌و هه‌رێمه به ده‌ست بریتانیا و شووڕه‌وی داگیر نه‌کرا بوو، به‌ڵام بانگه‌شه‌ی سه‌رده‌می شه‌ڕی هاوپه‌یمانان له سه‌ر خه‌ڵکی ئه‌و ناوچه‌یه، قووڵ و به‌ربڵاو بوو. له ڕاستیدا هه‌ر دوو شێوه‌ی ته‌بلیغاتی هاوپه‌یمانان – چ شێوه‌ی شووڕه‌وی و چ شێوه ڕۆژئاواییه‌که‌ی – سه‌ره‌ڕای هێندێک جیاوازی له سه‌ر ئه‌و شتانه‌ی له سه‌ریان ڕاده‌وه‌ستان و یان ئه‌و زاراوانه‌ی ده‌کاریان ده‌کرد، له جێدا نێوه‌رۆکیان وه‌ک یه‌ک ده‌چوو. له‌به‌ر ئه‌وه کورده‌کان که له ئاڵۆزی و پێچه‌ڵپێچ بوونی سیاسه‌ت تێنه‌ده‌گه‌یشتن،لێک کردنه‌وه‌ی ئه‌و دوانه هاسان نه‌بوو. هێرش بۆ سه‌ر هێزی ته‌وه‌ره [ ئه‌ڵمان و ئیتالیا]، له به‌ر یه‌خسیر کردنی نه‌ته‌وه‌ی دیکه و چه‌وساندنه‌وه‌یان،په‌سن دانی ئازادیی سیاسی و مافی نه‌ته‌وان بۆ دیاریکردنی چاره‌نووسی خۆیان و به‌ڵێنی بۆ نه‌مانی خۆ لێنه‌بوێری زوڵم و زۆرداری به‌توانایان له چه‌وساوه و لاوازان، له‌و چه‌مکانه بوون که هه‌م له بانگه‌شه‌ی ڕۆژئاواییه‌کان دا به دژی هێزی ته‌وه‌ره ده‌بیندرا و هه‌م له بانگه‌شه و ته‌بلیغاتی شووڕه‌وییه‌کان دا.
بۆ کورده‌کان که خۆیان له ته‌نیشت خه‌بات بۆ ڕزگاری نه‌ته‌وه زۆرلێکراوه‌کان دا ده‌دی، ته‌بلیغاتی ئاوا کاریگه‌ی زۆر بوو. به‌تایبه‌تیش له به‌ر ئه‌وه‌یکه عێڕاق و ئێران که هه‌ر دووکیان حه‌شیمه‌تی کوردی به‌رچاویشیان هه‌بوو، بۆ ماوه‌یه‌کی کورت به گژ هاوپه‌یمانان دا هاتبوون و بۆ له سه‌رکار لادانی ده‌وڵه‌ته ته‌وه‌ره‌خوازه‌کانی[ لایه‌نگری ئه‌ڵمان و ئیتالیا] ئه‌و دوو ووڵاته ، کار گه‌یشته پێویستی ده‌ستێوه‌ردانی نیزامیش. له‌وه‌ش زیاتر تورکه‌کانیش سه‌ره‌ڕای هاو ته‌ریب بوون له گه‌ڵ ئینگلیستان و فه‌ڕانسه و مه‌یلیان بۆ بێلایه‌نی، له بناواندا سوێی دۆستایه‌تی ئه‌ڵمانیان هه‌بوو و ئه‌وه‌ش ده‌یتوانی شوێن بکاته سه‌ر لایه‌نگریی کورده‌کانی وێنده‌رێ له هاوپه‌یمانان.
بۆچوونی هێزه داگیرکه‌ره‌کان سه‌باره‌ت به کورده‌کان
بریتانیای مه‌زن و یه‌کێتیی شووڕه‌وی وه‌ک دوو هێزی مه‌زن زۆر به ووردی پێشوه‌چوونه‌کانی ئه‌و هه‌رێمه‌یان تاقیب ده‌کرد، له‌و شتانه‌ی که ده‌کرا دۆزی کورد به‌تایبه‌تی له کوردستانی ئێران و کوردستانی عێڕاق دا بیانهێنێته پێشێ به ته‌واوی ئاگادار بوون و هه‌ستیاری تورکیه‌ش له ئاست ئه‌و دۆزه بۆ هه‌موو ئه‌و لایه‌نانه‌ی که ده شه‌ڕ دا بوون ڕوون ببووه‌وه که لایه‌نگران و ده‌ستکیسانی ئه‌ڵمانی خه‌ریکن به ڕێگای هاندانی هێندێک له تاکوته‌رای ناڕازی کورد له ئێران و عێڕاق و سوورییه، ئینگلیسییه‌کان به خه‌تابار نیشان بده‌ن. له ڕاستیدا ماوه‌یه‌ک بوو له ته‌بلیغاتی ئه‌ڵمانییه‌کان دا، ده‌وڵه‌تی بریتانیا به هۆکاری ئه‌و نائارامی و بشێوییانه داده‌ندرا که له کوردستانی ئێران دا هه‌بوو.19
له‌و رووه‌وه هه‌لومه‌رجه‌که ئاڵۆز و هه‌ستیار بوو و له ساڵانی ده‌سپێک و چاره‌نووسسازی شه‌ڕ دا که ئه‌ڵمان گه‌یشتبووه سنووری باکووری قه‌وقاس، بریتانیا و شووڕه‌وی هه‌ر دووکیان ووشیار بوون کارێکی وا نه‌که‌ن تورکییه بۆ له‌سه‌رکردنه‌وه‌ی ئه‌ڵمان له شه‌ڕه‌وه بگلێ. بۆیه له یه‌که‌م ساڵه‌کانی شه‌ڕ دا ، هه‌ر دووکیان حه‌ولیان دا خۆیان له کوردان به دوور بگرن.
به‌ڵام هاو ته‌ریب بوونی ئه‌و دوو ده‌سته‌ڵاته له ئاست مه‌سه‌له‌ی کورد و له جێدا هه‌ر مه‌سه‌له‌یه‌کی گرینگی دیکه هێنده‌ی نه‌برد و به ڕه‌وینه‌وه‌ی مه‌ترسی ئه‌ڵمان و دڵنیایی زیاتر سه‌باره‌ت به سه‌رکه‌وتنی هاوپه‌یمانان له شه‌ڕ دا ، هاوڕێتی ئه‌وان بۆ به‌گژداهاتنی دوژمنێکی هاوبه‌ش به‌ره‌به‌ره له کورتێی دا و هه‌ر کامێکیان، ویستیان سیاسه‌تی ئه‌وتۆ وه‌پێش بگرن که ده‌کرا زیاتر له گه‌ڵ به‌رژه‌وه‌ندی نه‌ته‌وه‌یی خۆیاندا بسازێ.
بریتانیای مه‌زن که له‌گه‌ڵ تورکییه و عێڕاق هاوپه‌یمان بوو و ده‌یه‌ویست پێوه‌ندی دۆستانه‌ی خۆی له گه‌ڵ ئێرانیش بپارێزێ،ئاشکرا بوو لایه‌نگری پاراستنی ئه‌و بارودۆخه‌ی بوو که له گۆڕێ دا بوو و بۆ پێشگرتن له هه‌موو جۆره خراپ بۆچوون و دڕدۆنگییه‌ک، ووشیار بوو کارێکی وا نه‌کا به‌لایه‌نگری و پشتیوانی له داوخوازه نه‌ته‌وه‌ییه‌کانی کورده‌کان لێک بدرێته‌وه.
له به‌رانبه‌ر بریتانیا دا شووڕه‌وی،که نه له گه‌ڵ تورکییه پێوه‌ندییه‌کی دۆستانه‌ی تایبه‌تی هه‌بوو و له جێدا پێوه‌ندیی دیپڵۆماتیکی له گه‌ڵ عێڕاق و پێوه‌ندییه‌کانی له گه‌ڵ ئێرانیش زۆر لێڵ و ناڕوون بوون،به هاسانییه‌کی زیاتره‌وه ده‌یتوانی وه‌کوو پشتیوانی ناسیۆنالیزمی کورد،ده‌ور بگێڕێ. وه‌به‌رگرتنی سیاسه‌تێکی ئه‌وتۆ له سه‌ر بنه‌مای ڕاکێشانی دۆستایه‌تی و لایه‌نگری که‌مایه‌تییه‌کی شه‌ڕانی و جێی سه‌رنج له هه‌ر سێک له‌و ووڵاتانه داندرابوو و، دوا جار بوو به ئامرازێکی به‌نرخی گوشار بۆهێنان له زه‌مانی ئاشتی و به‌روه‌پێشبردنی سیاسه‌تی نیزامی له سه‌رده‌می شه‌ڕ دا. له‌وه‌ش زیاتر مه‌یل بۆ ئه‌و دۆستایه‌تی و هاوڕێتییه هه‌ر له لایه‌ن شووڕه‌وییه‌کانه‌وه نه‌بوو، کورده‌کانیش که له ڕاکێشانی پشتیوانی ئینگلیسییه‌کان به‌ره‌وخۆیان نائومید ببوون ، ئاماده‌یی ئه‌وه‌یان تێدا بوو به دوای پشتیوانێکی تازه دا بگه‌ڕێن.
هه‌ر وه‌ک پێشتر ئاماژه‌ی پێ کرا له سه‌ره‌تاوه شووڕه‌وییه‌کان لایه‌کی ئاوایان له کورده‌کان نه‌کرده‌وه و به خۆ دوورگرتن، ده‌ستیان له‌وه گێڕاوه ده‌ست له کاروباره‌کانیان وه‌رده‌ن. یه‌که‌م نیشانه‌کانی گۆڕانی هه‌ڵوێستی ڕووسه‌کان له ساڵی 1942/ 1321 دا ده‌رکه‌وتن. له‌و ساڵه دا دوو هه‌نگاوی جێی سه‌رنج هه‌ڵهێندرانه‌وه، یه‌کیان له لایه‌ن شووڕه‌وییه‌کانه‌وه که بۆ جاری یه‌که‌م ژماره‌یه‌ک له سه‌رانی ده‌ستڕۆیشتووی کوردیان بانگهێشتن کرد بۆ کۆبوونه‌وه‌یه‌ک له باکۆ.20 و ده‌گوترێ هه‌ر له‌و سه‌روبه‌ندیش دا سێ که‌س له ئه‌فسه‌رانی کوردی ئه‌ڕته‌شی عێڕاق له گه‌ڵ کاربه‌ده‌ستانی شووڕه‌وی له ئێران پێوه‌ندیان کرد و پێشنیازیان کرد هاونیشتمانیان ئاماده‌ن یارمه‌تی چه‌کدارانه‌یان بکه‌ن له شه‌ڕ به دژی ئه‌ڵمان21 ئه‌گه‌رچی ئه‌وه ڕوون نییه که ئه‌وانه کامه‌یان پێشتر کراون به‌ڵام هه‌ر چۆنێکی بێ ڕووسه‌کان هێشتا نه‌یان ده‌ویست کورده‌کان بگرنه ژێر باڵی خۆیان چونکه کاتێک که هه‌ر له به‌هاری ئه‌و ساڵه دا ده‌سته‌یه‌ک له کورده‌کان هێرشیان کرده سه‌ر گونده‌کانی ڕۆژئاوای ده‌ریاچه‌ی ورمێ، کاربه‌ده‌ستانی شووڕه‌وی ڕێگایان دا یه‌که‌کانی نیزامی و ژانده‌رمه‌ری ئێران ڕووبه‌ڕوویان ببنه‌وه. هه‌ر چه‌ند وا وێده‌چێ ئه‌و دۆخه به‌رده‌وام نه‌بووبێ و دوای ماوه‌یه‌ک ڕووسه‌کان پێشیان به هه‌نگاوی هێزه‌هێمنییه‌کانی ئێران گرت.22
کۆمه‌ڵه
پێک هاتنی کۆمه‌ڵه
له 16ی ئووتی 1942/ 25ی گه‌لاوێژی 1321 ده‌سته‌یه‌ک له‌کوردانی ناسیۆنالیست له مه‌هاباد کۆمه‌ڵه‌ی ژیانی کوردیان دامه‌زراند. ئه‌و که‌سانه بریتی بوون له بازرگان و کارمه‌ندانی پچووک . بۆ پاراستنی خه‌سڵه‌تی نهێنی ئه‌و کۆمه‌ڵه‌یه ژماره‌ی ئه‌ندامه‌کانی به که‌متر له سه‌د که‌س به‌ربه‌ست کرا و ڕێکخستنه‌که‌ی به‌پێی کوتله‌ی ته‌شکیلاتی دامه‌زرا، کۆبوونه‌وه‌کانی حه‌وتووی دوو جار له ماڵی ئه‌ندامان پێک ده‌هات، هه‌ڵبه‌ت هه‌ر جاره‌ی له شوێنێک.23.ئه‌وه‌ی ته‌نیا که‌سانێک که له باب و دایکێکی کورد بووبان ده‌یانتوانی ببنه ئه‌ندامی کۆمه‌ڵه بۆخۆی نیشانه‌ی نه‌ته‌وه‌خوازیی توندی کۆمه‌ڵه‌یه. ته‌نیا ڕێزپه‌ڕ بابی کورد و دایکی ئاسۆڕی بوو که به له‌به‌ر چاوگرتنی پێوه‌ندیی گرژی نێوان ئه‌و دوو نه‌ته‌وه‌یه له شه‌ڕی جیهانی هه‌وه‌ڵێ به‌دواوه، دیارده‌یه‌کی سه‌یر بوو به‌ڵام هه‌ر ئه‌و جۆره‌ی که ئارچی ڕوزڤێڵت، یه‌کێک له چاوه‌دێره‌کانی ئه‌مه‌ریکایی پێشوه‌چوونه‌کانی ئه‌و سه‌روبه‌ندی ئاماژه‌ی پێ کردووه ئه‌وه ده‌یتوانی ئێستا نیشانه‌یه‌ک بێ له " پێوه‌ندیی نیزیکی کورده‌کان و ئاسۆڕییه‌کان."24
کۆمه‌ڵه‌ی ژ.ک. دوای سه‌قامگرتن له کوردستانی ئێران، ناوچه‌ی چالاکی خۆی گه‌یانده شوێنه کوردنشینه‌کانی ووڵاتانی دراوسێش و له شوێنی وه‌ک مووسڵ، که‌رکووک، هه‌ولێر، سلێمانی، ڕه‌واندز و شه‌قڵاوا ئیداره‌ی محه‌لی [نهێنی] دامه‌زراند. وا باس ده‌کرێ به‌لانی که‌مه‌وه لقێکیشی له تورکییه هه‌ڵسووڕابێ.25
پێوه‌ندیی شووڕه‌وی له‌گه‌ڵ کۆمه‌ڵه
له ساڵی 1944/1323ی هه‌تاوی ژماره‌ی هه‌ڵسووڕاو و ئه‌فسه‌رانی سیاسی شووڕه‌وی له ئازه‌ربایجان و کوردستانی ئێران به شێوه‌یه‌کی چاوڕاکێش زیادی کرد. زۆرێک له‌و که‌سانه له هاووڵاتییانی موسوڵمانی شووڕه‌وی بوون و هه‌تا بڵێی کارامه و کارله‌ده‌ست هاتوو بوون و ده‌گوترا یه‌کێک له‌وان، کاپیتان جه‌عفه‌رۆف که له کورده‌کانی شووڕه‌وی بوو و ئه‌و ده‌می له کۆنسوولخانه‌ی ڕووسییه له ڕه‌زائییه [ ورمێ ] کاری ده‌کرد به جلوبه‌رگی کوردییه‌وه هه‌میشه وه‌ک یه‌کێک له خۆیان هاتووچووی کورده‌کانی ناوچه‌که‌ی ده‌کرد. باس ده‌کرێ دوو مه‌ئمووری دیکه‌ی شووڕه‌وی به نێوی عه‌بدوڵائۆف و حاجی ئۆف له ژێر په‌رده‌ی کڕینی ئه‌سپ بۆ ئه‌ڕته‌شی سوور ئه‌رکیان ئه‌وه بوو له گه‌ڵ بزووتنه‌وه‌ی ناسیۆنالیستی کورد پێوه‌ندی دامه‌زرێنن. چاوپێکه‌وتنێکی به‌هه‌ڵکه‌وت له نێوان عه‌بدوڵائۆفی باسکراو و یه‌کێک له ئه‌ندامانی کۆمه‌ڵه سه‌ره‌تای پێوه‌ندیی ڕووسه‌کانی له گه‌ڵ کۆمه‌ڵه‌ی نێو براو ساز کرد و ماوه‌یه‌ک دواتریش یه‌کێک له ئه‌ندامانی کۆمه‌ڵه که ئاشنایی هه‌بوو به زمانی ڕووسی وه‌کوو پێوه‌ندیکاری نێوان کۆمه‌ڵه و دهستهڵاتدارانی داگیرکه‌ری شووڕه‌وی دیاری کرا.26
له‌و سه‌روبه‌نده دا ده‌ستگای ته‌بلیغاتی نێونه‌ته‌وه‌یی شووڕه‌وی ( ڤۆکس ، ئه‌نجومه‌نی پێوه‌ندیی کولتووری له گه‌ڵ ووڵاتانی ده‌ره‌وه) له‌و سه‌روبه‌نده دا خه‌ریکی دایر کردنی لقی ئه‌نجوومه‌نی پێوه‌ندیی کولتووری ئێران و شووڕه‌وی له زۆر شوێنی ئێران بوو و ڕێبه‌رانی کۆمه‌ڵه داوایان له‌و ئه‌نجومه‌نه کرد له مه‌هابادیش لکێک بکاته‌وه که له‌وێ سه‌رنج ڕاکێش ئه‌وه بوو ناو نرا ئه‌نجومه‌نی پێوه‌ندیی کولتووریی کوردستان – شووره‌وی [!!].27
له ئاوریلی 1945/خاکه‌لێوه‌ی 1324 له ڕێوڕه‌سمێک که له کانگای ئه‌نجومه‌نی پێوه‌ندیی کوردستان و شووڕه‌وی دا به‌ڕێوه‌چوو کۆمه‌ڵه چالالییه‌کانی خۆی وه‌رووو خست . کۆنسوولی شووڕه‌وی له ڕه‌زائییه [ ورمێ] و سه‌رۆکی ڤوکس له ئازه‌ربایجان له‌و میوانه شانازانه بوون که بۆ ئه‌و بۆنه‌یه بانگ کرابوون. له شانۆی دایکی نیشتمان دا که به‌شی سه‌ره‌کی ئه‌و ڕێوڕه‌سمه‌ی پێک ده‌هێنا، ژنێکی پیر که هێمای کوردستان بوو له لایه‌ن سێ ده‌ستدرێژکه‌ر – که بریتی بوون له " عێڕاق"، "ئێران" و "تورکییه" ئازار ده‌درا. له سایه‌ی یه‌کێتی و هاوڕێیه‌تی کوڕه‌کانی یای نێوبراو "دایکی نیشتمان" ڕزگار کرا و ئه‌وه شانۆیه‌که‌ی گه‌یانده ترۆپکی خۆی و له کاتی ته‌واو بوونی دا بوو که به پێی قسه‌ی ڕوزڤێڵت " ئاماده بووان که تا ئێستا ئه‌زموونی دیتنی شانۆیه‌کی ئه‌وتۆیان نه‌ببوو ئه‌وه‌نده وورووژابوون که ده‌نێویان دا دوژمنانی سوێندخواردووی دێرینه سه‌ریان له سه‌ر شانی یه‌کتری دانابوو و کۆنه‌قینی ڕیشه‌داریان له‌بیرکرد و بۆ تۆڵه‌سه‌ندنه‌وه‌ی کوردستان سوێندیان به‌یه‌که‌وه خوارد."28
ئه‌ندامه‌تی قازیی محه‌مه‌د له کۆمه‌ڵه دا
له‌و ڕێو ڕه‌سمه دابوو که قازیی محه‌مه‌د ڕێبه‌ری داهاتووی جمهووری مه‌هاباد وه‌ک ئه‌ندامی کۆمه‌ڵه وه‌رگیرا. ده‌گوترێ کاربه‌ده‌ستانی شوڕه‌وی به‌و کاره زۆر خۆشحاڵ بوون چونکه ماوه‌یه‌ک بوو به دوای که‌سایه‌تییه‌کی به توانا دا ده‌گه‌ڕان که بتوانێ ڕێبه‌ریی ئه‌و ڕێکخراوه‌یه بکا.شووڕه‌وییه‌کان ده‌یانزانی عه‌شیره‌ته‌کان به هێزن. له‌مێژ بوو حه‌ولیان ده‌دا یه‌کێک له سه‌رۆک عه‌شیره‌ته گه‌وره‌کان ڕازی بکه‌ن بۆ به‌ڕێوه‌بردنی بزووتنه‌وه‌ی ناسیۆنالیستیی کورد.ده‌گوترێ له‌و حه‌وله‌یاندا که چی لێ شین نه‌بوو ڕوویان له سێ سه‌رۆک عه‌شیره‌تی هه‌ره به‌هێزی کوردستانی ئێران نا – قه‌ره‌نی ئاغای ڕه‌ئیسولعه‌شاییر. سه‌رۆک عه‌شیره‌تی مامه‌ش، ئه‌مه‌رخانی شه‌ریفی ڕێبه‌ری شکاکه‌کان و ئه‌میر ئه‌سعه‌د سه‌رۆک عه‌شیره‌تی دێبۆکرییه‌کان – به‌ڵام هه‌ر سێکیان به ئه‌ده‌به‌وه ئه‌و پێشنیازه‌یان قه‌بووڵ نه‌کرد.29
شووڕه‌وییه‌کان له درێژه‌ی حه‌ول و تێکۆشانی خۆیان دا بۆ دۆزینه‌وه‌ی ڕێبه‌رێکی کورد،دواجار بڕیاریان دا بۆ هه‌ڵبژاردنی قازیی محه‌مه‌د که سه‌ر به بنه‌ماڵه‌ی قازییه‌کانی نه‌ریتی مه‌هاباد و سیمایه‌کی ئایینی سه‌ره‌کی بوو له‌و شاره. هێنده‌ی پێ نه‌چوو ڕووسه‌کان توانیان باوه‌ری وی به‌ره‌و لای خۆیان ڕاکێشن . دیدار و چاوپێکه‌وتنی په‌یتا په‌یتا و ئه‌و سه‌رنجه‌ی که درا سه‌ر وی دواجار بوو به زه‌مینه‌ی ئاڵوگۆڕه گرینگه‌کانی دواتر.کاربه‌ده‌ستانی شووڕه‌وی به گوشار هێنان بۆ سه‌ر ده‌وڵه‌تی ئێران سه‌رۆک عه‌شیره‌تی دێبۆکری ئه‌میر ئه‌سعه‌دیان که وه‌کوو نوێنه‌ری ناوچه‌یی ده‌وڵه‌ت هه‌ڵسوکه‌وتی ده‌کرد له‌و ئه‌رکه لادا و له جیات ئه‌و سه‌یفی قازی – ئامۆزای قازیی محه‌مه‌د - یان کرده سه‌رۆکی ژاندارمه‌ری . ئه‌و ئاڵوگۆڕه بۆخۆی نیشانه‌یه‌ک بوو له نرخی دۆستایه‌تی له‌گه‌ڵ شووڕه‌وی و مزگێنی ده‌ری ئه‌و ده‌ستکه‌وتانه‌ی بوو که ده‌کرا له دادێش دا له‌و هاوکارییه به‌که‌لکه چاوه‌ڕوان بکرێن.
