١٣ بابەت لە سەر ڕاپەڕینی وەرزێرانی موکریان و خەڵکی بۆکان لە سەردەمی موسەدیق ١

 ١٣ بابەت لە سەر ڕاپەڕینی وەرزێرانی موکریان و خەڵکی بۆکان لە سەردەمی موسەدیق

پێشكێشە بە یادی ئەمیر حەسەنپوور

       بەو زووانە لێکۆڵینەوە بە نرخەکەی  مامۆستای نەمر ئەمیر حەسەنپوور سەبارەت بە ڕاپەینی وەرزێرانی کورد لە ساڵانی  ١٩٥٢ – ١٩٥٣ دا بڵاو دەبێتەوە. ئەو لێکۆڵینەوەیە کە حەسەنپوور بە ساڵانی درێژ مادە و کەرەستەی بۆ کۆ دەکردەوە بڕیارە لە ٢ بەرگ دا بە زمانی فارسی بڵاو بێتەوە و بە پێی زانیاری تا مانگێکی دی کاری ئێدیت کردنی تەواو دەبێ. پێشتر لە مانگی ژووییەی ساڵی ٢٠١٦ کاک ئەمیر بابەتێکی بە زمانی کوردی  بۆ ناساندنی ئەم کارە  بە ناوی  'ڕاپەڕینی وەرزێرانی موکریان لە ١٣٣١ – ١٣٣٢ ( ١٩٥٢ – ١٩٥٣) دا: پڕۆژەی لێکۆڵینەوەێێک ' نووسی کە بڕیار بوو هەر ئەم ساڵە لە ژمارەی ١ی گۆ واری ' دەروازە ' دا بە  ئەلفوبێی لاتینی بڵاو بێتەوە. بەڵام لەبەر وەدوا کەوتنی بڵاو بوونەوەی ئەو گۆوارە بابەتەکە لە مانگی مەی ٢٠١٧  لە ژمارەی ١-ی دەروازە دا دەرکەوت. وابزانم ئەمن یەک لەو کەسانە بووم کە مامۆستا لە ٢٧ی ژووییەی ٢٠١٦  بەر لە بڵاو بوونەوە نووسینەکەی خۆی بۆ نارد بوم و داوای لێ کردبووم  بیخوێنمەوە و بۆچوونی خۆمی بۆ بنووسم، منیش دەستبەجێ خوێندمەوە و ووڵامم بۆ نووسییەوە کە لێرە بە دوای بابەتەکەی حەسەنپوور دا ئەو نووسینە کورتە و ناوەرۆکی ئی مەیلەکەی ویش دادەنێم..

     ئەمن وای بۆ دەچم بە بڵاو بوونەوەی لێکۆڵینەوەکەی حەسەنپوور مێژووی ئەو بڕگەیە لە خەباتی  زەحمەتکێشانی کورد لە زۆر ڕووەوە ڕوون دەبێتەوە. لەو ساڵانەی دواییدا بە بڵاو بوونەوەی دوو بەرگ کتێب لە سەر بۆکان * نووسینی نەمر ڕەحمان محەمەدیان زۆر بەڵگەی شاراوە بۆ یەکەمجار پێیان زاندراوە. بە خۆشییەوە  حەسەنپوور لەو سەرچاوە بەنرخەش کەلکی وەرگرتووە.

حەولم داوە ئەوەی لەو بارەیەوە نوسراوە ، لێرە بە سەریەکەوە بڵاو کەمەوە، بەڵام هەر ئەوانەی خوارەوەم کەوتووەتە بەرچاو و بە پێی بەرواری بڵاو بوونەوەیان پێشكێش دەکرین.

حەسەن قازی

٩-ی سێپتامبری  ٢٠١٨

بابەتەکان

١-هێمن، موکریانی . ڕاپەڕینی وەرزێران، کورتەیەک لە سەر ئەو ڕاپەڕینە لە پێشەکی  ' تاریک و ڕوون ' دا  ١٣٥٣ی هەتاوی / ١٩٧٤ی زایینی

٢-کەریم ،حسامی . 'ڕاپەڕینی وەرزێرانی موکریان ' ، لە بیرەوەرییەکانم، بەرگی – یەکەم، ١٩٨٦

٣-د.عەبدولڕەحمان، قاسملو . ' ڕاپەڕینی جووتیارانی دەوروبەری بۆکان و مەهاباد '  لە چل ساڵ خەبات لە پێناوی ئازادی دا  ١٣٧٠ی هەتاوی / ١٩٩٠ ی زایینی

٤-غەنی، بلوریان .  ' ڕاپەڕینی جوتیارانی ناوچەی بۆکان '   لە ' ئاڵە کۆک، بەسەرهاتی ژیانم ' دا ، ١٩٧٧

٥-ح.س.سۆران / 'یادی ٥٠ ساڵەی جوڵانەوەی جوتیارانی بۆکان ' ، ماڵپەڕی ڕۆژهەڵات،  ٢٠٠٢

٦-ئەنوەر،سوڵتانی.  ' ڕاپەڕینی ساڵی ١٩٥٣ی خەڵکی بۆکان و وەرزێرانی ناوچەی فەیزوڵا بەگی
( بە بۆنەی یادی ٥٠ ساڵەی  ئەو ڕاپەڕینە شکۆدارە ) ، گۆواری گزینگ ، ژمارەی ٣٦، پاییزی ٢٠٠٢