هێنده‌ی پێ نه‌چوو که قازیی محه‌مه‌د کۆنتڕۆڵی ته‌واوی کۆمه‌ڵه‌شی به‌ده‌سته‌وه گرت. وا وه‌به‌رچاو دێ هێندێک له ڕێبه‌رانی کۆمه‌ڵه‌ی نێوبراو پێشوه‌چوونێکی ئاوایان پێش بینی کرد بێ. به پێی نووسینی ڕۆزڤێڵت،
" ... ده‌گوترێ قازیی محه‌مه‌د ته‌نێ نیزیکه‌ی ساڵێک له دوای پێک هاتنی کۆمه‌ڵه به بوونی وی زانی و هێندێک نوێنه‌ری نارد به‌شێوه‌یه‌کی سه‌رداگیراو ئه‌گه‌ری ئه‌ندامه‌تی وی له‌و ته‌شکیلاته دا بهێننه گۆڕێ. ڕێبه‌رانی کۆمه‌ڵه بڕیاریان دا وه‌ک ئه‌ندامی کۆمه‌ڵه وه‌ری نه‌گرن. چونکه له‌وه ده‌ترسان به‌له‌به‌رچاوگرتنی که‌سایه‌تی به‌توانا و فه‌رمانده‌رانه‌ی قازیی محه‌مه‌د و هه‌ر وه‌ها ئه‌و حورمه‌ت و ڕێزلێنانه‌ی ئه‌وان له منداڵه‌ییه‌وه خوویان پێ گرتبوو که سه‌باره‌ت به قازیی محه‌مه‌د و بنه‌ماڵه‌که‌ی نیشانی بده‌ن، دوا جار ئه‌و به سه‌ر حیزبه‌که دا زاڵ بێ و نێوه‌رۆکی دێمۆکڕاتیکی تێک بدا. کاتێک دواجار به دوای پێداگری شووڕه‌وییه‌کان دا کۆمه‌ڵه ئه‌وی وه‌رگرت، هه‌مان ئه‌و ئاکامه‌ی که به ووردی لێی ده‌ترسان – واته حکوومهتی تاقه که‌سی به‌سه‌ر حیزب دا – وه‌دی هات".30
قازی له‌گه‌ڵ په‌ره‌پێدانی ده‌سته‌ڵاتی به سه‌ر کۆمه‌ڵه دا، سیاسه‌تێکی هاوته‌ریبیشی له‌گه‌ڵ بۆچوونی شووڕه‌وییه‌کان وه‌پێش گرت. ده‌ره‌جه‌ی ئاماده‌یی وی بۆ به‌قسه کردنی شووڕه‌وییه‌کان ، بابه‌تێکه که ته‌نێ ده‌کرێ له به‌ستێن و چوارچێوه‌ی پێشوه‌چوونه‌کانی دواتر دا لێکاڵا بکرێته‌وه
پێشینه و خه‌سڵه‌ته‌کانی قازیی محه‌مه‌د
قازیی محه‌مه‌د سه‌ر به یه‌کێک له بنه‌ماڵه ناسراوه‌کانی کوردستانی ئێران بوو که له کۆنه‌وه پله‌ی داوه‌ری مه‌هابادیان به ئه‌ستۆوه بوو. نێوبانگی ئه‌و بنه‌ماڵه‌یه ته‌نێ له به‌ر زانست و پارێزکاری نه‌بوو، له ڕوی ئازایه‌تی و نیشتمان په‌رستیشه‌وه به‌نێوبانگ بوون. که‌م نه‌بوون ئه‌و نموونانه‌ی که له کاتی هاتنه پێشی سه‌رده‌می دژوار و قه‌یرانی دا ، تاکوته‌رایه‌ک له‌و بنه‌ماڵه‌یه ڕیبه‌ری گه‌له‌که‌ی خۆیان وه‌ئه‌ستۆ گرتبێ و به‌و په‌ڕی ئازایه‌تییه‌وه به‌رپرسیاری ڕێبه‌رایه‌تییان قه‌بووڵ کردبێ. له ئاکام دا خه‌ڵکی مه‌هاباد و گونده‌کانی ده‌وروبه‌ری به‌چاوی گه‌وره‌ی دینی و دنیایی ته‌ماشای وانیان ده‌کرد.
قازیی عه‌لی بابی قازیی محه‌مه‌د و قازیی مونعیم، یه‌کێک له ئامۆزاکانی بۆ که‌م کردنه‌وه‌ی باری زوڵم و زۆرداری ڕووسه‌کان به‌ده‌م داگیر کردنی نیزامی وێنده‌رێ له شه‌ڕی یه‌که‌می جیهانی دا حه‌ولی زۆریان دا، سه‌روبه‌ندێک که قات و قڕی و لێقه‌وماوی زۆر له ناوچه‌کانی باکووری ڕۆژئاوای ئێرانی داگرتبوو. قازیی فه‌تاح مامی قازیی عه‌لی به ده‌م ئه‌و ئاڵۆزییانه‌ی له شۆڕشی مه‌شڕووتییه‌ت و ده‌ستێوه‌ردانی رووسییه‌ی قه‌یسه‌ری له ئازه‌ربایجان دا هاته گۆڕێ، له ڕێکخستن و ده‌نگدانی خۆڕاگریی ناوچه‌یی دا ده‌ورێکی چالاکی گێڕا و ده‌گوترێ کفنی پۆشی و بانگه وازی له خه‌ڵک کرد بۆ جیهاد به دژی هێزه‌کانی رووسیه‌ی قه‌یسه‌ری و، ماوه‌یه‌ک دواتر به ده‌ست ئه‌وان کووژرا.31
جا له به‌ر ئه‌وه له خۆڕا نه‌بوو که هه‌م خه‌ڵک و هه‌م کاربه‌ده‌ستانی ئێران ڕێزی ئه‌و بنه‌ماڵه‌یان له به‌ر بوو. ته‌نانه‌ت وا باس کراوه ڕه‌زاشاش که چ نێوبانگی وای نه‌بوو لوتفی له گه‌ڵ که‌سایه‌تییه دینییه‌کان هه‌بێ سه‌باره‌ت به‌و بنه‌ماڵه‌یه مێهره‌وان بووه و ڕێزی له بابی قازیی محه‌مه‌د گرتووه و کاتێک ئه‌و له نێوه‌ڕاست ساڵانی 1930/1310 کۆچی دوایی کرد به پێی ڕاسپارده‌ی کاربه‌ده‌ستانی له‌شکری و مه‌ده‌نی هه‌رێم. قازیی محه‌مه‌د جێگای بابی خۆی گرته‌وه بۆ قه‌زاوه‌ت له مه‌هاباد.32
گومانی تێدا نییه قازیی محه‌مه‌د له به‌ر زانست و که‌سایه‌تی به‌توانای خۆی و هه‌ر وه‌ها ئعتیباره بنه‌ماڵه‌ییه‌که‌ی خاوه‌نی پله و ده‌سته‌ڵاتێکی چاوڕاکێش بوو له مه‌هاباد به‌ڵام تا ئه‌و کاته‌ی که پێشوه‌چوونه‌کانی ڕۆژگار ئه‌وی کرد به سه‌رۆک کۆماری جمهووری کوردستان له مه‌هاباد، چ نێوبانگی نێونه‌ته‌وه‌یی نه‌بوو. دڵنزمی، دڵپاکی و ژیانی ساده‌ی وی شوێنێکی زۆر باشی له سه‌ر ئه‌و بێگانانه دانابوو که له‌و سه‌روبه‌ندی دا پێوه‌ندییان له‌گه‌ڵی هه‌بوو.
له نێو ئه‌و که‌سانه‌ی دا که سه‌ریان له قازیی محه‌مه‌د دا بوو و چاویان پێی که‌وتبوو ئه‌و وێنه‌یه‌ی ئارچی ڕوزڤێلتی کوڕ له‌وی ده‌کێشێته‌وه له‌هه‌موان خۆشه‌ویستانه‌تره، له نووسینه‌کانی دا له‌و باره‌یه‌وه، قازیی محه‌مه‌د وه‌ک که‌سایه‌تییه‌کی نیشتمان په‌روه‌ر و له‌خۆ بوردوو، زانا و خاوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندی به‌ربڵاو و بۆچوونی له‌سه‌ره‌خۆیانه نیشان ده‌درێ که ته‌نانه‌ت ئه‌و کاته‌ش که له ترۆپکی ده‌سته‌ڵات دا بوو له هه‌ڵسوکه‌وتی دا چ خه‌سڵه‌تی خۆ به‌زل زانینی تێدا به‌دی نه‌ده‌کرا، ده‌مارگرژ نه‌بوو و ئه‌و توندئاژۆییه‌ی نه‌ده‌نواند که ئاکامی کۆمه‌ڵێکی به‌زه‌بروزه‌نگه. ئه‌و جۆره‌ی ڕۆزڤێلت ده‌نووسێ" من وه‌ک پیاوێکی به ئیمان و به باوه‌ڕم هاته به‌رچاو، که‌سێکی خاوه‌ن له خۆ بووردوویی و ئازایه‌تی تاقانه و، له‌هه‌مان حاڵ دا میانه‌ڕۆ و چاوکراوه..." 33به دوای ڕووخانی کۆماری مه‌هاباد دا کاتێک بیستی ئه‌و و برایه‌که‌ی سه‌دری قازی حوکمی له سێداره دانیان بۆ بڕاوه‌ته‌وه - به‌و جۆره‌ی که خه‌سڵه‌تی تایبه‌تی که‌سایه‌تی وی بوو- بۆ ڕزگاری گیانی خۆی نه‌پاڕاوه، به‌ڵکوو حه‌وڵی ڕزگاری برایه‌که‌ی خۆی دا که پێی بوو بڕیاری له سێداره دانی وی ناعه‌داڵه‌تییه‌کی گه‌وره‌یه. 34
حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان
نه‌خشه‌کانی شووڕه‌وی بۆ حیزبێکی کوردی
به گه‌یشتنی هاوینی 1945 یه‌کێتیی شووڕه‌وی لێ بڕا تا به هاندانی ئه‌یاله‌ته‌کانی باکووری ڕۆژئاوای ئێران بۆ وه‌رگرتنی خودموختاری و یان جوێبوونه‌وه له پاشماوه‌ی ووڵات، سیاسه‌تێکی نوێ له ئێران دا ده‌ست پێ بکا. بۆ ئاماده‌کردنی به‌ڕێوه‌بردنی ئه‌و سیاسه‌ته تازه‌یه حیزبی تووده‌ی ته‌شکیلاتی خۆی له ئازه‌ربایجان هه‌ڵوه‌شاند و به نێوێکی تازه واته فیرقه‌ی دێمۆکڕاتی ئازه‌ربایجان دیسان دامه‌زرێندراوه. زمانی تورکیی ئازه‌ربایجانی وه‌ک زمانی ڕه‌سمی خۆی ڕاگه‌یاند و داوخوازی جوێبوونه‌وه‌ی کرد له ئێران[!!]. به پێی نووسینی روزڤێڵت ئه‌و ته‌گبیره - تازه کردنه‌وه‌ی ڕێکخراوه‌ی ته‌شکیلاتی حیزبی تووده له ئازه‌ربایجان- بۆیه به‌ڕێوه‌چوو بۆ ئه‌وه‌ی تاکوته‌رای چه‌پ له ئازه‌ربایجان بتوانن به بێ سه‌رئێشه ساز کردن بۆ حیزبی تووده له شوێنه‌کانی دیکه‌ی ئێران ئازادیی کرده‌وه و جموجووڵی زیاترییان هه‌بێ و وه‌ک ئه‌و ده‌ڵێ ئه‌و ده‌می ئه‌وان به‌و ڕێگایه دا ده‌یانتوانی: " شۆڕشێک هه‌ڵگیرسێنن، ئه‌یاله‌ته‌که به سه‌ربه‌خۆ ڕاگه‌یێنن و ئه‌گه‌ری ئه‌وه‌ش هه‌بێ خوازیاری وه‌سه‌رخستنه‌وه‌ی بن بۆ سه‌ر یه‌کێتیی شووڕه‌وی." 35 له مانگی دیسامبری 1945ی زایینی/ سه‌رماوه‌زی 1324ی هه‌تاوی فیرقه‌ی دێمۆکڕاتی ئازه‌ربایجان پێکهێنانی حکوومه‌تێکی خودموختار، کۆماری دێمۆکڕاتیکی ئازه‌ربایجان ی له ته‌ورێز ڕاگه‌یاند.
له پلانی شووڕه‌وی دا دامه‌زراندنی حێزبێکی کوردیش پێش بینی کرا بوو، هه‌ر ئه‌و جۆره‌ی که ڕوزڤێڵت هێمای پێ کردووه زۆر زه‌حمه‌ت بوو چاوه‌ڕوانی ئه‌وه له کورده‌کان بکرێ ئه‌ندامه‌تی حیزبێک قه‌بووڵ بکه‌ن که به‌روپێشبردنی ناسیۆنالیزمی ئازه‌ربایجانی له سه‌رووی به‌رنامه‌کانی دا بوو. ده‌گوترێ له 12ی سێپتامبری 1945/ 21ی خه‌رمانانی 1324ی هه‌تاوی کاپیتان نه‌ماز عه‌لییڤ فه‌رمانده‌ی هێزه‌کانی شووڕه‌وی له میاندواو له ژماره‌یه‌ک له سه‌رکرده‌کانی کورد - له‌وانه قازیی محه‌مه‌د و سه‌یفی قازی - ده‌گێڕێته‌وه له گه‌ڵ کۆنسوولی شووڕه‌وی له ته‌ورێز کۆ ببنه‌وه. کاتێک ئه‌وان ده‌گه‌نه ته‌ورێز داوایان لێ ده‌کرێ بچنه وێستگه‌ی ڕێگای ئاسن و له‌وێ سواری قه‌تار ده‌بن و سه‌فه‌ر ده‌که‌ن بۆ باکۆ. 36 دوای سێ ڕۆژ مانه‌وه له باکوو و گه‌ڕان له شاری و دیتنی چه‌ند شانۆ و ئۆپێڕا، دواجار چاویان به کاربه‌ده‌ستێکی گرینگی شوڕه‌وی که‌وت. له‌و باره‌یه‌وه ڕۆزڤێڵت ده‌نووسی:
"... له ڕۆژی چواره‌م برانه لای باقرۆڤ سه‌رۆک کۆماری ئازه‌ربایجان ( له ڕاستییدا سه‌دری هه‌یئه‌تی ڕه‌ئیسه‌ی شووڕای به‌رزی کۆماری شووڕه‌وی سۆسیالیستی ئازه‌ربایجان) . ئه‌و دوای هێندێک قسه سه‌باره‌ت به زوڵم و زۆرداری ڕه‌زا شا له کوردان، ڕایگه‌یاند شوڕه‌وی ئاماده‌یه له حیزبی [فیرقه] تازه‌ی دێمۆکڕات که خۆی به‌ختی ڕزگاری زوڵملێکراوان کردووه پشتیوانی بکا و له درێژه‌ی قسه‌کانی دا داوای لێ کردن له گه‌ڵ ئه‌و حیزبه تازه‌یه بکه‌ون. باقرۆڤ بێزاری خۆی له حیزبی تووده ده‌ربرێ که به پێی قسه‌ی وی جگه له هێندێک تاکوته‌رای بێ کیفایه‌ت که کێشه ده‌نێنه‌وه هیچی دیکه نین و کۆمه‌ڵه‌ش که به پێی قسه‌ی وی له عێڕاق و له ژێر چاوه‌دێری ته‌شکیلاتی هه‌واڵگری بریتانیا دا وه‌گه‌ڕ که‌وت و جگه له ئامرازی ده‌ستی ئه‌مپریالیزمی بریتانیا نه‌بێ شتێکی دیکه نییه و دوایه دوای ئه‌وه‌ی ووشداریان پێدرا سه‌باره‌ت به‌و سه‌فه‌ر هیچ نه‌ڵێن کورده‌کانیان سواری قه‌تار کرده‌وه و ناردیاننه‌وه بۆ ته‌ورێز و له‌وێوه‌ش به ئامرازی گواستنه‌وه‌ی ئه‌ڕته‌شی سوور به‌ڕێ کرانه‌وه بۆ ماڵه‌کانیان." 37
ئه‌و قسانه نیشان ده‌دا که پیکهاتنی حیزبی دێمۆکرتی کورد [ نووسه‌ر ئه‌و نێوه‌ی به کوردی نووسیوه. ح.ق] به ئیلهامی شووڕه‌وی بوو و ئامانج له سه‌فه‌ر و بردنی رێبه‌ره کورده‌کانیش بۆ باکۆ به‌هه‌موو شێمانه‌یه‌ک پێدانی ئامۆژگاری پێویست بوو به‌وان.38
پێکهاتن و ئامانجه‌کانی حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان
قازیی محه‌مه‌د له دوای گه‌ڕانه‌وه بۆ مه‌هاباد ژماره‌یه‌ک له پیاوماقووڵان، ڕووناکبیران ، ڕۆژنامه‌نووسانی کورد و نوێنه‌رانی مه‌جلیسی بانگ کرد بۆ کۆبوونه‌وه‌یه‌ک و له‌و کۆبوونه‌وه‌یه دا پێک هاتنی حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستانی ڕاگه‌یاند و داوای له هه‌موان کرد ببنه ئه‌ندامی ئه‌و حیزبه و زۆرکه‌سیش وایان کرد.
به‌یاننامه‌یه‌ک بۆ شیکردنه‌وه‌ی ئامانج و سیاسه‌ته‌کانی ئه‌و حیزبه تازه دامه‌زراوه گه‌ڵاڵه کرا و بڵاو کراوه که قازیی محه‌مه‌د و ژماره‌یه‌کی زۆر له ڕیبه‌ره کورده‌کانی دیکه ئیمزایان کردبوو. له‌و به‌یاننامه‌یه دا هاتبوو ئێستا که جیهان له ده‌ست فاشیزم ڕزگاری بووه، کورده‌کانیش پێیان خۆشه له نێوه‌رۆکی مه‌نشووری ئاتڵانتیک به‌هره‌وه‌ر بن و له درێژه‌ی به‌ییاننامه‌که‌شدا هاتبوو که کورده‌کان جگه له وه‌ده‌ستهێنانی مافی ئینسانی و قانوونی خۆیان که له‌مێژ بوو به ده‌ست ڕه‌زا شا لێیان زه‌وت کرا بوو داوایه‌کی دیکه‌یان نییه.39 به‌رنامه‌ی حیزب بریتی بوو له:
ئه‌وه‌یه ئاره‌زووی ئێمه:
1-میلله‌تی کورد له ئێراندا له هه‌ڵسووڕاندن و پێک هێنانی کارو باری جێگای خۆی ئازاد بێ و له سنووری ده‌وڵه‌تی ئێران دا خودموختاری ببێ.
2-بتوانێ به زمانی کوردی بخوێنێ و له ووڵاتانی کوردی دا کار وباری نووسین له ئیداره‌کانی ده‌وڵه‌تی دا هه‌ر به کوردی بێ.
3-ئه‌نجومه‌نی و‌یلایه‌تی کوردستان که وه‌کوو قانوونی ئه‌ساسی ده‌ڵێ جێ به جێ دانرێ له‌هه‌موو کاره‌کانی اجتماعی و ده‌وڵه‌تی دا چاوه‌دێری بکا و پێ ڕابگا.
4-مه‌ئموورینی ده‌وڵه‌تی هه‌ر ده‌بێ له خه‌ڵکی محه‌ل بێ.
5-به بۆنه‌ی قانوونێکی کوللی له مابه‌ینی ره‌عییه‌ت و ئه‌رباب دا سازشت به جێ بێت که دواڕۆژی هه‌ردووکیان ته‌ئمین ببێت.