٧-عومەر، عەسری.  ڕاپەڕینی وەرزێران لە ناوچەی موکریان ، گۆواری گزینگ  ژمارەی  ٣٧، زستانی ٢٠٠٣

٨-ئەنوەر، سوڵتانی. نووسین و وەرگێڕان ،  ' "بەڵگەنامەیەک" سەبارەت بە ڕاپەڕینی وەرزێرانی ناوچەی فەیزوڵابەگی بۆکان، گزینگ ژمارەی ٣٨ ، بەهاری ٢٠٠٣

٩-حەمەدەمین، شەشە. ڕاپەڕینی جوتیاریی ساڵی ١٣٣١، حەوتوونامەی پەیامی کوردستان. مارسی ٢٠٠٥
   پەیامی ئەمیر حەسەنپوور بە بۆنەی کۆظی دوایی حەمەدەمین شەشە.

١٠-ئالان، حەسەنیان. بزووتنەوەی وەرزێرانی کورد ( ١٩٥٣ – ١٩٥٢) : لایەنێکی وونبوو لە خەباتی کورد لە ئێراندا ، بە زمانی ئینگلیسی، ٢٠١٦. وەرگێڕانی کوردی حەسەن قازی، ٢٠١٨

١١-ڕئەمیر،حەسەنپوور. اپەڕینی وەرزێرانی موکریان لە ١٣٣١ – ١٣٣٢ ( ١٩٥٢ – ١٩٥٣) دا: پڕۆژەی لێکۆڵینەوەیێک. گۆواری دەروازە، ژمارەی ١، مەی ٢٠١٧ بە ئەلفوبێی لاتینی ( ئەو بابەتە لە ساڵی ٢٠١٦ نوسراوە)

-نامەی من بۆ حەسەنپوور  ٢٨ی ژووییەی ٢٠١٦

-ووڵامی حەسەنپوور بۆ من ، ٢٩ی ژووییەی ٢٠١٦

١٢-ئەنوەر سوڵتانی ، مشتومڕی مامۆستا و قوتابییەک سەبارەت بە ڕاپەڕینێکی مێژووی ، گۆواری دەروازە، ژمارە ٢. ئاوریلی ٢٠١٨

١٣-هەڤپەیڤینی ئالان حەسەنیان و حەسەن قازی لەسەر : بزووتنەوەی وەرزێران لە موکریان ٥٣-١٩٥٢ ، بەرنامەی ڕاوێژ، تێلێڤیزۆنی ستێرک، بەرواری ئاستە کردن ١٢ی ئووتی ٢٠١٨/ بڵاو بوونەوە ١٩ی ئووتی ٢٠١٨

*محەممەدیان، رەحمان. بۆكان لە سەدەی بیستەم دا. بەرگی یەكەم. تھران: كولە پشتی، ١٣٨٩ (٢٠١٠).

---. بۆكان لە سەدەی بیستەم دا: مێژوو، سیاسەت، فەرھەنگ، ئەدەب. بەرگی دوو. تھران: كولە پشتی، ١٣٩٤ (٢٠١٥).

==========

ڕاپەڕینی جووتیاران

هێمن

... بە درێژایی حکوومەتی دوکتور موسەدیق کۆنەپەرستی لە ئێران دا بەرەو کەم هێزی دەچوو  و لە هێندێک جێگا دا تەواو بێ دەسەڵات  بوو. بەڵام بە داخەوە لە کوردستان دا هەرچەند هێز و گوڕی جارانی نەبوو هێشتا بە تەواوی لێ نەکەتبوو،

    ئەڕتەش بە پشتیوانی دەرەبەگەکانی خۆ وڵاتی زۆر جار بەرەنگاری خەباتی گەلی کورد دەبوو و زەبری لێ دەوەشاند.

    جووتیارەکانی کوردستانی ئێران لە ساڵی ١٣٣١ – ١٩٥٢  دا لە دژی زوڵم و زۆر و چەوساندنەوەی دەرەبەگەکان ڕاپەڕین و بۆ یەکەم جار لە مێژووی کوردستانی ئێران دا ناتەبایی چینایەتی گەیشتە ڕادەی تەقینەوە  و چینی چەوساوەی وڵاتەکەمان بۆ ماوەیەکی کورت لە بەشێکی کوردستان دا توانی بە سەر چینی دەستەڵات دار دا زاڵ بێ.

    جووتیارەکان هەر بە هێزی خۆیان توانیان لە بەری فەیزوڵابەگیان و چۆمی بۆکان و چۆمی مەجید خان و شامات و بەشێکی محاڵ بێ خوێن ڕێژی و ئازار دان و خراپە لەگەڵ کردن ئاغاکان لە گوندەکان دەر بکەن و بە خاو و خێزانەوە لە شاری بۆکانیان پەسێون و لەوێش دا گەمارۆیان بدەن و بە پەلە خەریکی چەکدار بوون بن.

     بێ گومان ئەگەر لەو سەردەمەدا ڕابەرایەتی حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان درووشمی خەباتی چەکدارانەی هەڵبگرتبایە و ئەزموونی شۆڕشگێڕانەی هەبایە و جڵەوی ئەو ڕاپەڕینەی بە دەستەوە گرتبایە و چین و توێژەکانی دیکەی بۆ یارمەتی و پشتیوانی جوتیاران هان دابایە ،ئەو ڕاپەڕینە زۆر زوو دەبوو بە ناوەندی شۆڕش . شۆڕشێکی ڕەسەن و بەرین، شۆڕشێکی سەرانسەری کوردستان و  لە وانە بوو زۆر زوو بتوانێ مافە ڕەواکانی گەلی کورد لە چوارچێوەی ئێرانێکی دێمۆکڕات دا بچەسپێنێ و جووتیارانی کوردستان ڕزگار بکا.  داخی گرانم ئەو هەلە لەبارە  و ئەو دەرفەتە باشە کەلکی لێ وەرنەگیرا .بێ ئەزموونی خۆمان پتر لە هەموو هۆیەک شۆڕشی کوردستانی ئێرانی وەدوا خست. چین و توێژەکانی دیکەی کوردستان یارمەتی ڕاپەڕینی جووتیارانی کوردستانیان نەدا و دەستیان لە سەر دەست دانا.

    سەرتیپ موزەفەری فەرماندەی تیپی مەهاباد بە سوپا و لەشکر و تانک و تۆپەوە  بە هاواری دەرەبەگەکانەوە چوو و ڕاپەڕینی جووتیاران و وەرزێرانی زۆر بێ ڕەحمانە و بە توندی سەرکوت کرد.

     دەرەبەگەکانی فەیزوڵابەگی و دێبۆکری بە پشتیوانی ئەڕتەش و یارمەتی قوڵە ئاغاکانی محاڵ و شاروێران لە وەرزێران وەخۆ کەوتن. لێ یان دان، دەریان کردن ، تاڵانیان کردن و کوشتیانن و لاشەی دەیان وەرزێری شۆڕشگێر و تێکۆشەریان بە چۆمی بۆکان دادا.

    حکوومەتی نیشتمانی موسەدیق نەیتوانی پێش ئەو تاوان و جینایەتە ئاشکرایە بگرێ. حیزبی تودەی ئێران بەو هەموو هێزەی کە ئەو سەردەمی هەیبوو نەیتوانی ئەو ڕاپەڕینە بپارێزی و پچووکترین یارمەتی پێ بگەیەنێ.

   جارێکی تر بە چاوی خۆم تێ شکانی ڕەسەن ترین ڕاپەڕینی گەلەکەم دی. ئەگەر گوتم ڕەسەن ترین ڕاپەڕین پێم وایە  بە  هەڵە نەچووم. چونکە ئەو ڕاپەڕینە لە ناو زەحمەتکێش ترین چینەکانی خەڵکی کوردەواری و لە خۆوە هەڵقوڵی بوو. یەک دوو کەس نەبێ نوێنەری هیچ چین و توێژێکی کوردستان تەنانەت وردە بورژوازی شیان لەگەڵ نەبوو. ڕاستە بەشی زۆری ئەو وەرزێرانە ئەندامی بە وەفای حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان و دۆستی بە وەفای حیزبی تودەی ئێران بوون. بەڵام بە داخەوە ڕابەرایەتی حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان درەنگ جووڵایەوە و نەیتوانی  ئەو ڕاپەڕینە ڕەسەنە بە چاکی بەڕێوە بەرێ. بێ گومان ئەو ڕاپەڕینە باش ڕابەری کرا با لەو کاتە دا کە کۆنەپەرستی لەو پەڕی بێ هێزی دا بوو زۆر زوو دەیتوانی هەموو کوردستان بتەنێتەوە و ببێتە سەرەتای شۆڕشێک کە پێم وایە درێژخایەن نەدەبوو .....

سەرچاوە: هێمن. تاریک و ڕوون گوڵبژێرێک لە شێعرەکانی هێمن ، لە بڵاوکراوەکانی بنکەی پێشەوا، ١٩٧٤ -١٣٥٣   لل . ٣٨،٣٩

---

ڕاپەڕینی وەرزێرانی موکریان

کەریم حیسامی

       جووڵانەوەی کرێکاری و وەرزێری لە سەرانسەری ئێران پەرەی دەگرت. پێ بە پێی خەباتی دژی ئیمپریالیستی  و دژی کۆمپانییەکانی نەوت و دژی دەربار کە حیزبی توودەی ئێران پێشقەرەوڵ و هاندەر و رێبەری بوو ، لە کوردستانیش خەبات دژی زوڵم و زۆری دەرەبەگان پەرەی دەگرت.  و وەرزێری کورد چاوی دەکراوە. دەیویست  خۆ لە چنگ ژێر دەستی دەرەبەگان ڕزگار بکا.  ه هەر وەک گوترا ئێمە لەو هەلە دەرفەتمان وەرنەگرت و جارێک مەسەلەی نەتەوایەتیمان نەهێنا گۆڕێ و لەگەڵ خەباتی کۆمەڵایەتی تێکەڵمان نەکرد.  ح حیزبی توودەش بە جارێک لەو سەر دەمە دا مەسەلەی نەتەوایەتی خستە پشت گوێ و باسی نەکرد.