6-به تایبه‌تی حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان سه‌عی ده‌کات له مابه‌ینی میلله‌تی ئازه‌ربایجان و ئه‌و نه‌ته‌وانه‌ی که له ئازه‌ربایجان دا ده‌ژین " ئاسۆری و ئه‌رمه‌نی و غه‌یره" له موباره‌زه دا یه‌کیه‌تی و برایه‌تی ته‌واو به‌رقه‌رار بێت.
7-حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان به بۆنه‌ی ئیستیفاده له سه‌رچاوان و کانگایه‌کانی ته‌بیعی له کوردوستان و سه‌رکه‌وتنی ئومووری جووتیاری و بازرگانی و په‌ره پێدانی ئومووری فه‌رهه‌نگی و له‌ش ساخی بۆ چاکی حاڵی ئیقتیسادی و مه‌عنه‌وی میلله‌تی کورد مله‌ی ده‌کا.
8-ئێمه ده‌مانه‌وێ ئه‌و نه‌ته‌وانه‌ی که له ئێران دا ده‌ژین بتوانن بۆ سه‌عاده‌ت و سه‌رکه‌وتنی نیشتمانی خۆیان کۆششت بکه‌ن.40
کۆماری مه‌هاباد: ئامانج و سیاسه‌ته‌کانی
کۆماری مه‌هاباد له ژانڤییه‌ی 1946/ ڕێبه‌ندانی 1324 واته مانگێک له دوای دامه‌زرانی جمهووری ئازه‌ربایجان .41 [پێویسته بگوترێ حکوومهتی نیشتمانی ئازه‌ربایجان قه‌ت زاراوه‌ی "جمهووری" بۆ به‌نێو کردنی خۆی به‌کار نه‌هێناوه. ح.ق] له کۆبوونه‌وه‌یه‌کی گشتی دا که ژماره‌یه‌ک له سه‌رۆک عه‌شیره‌ته‌کان، ڕێبه‌رانی حیزبی تازه دامه‌زراوی دێمۆکڕات، مه‌لا مسته‌فای بارزانی و سێ که‌س له کاربه‌ده‌ستانی ڕووسیش تێیدا ئاماده بوون قازیی محه‌مه‌د دامه‌زرانی کۆماری مه‌هابادی ڕاگه‌یاند. پارڵمانێکی نه‌ته‌وه‌یی [هه‌یئه‌ت ڕه‌ئیسه‌ی میللی] که له 13 که‌س پێک هاتبوو دیاریی کرا و قازیی محه‌مه‌دیش وه‌ک ڕه‌ئیسی جمهوور هه‌ڵبژێردرا. [ لێره جوان دیاره که نووسه‌ر ئه‌ندامانی کابینه‌ی حکوومهتی جمهووری کوردستانی که 13 که‌س بوون له‌گه‌ڵ هه‌یئه‌تی ڕه‌ئیسه‌ی میللی تێکه‌ڵ کردووه. ح.ق.] ئه‌و کۆماره له مانگی مارسی 1946/ ڕه‌شه‌مه‌ی 1324ی هه‌تاوی به ڕه‌سمی ڕاگه‌یێندرا42 [!!] و له مانگی ئاوریل/ بانه‌مه‌ڕ دا کاربه‌ده‌ستانی هه‌ر دوو ڕێژیمه‌که په‌یماننامه‌یه‌کیان ئیمزا کرد که تێیدا هاتبوو "هه‌ر کاتێک پێویست بکا هێزه نیزامییه‌کانی ئه‌و نه‌ته‌وانه‌ی ئه‌و په‌یماننامه‌یان ئیمزا کردووه یارمه‌تی یه‌کتری ده‌ده‌ن."
هه‌ر له‌و ڕۆژه‌ی دا که کۆمار ڕاگه‌یێندرا قازیی محه‌مه‌د باسی کردنه‌وه‌ی ده‌بیرستان[!!] ێکی کچانه‌ی کرد.43 هه‌نگاوێک که به له‌به‌رچاوگرتنی ئاستی به‌ربڵاوی نه‌خوێنده‌واری له ناوچه، به هه‌نگاوێکی گرینگ ده‌ژمێردرا. ئه‌و چه‌ند مه‌دره‌سه که‌مه‌ی هه‌بوون نه پێداویستی پێویستیان هه‌بوو بۆ په‌روه‌رده کردنی کورده‌کان به زمانی خۆیان و نه له‌جێدا بۆ مه‌به‌ستێکی ئاوا دامه‌زرێندرابوون. په‌روه‌رده‌ی کچانیش ته‌قر‌یبه‌ن هه‌ر نه‌بوو. بۆ خوێندنی تۆبزی و سه‌رتاسه‌ری له ئاستی سه‌ره‌تایی دا هێندێک بریار په‌سند کران. بۆ منداڵانی هه‌ژار ، خوێندنی خۆڕایی و هه‌ر وه‌ها جلوبه‌رگ و خۆراک و ده‌فته‌ر و کتێبی پێویست دابین کرا. 44نه‌بوونی کتێبی ده‌رسی به زمانی کوردی کێشه‌یه‌کی بنه‌ڕه‌تی بوو و به پێی نووسینی رۆزڤێڵت "... له سه‌ره‌تاوه مامۆستا کورده‌کان ناچار بوون به وه‌رگێڕانی کتێبه فارسییه‌کان له ڕووی ئه‌وان ده‌رس بڵێنه‌وه، به‌ڵام ماوه‌یه‌کی کورت به‌ر له ڕووخانی کۆماری کوردستان، بۆ پۆله‌کانی ده‌وره‌ی سه‌ره‌تایی هێندێک کتێب به کوردی چاپ کران." 45
ساز کردنی ئامرازی پێویست بۆ زانیاریدانیش یه‌کێکی دیکه له پیداویستییه ده‌ستبه‌جێیه‌کانی جمهووری بوو که هه‌م له ڕووی بانگه‌شه‌ی سیاسییه‌وه پێویست بوو و هه‌م له ڕووی په‌روه‌رده و بارهێنانه‌وه. به‌و مه‌به‌سته حکوومه‌ت ده‌ستی کرد به بڵاو کردنه‌وه‌ی ڕۆژنامه‌یه‌ک و مانگنامه‌یه‌کی سیاسی.46دوو گۆواری دیکه‌ش به نێوی هاوار[!!] و هه‌ڵاڵه ماوه‌یه‌ک دواتر له‌و دوانه زیاد کران.47 "هه‌ڵاله" که بڵاوکراوه‌یه‌کی تایبه‌ت به ژنان بوو [!!] له مانگی مه‌ی 1946/ بانه‌مه‌ڕی 1325ی هه‌تاوی بڵاو کرایه‌وه. 48ئه‌و ڕۆژنامه و چاپه‌مه‌نییانه له چاپخانه‌یه‌کدا که کاربه‌ده‌ستانی شووڕه‌وی دابوویاننێ چاپ ده‌کران و کاغه‌زیش هه‌ر له‌و سه‌رچاوه‌یه‌وه دابین ده‌کرا.49 دوو شاعیر – هێمن و هه‌ژار- یش له‌و بڵاوکراوانه‌دا ده‌یاننووسی و سه‌ره‌ڕای که‌م بوونی کاغه‌ز شێعره‌کانیان بڵاو ده‌کراوه که ئه‌وه ده‌کرێ به نیشانه‌ی ئه‌و گرینگییه دابندرێ که قازیی محه‌مه‌د بۆ ئه‌ده‌ب و زمانی کوردی داده‌نا.50 هه‌ڵبه‌ت هه‌ر وه‌ک ده‌کرێ چاوه‌ڕوان بکرێ نێوه‌رۆکی ئه‌و چاپه‌مه‌نییانه خاوه‌ن سوێیه‌کی زۆر بوون بۆ شووڕه‌وی خوازی، به پێی نووسینی ڕۆزڤێڵت " ... به‌شی زۆری نێوه‌رۆکی ئه‌و بڵاوکراوانه بریتی بوون له بابه‌تی له مه‌ڕ شووڕه‌وی که ووشه به ووشه وه‌رگێڕدرابوونه سه‌ر زمانی کوردی..."51
چه‌ند مانگ له دوای دامه‌زرانی جمهووری مه‌هاباد ژماره‌یه‌کی به‌رچاو له که‌سایه‌تیی ناسراوی کوردعه‌ریزه‌یه‌کیان پێشکێشی ده‌وڵه‌ی ئێران کرد که تێیدا داوخوازی پێویستیی دامه‌زراندنی " شوورای به‌رزی کوردستان" کرابوو. له‌و نووسراوه‌یه دا هاتبوو که مه‌سه‌له‌ی کورد نه‌ک بۆ ئه‌وان به‌ڵکوو بۆ هه‌موو کورده‌کانی ئێران خاوه‌نی گرینگی یه و ئه‌وه مه‌سله‌یه‌ک نییه به پێی بڕیارێکی یه‌ک لایه‌نه له لایه‌ن ده‌وڵه‌ته‌وه شیاوی جێ به جێ بوون بێ. له کۆتاییش دا هاتبوو" : ئه‌و هه‌نگاوه به‌ڵگه‌یه‌که له وه‌فاداری ئێمه به ئێران هیوادارین ده‌وڵه‌ت ڕێگا نه‌دا ئه‌و ده‌رفه‌ته‌ی که ڕه‌خساندوومانه له کیس بچێ." 52
قازیی محه‌مه‌دیش له هاوپرسه‌کییه‌ک دا که له یه‌که‌می ژوه‌نی 1946/ 11ی جۆزه‌ردانی 1325 له‌گه‌ڵ هه‌واڵنووسی ئاژانسی ده‌نگوباسی فه‌ڕانسه دا کردی ڕوانگه و بۆچوونه‌کانی خۆی ئاوا ده‌ربڕی: " ئه‌گه‌ر ده‌وڵه‌تی نێوه‌ندی به‌ڕاستی بڕیاری داوه و ده‌یه‌وێ له سه‌رتاسه‌ری ئێران دا قانوونی دێمۆکڕاتیک به‌ڕێوه به‌رێ، قانوونه‌کانی ئێستای کوردستان سه‌باره‌ت به په‌روه‌رده‌ی کورده‌کان و خودموختاری ئیداره محه‌لییه‌کان وئه‌ڕته‌ش به ڕه‌سمییه‌ت بناسێ ڕه‌زایه‌تی کورده‌کان به‌ره‌و لای خۆی ڕاده‌کێشێ."53 و کاتێک هه‌واڵنووسه‌که سه‌باره‌ت به مه‌ترسی تێکهه‌ڵچوون له گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی نێوه‌ندی و ئه‌گه‌ری ده‌ستێوه‌ردانی بێگانه پرسیاری لێکرد، قازیی محه‌مه‌د له ووڵام دا گوتی:
" بارودۆخی کوردستان له گه‌ڵ بارودۆخی ئازه‌ربایجان به ته‌واوی جیاوازه. ووڵاتی ئێمه قه‌ت له لایه‌ن هێزه‌کانی شووڕه‌وییه‌وه داگیر نه‌کراوه و له ڕۆژی له سه‌رکار لاچوونی ڕه‌زا شاوه نه ژاندارمه‌ری توانیویه‌تی بێته نێو کوردستان و نه ئه‌ڕته‌شی ئێران. له‌و ڕووه‌وه له‌و ده‌مییه‌وه به کرده‌وه سه‌ربه‌خۆ ژیاوین. له‌وه‌ش زیاتر ئێمه قه‌ت ده‌ستێوه‌ردانی بێگانه له هه‌ر لایه‌که‌وه بێ، ته‌حه‌مول ناکه‌ین. مه‌سه‌له‌ی کوردستان ته‌نێ مه‌سه‌له‌یه‌کی نێوخۆیی یه که ده‌بێ له نێو کورده‌کان و ده‌وڵه‌تی نێوه‌ندی دا جێ به جێ بکرێ." 54
قازیی محه‌مه‌د له درێژه‌ی ئه‌و چاوپێکه‌وتنه دا باسی ڕابردووی کوردستانی کرد و ڕایگه‌یاند هۆی ئه‌وه‌ی که ئێستا کورده‌کان داوای خودموختاری ده‌که‌ن، له به‌ر خه‌مساردی و ئاوڕ وێنه‌دانه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تی نێوه‌ندی له به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌وانه. " ئێمه هیچ نامانه‌وێ لاسای ئه‌مه‌ریکاییه‌کان یان ڕووسه‌کان بکه‌ینه‌وه به‌ڵام، له هه‌مان کاتیش دا ئه‌وه‌ی که وه‌ک ئاژه‌ڵی ووڵاتانی به‌شارستانی هه‌لسوکوتمان له گه‌ڵ بکرێ به‌رپه‌رچ ده‌ده‌ینه‌وه ." 55
گیروگرفته‌کان و لاوازییه‌کانی ڕێژیمی مه‌هاباد
تۆوی گرژی و دووبه‌ره‌کی
ئه‌وه‌ی له مه‌هاباد ڕوویدا وه‌بیرهێنه‌ره‌وه‌ی ناکۆکی و لێک بڵاوییه‌کی دیکه‌ی نه‌ریتی بوو که خه‌سڵه‌تی تایبه‌تی چالاکییه سیاسییه‌کانی کوردییه. جارێکی دیکه له کاتی هاتنه پێشی قه‌یرانێکی نه‌ته‌وه‌یی دا کورده‌کان نه‌یانتوانی به سه‌ر دژایه‌تییه‌کانی نێوخۆیان دا زاڵ بن و ڕیزه‌کانی خۆیان یه‌ک خه‌ن. تۆوه‌کانی ناکۆکی و لێک بڵاوی زۆر و جۆر به جۆر بوون.خۆخوازی ، ڕقه‌به‌ری و كه‌ڵه‌کی جۆر به جۆر پێشی ئه‌وه‌ی گرت ده‌سته‌ی جۆر به جۆر تێگه‌یشتنێکی هاوبه‌شیان له نێو دا پێک بێ. به‌رژه‌وه‌ندییه لێک دووره‌کان ڕێبازێکیان به‌ره‌و ئاشتی و له‌یه‌ک نیزیک بوونه‌وه نه‌دیته‌وه و جگه له دووبه‌ره‌کی و لێک بڵاوی زیاتر به چ ئاکامێک نه‌گه‌یشتن.
عه‌شیره‌ته‌کانی ناوچه که هه‌موو دادێی ڕێژیم به یه‌کێتیی ئه‌وانه‌وه به‌سترابووه‌وه،به چه‌شنێک که هیچ چاره‌یه‌ک نه‌بوو کێشه‌ی نێوانیان ده‌رمان کا به دووبه‌ره‌ی دوژمن له ئاست یه‌ک دابه‌ش بوون. ئه‌وانه‌ی که لایه‌نگرانی کۆماری مه‌هاباد بوون و دژبه‌ره‌کانیان. هه‌ر ئاواش سه‌رۆک و ده‌سته عه‌شیره‌تییه‌کانی ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێمی مه‌هابادیش وه‌کوو حه‌مه ڕه‌شید خانی بانه و لایه‌نگره‌کانی، شکاکه‌کان، هه‌رکییه کان و بارزانییه‌کان بۆچوونیان یه‌ک نه‌بوو و ئه‌و جۆری که دواتر ده‌بینین، هه‌ر لایه‌نه‌ی وه‌دووی قازانجی خۆی که‌وت و ئه‌وه‌ش به دژی ئامانجی هاوبه‌ش شکایه‌وه.
هه‌ڵبه‌ت ئه‌وه ته‌نیا ئه‌و جۆره کێشانه نه‌بوون که رێژیمی مه‌هاباد و له ڕاستییدا گشت کۆمه‌ڵی کوردی به خۆیه‌وه خه‌ریک کرد بوو. کۆمه‌ڵی کورد که دوای خه‌وێکی درێژ به هه‌را و هوریای شه‌ڕ و ده‌گژ یه‌ک ڕۆهاتنی ئیدێئۆلۆژییه ڕقه‌به‌ره‌کان ، وه‌خه‌به‌ر ده‌هات بوو به شانۆی دمه‌قڕه‌ی دوو ده‌سته‌ی جیاواز که بۆ وه‌ده‌ستهێنانی ڕێبه‌ری خه‌ڵکی کورد خه‌ریکی ڕقه‌به‌رییه‌کی توند بوون، واته ڕێبه‌رانی نه‌ریتی و ڕووناکبیرانی تازه کووره.56
تاکوته‌رای خۆپارێز – له‌وانه وه‌چه‌ی به‌ساڵداچوو، زۆربه‌ی سه‌رۆک عه‌شیره‌ته‌کان و چینه بازرگانه‌کان – له به‌یت و بالۆره‌ی شووره‌وی دڕدۆنگ بوون و هه‌ر بۆیه‌ش نه‌یانده‌ویست شان بده‌نه به‌ر پشتیوانی شووڕه‌وییه‌کان. ئه‌وان وایان دانابوو وورده وورده به ئامانجه نه‌ته‌وه‌ییه‌کانی خۆیان بگه‌ن و هه‌ر بۆیه‌ش زۆر به ئیحتیات و له سه‌ره‌خۆ بوون بۆ هه‌ڵوێست گرتن. تاکو ته‌رای ڕادیکاڵ، له‌وانه وه‌چه‌ی جه‌وانتر و ڕووناکبیران، به پله‌یه‌کی زیاتر له ئارمان خوازی و هه‌ڵپه‌وه، داواکاری هه‌نگاوی تیژپه‌ڕتر بوو. ئه‌وان نه‌ک هه‌ر قه‌دری پشتیوانی شووڕه‌وی یان له‌به‌ر چاو بوو، به‌ڵکوو بۆ وه‌دیهێنانی ئه‌و پشتیوانییه‌ش خۆیان بۆ ڕانه‌ده‌گیرا. گومانی تێدا نییه که ئه‌و دووایه‌تی و دژایه‌تییه سیاسییه بۆخۆی ناکۆکییه‌کانی توندتر کرد وکاریگه‌ری هه‌بوو له سه‌ر ئه‌و لێک بڵاوی و دووبه‌ره‌کییه‌ی له نێو کورده‌کانی ئێران دا هه‌بوو و هه‌ڵوه‌شانی ئه‌و جمهوورییه ساوایه‌ی وه‌زوو خست.
چلۆنایه‌تی عه‌شیره‌تی ناوچه‌ی ده‌وڵه‌تیی مه‌هاباد به‌و شێوه‌یه‌ی خواره‌وه بوو: سێ عه‌شیره‌تی سه‌ره‌کی ناوچه مامه‌ش، مه‌نگوڕ و دێبۆکری به ئاشکرا دژی ئه‌و ڕێژیمه کوردییه بوون 57 قه‌ره‌نی ئاغا ڕێبه‌ی کۆنه‌ساڵی مامه‌ش یه‌كێک له‌و سێ سه‌رۆک عه‌شیره‌ته کوردانه بوو که شووڕه‌وییه‌کان له گه‌ڕان به دووی دۆزینه‌وه‌ی ڕێبه‌رێک بۆ بزووتنه‌وه‌ی کورد که به دڵی خۆیان بێ ڕوویان لێنان، به‌ڵام قه‌ره‌نی ئاغا ئه‌و داوخوازه‌ی قه‌بووڵ نه‌کرد. قه‌ره‌نی ئاغا و کوڕه‌که‌ی مام عه‌زیز له گه‌ڵ هاوپه‌یمانه مه‌نگوڕه‌کانی خۆیان که له ژێر سه‌رپه‌رستی باییزئاغا[!!] دا بوو، ئه‌وه‌نده له سه‌ر دژایه‌تی خۆیان له گه‌ڵ رێژیمی مه‌هاباد پێکێشییان ده‌کرد که کۆنسوولی شووڕه‌وی له ورمێ هه‌ڕه‌شه‌ی لێ کردن بارزانییه‌کان به دژی ئه‌وان وه‌گه‌ر ده‌خا و ماوه‌یه‌ک دواتر ئه‌و هه‌ڕه‌شه‌یه وه‌دی هات و له ئاکامدا مام عه‌زیز و ده‌سته‌یه‌ک له لایه‌نگرانی ناچار بوون هه‌ڵێن بۆ خاکی عێڕاق. دواجار ئه‌و ته‌نبێ کردنه ته‌نێ بووه هۆی قووڵتر بوونه‌وه‌ی ئه‌و نێوانناخۆشییانه‌ی له ئارا دا بوون. ئه‌میر ئه‌سعه‌دی دێبۆکری که ئه‌ویش پێشنیازی ڕووسه‌کانی بۆ به‌ده‌سته‌وه‌گرتنی ڕێبه‌ریی بزووتنه‌وه‌ی کورد وه‌دوایه دابووه‌وه و له ئاکامدا پله‌و پایه‌ی خۆی وه‌ک نوێنه‌ری ناوچه‌یی ده‌وڵه‌تی نێوه‌ندی له مه‌هاباد له ده‌ست دا، ئاماده نه‌بوو هاوکاری بکا و له حکوومهتی مه‌هاباد دوور که‌وته‌وه و چ حه‌قی به سه‌ره‌ییه‌وه نه‌بوو.58
که‌سایه‌تی و چالاکی هێندیک له سیما سه‌ره‌کییه‌کانی کورد
ئاوڕێکی کورت له که‌سایه‌تی و کرده‌وه‌ی هێندێک له‌و سیمایانه‌ی که کارلێکه‌رییان هه‌بوو به سه‌ر پێشوه‌چوون و ڕووداوه‌کانی مه‌هاباد دا هێندێک له لاوازی و که‌مووکووڕییه نێوخۆییه‌کانی ئه‌و ڕێژیمه ده‌خاته ڕوو. ئه‌و که‌سانه له پێشوه‌چوونی سیاسی و نیزامی جۆر به جۆر دا دهوری گرینگیان گێڕا و هێندێکیان پله‌ی به‌رزیان هه‌بوو له ڕێژیمی مه‌هاباد دا و به‌رپرسی هێندێک بڕیاری گرینگ بوون.