         لە مانگی بەفرانباری ١٣٣١ (١٩٥٢) کۆمیتەکانی وەرزێری لە ژێر ڕێنوێنی ڕێکخراوەکانی حیزب بۆ کورت کردنەوەی دەستی دەرەبەگان کەوتنە کار. ئ ئەمجار ئیبتیکاری جوانیان بە کار دەهێنا.  ل لە مزگەوت  دەبوونەوە سوێندیان  کە خەیانەت بە یەکتر نەکەن.  پ پووڵیان کۆ دەکردەوە   بۆ شکایەت و  هاتوچۆی شار و کێشە و هەرای ژاندارم.  ل لەم خەباتە دا زۆر لە مەلاکانی کوردستان دەوری جوان و پیرۆزیان هەبوو.  ڕ ڕۆژنامەکانی تاران دەیان نووسی کوردستان بۆتە کۆمۆنیستی.

          لە گوندی " گۆل" ناوچەی محاڵی یەختەچی  زەماوەند ساز دەکرێ، ماڵە برایماغای قارەمانی کە یەکێک  لە دەرەبەگە  ناسراوەکانی جاسووس و سەر بە دەربار بوو دەیانەوێ بیانوو بە مەلا عەوڵای مەلای گوند بگرن و بە زۆری کیژی مەلا بەرنە نێو شایی.  و وەرزێران لێ یان وەخۆ دەکەون و ماڵە ئاغا پەلامار دەدەن .  ئ ئاغاکان لە گوند دەردەکەن. دەرەبەگەکانی ناوچە خەرێک دەبن بە هاواری برایماغاوە بێن کۆمیتەکانی حیزب لەو مەڵبەندە  داوای لە وەرزێران کرد کە هەر خاوەن مڵکێکی بە هاواری برایماغاوە بچێ، لە گوند دەری بکەن . وەرزێران لە سەرانسەری ناوچە لە دەرەبەگان وەخۆ کەوتن.  گ گوندەکانی " گۆل، مەڵالەر، عەمبار، ناچیت ، شاریکەند،  ڕەحیم خان و ناوچەی فەیزوڵابەگیان "  ناوەندی ڕاپەڕینی وەرزێری بوو. لەهەموو گوندێک ئاغاکانیان وەدەرنان. دەربەگەکان  پەنایان بۆ بۆکان برد و شاری بۆکان بوو بە مەکۆ و پەنای دەرەبەگە هەڵاتووەکان. و وەرزێران بۆ دیفاع دەستەی چەکداریان پێک دەهێنا. بە داخەوە کۆمیتەی سەرکردەیی لە مەهاباد و ڕێبەرانی حیزبی توودەش نەیانتوانی ڕاپەڕین بە هێز بکەن  و بۆ لای شۆڕشێکی ڕاستەقینە پاڵی پێوە نێن. ک کۆمیتەی مەهاباد غەنی بلووریان و عەزیزی یۆسفی کردە مەعموور  کە بگەنە ناوەندی ڕاپەڕین و ڕێبەرایەتی بکەن. ب بەڵام ئەوان لە میاندواوە دەچنە تەورێز و لەوێوە دەچنە کرماشان و لە تاران سەریان هێنا دەر. س سەرتیپ موزەفەری فەرماندەی سوپای مەهاباد  لەشکری بە تانک و تۆپەوە بە هاواری  دەرەبەگانەوە .  ق قاسم ئاغای ئێلخانی زادە  سەرۆکایەتی دەرەبەگە هەڵا تووەکانی گرتە دەست و چەکی لە ژاندارمە  وەرگرت  و بە پشتیوانی تانک و تۆپی لەشکر،  وەرزێران سەرکوت کرا.  د دەرەبەگ  و کۆنەپەرستی ناوچە  لە هەموو  لایەک لە وەرزێران وەخۆ  کەوتن . محێیدینی بابانزادە  لە دۆستاڵی پەنا سابڵاخەوە بۆ سەرکوت  کردنی ڕاپەڕینی وەرزێرانی ناوچەی بۆکان  کەوتە ڕێ و دەستی گڵاوی بە خوێنی وەرزێران سوور کرد. ئ ئەم گوندانەی کە خاوەن مڵکەکانیان لە ترسی وەرزێران ڕایان کرد بوو  کەوتنە بەر پەلامار و هێرشی دەرەبەگ و ژاندارم. د دەستیان  کرد بە کوشتار و تاڵانی وەرزێران .  م منداڵی بەرمەمکانیان بە بێشکەوە خستبوە چۆمی تەتەهوو، لە ناوچەی  شامات خەڵک بێشکەی مناڵی خنکاو  و تەرمی کوژراوەکانیان دەگرتەوە.  ه لە هەموو ناوچە مەلاکانیان لە گوندی وەدەر دەنا  و وەرزێرە سەربزێوەکانیان دەر دەکرد.  د دەرەبەگەکانی ناوچەی بۆکان و بەشی بەگزادە مەڕ و گاڕانی تاڵان کراوی وەرزێرەکانیان دەنارد بۆ بازاڕی مەحمەد یار لە سندووس بیفرۆشن.