حه‌مه‌ڕه‌شیده خان. حه‌مه ڕه‌شید خانی بانه یه‌کێک له سه‌رۆکه سه‌ربزێوه‌کانی ئه‌و ناوچه‌یه بوو که له‌گه‌ڵ ڕێژیمی مه‌هاباد هاوکاری کرد و خۆی پێوه لکاند،، هه‌ر وه‌ک پێشتر ئاماژه‌ی پێ کرا، ئه‌و دوای حه‌ولێکی سه‌رنه‌که‌وتوو بۆ پته‌وکردنی هه‌ڵکه‌وتی خۆی وه‌کوو ڕێبه‌رێکی نیوه خودموختار له مه‌نته‌قه‌ی بانه له ساڵی 1942ی زایینی / 1321ی هه‌تاوی ناچار بوو به‌ره‌و خاکی عێڕاق پاشه کشه بکا، وا وه‌به‌رچاو دێ له‌و تێکهه‌ڵچوونه زۆرانه‌ی له گه‌ڵ ئه‌ڕته‌شی ئێران و هه‌ر وه‌ها کورده‌کانی دیکه دا جگه له پێکهێنانی به‌رژه‌وه‌ندی که‌سی ئه‌نگیزه و دنه‌یه‌کی دیکه‌ی نه‌بووبێ.ئه‌و ماوه‌یه‌کی زۆری به په‌رینه‌وه له سنووری ئێران – عێڕاق و دیسان هاتنه‌وه بۆ خاکی ئێران تێپه‌ڕاند له پێناو به‌رزه‌فڕییه‌کانی دا یان به مه‌به‌ستی پاراستنی هێمنی ژیانی خۆی. حه‌مه ڕه‌شید یه‌کێک له‌و پێنج [!!] که‌سه بوو که له ڕێژیمی مه‌هاباد پله‌ی مارشاڵی وه‌رگرت . له‌و شه‌رانه‌ش دا که له ساڵی 1942 له هه‌رێمی سه‌قز، بانه و سه‌رده‌شت قه‌ومان به‌شداری کرد.59
ڕۆزڤێڵت سه‌باره‌ت به‌و ڕێبه‌ره کورده ئاوا ده‌نووسێ: "...له‌به‌ر ئه‌وه‌ی حه‌مه ڕه‌شید خان بۆ وه‌رگرتنه‌وه‌ی پله‌ی فه‌رمانداریی بانه هه‌میشه خه‌ریکی وتووێژی نهێنی و له‌بنه‌وه بوو له گه‌ڵ ئه‌ڕته‌شی ئێران کورده‌کان لێی دڕدۆنگ بوون و هه‌م کورده‌کان و هه‌م ئێرانییه‌کان شکی ئه‌وه‌یان لێی ده‌کرد پێوه‌ندی گۆمناوی له گه‌ڵ بریتانیاییه‌کان هه‌بێ. له مانگی ئووت به بیستی خه‌به‌ری پلانی مه‌هاباد بۆ کوشتنی،حه‌مه ڕه‌شید دیسان ڕای کرده‌وه بۆ عێڕاق "60
زێڕۆ به‌گی هه‌رکی. زێڕۆ به‌گی هه‌رکیش یه‌کێک له تاکوته‌رای سه‌ربه‌گێچه‌ڵی دیکه بوو. ئه‌و سه‌رۆک عه‌شێره‌تێکی پچووکی عه‌شیره‌تی هه‌رکی بوو که دوای ته‌واو بوونی شه‌ڕی یه‌که‌م یه‌ک له هاوکارانی سمکۆی ناسراو بوو و ده‌ستی به چه‌ته‌گه‌ری کرد. له دوای کووژرانی سمکۆ به ده‌ست ده‌وڵه‌تی ڕه‌زا شا، هه‌ڵات بۆ عێڕاق و له وان ساڵان دا نێو و نێوبانگی زۆر نه‌بوو تا ئه‌وه‌ی که دوای داگیرکردنی ئێران به ده‌ست بریتانیا و شووڕه‌وی زه‌مینه‌ی هاتنه‌وه‌ی وی ڕه‌خسا. زێڕۆ به‌گ له دوای هه‌ڵوه‌شانی ده‌سته‌ڵاتی ده‌وڵه‌ت له باکووری ڕۆژئاوای ئێران گه‌ڕاوه زێدی خۆی و له دۆڵی باراندوز که هێنده له سنووره‌کانی ئێران و عێڕاق دوور نه‌بوو، دامه‌زرا.61 زێڕۆ به‌گیش له‌و که‌سانه بوو که له دوای بوونی قازیی محه‌مه‌د به ڕه‌ئیس جمهووری کوردستان ده‌ره‌جه‌ی "مارشاڵ"ی [!!] وه‌رگرت. جگه له‌وه ئه‌و ئه‌ندامی ئه‌و ده‌سته‌ی نوێنه‌رایه‌تییه کورده‌ی بوو که له 23ی ئاوریلی 1946/ 3ی بانه‌مه‌ڕی 1325 به نوێنه‌رایه‌تی کوردان ڕێکه‌وتننامه‌یه‌کیان له گه‌ڵ دێمۆکڕاته‌کانی ته‌ورێز واژۆ کرد. هه‌ڵاتنی له پڕی وی به‌ره‌و شنۆ ، ئه‌ویش له کاتێک دا که له گه‌ڵ ژه‌نه‌ڕاڵ هومایوونی فه‌رمانده‌ی هێزه ئێرانییه‌کان خه‌ریکی وتووێژ بوو یه‌کێکی دیکه له گێچه‌ڵه‌کانی وی بوو. به ده‌م ئه‌و وتووێژانه‌وه بوو که ژماره‌یه‌ک له پێڕۆیانی ده‌سته‌یه‌ک سه‌ربازی ئێرانیان ده داو خست و هێرشیان بۆ بردن. ئه‌و له شنۆ چووه پاڵ مه‌لا مسته‌فای بارزانی که خه‌ریک بوو ڕێپێوانه مێژووییه‌که‌ی به‌ره‌و سنووری شووڕه‌وی ده‌ست پێبکا. 62
ئه‌وه‌ی که بوونی وی که‌لک و نرخی چه‌نده بووه بۆ ڕێژیمی مه‌هاباد ڕوون نییه. وا گوتراوه که ئه‌و توانیبووی بیروڕای چاکی شووڕه‌وییه‌کان به‌ره‌و لای خۆی ڕاکێشێ و به‌که‌سێکی به‌دڵی ئه‌وان ده‌ناسرا. ئه‌و پرسیاره داخودا ئه‌و پێوه‌ندی خۆی له گه‌ڵ ڕوسه‌کان بۆ خزمه‌ت به گه‌له‌ی به‌کار ده‌هێنا ویان بۆ پێشخستنی به‌رژه‌وه‌ندی تاکه که‌سی خۆی، ووڵامێکی ڕوونی نییه.
ئه‌مه‌ر خانی شه‌ریفی. کرده‌وه‌ی هێندێکی دیکه له سه‌رکرده‌کانی کورد له‌مه‌ڕ ئه‌نگیزه و دنه‌یان، هێندێک گۆمان دێنێته گۆڕێ. یه‌ک له نموونه‌کانی جێی سه‌رنج له‌و ڕووه‌وه ئه‌مه‌رخانی شه‌ریفی یه،؛ ڕێبه‌ری ناسراوی عه‌شیره‌تی شکاک و به‌هێزترین و به‌ڕێزترین سیمای کوردستانی ئێران. وا وه‌به‌رچاو دێ ئه‌مه‌رخان شوێنێکی باشی له سه‌ر ژماره‌یه‌ک له چاوه‌دێره ئه‌مه‌ریکاییه‌کانی پێشوه‌چوونه‌کانی ئه‌و سه‌روبه‌ندی دانابێ، ڕوزڤێڵت وه‌ک "پیری گه‌وره‌ی کوردستان" 63 باسی ده‌کا و ویلیام، ۆ داگڵاس ، قازیی دیوانی به‌رزی ده‌وڵه‌ته یه‌کگرتووه‌کان که چه‌ند ساڵ دوای هه‌ڵوه‌شانی مه‌هاباد، میوانی ئه‌مه‌ر خان بووه به چاکه باسی ده‌کا.64 به‌ڵام کرده‌وه و هه‌لسوکه‌وتی وی هه‌لپه‌رستیشی پێوه دیاره.
ئه‌مه‌ر خان له‌گه‌ڵ ڕێژیمی مه‌هاباد هاوکاری کرد و تا زه‌مانێکی کورت به‌ر له ڕووخانی یه‌کێک له ئه‌ندامه ده‌ستڕۆیشووه‌کانی بوو. وه‌زیری هێز[!!] بوو و یه‌کێک له‌و پێنج [!!] که‌سایه‌تییانه بوو که پله‌ی "مارشاڵ"ی [!!] درایه. ئه‌ندامی کۆمیته‌ی نێوه‌ندیی حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان و له واژۆکارانی په‌یماننامه‌ی 23ی ئاوریلی 1946/ 3ی بانه‌مه‌ڕی 1325ی هه‌تاوی نێوان ئازه‌ربایجان و کوردستان بوو.65 نه‌فه‌راتی عه‌شێره‌ته‌که‌ی له‌گه‌ڵ هێزه‌کانی مه‌هاباد که‌وتن و له چه‌ند عه‌مه‌لییاتی نیزامیش دا به‌شدارییان کرد. کاتێک ڕوون بووه‌وه هێنده‌ی نه‌ماوه بۆ ڕووخانی مه‌هاباد " پشتیوانی خۆی بڕی و پاشه‌کشه‌ی کرد و له زینده‌شت له ماڵێ له چاوه‌ڕوانی پێشوه‌چوونه‌کانی دادێ دا دانیشت."66 چه‌ند ساڵ دواتر کاتێک پرسیاری لێ کرا هۆی چ بوو له گه‌ڵ جمهووری مه‌هاباد که‌وت وڵامی داوه بۆ ڕزگاریی گیانی خۆی.67
وا وه‌به‌رچاو دێ ئه‌مه‌ر خان له ته‌واوی ئه‌و ماوه‌یه‌ی دا که هاوکاری ڕێژیمی مه‌هابادی ده‌کرد له گه‌ڵ جۆرج ئاله‌ن سه‌فیری ئه‌مه‌ریکا له تاران پێوه‌ندی نیزیکی هه‌بووبێ . هه‌ڵبه‌ت دیاره ئه‌وه‌ش وه‌ک ئاڵقه‌یه‌کی دیکه له زنجیره‌ی حه‌ولدانی بۆ پاراستنی گیانی خۆی پاساو ده‌درێ . داگلاس له باسکردنی سه‌رکه‌وتنی ئه‌مه‌ر خان بۆ ڕزگاریی گیانی خۆی به ناوبژیکاری سه‌فیری ئه‌مه‌ریکا له تاران ده‌نووسێ:"کاتێک ئه‌مه‌ر خان له گه‌ڵ حکوومهتی قازیی محه‌مه‌د که‌وت ، پێوه‌ندی خۆی له گه‌ڵ جۆرج ئاله‌ن نه‌پساند و له‌و حکوومه‌ته دا له دژی نفووزی شووڕه‌وی خۆڕاگری کرد.دوای ڕووخانی حکوومهتی مه‌هاباد که ترسی ئه‌وه هاته گۆڕێ ئه‌مه‌ر خانیش له گه‌ڵ قازی محه‌مه‌د له دار بدرێ، جۆرج ئاله‌ن چووه لای شا و شه‌فاعه‌تی بۆ کرد [!!] و له ئاکام دا به داوای خۆی گه‌یشت - پێشگیری له ئێعدامی ئه‌مه‌ر خان و ڕاکێشانی چاکه و دۆستایه‌تی وی به‌ره‌و خۆی." 68
حاجی بابه شێخ. دوو ڕوویی و هه‌لپه‌رستی له سه‌رده‌می کۆماری مه‌هاباد دا زۆر باو بوو. ته‌نانه‌ت که‌سایه‌تی کۆنه‌ساڵ و به‌ڕێزی وه‌ک حاجی بابه شێخیش له هه‌مان کات دا که له ماوه‌ی ژیانی یه‌کساڵه‌ی کۆمار دا سه‌رۆک وه‌زیر بوو ، به شیوه‌ی به‌رده‌وام پێوه‌ندی له گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی نێوه‌ندی هه‌بوو. ئه‌و بۆخۆی پێی لێنا که ده‌وڵه‌ت ئێرانی ئاگادار کردووه سه‌باره‌ت به‌و شتانه‌ی له نێوان نوێنه‌رانی شووڕه‌وی و هاوکاره‌کانی له ڕێژیمی مه‌هاباد دا ڕابراون."69
قوباد. وا گوزارشت کراوه قوباد کوڕی سمکۆ، ڕێبه‌ری به‌نێوبانگی شکاک،به ڕێگای خزمی خۆی، ئه‌مه‌ر خانی شه‌ریفی ڕا داوای له ده‌وڵه‌تی ئێران کردبێ چه‌کوچۆڵ بده‌ن به
عه‌شیره‌ته‌که‌ی سه‌ر به وی بۆ ئه‌وه‌ی به دژی مه‌لامسته‌فا و پێڕۆیانی ده‌ست به‌کار بن.70 مه‌لا مسته‌فا که دواجار توانی خۆی بگه‌یێنێته خاکی یه‌کێتیی شووڕه‌وی له‌و ده‌می دا ده‌یه‌ویست هه‌رچۆنێک بێ خۆی له گه‌مارۆی ئێران ڕزگار بکا. هه‌ڵبه‌ت به دوور ده‌زاندرێ ده‌وڵه‌تی ئێران داوخوازه‌که‌ی قوبادی قه‌بووڵ کردبێ چونکه ده‌زانین ئه‌مه‌ر خان خۆشی له‌و عه‌مه‌لیاته نیزامییانه‌ی که له ده‌ور وبه‌ری تخووبی شکاکه‌کان ده‌کران،به‌شداری نه‌بوو و له‌و پێوه‌ندییه دا بۆچوونی ڕووزڤێڵت چاوڕاکێشه، ئه‌و ده‌نووسێ:" ئه‌ڕته‌شی ئێران به ڕواڵه‌ت له‌به‌ر ئه‌وه‌ی پێی خۆش نه‌بوو هیچ به‌رعۆده‌ییه‌ک بۆ خۆی ساز کا، ئه‌مه‌رخانی له پێشڕۆیی خۆی به‌ره‌و ئازه‌ربایجان ئاگادار نه‌کرد و له به‌ر ئه‌وه کاتێک که ئه‌مه‌ر خان پیاوه‌کانی خۆی بۆ هێرش بردنه سه‌ر دێمۆکڕاته‌کان کۆ کرده‌وه شه‌ڕ ته‌واو ببوو."71
دهوری بارزانییه‌کان
بارزانییه‌کان - نائومیذ، سه‌روه‌به‌رنه‌هێن و به ئامانجی تایبه‌تی خۆیانه‌وه - ئه‌گه‌رچی به باوه‌شی ئاواڵه‌وه له لایه‌ن حکوومهتی قازیی محه‌مه‌ده‌وه وه‌رگیران و له سه‌ره‌تاوه ، بۆ کۆماری مه‌هاباد هه‌م سه‌رچاوه‌ی هێزو توانایی و هه‌م مایه‌ی لاوازی و خه‌سار بوون. دوای ماوه‌یه‌کی کورتی که هاتن ده خاکی ئێرانه‌وه له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی ئێران ده‌ستیان کرد به وتووێژ و ئاماده‌یی خۆیان نیشان دا چه‌که‌کانی خۆیان ڕاده‌ست بکه‌ن و وه‌کوو پاتراوی سیاسی له گۆشه‌یه‌ک دانیشن و دامه‌زرێن،به‌ڵام بۆچوونی خۆیان گۆڕی و پشتیوانییان کرد له قازیی محه‌مه‌د.72 له نێو گشت هێزه عه‌شیره‌تییه‌کانی ناوچه دا، بارزانییه‌کان له ڕووی چه‌کوچۆڵ و ئه‌زموون و لێزانییه‌وه له هه‌موویان له سه‌رتر بوون و بۆ پته‌و کردنی هه‌ڵکه‌وتی خۆیان وه‌کوو هێزێکی سه‌رتر، دژوارییه‌کی ئه‌وتۆیان له سه‌ر ڕێ نه‌بوو. له شه‌ڕ له ئاست نیزامییه ئێرانییه‌کان دا سه‌رکه‌وتوو بوون. ئه‌و عه‌شیره‌تانه‌یان قه‌مته‌ر کرد که هاوکاریان نه‌ده‌کرد و به گشتی بوون به کاریگه‌رترین هێزی شه‌ڕکه‌ر له کوردستانی ئێران دا.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا په‌یدا بوونی هێزێکی ئاوا ڕێکوپێک، ئه‌ویش له خاکێکی به‌ڕێژه به‌رته‌نگی کۆماری مه‌هاباد دا بووه هۆی تێکچوونی پارسه‌نگی ئاسایی هێزو توانایی ده نێوان عه‌شێره‌ته‌کانی هه‌رێمه‌که دا. گومانی تێدا نییه که زۆر له‌و عه‌شیره‌تانه‌ی که ئێستا به‌رژه‌وه‌ندییان ده مه‌ترسی که‌وتبوو له هاتنی نه‌خوازراوی ئه‌و تاکوته‌را "بێگانه"یانه زۆر دڵگیر بوون و سه‌ره‌ڕای هه‌ست و سۆزی پان کوردی که ئه‌و سه‌روبه‌ندی له گۆڕێ دابوو و نێوه‌رۆکی "مه‌ئموورییه‌ت"ی بارزانی ، ده‌ستێوه‌ردانی ئه‌و شێوه‌یه له کاروباری نێوخۆیی، ئه‌ویش له لایه‌ن ده‌سته‌یه‌که‌وه که له ده‌ره‌وه ڕا هاتبوو، نه‌ده‌کرا له لایه‌ن کوردی نه‌ریتییه‌وه که هێشتا ده چوار چێوه‌ی به‌سترانه‌وه و پێبه‌ندیی عه‌شیره‌تی دا بیری ده‌کرده‌وه به چاوێکی پۆزیتیڤ لێی بڕواندرێ.
بوونی بارزانییه‌کان له خاكی کۆماری مه‌هاباد دا،سه‌رئێشه و دڵپه‌شێوی دیکه‌شی ساز کرد. دابین کردنی ئازوخه و پێداویستی هێزێکی چه‌ند هه‌زار که‌سی بارێکی قورس بوو به سه‌ر ئیمکانه به‌رته‌نگه‌کانی هه‌رێمه که دا و به لێبڕاوی ده‌بێ دژواری زۆر و زه‌وه‌ندی بۆ خه‌ڵکی خۆجێی لێ که‌وتبێته‌وه .73 به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا وا وه‌به‌رچاو دێ مه‌سه‌له‌ی هه‌ره جیدی له مه‌ڕ بوونی بارزانییه‌کان له کوردستانی ئێران نێوه‌رۆکی به ته‌واوی له‌وشتانه‌ی پێشتر گوتراون جیاواز بوو بێ.
به‌ڕواڵه‌ت بارزانییه‌کان له‌گه‌ڵ بیروڕای قازیی محه‌مه‌د هاوڕێک نه‌بوون و هێشتا ماوه‌یه‌کی هێنده له هاتنی ئه‌وان بۆ ناوچه‌که تێنه‌په‌ڕیبوو که هێندێک دژایه‌تی ده‌ستی پێکرد. شیخ ئه‌حمه‌دی بارزانی ئیدیعا ده‌کا که به سه‌رپێچی کردنی فه‌رمانه‌کانی قازیی محه‌مه‌د له لایه‌ن بارزانییه‌کانه‌وه که ده‌یه‌ویست له‌وان بۆ ته‌نبێ کردنی عه‌شیره‌ته‌نافه‌رمانه‌کان که‌لک وه‌ربگرێ، ئه‌و کێشه‌یه ساز بوو. به قسه‌ی شیخ ئه‌حمه‌د نێوانی له گه‌ڵ قازیی محه‌مه‌د ئه‌وه‌نده تێک چوو بوو که قازیی محه‌مه‌د لای کاربه‌ده‌ستانی شوڕه‌وی گوتبووی شێخ ئه‌حمه‌د مه‌ئموورێکی ئینگلیسی یه. هه‌ر به‌قسه‌ی شیخ ئه‌حمه‌د ئاکامی ئه‌و گرژییه گه‌یشته ئه‌وه‌ی ئه‌ویان نارده گه‌وره‌دێی شه‌یتان ئاباد و ناچار بوو تا ڕووخانی کۆماری مه‌هاباد له‌وێ بمێنێته‌وه.74
هۆی دژایه‌تییه عه‌شیره‌تییه‌کان له گه‌ڵ جمهووری مه‌هاباد
دژایه‌تی عه‌شیره‌ته‌کان له‌گه‌ڵ جمهووری مه‌هاباد له سه‌ر بنه‌مای کۆکراوه‌یه‌ک له هۆکاری جۆر به‌جۆری مێژوویی، سیاسی، مه‌زه‌بی، کۆمه‌ڵایه‌تی و ئابووری هه‌ڵنرابوو.هه‌ستی دژی ڕووسی. ئه‌وه ئاشکرا بوو ڕێژیمی مه‌هاباد له پێوه‌ندی خۆی له‌گه‌ڵ شوره‌وی که‌لکی جۆر به جۆر وه‌رده‌گرێ.له ڕوانگه‌ی زۆر له کورده‌کانه‌وه نێوبانگ و ئیعتیباری شووڕه‌وی ببووه هۆی ئه‌وه‌ی زۆریان پشتیوانی له له‌و ده‌وڵه‌ته نوێیه بکه‌ن.به‌ڵام ئه‌و پێوه‌ندی و تێکه‌ڵاوییه بۆ هێندێک له سه‌رۆک عه‌شیره‌ته ده‌ستڕۆیوه‌کانی کورد ، هیندێک نیگه‌رانی ساز کردبوو و بووه هۆی ئه‌وه‌ی ڕێگای دژایه‌تی وه‌به‌ر بگرن، هه‌ڵوێستی دژی ڕووسی ئه‌و ده‌سته‌یه له به‌ر هێندێک پێوه‌ندی ناخۆشی کۆن بوو.
هه‌رکاتێک که له نێوان ئێران و ڕووسییه و یان له نێوان ڕووسییه و تورکییه دا شه‌ڕێک ڕووی دابایه،کورده‌کان ده‌گژ ڕووسه‌کان ڕۆ ده‌هاتن و ڕووبه‌ڕوویان ده‌بوونه‌وه. جگه له‌وه له‌به‌ر ئه‌وه‌ی که به‌شێکی هه‌راو له کوردستان له سه‌ر ناوچه‌ی سنووری دوو هاوسێی باشووری ڕووسییه‌ی هه‌ڵکه‌وتبوو، هه‌ر جۆره پێکهه‌ڵپڕژان وتێکهه‌ڵچوونێکی تازه ده‌یتوانی زه‌ربی قورس و گورچووبڕ له کورده‌کان بدا. نیزیکه‌ی دوو سه‌ده بوو که ڕه‌عییه‌ته‌کانی کوردی شاهه‌نشا و سوڵتان خوویان پێ گرتبوو به‌چاوی کافرێکی شه‌ڕ نه‌بێ چاو له ڕووسه‌کان نه‌که‌ن.
و له‌و ناوه دا به‌تایبه‌تی شه‌ڕی یه‌که‌می جیهانی گرینگ بوو که میراتێکی له ترس و دڕدۆنگی له ئاست ڕووسییه له دوای خۆی جێ هێشتبوو، به ده‌م ئه‌و شه‌ڕه وه بوو که له دوای ده‌رکردنی حوکمی جیهاد له لایه‌ن تورکه‌کانه‌وه، ئاوری ده‌مارگرژی دینی و ڕه‌گه‌زیش زیاتر گه‌شاوه و ئه‌و شه‌ڕه له‌و ناوچه‌یه دا بوو به زنجیره‌یه‌ک له قه‌تڵی عام و تۆڵه سه‌ندنه‌وه و ئه‌وه ڕه‌هه‌ندی زۆر ترسێنه‌ری لێ که‌وته‌وه؛ هه‌ر لایه‌نه‌ی ده‌یه‌ویست له‌و ڕووه‌وه له‌وی دیکه وه‌پێش که‌وێته‌وه. هه‌ر ئه‌وجۆره‌ی ده‌کرێ به‌بیر دا بێ هه‌ستی دژی ڕووسی به‌تایبه‌تی له نێو ئه‌و به‌شه له کورده‌کانی ئێران دا ریشاژۆی کرد که زیاتر له کورده‌کانی دیکه‌ی ئه‌و هه‌رێمه به ده‌م بانگه‌واز و بانگه‌شه‌ی پان ئیسلامی تورکه‌کانه‌وه چوون و قه‌بووڵیان کرد.75 ده‌سته‌یه‌ک که بریتی بوون له زۆربه‌ی کورده‌کانی ئێران. به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا کوردی ئاواش هه‌بوون که به‌ره‌و ڕووسه‌کان چوون. 76
به قه‌ومانی شۆڕشی ڕووسییه و دامه‌زرانی ڕێژیمی شووره‌وی به‌ره به‌ره هێندێک لایه‌نی دیکه‌ش له‌و هه‌ڵوێستانه‌ی وا سه‌باره‌ت به‌ڕووسه‌کان هه‌بوو زیاد بوو. به ته‌نیشت ڕه‌وتی دژی ڕووسی و دژی مه‌سیحی ڕابردوو، دڕدۆنگی له ئاست سیاسه‌ته دژه دینییه‌کانی ده‌وڵه‌تی شووڕه‌ویش نه‌خۆشییه‌که‌ی پیستر کرد. هه‌ڵبه‌ت هه‌ستی دژی شووڕه‌وی به تایبه‌تی له نێو سه‌رۆک عه‌شیره‌ته کورده‌کان و ئاغاوه‌تی دیکه‌ی خاوه‌ن زه‌وی دا به‌هێز بوو که له ئه‌گه‌ری له ده‌ست دانی ده‌سته‌ڵات و ماڵ و موڵکی خۆیان له سیستمێکی شووڕه‌وی ئامال دا ترسیان ڕێ نیشتبوو.
هۆکاری ئابووری. یه‌کێکی دیکه له ناڕه‌زایه‌تییه‌کانی کورده‌کان له ئاست ڕێژیمی مه‌هاباد هۆکاری ئابووری بوو. وه‌رزێره کورده‌کان و به تایبه‌تی ئه‌و که‌سانه‌ی به چاندنی تووتنه‌وه خه‌ریک بوون و گه‌ڕی ژیانیان له گرێوی بازاڕی ئێران دا بوو،به کورت کردنه‌وه‌ی ده‌ستیان له‌و بازاڕه سه‌ده‌مه‌یه‌کی زۆریان پێ گه‌یشت. هه‌ر وه‌ک پێشتر ئاماژه‌ی پێ کرا دابین کردنی پێداویستییه‌کانی ژماره‌یه‌کی زۆری بارزانییه‌کانیش یه‌کێکی دیکه له‌و کێشانه بوو که قۆرساییه‌که‌ی به‌سه‌ر شانی کورده‌کانی مه‌هاباده‌وه دیار بوو.77
ناڕه‌زایه‌تی له ڕێبه‌رایه‌تی قازیی محه‌مه‌د.دواجار ئه‌وه‌ی که زۆر له ڕێبه‌رایه‌تی عه‌شیره‌تیی کورد له ده‌سته‌ڵاتی به‌رزی قازیی محه‌مه‌د که به‌ڕێگای نائاسایی وه‌کوو کاکه و براله‌ی حیزبی یان ڕاکێشانی پشتیوانی کۆمه‌ڵانی شارنشین وه‌ده‌ست هاتبوو نارازی بوون. له کوردستان له کۆنه‌وه هێز له ده‌ستی که‌سانێک دا کۆ ببووه‌وه که ڕێکخراوی ئامال نیزامی عه‌شیره‌تی شه‌ڕکه‌ری له مه‌ڕ خۆیان هه‌بوو. ده‌سته‌ڵاتێک که له سه‌ر بنه‌مای زنجیره‌یه‌کی به‌هێزی پێوه‌ندی عه‌شیره‌تی و ده‌ره‌به‌گی هه‌ڵچنرابوو. چینی فه‌رمانڕه‌وای کورد له جێدا له سێ ده‌سته پێک هاتبوو. نه‌جیوزاده ناوچه‌ییه‌کان،مه‌شاییخی ته‌ریقه‌ته مه‌زه‌بییه‌کان و سه‌رۆک عه‌شیره‌ته‌کان. گشت ڕێبه‌رانی کورد که به جۆرێک بیری یه‌کگرتنی گشت کورده‌کانیان ده مێشکی دا بووبێ و پێیان خۆش بووبێ په‌ره به‌ده‌سته‌ڵاتی خۆیان به سه‌ر هاونیشتمانانی کوردی خۆیاندا بده‌ن له ناو یه‌کێک له‌و سێ ده‌سته‌یه‌وه سه‌ریان هه‌ڵێنانه‌وه . بۆ وێنه ده‌کرێ ئاماژه بکرێ به به‌درخان به‌گی بۆتان و تۆره‌مه‌ی نه‌جیوزاده ی وی و له درێژه دا سیمای وه‌ک شێخ عوبه‌یدوڵای نه‌هری و سمایل ئاغای سمکۆ ڕێبه‌ری عه‌شیره‌تی شکاک.
له هه‌لومه‌رج و چلۆنایه‌تییه‌کی ئاوا دا ، که‌سانی وه‌ک قازیی محه‌مه‌د که بیری وه‌ده‌ستخستنی پله‌ی ڕێبه‌رێکی نه‌ته‌وه‌ییان ده سه‌ر دابوو، له هه‌ڵکه‌وتێکی لاواز دا بوون . ئه‌وه ڕاسته که قازیی محه‌مه‌د له شاری مه‌هاباد وه‌کوو ئه‌ندامی بنه‌ماڵه‌یه‌کی به ئعتیبار و به‌ڕێز ده‌ناسرا به‌ڵام هه‌ر چۆنێک بێ سیمایه‌کی دینی شارستانی بوو و ئه‌و ئعتیبار و ده‌سته‌ڵاته‌ی نه‌بوو که به ئه‌ندامه‌تی له یه‌کێک له‌و سێ به‌شه‌ی ده‌سته فه‌رمانڕه‌واکان دا ده‌یبوو. ئه‌و وه‌کوو ڕێبه‌رێکی نه‌ته‌وه‌یی هیچکام له‌و تایبه‌تمه‌ندی و ئیمتیازانه‌ی نه‌بوو له چاو ئه‌و که‌سانه‌ی که پێشتر له بیری ڕێبه‌ریی دا بوون و ده‌بووه هۆی ئه‌وه‌ی به هه‌زاران نه‌فه‌ر له بن ئاڵاکه‌یان دا کۆببنه‌وه. ئه‌و نه ئیمتیازی بوونی ده‌سته‌ڵاتێکی ئیرسی هه‌بوو به شێوه‌ی ئه‌شڕاف و نه‌جیوزاده‌کان و نه خه‌رمانه‌یه‌ک له ڕه‌وایی و پیرۆزی مه‌شاییخی گه‌وره‌ی ته‌ریقه‌تی قادری و نه‌خشبه‌ندی،نه توانایی و نێوبانگی ئه‌و سه‌رۆک عه‌شێره‌تانه‌ی هه‌بوو که سه‌رۆکایه‌تی کۆنفێدارسیۆنه عه‌شیره‌تییه گه‌وره‌کانیان ده‌کرد.
به‌ڵام له گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا و سه‌ره‌ڕای گشت به‌رته‌نگی و ئاسته‌نگییه‌ک قازیی محه‌مه‌د توانی بۆ بڕگه‌یه‌کی زه‌مانیش بێ پله‌ی هه‌ره به‌رزی ڕێبه‌ریی گه‌لی خۆی وه‌ده‌ست بهێنێ. له نێو گشت ئه‌و هۆکارانه‌ی دا که له ئاماده‌کردنی زه‌مینه‌ی ده‌سته‌ڵاتی وی دا کاریگه‌ر بوون، وه‌رگرتن و به‌یعه‌ت پێکرانی وه‌کوو ڕێبه‌رێکی نه‌ته‌وه‌یی له لایه‌ن به‌شێکی هه‌راو له کورده‌کانی ئێران، خۆی هۆکارێکی بڕیاده‌ر بوو.ئه‌و ڕووداوه به‌و ئاکامه کۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسییه ئاشکرایانه‌ی دا که به دووی داهات ، ڕووداوێکی گرینگ و بنه‌ڕه‌تی بوو؛ نیشانه‌یه‌کی ئاشکرا بوو له سست بوونی سیستمێکی کۆمه‌ڵایه‌تی کۆن و مه‌ترسی سه‌روبن بوونی نیزیکی سیستمێکی سیاسی دێرینه که له سه‌ر بنه‌مای وی دامه‌زرابوو.
پێشوه‌چوونه‌کانی شه‌ڕی یه‌که‌می جیهانی و ئه‌و ئاکامانه‌ی له سه‌روبه‌ندی دواتر دا لێی که‌وته‌وه، له خێراکردنی ئه‌و که‌فوکوڵه دا ده‌ورێکی کاریگه‌ری هه‌بوو. دامه‌زرانی سیستمێکی ئیداری تازه یان نوێکراوه له ئێران، تورکییه و عێڕاق، پێڤاژۆی دامه‌زرانی عه‌شیره‌ته کۆچه‌ره‌کان له جێدا دا گوڕێکی تازه‌ی دا به به‌رته‌نگ کردنی ژیانی خێڵه‌کی و خێرایی ئه‌و ره‌وتانه‌ی زیاتر کرد که له بواری خوێندن و په‌روه‌رده، پیشه‌سازی و شارنشینی دا هه‌بوون. له سه‌ره‌تای سه‌ده‌وه هێزی گۆڕان و ئاڵۆگۆڕه‌کان، ئه‌گه‌رچی به‌کاوه‌خۆ و له سه‌ره‌خۆ هه‌نگاویان ده‌ناوه به‌ڵام ئه‌و هه‌نگاو نانه‌وه‌یان نه‌پساوه و هه‌میشه‌یی بوو و ته‌نانه‌ت گه‌یشتنه دوورترین شوێنه‌کانی کوردستانیش و ڕچه‌یان له دوای خۆ به‌جێهێشت.پێوه‌ندی و پێبه‌ندییه‌کانی کۆن و ده‌ره‌به‌گی که له‌به‌ر گۆڕانه‌کانی زه‌مانه، تا ڕاده‌یه‌کی زۆر لاواز ببوون ئێستا به‌ره به‌ره ڕێگایان ده‌کرده‌وه بۆ جێکه‌وتنی جۆريکی نوێ له پێوه‌ندیی کۆمه‌ڵایه‌تی. ئیدێئۆلۆژی تازه‌ی ناسیۆنالیزم ، به پڕ کردنه‌وه‌ی جێگای وه‌فاداری و پێبه‌ندییه کۆنه‌کان، به‌ره‌به‌ره نێوه‌رۆک و سه‌رچاوه‌ی هێز و ده‌سته‌ڵاتی له کوردستان ده‌خسته به‌ر کاردانه‌وه‌ی خۆی.
به‌ڵام هه‌ر ئه‌و جۆره‌ی که پێشوه‌چوونه‌کانی دواتریش نیشانیان دا ئه‌و گۆڕانانه ئه‌وه‌نده‌ش که چاوه‌ڕوان ده‌کرا هه‌راو و به‌ربڵاو نه‌بوون. بناخه نه‌ریتییه‌کانی سیستمی کۆن هێشتا که‌م و زۆر هه‌رمابوون و زۆربه‌ی حه‌شیمه‌تی عه‌شیره‌تی کوردستان تازه وورده وورده هه‌ستیان به ئاکامه‌کانی هێندێک لایه‌نی ئه‌و گۆڕانانه ده‌کرد. هه‌ر بۆیه، کاتێک لایه‌نه‌کانی ئه‌و ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌یه له به‌رانبه‌ر یه‌کتری دا ڕاوه‌ستان، باوه‌ڕ و پێوه‌ندییه کۆنه‌کان، به‌هێزترده‌رکه‌وتن له باوه‌ر و پێوه‌ندییه نوێیه‌کان.
زۆر له سه‌رۆک عه‌شیره‌ته‌کان هه‌ستی هاوته‌ریبی و هاودڵیی یان له گه‌ڵ ئه‌و ڕێبه‌ره نوێیه نه‌ده‌کرد. هه‌ر وه‌ک پێشتریش ئاماژه‌ی پێ کرا ئه‌وان له‌و ده‌سته‌ڵاته تازه‌یه که له سه‌ر بنه‌مای شێوه‌کانی هاوگونج له گه‌ڵ نه‌ریته ئاساییه‌کانی پێشوو، پێک نه‌هاتبوو، ده‌ترسان. بۆ زۆر له‌وان گه‌یشتنی قازیی محه‌مه‌د به ده‌سته‌ڵاتی هه‌ره به‌رز، به لادانێکی بێ وێنه ده‌زاندرا له‌و ڕێووشوێنانه‌ی له گۆڕێ دا بوون. له هه‌لسوکه‌وت و ده‌سته‌ڵاتخوازیی وی دڵگیر بوون و هه‌ستی ئێره‌یی یان ده‌برد به‌و ده‌سته‌ڵاته‌ی هه‌یبوو. ئه‌وه‌ش که سه‌باره‌ت به ناسیۆنالیزمی کوردی ده‌یگوت به سه‌رپۆشێکیان داده‌نا بۆ به‌رزه‌فڕییه‌کان و هێزویستی که‌سیی خۆی. به ئیحتیمال به ڕوونی هه‌ستیان ده‌کرد به هه‌ڕه‌شه‌یه‌ک که له لایه‌ن ئه‌و ڕێبه‌ره نوێیه‌وه له‌سه‌ریان بوو وه‌کوو چینێکی نوخبه‌ی کۆمه‌ڵایه‌تی.
ڕووخانی جمهووریی مه‌هاباد و ئه‌وه‌ی به دووی دا هات
بڕیاری یه‌کێتیی شووڕه‌وی بۆ کشاندنه‌وه‌ی هێزه نیزامییه‌کانی له ئێران که له مانگی مه‌ی 1946/ بانه‌مه‌ڕی 1325ی هه‌تاوی و له ژێر گوشاری توندی هێزه ڕۆژئاواییه‌کان دا درا ، ده‌شێ گرینگترین هۆی هه‌ڵوه‌شانی کۆماره‌کانی ئازه‌ربایجان و کوردستان بووبێ. به له‌به‌ر چاوگرتنی پاشه‌کشه‌ی نیزیکی هێزه‌کانی شووڕه‌وی، حکوومهتی ئێرانیش له بواری نیزامی دا ده‌ستی کرد به جموجووڵی به‌ر بڵاو. هێزی زیاتری نارده ناوچه و قازیی محه‌مه‌د که بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی ئه‌و جموجووڵانه جگه له چه‌ند یه‌که‌ی عه‌شیره‌تی شل و شه‌وێق نه‌بێ هیچ هێزێکی له به‌ر ده‌ست دا نه‌بوو که‌وته هه‌ڵکه‌وتێکی دژواره‌وه.
له مانگی دێسامبری 1946/ سه‌رماوه‌زی 1325ی هه‌تاوی ئه‌ڕته‌ش په‌لاماری برده سه‌ر دێمۆکڕاته‌کانی ئازه‌ربایجان و خۆڕاگری ئه‌وان ده ماوه‌ی 24 سه‌عاتان دا تێک شکا. شکانی هێزه‌کانی فیرقه‌ی دێمۆکڕات له که‌لی قافڵانکووه له شه‌وی 10 دێسامبری 1946/ 19ی سه‌رماوه‌زی 1325ی هه‌تاوی به سه‌ره‌تای کووژانه‌وه‌ی چرای ته‌مه‌نی جمهووری مه‌هابادیش ده‌ژمێردرا. هه‌ر وه‌ک چۆن ساڵێک له‌وه پێشیش، گرتنی ته‌ورێز به ده‌ستی فیرقه‌ی دێمۆکڕات، دامه‌زرانی جمهووری مه‌هابادی به دوو دا هات. جێی سه‌رنجه که ئوستانداری ئازه‌ربایجان که سه‌ر به فیرقه‌ی دێمۆکڕاتی ئازه‌ربایجان بوو له په‌یامی خۆ به‌ده‌سته‌وه‌دان دا که بۆ سه‌رۆکوه‌زیری ئێرانی به‌ڕێ کرد ڕایگه‌یاند فه‌رمانده‌ی [ فه‌رمانداری !] کورد سه‌یفی قازی ش له کۆتایی هاتنی تێکهه‌ڵچووه‌کان ئاگادار کراوه‌ته‌وه.78
دوو ڕۆژ دواتر سه‌دری قازی برای قازیی محه‌مه‌د بۆ دیداری سه‌رله‌شکر هومایوونی چوو بۆ میاندواو. مه‌به‌ست له‌و دیداره ئاماده کردنی زه‌مینه‌ی داگیرکردنه‌وه‌ی هێمنانه‌ی هه‌رێمی مه‌هاباد بوو به ده‌ستی ئه‌ڕته‌شی ئێران. دواجار له سه‌ر ئه‌وه ڕێککه‌وتن هه‌ر که هاتوو بارزانییه‌کان له‌و مه‌نته‌قه‌یه کشانه‌وه نیرووی ده‌وڵه‌تی له‌و ناوچه‌یه دامه‌زرێندرێته‌وه.