           کۆمیتەی نەغەدە کۆبوونەوەی تەواوی لە ئەندامان پێک هێنا و پاش لێکۆڵینەوەی ڕووداوەکان  ئەم بڕیارانەی   ژێرەوەی پەسند کرد و هەر یەک شەو لە سەرانسەری سندووس بە ڕێکخراو و کۆمیتەکانی حیزبی ڕاگەیاند.

           ١-شانە و ڕێکخراوەکانی حیزبی  لەگەڵ کۆمیتەکانی وەرزێری لەو پەڕی وریایی و ئامادەیی دا بن و هەموو خەبەر و جم و جووڵی دەرەبەگەکان بۆ  کۆمیتەی نەغەدە بنێرن.

          ٢-هێزی بەرگری لە لاوان پێک بێنن و شەو و ڕۆژ لە ئامادەیی و کێشک دا بن.

          ٣-ئەو گوندانەی ئاغایان لێ نیشتەجێ نیە، ڕێگا مەدەن کە ئاغا بێتە نێو گوند.

          ٤-برادەرانی گوندەکانی " قەرە قەسساب و خەلیفەلیان و مەمەلیان "  لە سەر ڕێگاکانی " شەڕگە و زینوێ باراملووان" کێشک بکێشن و مەڕ و ماڵاتی تاڵان کراوی وەرزێرەکانی ناوچەی بۆکان و یەختەچی  کە بۆ بازاری مەحمەد یار بێ، بیهەستێنن و بیهێنن بۆ نەغەدە و تەحویلی کۆمیتەی نەغەدەی بدەن.  ق قادری سۆفی هەمزە لە قەرەقەسساب بە مەسئوولی ئەم بەشە دیاری دەکرێ.

         ٥-هاوڕێیانی حیزبی  لەگەڵ کۆمیتەکانی وەرزێری خەریکی  کۆ کردنەوەی  یارمەتی  پیتاک  بۆ لێقەوماو و دەرکراوەکانی ناوچەی بۆکان.

         ٦-هەموو ڕێکخراو و ئەندامانی کۆمیتە پێوەندی دائمی یان لەگەڵ مەسئوولی تەشکیلات هەبێ. "

         ماڵەکەی من وەک مزگەوتی لێ هات. شەو وڕۆژ لە سەرانسەری ناوچەوە  برادەران دەهاتن و خەبەریان  دەهێنا.  لە زۆربەی  گوندەکان ئاغان لە ژوورێ دا وەک حەپس وا بوون و نەدەهاتنە دەر.  ب چاوەڕوان بووین  کە لە مەهابادەوە دەستووری ڕاپەڕین بدرێ.  ب بۆ ئەوە جم و جووڵەکە تۆزێ لە بەر چاوی ژاندارم ون بێ، برادەران بڕیاریان دا  بۆ چەند ڕۆژ من نەیەمە نەغەدە و هەر لە باڵغچی بم. کا حەمەدی قادریش لەگەڵ من بێ. تازە ژنم هێنا بوو  ڕۆژێک دایک و بابم لە ماڵ نەبوون  لەگەڵ خێزانم دانیشتبووین  پێکەوە نانمان دەخوارد . ل لە پڕ هاوڕێیەکی خەڵکی گۆلێ وەژوور کەوت . کە ئێمەی دیت پێکەوە نان دەخۆین حەبەسا.  کوتم وەرە پێش بۆ وا مات  بووی.  دانیشت و نان و چای خوارد و وەڵامی نامەکانی وەرگرتەوە و ڕۆیی. کە چوو بووە بە برادەرانی : هەرئەومان پیاو لە نێو دابوو ئەویش هیچ. "

پرسیبوویان بۆ چ بوە ؟

-چون کە چوومە ژوور لەگەڵ ژنەکەی نانی دەخوارد " . !

         برادەرانی قەرەقەسساب  و خەڵیفەلیان نیزیکەی ٥٠٠ سەر مەڕ و ڕەشەوڵاخیان لە نۆکەر و چڵکاوخۆری دەرەبەگان ئەستاند بوو کە هێنا بوویان لە بازار بیفرۆشن.  ل لە نەغەدە دوو کاروانسەرامان دیاری کرد بوون ئەم ئاژەڵ و ماڵاتەمان لە وێ ڕادەگرت و خەبەرمان دا بە مەهاباد کە ڕابگەیەنن خاوەنەکان بێن مەڕو ماڵاتیان بەرنەوە.   ئەوانەی بۆ فڕۆشتنیان هێنا بوون لە نەغەدە بە گرتنمان دان.

          دەرەبەگەکانی لاجان و سندووس و شنۆ ناوچەیان بە جێ هێشتبوو چووبوونە ورمێ.  ک کۆمیسیۆنی ئەمنیەتی  شارستانی ورمێ بڕیاری دابوو کە هێندێ لەو  کەسانە بگرێ کە لایان وا بوو ئاژاوە دەنێنەوە.  فەرماندەی ژاندارمەری  ورـی و جێگری  فەرماندەی ژاندارمە و بەخشدار و سەرۆکی ئیدارەکان  کۆبوونەوەیان  هەبوو.