دوای پاشه‌کشه‌ی بارزانییه‌کان به‌ره‌و نه‌غه‌ده ئه‌ڕته‌شی ئێران به‌ره‌و مه‌هاباد جووڵا. ده‌سته‌یه‌ک له هێزی چه‌کداری عه‌شیره‌تی، له وانه سواره‌ی دێبۆکری ، مامه‌ش و مه‌نگوڕ – سێ عه‌شیره‌تی سه‌ره‌کی که دژی ڕێژیمی مه‌هاباد بوون – وه‌کوو پێشقه‌ره‌وڵ، له‌گه‌ڵ نیرووی ده‌وڵه‌تی بوون. به‌ڵام له نیزیک مه‌هاباد نوێنه‌رێکی قازیی محه‌مه‌د پێشی پێ گرتن و پێی ڕاگه‌یاندن له‌و ڕێکه‌وتنه‌ی دا که کراوه باسی داگیرکردنی مه‌هاباد به ده‌ست ئه‌ڕته‌شی ئێران کراوه و نه‌ک هێزی عه‌شیره‌تی که بوونیان له‌وێ ده‌یتوانێ ببێته هۆی ئاڵۆزی و نائارامی.ئه‌و داوایه قه‌بووڵ کرا و هێزه عه‌شیره‌تییه‌کان پاشه‌کشه‌یان کرد. ئه‌ڕته‌شی ئێران هاته نێو مه‌هاباد و بۆ چه‌ند ڕۆژانیش پێوه‌ندیی نێوان فه‌رمانده‌کانی ئه‌رته‌ش و سه‌رکرده کورده‌کان باش بوو.79
به‌ڵام ئه‌م مانگی هه‌نگوینه زۆری نه‌برد. له 17 و 18ی دیسامبری 1946/ 26 و 27ی سه‌رماوه‌ز زۆر له سه‌رانی کورد ، له‌وانه قازیی محه‌مه‌د و ئامۆزاکه‌ی سه‌یفی قازی گیران و زیندانی کران. سه‌دری قازی ش له 30 دیسامبر/ 9ی ڕێبه‌ندان له ماڵی خۆی له تاران گیرا و ناردرا بۆ مه‌هاباد تا له لای براکه‌ی قازیی محه‌مه‌د زیندانی بکرێ. به له‌به‌ر چاوگرتنی گشت ئه‌و به‌ڵگانه‌ی به‌ده‌سته‌وه‌ن هیچ پاساوێکی ڕه‌وا بۆ گرتنی سه‌دری قازی له ئارا دا نه‌بوو و ئه‌و کاره جگه له کۆنه قین نه‌بێ چ هۆیه‌کی دیکه‌ی نه‌بوو. ئه‌و له ته‌واوی ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی دا که جمهووری مه‌هاباد له سه‌ر کار بوو، هه‌ڵوێستێکی مه‌نتیقی و لانه‌گرانه‌ی سه‌باره‌ت به‌و ڕێژیمه هه‌بوو که براکه‌ی به‌ڕێوه‌ی ده‌برد. ئه‌و نوێنه‌ری پارڵمان بوو و له تاران ده‌ژیا و له ماوه‌ی ئه‌و ساڵه دا ته‌نێ ئه‌گه‌ر له لایه‌ن دهستهڵاتدارانی ئێرانه‌وه داوخوازی ڕاوێژ و ناوبژیوانی لێ کرابا له تاران ده‌چووه ده‌ره‌وه.80
به گیران و ده‌ستبه‌سه‌ر کرانی سه‌رانی کورد، ئه‌ڕته‌شی ئێران که ئێستا کۆنتڕۆڵی ته‌واوی مه‌هابادی به ده‌سته‌وه بوو، داوای له ته‌واوی ئه‌و که‌سانه کرد که ئه‌گه‌ر سکاڵا و گازندێکیان دژی زیندانییه‌کان هه‌یه هه‌ر سه‌نه‌د و به‌ڵگه‌یه‌کیان به‌ده‌سته‌وه‌یه بهێننه گۆڕێ.81به‌و هه‌نگاوه چاره‌نووسی گیراوانیش دیاری کرا. ڕاگه‌یێندراوی ئه‌ڕته‌ش سه‌باره‌ت به پێکهاته‌ی ئه‌و ده‌سته داوه‌رییه‌ی که قازیی محه‌مه‌دیان محاکه‌مه ده‌کرد له که‌سانی ئاوای که له‌مێژ بوو پێوه بوون دوایی بهێنن به ده‌سته‌ڵاتی وی بۆ خۆی نێوه‌رۆکی ناعادڵانه‌ی ئه‌و محاکه‌مه‌یه‌ی ده‌درکاند.82
ده‌ست به‌سه‌رداگرتنی هه‌شتاهه‌زار ڕیاڵ ی سندووقی ئیداری دارایی بۆکان،هاوکاری له گه‌ڵ حه‌مه‌ڕه‌شید و بارزانییه‌کان و ناردنی په‌نجا لاوی کورد بۆ په‌روه‌رده‌ی نیزامی له یه‌کێتیی شووڕه‌وی ئه‌و بابه‌تانه‌ی بوون که مه‌حکه‌مه قازی پێ تاوانبار ده‌کرد.83 دوای ته‌واو بوونی محاکه‌مه قازیی محه‌مه‌د، سه‌یفی قازی و سه‌دری قازی سزای ئێعدامیان بۆ بڕایه‌وه. قازیی محه‌مه‌د به دوای ئاگادار بوون له حوکمێک که بۆ برایه‌که‌ی بڕابووه‌وه، له‌و بێ عه‌داڵه‌تییه‌ی که له‌و حوکمه دا شارابووه‌وه سه‌ری سوڕمابوو ،داوای کرد گیانی وی بپارێزرێ، به‌ڵام حه‌وله‌کانی چی لێ شین نه‌بوو و له به‌ره‌به‌یانی 10ی خاکه‌لێوه‌ی 1325ی هه‌تاوی / 30ی مارسی 1947ی زایینی هه‌ر سێکیان له مه‌یدانی سه‌ره‌کی مه‌هاباد که سه‌ربازه ئێرانییه‌کان گه‌مارۆیان دابوو ئێعدام کران.84
خه‌به‌ری ڕووخانی جمهووری مه‌هاباد و ئێعدامی قازیی محه‌مه‌د و هاوڕێیانی بووه هۆی خه‌فه‌ت و په‌ژاره‌ی خه‌ڵک له هه‌موو کوردستان. له تورکییه و عێڕاق ده‌ره‌تانی ده‌ربڕینی هه‌ست و سۆزی گشتی به ئاشکرا نه‌بوو و له کوردستانی ئێرانیش که حکوومهتی نیزامی به‌سه‌ردا زاڵ کرا بوو خه‌ڵک به په‌ژاره و غه‌مناک به‌ڵام بێده‌نگ بوون، ته‌نیا خه‌به‌ر هات که له 11ی مانگی مه‌ی ساڵی 1946/ 31ی بانه‌مه‌ڕی 1326ی هه‌تاوی له خوڕه‌م ئاباد نێوه‌ندی لورستان خوپیشاندانی به زه‌بروزه‌نگ به دژی ئێعدامه‌کانی مه‌هاباد کراوه. 85
ئاکامی پڕ له ده‌رد و داخی ڕووخانی مه‌هاباد بۆ کورده‌کان و بۆ ئه‌و خه‌ڵکه‌ی له‌نێویان دا ده‌ژیان هێشتا هه‌ر به‌رده‌وام بوون. وه‌ک پێشتر ئاماژه‌ی پێ کرا ژماره‌یه‌ک له ئه‌فسه‌رانی کوردی ئه‌ڕته‌شی عێڕاق که له کاتی سه‌رهه‌ڵدانی مه‌لا مسته‌فا له عێڕاق له‌گه‌ڵی که‌وتبوون، دوای شکانی ئه‌و سه‌رهه‌ڵدانه له گه‌ڵی هاتبوون بۆ مه‌هاباد. به ڕووخانی مه‌هاباد ئه‌و ئه‌فسه‌رانه گه‌ڕانه‌وه عێڕاق و دوای ماوه‌یه‌کی کورت گیران. له 19ی ژوه‌نی 1947/ 28ی پووشپه‌ڕی 1326ی هه‌تاوی چوار که‌س له‌و ئه‌فسه‌رانه: عێزه‌ت عه‌بدولعه‌زیز، مسته‌فا خۆشناو، محه‌مه‌د مه‌حموود و خه‌یروڵا عه‌بدولکه‌ریم له به‌غدا ئێعدام کران.86
بێزاری و ترس وخۆف له‌و ئێعدامانه له گێڕانه‌وه نایه‌ن. ئه‌وه یه‌که‌م جار بوو ناسیۆنالیسته کورده‌کان له عێڕاق هه‌لسوکه‌وتێکی ئاوایان له گه‌ڵ ده‌کرا. کاردانه‌وه‌ی ئه‌و ڕووداوه له نێو کورده‌کانی عێڕاق و هه‌موو جێی دیکه، واق وڕمان، نائومێدی و تووڕه‌یی بوو. به‌و زه‌بره ناسیونالیزمی کورد نه لاواز بوو و نه له‌نێو چوو، به‌پێچه‌وانه سه‌لماندی سه‌رچاوه‌یه‌کی به‌هێزه به‌تایبه‌تی بۆ ده‌سته‌یه‌ک له ناسیۆنالیسته کورده‌کان. ئێستا ئه‌و ئه‌ندامانه‌ی ڕووناکبیران- هێزێکی تازه که حه‌ولی وه‌ده‌ستهێنانی سه‌رۆکایه‌تی کورده‌کان ده‌دا – ئه‌گه‌ر فه‌خر و شانازی به شه‌هیدانه‌وه بکه‌ن، به دڵنیایی و به ووره‌ی قایمه‌وه ده‌توانن ئه‌وه بڵێن.چاپه‌مه‌نی کورده‌کان له هه‌نده‌ران به به‌ربڵاوی باسی له سێداره دانی قازیی محه‌مه‌د و هاوڕێیانی له مه‌هاباد و ئه‌و چوار ئه‌فسه‌ریان کرد له به‌غدا. ڕه‌نگه بڵاوکراوه‌ی ڤۆیس ئاف کوردستان " ده‌نگی کوردستان" چلۆنایه‌تی هه‌ستی لاوه کورده ناسیۆنالیسته توندئاژۆ و چه‌په‌کان به‌شێوه‌یه‌کی هه‌ره چاک ده‌رببڕێ – ئه‌وه بڵاوکراوه‌یه‌کی پۆلی کۆپی کراوه که له لایه‌ن خوێندکارانی کورد له ئوڕووپا ده‌رچووه. ژماره‌ی مانگی ئووتی ساڵی 1949ی ئه‌و بڵاوکراوه‌یه ته‌رخان کراوه بۆ ئێعدامه‌کانی مه‌هاباد و به‌غدا له دوو ووتاری جوێ دا. ووتاری " شانازیی ئه‌به‌دی بۆ قازیی محه‌مه‌د" به زمان و تێرمینۆلۆژی تۆخی کۆمۆنیستی ڕق و بێزاری ده‌رده‌برێ به‌دژی ئه‌مه‌ریکاییه‌کان
( به‌تایبه‌تی سه‌رکۆمار ترومه‌ن)، بریتانیاییه‌کان، تورکه‌کان و، ئێرانییه‌کان. ئه‌و ووتاره زاراوه‌ی هه‌ره توند له مه‌ر ئێرانییه‌کان به کار ده‌هێنێ و هه‌ستی بێزاری و تووڕه‌یی خۆی به‌وان ده‌ڕێژێ و وه‌ک " فاشیسته شاپه‌رسته حه‌شیش کێشه‌کان" نێویان لێ ده‌نێ". 87
ئێعدامی ئه‌فسه‌ره کورده‌کانی ئه‌رته‌ش له ژێر سه‌ردێڕی " وه‌سییه‌تنامه‌ی شه‌هیده‌کانمان" دا بڵاو کراوه‌ته‌وه. مه‌به‌ستی ئه‌و ووتاره گێڕانه‌وه‌ی دوایین په‌یامی ئه‌و ئه‌فسه‌رانه‌یه به‌ر له ئێعدام کردنیان. له ووتاره‌که دا هاتووه ئه‌فسه‌ره‌کان باسی هه‌ستی خۆیان کردووه له ئاست بنه‌ماڵه‌کانیان و کوردستان و ڕایانگه‌یاندووه ئه‌و هۆیانه‌ی که دنه‌ی ئه‌وانی دا بۆ به‌ده‌سته‌وه گرتنی چه‌ک له پێناو پاراستنی ئامانجه‌کانیان دا بوو. هه‌موو ئه‌فسه‌ره‌کان قسه‌کانی خۆیان به گوتنه‌وه‌ی دروشم به ده‌نگی به‌رز کۆتایی پێ هێنا، جگه له مسته‌فا خۆشناو نه‌بێ که هیوای ده‌ربڕی ژیانی وی ببێته ئیلهامده‌رێک بۆ سێ منداڵه پچووکه‌کانی. محه‌مه‌د مه‌حموود هاواری کرد " بژی به ژیانی ئه‌به‌د کوردستان! " خه‌یروڵا عه‌بدولکه‌ریم هاواری کرد " بمرن دوژمنانی ئێمه و هه‌ر بژی کوردستان!" و عێزه‌ت عه‌بدولعه‌زیز هاواری کرد، " مه‌رگ و نه‌مان بۆ ئه‌مپریالیسته‌کان و نۆکه‌ره چڵکاوخۆره‌کانیان! " 88
به‌راوردێک له نێوان ڕێژیمی دێمۆکڕاتی ئازه‌ربایجان و جمهوری مه‌هاباد
هێندێک له هۆیه‌کانی شکانی کۆماری مه‌هاباد ده‌کرێ له به‌روارد له گه‌ڵ حکوومهتی فیرقه‌ی دێمۆکڕات له ته‌ورێز باشتر ڕوون ببنه‌وه. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش دا که ئه‌و دوو ڕێژیمه له یه‌ک زه‌مان دا پێک هاتن و ده‌کرێ بگوترێ هاوکات و له‌هه‌لومه‌رجێکی وه‌کویه‌کیش دا کۆ کرانه‌وه، به‌ڵام جیاوازی ئاشکراشیان له‌گه‌ڵ یه‌کتری هه‌بوو.
له‌و دوو رێژیمه دا، ئازه‌ربایجانییه‌کان ڕیکخستنێکی باشتر و ئه‌زموونی سیاسی زیاتریان هه‌بوو و پشتیان دابووه نه‌ریتێکی شۆڕشگێڕانه که پنچ و بناوانی ده‌گه‌یشته‌وه شۆڕشی مه‌شڕووته‌ی ئێران له ساڵانی 1909-1905.ئه‌و جیاوازییانه به تایبه‌تی له مه‌ڕ ئه‌و جۆره که‌سانه‌ی که له کوردستان و ئازه‌ربایجان دا ڕێبه‌رایه‌تییان به‌ده‌سته‌وه گرت خۆی نیشان ده‌دا. میر جه‌عفه‌ری پیشه‌وه‌ری و دوکتور سه‌لاموڵای جاوید وڕێبه‌ره‌کانی دیکه‌ی ئازه‌ربایجانی هه‌رکامێکیان کۆمۆنیستی کۆنه‌کار و به ئه‌زموونی جیدی حیزبی بوون که ده‌یان زانی وه‌دوای چ ئامانجێک که‌وتوون. 89 له‌کاتێک دا سه‌رانی کورد که‌سانی ساده و خۆ پێگه‌یاندوو بوون زۆربه‌یان له رووی سیاسییه‌وه دڵ ساف و ساویلکه بوون و له ڕووی ئیدێئۆلۆژیشه‌وه ڕێبازێکی تایبه‌تییان نه‌بوو. زێهنییه‌تی بورژوازی و ده‌ره‌به‌گی سه‌رانی کورد له گه‌ڵ شێوه بیرکردنه‌وه‌ی مارکسیستی سه‌رانی ئازه‌ربایجان ته‌واو به پێچه‌وانه‌ی یه‌کتری بوون. ته‌نانه‌ت قازیی محه‌مه‌دیش که که‌سایه‌تی هه‌ره زانا و هه‌ره ڕووناکبیر بوو له نێو کورده‌کان دا ته‌نێ هه‌ر پیاوێکی ئایینی خوێنده‌واری ناوچه‌یی بوو.
ڕیشه و بنه‌مای جیاوازیخوازی ئازه‌ربایجان که گه‌یشته پێکهاتنی فیرقه‌ی دێمۆکڕات و ڕیشه و بنه‌مای بزووتنه‌وه‌ی ناسیۆنالیستی کورد که له‌وه‌وه کۆماری کوردیی مه‌هاباد په‌یدا بوو جیاوازی ئاشکرایان له‌گه‌ڵ یه‌کتری دا هه‌بوو. جیاوازیخوازیی ئازه‌ربایجانی له ژێر کاردانه‌وه‌ی جموجووڵی تورکه‌کان و ڕووسه‌کان بۆ کز کردنی ڕایه‌ڵه‌ی وه‌فاداری و پێبه‌ندییه نه‌ته‌وه‌ییه‌کانی خه‌ڵکی ئازه‌ربایجان دا بوو که ئه‌وه‌ش به هه‌نگاوی یه‌که‌م داده‌ندرا بۆ وه‌سه‌رخستنه‌وه‌ی. جمهووری ئازه‌ربایجانی شووڕه‌وی که ڕێکخستنێکی باشتری هه‌بوو ده‌یتوانی شوێنی زیاتر له سه‌ر خزمه‌کانی بکا له‌و به‌ری سنوور. شووڕه‌وییه‌کان که بێ گۆمان قه‌ت ده‌ستیان له بیری ڕاکێشانی ئازه‌ربایجانی ئێران بۆ نێو ناوچه‌ی ده‌ستوپێوه‌ندی خۆیان و دواجار وه‌سه‌رخستنه‌وه‌ی هه‌ڵنه‌گرتبوو، به لێزانی ته‌واوه‌وه له هه‌ر ده‌رفه‌تێک که زه‌مینه‌ی هاوبه‌شی ئێتنیکی، کولتووری و جوگرافیایی ئه‌و دوو ئازه‌ربایجانه‌ی هێنابا گوڕێ،که‌لکیان وه‌رده‌گرت.
له لایه‌کی دیکه‌وه تورکه عوسمانییه‌کان که له بڕگه‌یه‌کی مێژوویی دا بۆ ئه‌وه‌ی ئازه‌ربایجانی ئێران بکه‌نه ئی خۆیان ڕقه‌به‌رییان له گه‌ڵ ڕووسه‌کان ده‌کرد به‌تایبه‌تی له ساڵانی به‌ر و نیزیک له شه‌ڕی جیهانی یه‌که‌م به زنجیره‌یه‌ک له بانگه‌شه و ته‌بلیغاتی به‌ربڵاوی پان ئیسلامی و پان توورانی یه‌وه خه‌ریک بوون ( به زه‌ق کردنه‌وه‌ی به کارهێنانی زمانه‌کانی ئۆراڵ ئاڵتایی ئاسیایی نێوه‌ڕاست). له‌و ڕووه‌وه ئه‌و کۆکراوه‌ی جموجووڵی له نێوه‌ند ڕه‌ویوینه‌وه‌ی که تورکه‌کان و ڕووسه‌کان سازیان کرد بوون له کۆنه‌وه ئازه‌ربایجانیان کرد بووه ئامانجی خۆیان و هێندێک جاریش لایه‌نگری له‌و دوو هێزه ڕقه‌به‌ره خۆی نیشان دابوو و ده‌شێ ئه‌و بزووتنه‌وه شووڕه‌وی خوازانه‌یه‌ی که له ساڵانی 46-1945/ 25-1324 له ژێر ڕێبه‌ری دێمۆکڕاته‌کانی ئازه‌ربایجان دا سه‌ری هه‌ڵدا، به هه‌نگاوی هه‌ره جیدی دابندرێ که به مه‌به‌ستی وه‌دیهێنانی ڕاکێشانی ئه‌و ناوچه‌یه له‌لایه‌ن ڕووسیه‌ی شووڕه‌وییه‌وه هه‌لهێندرابێته‌وه.
ئه‌و بزووتنه‌وه‌یه‌ی که گه‌یشته دامه‌زرانی کۆماری مه‌هاباد یه‌کێک له ده‌ربڕین و ده‌رکه‌وته‌کانی ناسیۆنالیزمی شاراوه‌ی کورد بوو که جار و بار له یه‌کێک له هه‌رێمه کوردنشینه‌کاندا گڕی ده‌گرت. ده‌ستپێکردنه‌وه و سه‌رهه‌ڵێنانه‌وه‌ی ئه‌و ڕاپه‌ڕینانه ئه‌وه ده‌سه‌لمێنێ که سه‌ره‌ڕای شکانی په‌یتا په‌یتایان،ئاواتی کوردان بۆ سه‌ربه‌خۆیی قه‌ت به ته‌واوی له نێو نه‌چووه. ده‌بێ ئاماژه‌ی پێ بکرێ که ئه‌و ته‌قینه‌وه کوردییانه ته‌بیعه‌تی خۆچۆش و ناوچه‌ییان هه‌بووه و قه‌ت شێوه‌ی جووڵانه‌وه‌یه‌کی په‌ره‌گر و هه‌موو گره‌وه‌یان به‌خۆوه نه‌گرتووه. له ڕاستییدا، کورده‌کان قه‌ت شانبه‌شانی یه‌کدی ڕاپه‌ڕینێکی یه‌کگرتوویان نه‌کردووه، ته‌نانه‌ت له چوارچێوه‌ی هه‌رکام له‌و چه‌ند ووڵاتانه‌ی دا که نیشته‌جێی ئه‌وێن. ئه‌وه‌ش بێگومان ئاکامی نه‌بوونی ڕێکخستنێکی نێوه‌ندییه که بتوانێ چالاکی کورده‌کان له هه‌رکوێیه‌ک بێ ڕێک بخا و به‌ڕێوه‌ی به‌رێ.