           من وەک هەواڵدەری ڕۆژنامە چوومە بەخشداری و چوومە دیوی کۆبوونەوە.  فەرماندەی گوردانی ژاندارمە پرسی: " ئاغای حیسامی کارێکت هەبوو ؟

-ویستم بزانم جەنابت بۆ هاتۆتە نەغەدە؟  بۆ پێشگیری لە کوشتار و تاڵانی وەرزێرانی ناوچەی بۆکان چ هەنگاوێکتان ناوە؟

-فەرموو تەشریفت ناوێک لەو دیوە دابنیشی وڵامەکانت ئەدەمەوە.

            چوومە دیوەکەی تر و چایەکیان بۆ هێنام چام خواردەوە و گروبانێک و دوو ژاندارم هاتنە ژوور و گوتیان: " ئاغای حیسامی  فەرموو بۆ ئیدارەی ژاندارمە.

-من کارم بە ئیدارەی ژاندارمە نیە بۆچی دێم ؟

-تۆ حەپسی و فەرموو بۆ ئیدارە.

              چار نەبوو وەپێشیان کەوتم و لە ئیدارەی ژاندارمە خستیانمە زیندانەوە . زۆری پێ نەچوو یەک یەک و دوو دوو برادەرانی کۆمیتە و هێندێ هاوڕێی تێکۆشەری دیکەشیان هێنان. گیراوەکان بریتی بوون لە :

کاک حەمەدی قادری ، مستەفای ئاغا مەجید، کاک سەعدە، ئەحمەد حەڵەب، مەحموود حەڵەب، سدیقی عەلائی ، حەمەدی خانمی ، هەمزە ئاشەوان، محەمەدی سۆفی ڕەسوو، قاسمی پینەچی .

                هەموویان لە ژوورێک دا کۆ کردینەوە. شەو لە ماڵەوە ڕا نان و پێ خەفیان بۆ هێناین. بەیانی چوارشەمۆ  و ڕۆژی بازاڕی نەغەدە بوو. ئوتوبۆسێکیان هێنا و گوتیان نەفەری سی تمەن بدەن بۆ ورمێ تان دەبەین.

-هیچ نادەین. ئێوە دەمان بەن بۆ ورمێ ، پووڵی ئوتوبۆشیش بدەن .

ئاجودان هات گوتی : " ئیدارە بودجەی نیە. دەبێ خۆتان کرێی ئوتوبۆس بدەن. دەنا بە پێ دەتان نێرین. "

-پێمان خۆشە  بە پێ بمان نێرن. دەبێ بیست أاندارمەمان لەگەڵ بێت. دە ڕۆژ بەڕێوە دەبین . لە ڕێگا خەڵک دەمان بینێ ، هەر ئەوەمان دەوێ.

چەقەیەکی زۆری کرد جوابمان نەداوە. بڕێک جنێوی بە فەرماندەی ژاندارم دا و سواری ئوتوبۆس بووین. بە شۆفێری ئوتوبۆسم گوت ناسیار بوو، لە نێو بازاڕ ڕایگرێ هێندێ پووڵ لە برادەرێک وەردەگرم.

گەیشتینە نێو بازاڕ و ئوتوبۆسی ڕاگرت. خەڵک بە جارێک لێمان کۆ بووەوە. من لە ئوتوبۆس دەر و چوومە سەر پێشی ئوتوبۆسەکە. سەودا و مامڵە ڕاوەستا و لە دەورمان کۆ بوونەوە. ژاندارم هاتنە خوار و لە چەخماخی تفەنگیان دا و گوتیان  وەرە خوار. گوێم نەدانێ و دەستم پێکرد.

        " برایانی بەڕێز زەحمەتکێشانی شار و گوند! وەک دەبینن حکوومەتی دوکتور مصدق لە هەموو  شوێنێ پشتیوانی لە دەرەبەگەکان دەکات. ئێستا بە پشتیوانی لەشکری مەهاباد بە تانک و تۆپەوە چوونە سەر وەرزێرانی  ناوچەی بۆکان و فەیزوڵا بەگی . ئەو زەحمەتکێشانەی داوای مافی ژیانیان دەکرد و دەیانگوت با ئاغا چیدی نرمان چەوسێننەوە خراونە بەر هێرشی چەکدار و لێ یان کوژراوە و تاڵان کراون. ئێمە لێرە ٥٠٠ سەر مەڕ و ماڵاتی تاڵانکراومان ئەستاندۆتەوە و خەبەرمان داوە بێن وەری گرنەوە. ئاغاکانی سندووس و لاجان و شنۆ ئێستا لە ورمێ کۆ بوونەوە و داوای چەکیان کردووە  کە لەم وڵاتەش ئەو تاوانە دووپاتە بکرێتەوە. ئێمە کە بەرهەڵستی ئەم جنایەتەمان دەکرد و پشتیوانیمان لە ماف و خەباتی ئێوە زەحمەتکێشان دەکرد ئەوە گرتوویانین و بۆ ورمێ مان دەبەن. بەڵام نابێ ئێوە بێڵن بە گرتنی ئێمە خەبات ڕاوەستێ. دەبێ کۆمیتەی وەرزێران کە دامەزراوە بە هێزتری بکەن. پشتی یەک بگرن. لە تێلگڕافخانە شکایەت بکەن. برادەرانی ئێمە زۆر لە دەرێ ماون و لە گەڵ ئەوان هاوکاری بکەن ".