له‌وه‌ش زیاتر فیرقه‌ی دێمۆکڕاتی ئازه‌ربایجان به هه‌بوونی ڕێکخستنێکی له‌کارهاتووتر و ڕێبه‌رانی به ئه‌زموونتر و لێزانتر له به‌راورد کردن له‌گه‌ڵ کورده‌کانی مه‌هاباد دا، ئه‌رکێکێکی ساده‌تریشی له به‌ر ده‌م بوو که بریتی بوو له سازکردنی زه‌مینه‌ی وه‌سه‌رخستنه‌وه‌ی ئازه‌ربایجانی ئێران له یه‌کێتیی شووڕه‌وی.90 ئه‌وان توانییان هه‌موو توانایی خۆیان له سه‌ر نوخته‌یه‌ک کۆبکه‌نه‌وه و حه‌ولی خۆیان جگه‌له‌و ڕێگایه دا نه‌بێ له سه‌ر شتێکی دی دانه‌نێن. له‌کاتێک دا ئه‌رکی به‌رده‌م ڕێژیمی مه‌هاباد به‌و هاسانییه نه‌بوو. ئه‌وان ده‌یانه‌ویست کاکڵی ده‌وڵه‌تێکی هه‌مووگره‌وه‌ی کورد دامه‌زرێنن که هه‌موو خاکی کوردی وه‌به‌ر بگرێ. ئه‌گه‌رچی له‌و بڕگه مێژووییه دا ده‌گژ ئێران ڕۆهاتبوون به‌ڵام ده‌یانزانی دواجار ده‌بێ به‌شه گه‌وره‌تره‌کانی ئه‌و ده‌وڵه‌ته کورده‌ی دادێش له تورکییه و عێڕاق و سوورییه جوێ که‌نه‌وه.
یه‌کێکی دیکه له جیاوازییه گرینگه‌کانی نێوان جمهووری کورد و ڕێژیمی ئازه‌ربایجان که ده‌کرێ باسی لێوه‌بکرێ ته‌رخان بوونی به‌ڕێژه‌ی مه‌هاباد بوو له ئاست ده‌ستێوه‌ردانی ڕۆژانه‌ی شووڕه‌وی. له به‌راورد کردن له گه‌ڵ ئازه‌ربایجان هه‌بوونی هه‌ڵسووڕاوی شووڕه‌وی له مه‌هاباد هێنده‌ی هه‌ست پێ نه‌ده‌کرا و ئه‌و که‌سانه‌ش که له‌و ناوچه‌یه کاریان ده‌کرد،خۆیان که‌متر ڕاده‌نا و هه‌ڵسوکه‌وتیان قوڵوومه‌ندییه‌کی زیاتری پێوه دیار بوو.سه‌ڕه‌ڕای وه‌درۆخستنه‌وه و شاردنه‌وه‌ی له‌لایه‌ن کورده‌کانه‌وه وا وه‌به‌رچاو دێ که شووڕه‌وییه‌کان نوێنه‌رێکی هه‌میشه‌یی یان له مه‌هاباد هه‌بوو بێ و یه‌کێک له دوایین نوێنه‌ره‌کانیان له مه‌هاباد که ده‌گوترێ تا زه‌مانی ڕووخانی ڕێژیمی قازیی محه‌مه‌د له‌وێنده‌رێ بووه و دواتر هه‌ڵات بۆ کۆنسوولخانه‌ی شووڕه‌وی له ته‌ورێز که‌سێک بوو به نێوی ئه‌سه‌دۆف.91
ئه‌و فه‌زاییه‌ی باڵی به‌سه‌ر مه‌هاباد دا کێشابوو له‌گه‌ڵ که‌شوهه‌وای زاڵ له ئازه‌ربایجان جیاوازی ئاشکرای هه‌بوو.ئازادییه که‌سییه‌کان له ته‌ورێز به‌ته‌واوی به‌رته‌نگ کرابوون و ته‌نانه‌ت له به‌کارهێنانی شێوه‌ی تێڕۆریستیش ده‌ست نه ده‌پارێزرا، له‌کاتێک دا له مه‌هاباد کورده‌کان له لایه‌ن کاربه‌ده‌ستانی مه‌هاباده‌وه ڕاو نه‌ده‌نران و ئه‌زییه‌ت نه‌ده‌کران و زه‌برو زه‌نگ به‌دژی دژبه‌ران، ڕێزپه‌ر بوو. یه‌کێک له ڕۆژنامه‌نووسانی ئێرانی که باسی پێشوه‌چوونه‌کانی ئه‌و هه‌رێمه‌ی کردووه په‌سنی حوکمڕانی نه‌رموونیان و له‌سه‌ره‌خۆی قازیی محه‌مه‌دی داوه. ئه‌و ده‌ڵێ قازیی محه‌مه‌د کۆتایی هێنا به تاڵان وڕێگری ، جا بۆیه شارۆمه‌ندانی مه‌هاباد ده‌وره‌یه‌کی کورتی ئاشتی و هێمنیان ته‌جروبه کرد. له‌و ماوه‌یه‌ی دا که قازیی محه‌مه‌د ده‌سته‌ڵاتدار بوو، ده‌گوترێ ته‌نێ پیاوێک کووژرا.92
ڕوزڤێڵت ئه‌م به‌راوه‌رده‌ی خواره‌وه ده‌کا له نێوان ئه‌و دوو ڕێژیمه دا:
" له‌کاتێک دا تێڕۆریزم به سه‌ر ئازه‌ربایجانی ڕۆژهه‌ڵات دا حوکمی ده‌کرد و که‌س ده‌ستی وه‌به‌ر نه‌ده‌هێنا، له کوردستان ئه‌گه‌ر نه‌شڵێین هیچ زیندانیی سیاسی نه‌بوو، به‌ڵام ژماره‌یان که‌م بوو و جگه له یه‌ک دوو نموونه‌دا نه‌بێ هیچ ڕاپۆڕتێک سه‌باره‌ت به کوشتنی سیاسی به ده‌سته‌وه نییه. هه‌ڵبه‌ت ژماره‌یه‌ک له کورده‌کان که حه‌زیان له جمهووری نه‌بوو هه‌ڵاتن بۆ تاران. له شه‌قامه‌کانی مه‌هاباد دا ده‌نگی به‌رنامه‌ی ڕادیۆییه‌کانی ئانکارا و له‌نده‌ن وه‌به‌رگوێیان ده‌که‌وت له‌کاتێکدا له ته‌ورێز گوێ دانه ئه‌و به‌رنامانه سزای مه‌رگی به‌دواوه بوو. هۆی ئه‌و ئازادییه له به‌ر لیبێڕالیزم و میانه‌ڕۆیی قازیی محه‌مه‌د و حکوومه‌ته‌که‌ی بووبێ یان له‌به‌ر لێبوونی ئه‌و عه‌شیره‌تانه‌ی که کرده‌وه‌ی به زه‌بر و زه‌نگیان به دژی ئه‌و که‌سانه ته‌حه‌موول نه‌ده‌کرد که سه‌ر به خۆیان بوون، ئه‌و ڕێژیمه هه‌رنه‌بێ له نێو خه‌ڵکی مه‌هاباد دا خۆشه‌ویست بوو و به دوور بوو له ئه‌و به‌رتیل سه‌ندن و زۆردارییه‌ی که له تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی حکوومهتی نێوه‌ندیی ئێران بوو.93
به کۆتایی کاری ئه‌و دوو ڕێژیمه یه‌کێکی دیکه له جیاوازییه چاوڕاکێشه‌کانی ئه‌وان وه‌ڕوو که‌وت. ئازه‌ربایجان شاهیدی کاردانه‌وه‌یه‌کی به‌ربڵاوی جه‌ماوه‌ری بوو به دژی ڕێژیمی دێمۆکڕاته‌کان، له کاتێکدا له مه‌هاباد هیچ شتێکی ئاوا ڕووی نه‌دا. به‌پێی نووسینی ڕۆزڤێلت،
" ... له سه‌رتاسه‌ری ئازه‌ربایجان هه‌ر که یه‌که‌م نیشانه‌کانی ڕووخان وه‌ده‌رکه‌وتن،جووتێران، کرێکاران و کاسبکاران ده‌ستیان کرد به کوشت و بڕی دێمۆکڕاته‌کان. ئه‌و کاردانه‌وه‌خۆجۆشه بۆخۆی به‌ڕوونی نیشانه‌ی نه‌فره‌ت وبێزاری خه‌ڵک له‌و ڕێژیمه بوو. به‌ڵام له مه‌هاباد هه‌موو شت به ئارامی تێپه‌ڕی و ئه‌وه له حاڵێک دا بوو که له ئازه‌ربایجان پۆلیسێکی نهێنی به‌هێزیش هه‌بوو که بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه له‌گه‌ڵ بارودۆخێکی ئاوا له ئاسایی به‌ده‌ریش ئاماده‌یی تێدا بوو له کاتێکدا قازیی محه‌مه‌د ته‌نانه‌ت ئامرازێکی ئه‌وتۆی له به‌ر ده‌ست دا نه‌بوو. ئه‌و ڕاستییه خۆی ده‌کرێ له‌دووی ئه‌و گوزارشتانه بدا و بیان سه‌لمێنێ که سه‌باره‌ت به خۆشه‌ویست بوونی رێژیمی قازیی محه‌مه‌د ، هه‌ر نه‌بێ له پێته‌خته‌که‌ی خۆیدا. 94
مه‌سه‌له‌ی یارمه‌تییه‌کانی شووڕه‌وی به مه‌هاباد
ئه‌و شۆرو شه‌وقه‌ی هه‌ستان و ڕووخانی جمهووری که‌م ته‌مه‌نی مه‌هاباد سازی کرد له ماوه‌ی ده ساڵ دا نیشته‌وه به‌ڵام لێدوان ، لێکدانه‌وه سه‌باره‌ت به سه‌رچاوه و نێوه‌رۆکی ئه‌و کۆماره هه‌ر ئاوا به‌رده‌وامه. هێندێکان ئه‌و کۆماره ته‌نێ به‌گه‌ڵاڵه‌یه‌ک ده‌زانن که شووڕه‌وی سازی کرد و ده‌سته‌یه‌کی دیکه له‌وباوه‌ره دان ئه‌وه ئاکامی هه‌ڵچوونی هه‌ست ونه‌ستی ناسیونالیستیی کورد بووه.بۆ پشتیوانی له‌و دوو بۆچوونانه هه‌ر دووکیان زۆر شت ده‌کرێ بگوترێ.
ڕێژیمی مه‌هابادبه‌شێکی گرینگ له دنه و دڵگه‌رمی خۆی له یه‌کێتیی شووڕه‌وی وه‌رگرت و زۆر له کورده‌کانیش سه‌رکه‌وتنی یه‌کجاره‌کی ئه‌و ئه‌زموونه‌یان به به‌رده‌وامی هاوڕێیه‌تی و پشتیوانی شووڕه‌وی ده‌به‌سته‌وه. به‌ڵام له گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هه‌رجۆره حه‌ولدانێک بۆ له‌به‌رچاونه‌گرتنی سوێی ناسیۆنالیستی کورد و به که‌م دانانی ده‌ورێکی که کورده‌کان خۆیان له‌و ڕێبازه دا گێڕایان ، هه‌م بێ ئینسافانه یه و هه‌م دووره له ڕاستی.هه‌ر گرینگییه‌کیش له‌و بواره دا بدرێ به هۆکاری شووڕه‌وی هیچ گومانی تێدا نییه که دیارده‌ی مه‌هاباد به‌بێ هه‌بوونی جووڵه‌یه‌کی به‌هێزی ناسیۆنالیزمی کورد،مه‌یسه‌ر نه‌ده‌بوو.
له‌و سه‌وبه‌ندی دا قسه‌یه‌کی زۆڕ له مه‌ڕ یارمه‌تی شووڕه‌وی به ڕێژیمی مه‌هابادێ ده‌کرا. له چاپه‌مه‌نی ڕۆژئاوا دا ده‌ست کرا به بڵاوکردنه‌وه‌ی ڕاپۆرتی زۆر سه‌باره‌ت به یارمه‌تی نیزامی شوڕه‌وی و ده‌ستێوه‌ردانی له‌زێده‌ی شووڕه‌وی له کاروباری کورده‌کان دا.ئه‌و ڕاپۆرتانه به تایبه‌تی له به‌هاری ساڵی 1946/1325 واته هاوکات له‌گه‌ڵ هێرشی کورده‌کان بۆ سه‌ر سه‌ربازخانه‌کانی ئێران له بانه،سه‌قز، سه‌رده‌شت و شوێنه‌کانی دیکه‌ی کوردستانی ئێران زیاتر بوون و ته‌بیعه‌تێکی وورووژێنه‌ریان بو خۆوه گرت.
له مارسی 1946/1325ی هه‌تاوی دا گوزارشت کرا ڕووسه‌کان کورده‌کانی ئێران په‌روه‌رده ده‌که‌ن و چه‌کیان ده‌ده‌نێ و به قاچاغی خه‌ریکی ناردنی چه‌کن بۆ کورده‌کانی عێڕاق و تورکییه . ته‌نانه‌ت باسی ئه‌وه‌ش کرا ژماره‌یه‌ک له ئه‌فسه‌رانی شووڕه‌وی وه‌کوو ڕاوێژکارله گه‌ڵ کورد ه‌کانی ئێران که‌وتوون.95 هێندێک گوزارشتی دی ئیدیعایان کرد شووڕه‌وی به‌رده‌وامه له سه‌ر ئامۆژگاری کورده‌کان و دانی یارمه‌تی تێکنیکی و چه‌کوچۆڵ به‌وان.96 له سه‌ره‌تاکانی مانگی ئاوریلی 1946/ نێوه‌ڕاستی خاکه‌لێوه‌ی 1325 هێندێک خه‌به‌ر بڵاو بووه‌وه له مه‌ر ئه‌وه‌ی که کورده‌کان له‌و هێزانه‌ی شووڕه‌وی که له میاندواو دامه‌زرابوون بیست تانک، چوار کامیۆن و ژماره‌یه‌کی نادیار خومپاره‌هاوێژ و چه‌کوچۆڵی دیکه‌یان وه‌رگرتووه.97 به‌ڵام گوزارشتی ئه‌و جۆره سه‌باره‌ت به یارمه‌تی ڕووسه‌کان به کورده‌کان هه‌ڵبه‌ستراو بوون و گه‌وره ده‌کرانه‌وه. ئێستا ڕوون بووه‌ته‌وه که یه‌کێک له هۆیه سه‌ره‌کییه‌کانی ڕووخانی جمهووری مه‌هاباد به ووردی نه‌بوونی ئه‌و جۆره یارمه‌تییانه بووه. له ڕاستیدا ڕێژیمی قازیی محه‌مه‌د جگه له پشتگه‌رمی و ئه‌و به‌ڵێنانه‌ی یارمه‌تی که قه‌ت جێ به‌جێ نه‌کران، هیچ یارمه‌تییه‌کی دیکه‌ی وه‌رنه‌گرت.
ژێرنووسه‌کان
1-Elphinston,”The Kurdish Question” International Affairs (London) 22, NO.1,(Jan.1946),97.
جگه له زۆر ئه‌نباری چه‌کوچۆڵی نیزامی که وه‌ده‌ست کورده‌کان که‌وت. وا گوزارشت کراوه زۆر له سه‌ربازانی ئێرانیش که خزمه‌تی سه‌بازیان جێ ده‌هێشت ، چه‌که‌کانی خۆیان دا به عه‌شێره‌ته‌کورده‌کان.
Archie Roosevelt,Jr.,” The Kurdish Republic of Mahabad”, Middle East Journal, NO.3, (July 1947),248
(ڕوزڤێڵت جێگری ئاتاشه‌ی نیزامی ئه‌مه‌ریکا بوو له ئێران و له نێوان مانگی مارسی 1946 تا مانگی فێڤرییه‌ی 1947 له تاران بوو.)
2- Ann K.S. Lambton, Landlord and Peasant in Persia: 1 Study of Land Tenure and Land Revenue Administration (London, Oxford University Press 1953), P.285.
3- به پێی نووسینی ڕوزڤێڵت "... کورده‌کانیش وه‌کوو ئێرانییه‌کانی دیکه ڕه‌زا شا ناچاری کردبوون ده‌ست له جلوبه‌رگی خۆجێی خۆیان هه‌ڵ گرن،ئه‌وان ئه‌و جلوبه‌رگانه‌یان به نیشانه‌ی ئابڕووی نه‌ته‌وه‌یی خۆیان دا ده‌نا و له ماڵه‌کانیان دا شاردیاننه‌وه، تا ئه‌وه‌ی که به هێرشی هاوپه‌یمانان بۆ سه‌ر ئێران دیسان ئه‌و جلوبه‌رگانه‌یان ده‌به‌ر کرده‌وه...ئه‌و به‌رته‌نگیانه‌ی ڕه‌زا شا له سه‌ر جلوبه‌رگ ده‌به‌ر کردنی دانا بوو، بووه هۆی بێزاری خه‌ڵک له‌وی و له ڕێژیمه‌که‌ی."
Roosevelt 251,n; Also A.M. Hamilton, Road Through Kurdistan ( London: Faber and Faber,1973),296.
4- وه‌ک پێشتر باس کرا سمکۆ ئاغای شکاک و ژماره‌یه‌ک له سه‌رۆک عه‌شیره‌ته‌کانی دیکه له شنۆ به‌فێڵ و خائینانه کووژران. ڕه‌زا شا سه‌ید ته‌های نه‌هری شی خسته زیندانه‌وه و به‌وجۆره‌ی ده‌گێڕدرێته‌وه، پاشان ده‌رمانداوی کرد و کوشتی.
William O.Douglas, Strange Lands and Friendly People(New York: Harper and Bros.,1951),125-26
داگڵاس له کتێبه‌که‌یدا باسی دوورخستنه‌وه‌ی سه‌رانی به‌ختیاری و ئێعدامی هه‌شتا که‌س له سه‌رانی لوڕ و مردنی ڕێبه‌ری قه‌شقاییه‌کانیش به قاوه له زیندان دا ده‌کا.(139) به پێی نووسینی داگلاس، ده‌گوترێ به‌کار هێنانی قاوه‌ی ده‌رماناوای بۆ ده‌رمانداو کردنی خه‌ڵک ئه‌وه‌نده به‌ربڵاو بوو که ئه‌و کاره به " قاوه‌ی په‌هله‌وی" به‌نێوبانگ بوو.
5- بۆ وێنه ده‌کرێ ئاماژه بکرێ به عه‌شیره‌تی گه‌ڵباغی که له زێدی خۆیان له کوردستان ڕیشه‌کێش کران و له شوێنی وه‌ک هه‌مه‌دان، ئیسفه‌هان و یه‌زد په‌ڕاگه‌نده بوون. دێیه‌کانیان دران به حه‌شیمه‌تێکی تورک زمان که له شوێنی دیکه‌ی ووڵاته‌وه هێندرابوونه ئه‌وێنده‌رێ . گه‌ڵباغییه‌کان دوای وه‌لاچوونی ڕه‌زا شا گه‌ڕانه‌وه زێدی خۆیان.
Lambton. 285-86,
6- Elphinston, 3The Kurdish Question,” 97.
7- Ibid.
8- Lambton, 286.
9-Roosevelt,284.
10- Elphinston, “ The Kurdish Question” 98; also Elphinston, “ The Kurdish Question,” Journal of the Royal Central Asian Society 35,part 1, (Jan.1948), 46.
11- Roosevelt,284.
12- لانگریک که باسی ئه‌و ڕووداوه‌ی کردووه، ئه‌وه ناڵێ داخودا ئه‌و سه‌رۆک عه‌شیره‌تانه ئی ناوچه‌کانی بن کۆنتڕۆلی بریتانیا یان ئی هه‌رێمی به‌ر ده‌ستی کورده‌کان بوون.سه‌باره‌ت به نێوه‌رۆکی پێشنیازه‌که‌شیان زانیاری زیاتر به‌ده‌سته‌وه نادا.
Longrigg, Iraq,1900 to 1950 Political, Social, and Economic History (London: Oxford University Press, 1953),324
13- Elphinston, “ The Kurdish Question,” 97; Roosevelt,248;Longrigg, Iraq,1900 to 1950,324
14- Ibid.
15- Roosevelt,248.
16- Elphinston, “The Kurdish Question,” 98.
به‌پێی نووسینی لانگریگ حه‌مه‌ڕه‌شید له عێڕاق له دایک ببوو و له سه‌روبه‌ندێکیش دا هاو ووڵاتێتی دوانه‌ی هه‌بوو دوای په‌ڕێنه‌وه له سنووری ئێران و عێڕاق ده‌ستبه‌سه‌ر کرا و له که‌رکووک خزا به‌ندیخانه.
Longrigg, Iraq, 1900 to 1950,324
17- Roosevelt, 248.
18- Ibid.
19- “ Axis Propagandists in Turkey – Incitement of Kurds,” Times ( London), Apr.29,1944.
20- Roosevelt,251.
21- Witold Rajkowski, “ Another Danger Spot – Kurdistan,” World Review ( June 1946),
22- Roosevelt,251.
23- Ibid,250, see also Douglas,57ff
24- Roosevelt, 250.
25-Ibid.
26- Ibid., 251.
27- Ibid.,252.
28- Ibid.
29- Ibid., 252-53.
30- Ibid.
31- نه‌جه‌فقوڵی پێسیان. له مه‌هابادی خوێناوییه‌وه تا کناری ئاراس،تاران، چاپخانه دیار نییه. لاپه‌ڕه‌ی 152.
به پێی نووسینی نیکیتین، قازیی فه‌تتاح له ماوه‌ی شه‌ڕی یه‌که‌می جیهانی دا مه‌زنی بنه‌ماڵه‌ی قازی بوو.
Basil Nikitine, Les Kurdes: Etude Sociologiyue et historique(Paris,1956),136,n.1
32-پێسیان، هه‌مانجێ. لاپه‌ڕه‌ی 153
33- Roosevelt,262.
له‌و پێوه‌ندییه دا ده‌کرێ قازیی محه‌مه‌د له‌گه‌ڵ سه‌تتار خان، یه‌کێک له ڕێبه‌رانی شۆڕشی مه‌شڕووتییه‌ت له ئازه‌ربایجان به‌راورد بکرێ. بۆ زانیاری زیاتر سه‌باره‌ت به تێکچوونی به‌ره‌به‌ره‌ی خه‌سڵه‌تی سه‌تتارخان بڕوانه:
Edward Granville Browne, The Persian Revolution of 1905-1909 (Cambridge: Cambridge University Press, 1910),570.
34- پێسیان، له مه‌هابادی خوێناوییه‌وه... 176.
35- Roosevelt, 261.
36- Ibid.
37- Ibid.
38- حاجی بابه شێخ که سه‌رۆکوه‌زیری ڕێژیمی مه‌هاباد بوو له باسی سه‌فه‌ری خۆی دا بۆ باکۆ که له‌گه‌ڵ چه‌ند که‌سی دی له سه‌رانی کورد چووه ئه‌وێ ده‌نووسێ ئاتا کیشیۆف یه‌کێک له‌و چه‌ند کاربه‌ده‌ستانه‌ی شووڕه‌وی که چاوی به‌وان که‌وت هێندێک فه‌رمانی پێدان ( هه‌ڵبه‌ت سه‌باره‌ت به نێوه‌رۆکی ئه‌و فه‌رمانانه هیچ شیکردنه‌وه‌یه‌ک به ده‌سته‌وه نادا)که ده‌بێ موو به موو جێ به جێی بکه‌ن و هه‌ڕه‌شه‌ی لێکردن ئه‌وانه‌ی جێ به جێی نه‌که‌ن به توندی سزا ده‌درێن. حاجی بابه شێخ ئیدیعا ده‌کا قه‌یرانێک ساز بوو دوای ئه‌وه‌ی ئه‌و دژایه‌تی ده‌ربڕی له ئاست فه‌رمانه‌کانی ژه‌نه‌ڕاله‌که و، قازیی محه‌مه‌د هه‌ڕه‌شه‌ی کرد خۆی ده‌رمانداو ده‌کا.ئه‌و لێی زیاد کرد دواجار دوای پازده ڕۆژ مانه‌وه ڕێگایان پێ درا بگه‌ڕێنه‌وه ووڵاتی خۆیان. [!!] وا وه‌به‌رچاو دێ هێندێک له سه‌رانی کورد زیاتر له جارێک سه‌ری باکۆیان دابێ. به قسه‌ی حاجی بابه‌شێخ، قازیی محه‌مه‌د دووجار و سه‌یفی قازی سێ جار سه‌ردانی باکۆیان کرد. بڕوانه پێسیان. له مه‌هابادی خوێناوییه‌وه... 74-173
39- Roosevelt, 254; Kurdish League, Memorandum sur le situation des Kurdes et leurs revendications (Paris: imprimerie Louis Jean-Gap,1948), 38, and bulletin du Centre d’Etudes Kurdes ( 1948), 17 ( also published by the Kurdish League).
40- به پێی گێڕانه‌وه‌ی:
Roosevelt, 255; Kurdish league, Memorandum sur la situation des Kurdes, 39; Kurdish League Memorandum sur la situation des Kurdes, 21-22; Bulletin du Centre d’Etudes Kurdes ( 1948), 17-18.
پێسیان. مه‌رگ هه‌بوو، بادانه‌وه‌ش هه‌بوو. تاران: شیرکه‌تی سه‌هامی چاپ 1328ی هه‌تاوی.لل 60- 156-41
Cf. Nikintine, Les Kurdes, 201-2; Lucien Rambout, Les Kurdes et le droit: Des texts, des Faits, Paris: Edition du Cerf, 1947, 102-3
42- Daily Express (London) Mar.16, 1946; also Rambout, 101-2.
43- Rambout, 104.
44- Stepanov,24.
45- Roosevelt, 262.
46- هه‌ر دووی ئه‌و بڵاوکراوانه نێویان کوردستان بوو و به ئۆرگانی ڕه‌سمی ڕێژیمی مه‌هاباد ده‌ژمێردران.
-47 Roosevelt, 262.
48- Rambout,104
49- ده‌وڵه‌تی ئێران به دانی وه‌بیرخه‌ره‌وه‌یه‌ک به یه‌کێتیی شووڕه‌وی " ئعترازی کرد له هێنانی که‌لوپه‌لی چاپ و کاغه‌ز له لایه‌ن سه‌رانی کورده‌وه له یه‌کێتیی شووڕه‌وی ڕا بۆ به‌ره‌وپێشبردنی چالاکییه‌کانیان."
Roosevelt, 262- 263.
50- Ibid. 263.,
51- Ibid. 264.,
52- Kurdish League, Memorandum sur la situation des Kurdes, 40-41 ; also Rambout, 105.
53- Kurdish League, Memorandum sur la situation des Kurdes, 41; “ Resume du memorandum sur la situation des Kurdes, “ bulletin du Centre d’ Etudes Kurdes, no.2 (1948), 19; Summary on the Memorandum on the situation of the Kurds and their claims ( Paris: Imprimerie Louis jean-Gap, 1949), 23.Cf. Rambout, 106.
54- Kurdish League, Memorandum sur la situation des Kurdes, 41; Rambout, 106; Kurdish League, Memorandum on the situation of the Kurds, 23.
55- Rambout, 107; Kurdish League, Memorandum sur la situation des Kurdes,41; Kurdish League, Memorandum on the situation of the Kurds, 23.
56- له‌مه‌ر ئه‌و جوێبوونه‌وه سیاسییه ده‌نێو کورده‌کان دا بڕاونه:
Maurice Ferro,” La Republique Autonome Kurd d Azerbaidjan” , Le Monde, May 8, 1946; The Scotsman, No.26, 1946; Nikitine, letter to editor, Manchester Guardian, Sept.15,1950
بۆ زانیاری سه‌باره‌ت به هه‌ڵوێستی عه‌شیره‌ته‌کان بڕوانه: -57
Roosevelt, 261- 53, 265-66.
له درێژه‌ی ئه‌م لێکۆڵینه‌وه‌یه دا ئاماژه ده‌کرێ به سۆنگه و هۆی دژایه‌تی عه‌شیره‌ته‌کان له‌گه‌ڵ رێژیمی مه‌هاباد.
58- Ibid., 53- 252-265
59- Ibid., 260.
60- Ibid.,260 n.8
61- Ibid,257 n.3.
62- Ibid., 268
63- Ibid., 252; Douglas,82.
64- Ibid, 73-76,n.5.
65- Roosevelt, 259, n.5.
هه‌ر وه‌ها پێسیان. له مه‌هابادی خوێناوییه‌وه ...،ل 158
66- Roosevelt, 265.
67- Douglas, 59.
68- Ibid., 73.
69- پێسیان، له مه‌هابادی خوێناوییه‌وه.... ل.174
70- هه‌ر له‌وێ، ل. 92
71- Roosevelt, 267-68.
72- پێسیان، هه‌ر له‌وێ لل. 47-45
73- Roosevelt, 265.
74- به پێی نووسینی پێسیان شێخ ئه‌حمه‌د ئه‌و قسانه‌ی له دوای ڕووخانی ڕێژیمی مه‌هاباد بۆ وی باس کردووه. ئه‌و به‌ر له چاوپێکه‌وتنه‌که قورئانێکی هێناوه و داوای له پێسیان کردووه سوێند بخوا جگه له به‌رژه‌وه‌ندی و به‌خته‌وه‌ری ئێران هیچی له دڵ دا نییه.پێسیان، 2 : 26-25.
75- ده‌بێ له‌به‌رچاوبگیرێ که ئێستا مامه‌شه‌کان به ده‌ربڕینی ناڕه‌زایه‌تی له پێوه‌ندیی ڕووسی جمهووری مه‌هاباد، به دژی قازیی محه‌مه‌د چالاک بوون، له ساڵانی شه‌ڕی یه‌که‌می جیهانیش دا18-1914 له لایه‌نگرانی سه‌رئیشکی هێزه عوسمانییه‌کان بوون . ده‌گوترێ که باییز پاشا ڕێبه‌ری مامه‌شه‌کان[!!] دوای قه‌ومانی شه‌ڕێکی قورس له نێوان سواره‌ی کورد و یه‌که‌یه‌کی قه‌زاق دا که تێیدا کوڕه‌که‌ی کووژرا تێلگرافی ناردبوو که" کوڕی هه‌ره چکۆڵه‌م که ڕووسێکی زۆری سلار کرده‌وه له به‌ر برینه سه‌خته‌کانی گیانی ئه‌سپارد و بوو به ته‌سه‌دوقی سه‌ری ده‌رگای سوڵتان. ئه‌گه‌ر خودا موقه‌ده‌ری کا خۆم و کوڕه‌کانی دیکه‌شم ئاماده‌ین له پێناو خه‌ڵیفه دا فیدا بین."
Nadip, Battariye Iie Atash, 62
به پێی گێڕانه‌وه‌ی عه‌بباس ئه‌لعزاوی. " نادیف،بطارییه اله آتش، 62
76- هه‌ر وه‌ک پێشتر ئاماژه‌ی پێ کرا ئه‌مه‌رخانی شه‌ریفی ڕێبه‌ری هه‌ره گه‌وره‌ی شکاکه‌کان له سه‌ره‌تاوه لایه‌نگری ڕێژیمی مه‌هاباد بوو. به پێی نووسینی داگلاس ئه‌مه‌رخان له‌به‌ر شه‌ڕ به دژی تورکه‌کان له ماوه‌ی شه‌ڕی یه‌که‌می جیهانیدا بۆ ماوه‌ی 10 ساڵ له زیندانی تورکییه دا بوو.
Douglas, 74.
77- Roosevelt, 265.
78- Ibid., 266.
79- Ibid.
80- Ibid.
81- Ibid.
82- پێسیان.، هه‌مان شوێن، 169
83- هه‌مان. 173
84- هه‌مان.
85- ئه‌و ڕووداوه بووه هۆی ئه‌وه یه‌کێک له‌نووسه‌رانی نه‌ته‌وه‌خوازی کورد ئاماژه‌ی پێ بکا که لوڕه‌کان زۆر جار سه‌لماندوویانه به‌شی هه‌ره پایه‌د‌ار و هه‌ره به‌وه‌فای ناسیۆنالیسته کورده‌کانن.
[Hilmi], The map of Kurdistan,8, cited in Rambout,80.
86- جگه له‌و چوار که‌سه، پازده‌که‌سی دیکه‌ش ئێعدام کران. گوزارشت کراوه که به هه‌زاران له ئه‌ندامی عه‌شیره‌ته کورده‌کانیش بۆ ده‌ربڕینی ئعترازی خۆیان خۆپێشاندانیان کردووه.
Daily Express (London), June 23, 1947. Cf. Al-Brifkani, 29-30
87- Dengé Kurdistan,no.2 ( Aug.1949),10.
88- Ibid.,11.Cf. Bulletin d’Etudes Kurdes,no.4,10-11
89- سه‌باره‌ت به پیشه‌وه‌ری و سه‌رانی دیکه‌ی فیرقه‌ی دێمۆکڕاتی ئازه‌ربایجان بڕاونه:
L.P.Elwell – Sutton, “ Political Parties in Iran,” Muddle East Journal 3,no.1 ( Jan.1949): 45-62.
وه له مه‌ڕ ئه‌ندامانی حکوومهتی فیرقه له‌و سه‌روبه‌ندی دا:
George Lenczowski, “ The Communist Movement in Iran,” Middle East Journal 1 ( 1947), 43n. 37 and passim.
90- به پێی نووسینی ڕوزڤێڵت ئامانجی فیرقه‌ی دێمۆکڕاتی ئازه‌ربایجان بریتی بوو له "... ئه‌نجام دانی شۆڕشێك، ڕاگه‌یاندنی سه‌ربه‌خۆیی ئوستان و ئه‌گه‌ری داوای وه‌سه‌رخستنه‌وه‌ی بۆ سه‌ر یه‌کێتیی شووڕه‌وی".
Roosevelt, 253.
91- Ibid.,264.
به پێی ڕاپۆرتی یه‌کێک له سه‌رچاوه ئێرانییه‌کان وه‌به‌رچاودێ ئه‌سه‌دۆف له مه‌هاباد کۆنتڕۆلێکی به‌ربڵاوی ده‌کار کردبێ. پێسیان،هه‌مان جێ، 174.
92- پێسیان، هه‌مان جێ 161.
93- Roosevelt, 264-65
94- Ibid., 267.
95- New York Times,Mar.21, 1946; Manchester Guardian, Mar.21, 1946; Evening Standard, Mar.21,1936.
96- Times ( London), Mar.23, 1946.
97- New York Times, Apr.4, 1946 ; Times ( London), Apr.4,1946.
به ته‌نیشت ئه‌و ڕه‌قه‌مانه‌ی ڕۆژنامه ڕۆژئاواییه‌کان به ده‌ستیانه‌وه داوه، یه‌کێک له لێکۆله‌ره‌وه ئه‌مه‌ریکاییه‌کانیش له‌ووتارێک که له گۆواری فارین ئه‌فێرز دا بڵاو کراوه‌ته‌وه هه‌ر باسی ئه‌و جۆره ڕه‌قه‌مانه ده‌کا. بڕاوننه:
WilliamLinn, Westerman, “ Kurdish Independence and Russian Expansion,” Foreign Affairs, 24,No.4
( July 1946), 676.
تێبینی وه‌رگێڕ: ئه‌م وه‌رگێڕانه‌ی سه‌ره‌وه به‌ندی پازده‌هه‌می کتێبی وه‌دیع جووه‌یده‌یە:
Wadie Jwaideh, Kurdish National Movement, Its Origins and Development, Syracuse University Press, 2006,pp.243-66
" بزووتنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌یی کورد، ڕه‌چه‌ڵه‌ک و پێشوه‌چوونه‌کانی" که له ساڵی1960 پێشکێشی زانکۆی سیراکسی کرد و هه‌تا ساڵی 2006 واته 5 ساڵ دوای مه‌رگی خۆی وه‌ک کتێب چاپ نه‌کرا. ئه‌گه‌رچی زیاتر له 50 ساڵ له نووسینی ئه‌و دوکتورانامه ڕاده‌برێ، به‌ڵام تێخوێندنه‌وه‌کانی نووسه‌ر کۆن نه‌بوون. سه‌باره‌ت به مێژووی جمهووری کوردستان جووه‌یده سه‌رچاوه‌ی چاپکراو و له نێو ئه‌واندا زانیارییه‌کانی ڕۆزڤێڵت، داگڵاس و پێسیانی به‌کارهێناوه که، وه‌نه‌بێ له هه‌موو ڕوویه‌که‌وه وورد بن. بۆ نموونه ئه‌وه‌ی پێسیان له زمان حاجی بابه‌شێخه‌وه ده‌یگێڕێته‌وه که له "باکۆ هه‌ڕه‌شه‌یان لێکراوه" به هیچ جۆر له گه‌ڵ ڕاستییه پێ زاندراوه‌کان ناگونجێ. ڕاسته له سه‌فه‌ری یه‌که‌م دا بۆ باکۆ له کۆتاییه‌کانی 1941 حاجی بابه‌شێخ یه‌کێک له ئه‌ندامانی ئه‌و ده‌سته‌یه له پیاوماقووڵان و سه‌رۆک عه‌شێره‌ته کورده‌کان بووه، به‌ڵام ئه‌و به‌ڵگانه‌ی تا ئێستا ڕوون بوونه‌ته‌وه ده‌یسه‌لمێنن له‌و سه‌فه‌ره دا هیچ به‌ڵێن و بڕیاری سیاسی نه‌هاتووه‌ته گۆڕێ. ڕه‌حمه‌تی عومه‌رئاغای عه‌لییار له گێڕانه‌وه‌ی ئه‌و سه‌فه‌ردا باسی هه‌بوونی دوو بۆچوونی جیاواز له نێو ئه‌و ده‌سته‌یه دا ده‌کا و ده‌ڵێ قازیی محه‌مه‌د و حاجی بابه‌شێخ باسی پێویستی سه‌ربه‌خۆیی کوردستانیان کردووه و عه‌لی ئاغای ئه‌میر ئه‌سعه‌د بۆچوونێکی دیکه‌ی هه‌بووه. به‌له‌به‌رچاوگرتنی سیاسه‌تی شووڕه‌وی له‌و سه‌روبه‌ندی دا ئه‌و لێکدانه‌وانه‌ی که ده‌ڵێن مه‌به‌ستی شووره‌وییه‌کان له بانگهێشتنی کورده‌کان ته‌نێ بۆ ناسیاوی بووه و هیچ به‌ڵێنێکی سیاسییان پێ نه‌داون ڕاستتر ده‌نوێنن. ئه‌وه‌ی نرخێکی تایبه‌تی ده‌دا به‌م نووسینه‌ی جووه‌یده له سه‌ر کۆماری کوردستان تێخوێندنه‌وه‌کانێتی و زانیارییه هه‌ڵه‌کان سه‌ده‌مه له شرۆڤه کردنه‌کانی ناده‌ن! له وه‌رگێڕان دا له هه‌رجێیه‌ک هه‌ست به هه‌ڵه‌ی زانیاری کرابێ، بێ ئه‌وه‌ی ده‌ست له ده‌قی ماک بدرێ به نیشانه‌ی [!!] سه‌رنجی خوێنه‌ره‌وه ڕاکێشراوه.
مارتین ڤان بڕاونێسن لە نرخاندنی ئه‌و کتێبه‌ی جوویدە دا دەنووسێ:
" پێوه‌ندی وه‌دیع جووه‌یده له گه‌ڵ کورده‌کان پێوه‌ندییه‌کی جیاواز بوو و، هه‌روه‌ها بۆچوونی ویش بۆ سه‌ر بابه‌ته‌که‌ی جیاواز بوو. ئه‌و له شاری به‌سره له باشووری عێراق چاوی به دنیا پشکووت له بنه‌ماڵه‌یه‌کی عیسایی ( کلدانی) عه‌ڕه‌ب زمان دا و دوایه چووه به‌غدا و له‌وێ له زانکۆ خوێندی و له ساڵی 1942 له به‌شی حقووق دا ده‌ره‌جه‌ی لیسانی به ده‌ست هێنا. له ماوه‌ی ساڵانی شه‌ڕ دا وه‌کوو پشکنه‌ری ناردنی که‌لوپه‌ل و پێداویستی بۆ ئه‌ستانه باکوورییه‌کان له وه‌زاره‌تی نێوخۆ کاری ده‌کرد. ئه‌و پایه‌یه‌ی هه‌لی بۆ ڕه‌خساند به هه‌موو کوردستانی عێراق دا بگه‌ڕێ و به شه‌خسه له گه‌ڵ ژماره‌یه‌کی زۆر له که‌سایه‌تییه‌کورده‌کان ناسیاوی په‌یدا بکا. ناسیاوی ڕاسته‌وخۆی شه‌خسی وی له گه‌ڵ وڵاته‌که و خه‌ڵکه‌که‌ی ده‌بێ یارمه‌تییه‌کی گه‌وره بوو بێ بۆی له‌و لێکۆڵینه‌وه مێژووییه دا که دوایه کردی، و هه‌روه‌ها زانیاری وردی سه‌باره‌ت به کۆمه‌ڵگه و سیاسه‌تی کوردی که له گشت کتێبه‌که‌ی ڕا ده‌رده‌که‌وێ و چ جێی گومان ناهێڵێته‌وه ئه‌وه له سۆنگه‌ی ئه‌زموونه‌که‌یه‌تی. جووه‌یده به پته‌وی خۆی وه‌ک عه‌ڕه‌بێکی عێراقی ده‌ناسی به‌ڵام له هه‌مان کاتدا وشیارانه هه‌ستی پێ ده‌کرد که سه‌ر به که‌مایه‌تییه‌کی (دینی) شه که زۆرجار تووشی دوو چاوکی له‌گه‌ڵ کردن و فه‌رق و جیاوازی له گه‌ڵ دانان هاتووه. ئه‌وه بێگومان یارمه‌تی کردووه به لێتێگه‌یشتن و په‌سندانی کورده‌کان له‌و ده‌وڵه‌تانه‌یدا تێیاندا ده‌ژین و پێوه‌ندییان له گه‌ڵ دراوسێ جۆربه‌جۆره‌کانیان.له‌کاتێکدا ئه‌و نووسه‌رانه‌ی پێشتر له‌سه‌ر ناسیونالیزمی کوردیان نووسیوه ئه‌و مه‌یله‌یان تێدا ده‌بیندرێ ناسیونالیزمی کورد له ڕوانگه‌ی ده‌زگای ئێداری یان گرووپه زاڵه‌کان له نێو ئه‌و ده‌وڵه‌تانه دا شیبکه‌نه‌وه، جووه‌یده به‌ئاگادارییه‌وه هه‌وڵی دا بۆچوون و ڕوانگه‌ی کوردان بهێنێته گۆڕێ. لێکۆڵینه‌وه‌که‌ی وی یه‌ک له لێکۆڵینه‌وه‌کانی هه‌ره لاگرانه و هه‌ری ژیرانه‌یه به تێگه‌یشتن له‌وه‌ی که چییه کورده‌کان ده‌جووڵێنێ. ئه‌و لێکۆڵینه‌وه‌یه یه‌که‌م توێژینه‌وه‌ی جیدییه که جه‌خت له سه‌ر ناسیۆنالیزمی کورد بکاته‌وه وه‌کوو بزووتنه‌وه‌یه‌کی سه‌ربه‌خۆ و نه‌ک هه‌ر وه‌کوو کاردانه‌وه و به‌رته‌کێک له هه‌مبه‌ر پێڤاژۆی مۆدێرنیزه کردن و رێفۆرم و چاکه‌سازی ئیداری."
No comments:
Post a Comment