ژاندارم  کردیانە هەرا و هاواریان برد بۆ ژاندەرمەری. ئاجودان هات. گەیشتێ من قسەکانم دەهات تەواو بن . یەک دوو جار گوتی: " تکا دەکەم وەرە خوارە" . هایمە خوار. دوو برادەر ١٧٠ تمەنیان هێنا گوتیان ئێستا لێرە کۆمان کردۆتەوە. ئوتوبۆس لە نێو شوعار دان و چەپڵەڕێزان دا کەوتە ڕێ.

         گەیشتینە ورمێ. لە گاراژ دابەزین و بە پێ بە شەقام دا ژاندارمە وەپێش خۆیانیان داین. خەڵکی ورمێ لەو بەر ئەوبەری شەقام ڕاوەستا بوون و سەیریان دەکرد. یازدە کەس بە جلی کوردی لایان وابوو داخوا رێگرن. بە ژاندارمەکانم گوت با بە فایتوون بچین لە خوڵایان دەویست.

فایتوونێکم ڕاگرت و سەرکەوتم. تا فایتوونی تر دەهات دەبوایە ڕاوەستین. لە سەر فایتوون هەستام و بە ترکی ڕووم کردە خەڵک و گوتم: " هاونیشتمانانی ئازەربایجانی پێتان  وا نەبێ ئێمە لە سەر دزی یا شەڕ و کێشە گیراوین . ئێمەیان بە تاوانی دیفاع  لە مافی زەحمەتکێشان و پشتیوانی لە خەباتی وەرزێران گرتووە. لە بۆکان دەرەبەگ و ژاندارم و لەشکرد دەیان وەرزێریان کوشتوە و تاڵانیان کردوون . نەک هەر لە کوردستان لە سەرانسەری ئێران ئازادیخواز کەوتوونە بەر پەلاماری حکوومەت . ئێستا ٢٥ تێکۆشەری خەڵکی ورمێ لە زیندان دان ئێمەش بۆ لای ئەوان دەبەن. ژاندارمەکان کردیانە هەرا و فایتون هاتن و بردیانین بۆ ئیدارەی ژاندارمە.

          دوو ڕۆژ لە ژاندارمەری ڕایان گرتین و بێ ئەوەی کە هیچمان لێ بپرسن. ڕۆژی سێهەم کردمان بە هەرا و گوتمان: " ژاندارم هەقی نیە ئێمە ڕابگرێ نەمان بەن بۆ دادسەر نان ناخۆین. دوای نیوەڕۆ بردیانین بۆ دادسەرا و قازی بڕیاری ڕاگرتنمانی دا.

           ئێمەیان برد بۆ زیندانی شارەوانی. کاتێک ئێمە گەیشتینە زیندان ٢٥ هاوڕێی ئازەربایجانی لە زیندان ئازاد دەکران . لێفە و دۆشەگ و قاپوقاچاخ و هەموو ستومەکی پێ یان بوو بۆ ئێمەیان بە جێ هێشت. ئەو  دەم زیندانی سیاسی ڕۆژی ١٧ قڕان جیرەیان دەدایە. نان و چێشتیان لە زیندان دا بۆ خۆ دروست دەکرد.  ڕۆژێ بە دەیان کەس دەهاتە مولاقات، پۆلیس هەموو شتێکی پێویستی بۆ زیندانی دەکڕی. زیندان کتێبخانەی هەبوو، کتێبی باش دەهاتنە زیندان و لە واقیع دا مەکتەبێکی سیاسی بوو. دوو ڕۆژ بێدەنگ دانیشتن و ڕۆژی سێهەم پاش نانی بەیانی گوتم: " کاغەز و قەڵەم بێنن تا شکایەت بکەین و تێلگڕاف بکەین بۆ مصدق و بۆ ڕۆژنامەکان و بۆ شوێنە بەرزەکانی دەوڵەتی. بزانین ئێمەیان لە سەر چی گرتوە؟ " .

کا حەمەدی قادری بە ڕەحمەت بێ گوتی: " دەتەوێ چبکەی؟ نووسینی چی؟

-تێلگڕاف بکەین شکایەت بکەین خۆ نابێ هەر وا بێدەنگ دابنیشین.

-هەر سێک تەڵاقم کەوێ قەڵەمی پێدا ناهێنی لێمان گەڕێ با تۆزێک بحەسێینەوە و یەک دوو جەمی خۆش بخۆین. خۆ من بە نان و شیرێژی " سەرووکانی"  چاوم کویت بوون.

              هێندێ برادەرانم دڵخۆشی داوە. کردمانە بەرنامە ڕۆژی چوار سەعات ئێوارە و بەیانی باسی سیاسی  و خوێندنەوەی کتێبمان هەبوو، گروبانێکی ئەڕتەشی هەبوو بە ناوی " شەوقەلی"  بە خێر ئازادیخواز بوو بەڵام هەمیشە لە زیندان بوو. ئازادیان دەکرد پاش دوو ڕۆژ دەچوو کۆنە بەیانێکی دەدۆزیەوە و لە پێش ستادی لەشکر بڵاوی دەکردەوە دیسان دەیانگرتەوە. برا ئازەربایجانییەکان دەیانگوت هاوڕێ شەوقەلی لە دوو شت دەترسێ ، یەکەم ئیعدام، دووەم ئازاد کردن. هەر کەس هاتبا زیندان  و لە بەندی سیاسیان بایە بێ ئەوە کە بزانێ کێ یە و لە سەر چی گیراوە شەوقەلی دەچوە پەنای و دەیگرت و باسی سیاسی بۆ دەکرد و بە ئیستلاحی خۆی " ڕوونی دەکردەوە". دەستی لە کابرا هەڵنەدەگرت و پشووی لێ دەبڕی.

               ڕۆژێکیان دوای نانخواردن شەوقەلی ئەحمەد حەڵەبی گرت و بە بن دیوار دا هاتوچۆی پێ دەکرد و قسەی بۆ دەکرد. تا سەعات بوو بە یەک پشووی پێ نەدا. سەعات یەک بانگمان کردن نان بخۆین . کە دانیشتین ئەحمەد حەڵەبی یادی بە خێر بێ گوتی: ڕاوەستن قسەم هەیە. گوێ ڕاگرن. بڕیارم دا بوو هەتا دەمرم دەست لە خەبات و تێکۆشانی سیاسی هەڵنەگرم بەڵام تەڵاقم کەوێ ئەم جارە بچمە دەر تازە کارم بە سیاسەت  و تێکۆشان نابێ. بەڵکوو جارێکی دیکەش گیرام و شەوقەلی هەر لێرە بوو میشکی سەرم دەبا و ماڵ وێران دەبم . کوڕە ئەتۆ چت لە من کرد؟ ".

             سەتمان کرد بە بنووسین و شکایەت. لە نەغەدە و مەهاباد لە سەر گرتنی ئێمە تێلگڕافی سکاڵا و ئیعتیراز بۆ تاران دەنێردران. بە دوای سەرکەت کردنی ڕاپەڕینی وەرزێران لە ناوچەی بۆکان و گرتنی ئێمە لە سندووس، دەرەبەگەکان  لەم ناوصانە کەوتنە خۆ و دەستیان کرد بە دەر کردنی وەرزێران لە گوندان. ئەوەی دەیانزانی سەربزێوە و بۆنی حیزبایەتی لێ دێ دەریان کردن. لە فوندەکانی قارنە و قەڵاتان و دیلان چەرخ ١٣ ماڵی قەرە و جووتبەندەیان  دەر کرد بوون . لە باڵغچی میرزا سەدیقی مامی غەنی بلووریان ماڵی ئێمەی دەر کرد بوو. لە ناوچەی بۆکان بە دەیان ماڵیان دەر کرد بوون و لە هیچ کوێ ڕایان نەدەگرتن.

               پیاوەتی و ئینسانییەت و ئازاتەتی خانمە خانمی سەدری قازی نابێ لە بیر بچێتەوە. زۆر لەو ماڵانەی دەر کران ئەو لە گوندەکانی گوێگجەلی و برایمابات [ موشیراباد دروستە] خانوونی دەدانێ و ڕایدەگرتن. چەند کەس لە دەرکراوانی سندووس هاتنە زیندان و گوتیان لە هیچ کوێ ڕامان ناگرن".

                گوتم: " ئەگەر لە حەڵب و کوێکان ڕاتان بگرن چۆنە ؟

 -زۆر باشە لە دەخڵ و دانمان نیزیک دەبین و هەر وەک لە سەر جێ وڕێیخۆمان بین وایە".  نامەیەکم نووسی بۆ مام وسێنی خەلیل و مستەفای خەلیل ( پاشایی)  لە حەڵب و کوێکان . ئەوان خۆیان بە دۆستی حیزب دەزانی و نێوانیان لەگەڵ من زۆر خۆش بوو. بۆم نووسین ئێستا ڕۆژی ئیمتیحانە تکا دەکەم ئەو ١٣ ماڵە ڕابگرن و جێگا و ڕێگای باشیان بدەنێ ".

            برادەران گەڕانەوە. پاش دوو ڕۆژ محەمەدی کوڕی مام وسێن هاتە مولاقات. هەموو برادەرەکانی بانگ کرد گوتی بابم ناردوومی دەیگوت ئێمە خاوەن مڵک نین بۆ هەموو هاوکاریەک ئامادەین. هەر ١٣ ماڵیان ڕاگرتبوون و حاوا بوونەوە.

             ڕۆژێکی دیکە میرزا مەولوود و کەریم لیتان هاتنە زیندان. بانگیان کردم و پاش چاک و خۆشی گوتیان: "خەراب قەوماوە هەموو کوردستانمان کردوە لە هیچ کوێ ڕامان ناگرن." ماڵە برایم لیتان لەو کەسانە بوون کە لە ڕاپەڕینی وەرزێرانی ناوچەی بۆکان دا دەورێکی پیاوانەیان هەبوو. میرزا مەولوود و میرزا کەریم ئازا و نەترس و بەکار بوون. برایم لیتان پیاوێکی بە ناوبانگ و دەستکەرەوە بوو. ئاغاکان بۆ ڕاگرتنی برایم لیتان ڕقەبەریان دەکرد بەڵام پاش هەرای بۆکان لە گوندی " عەمبار" دەریان کرد بوون و لە هیچ کوێ ڕایان نەدەگرتن. چوو بوونە دەستەبێل و مەرگەوەریش جێگایان وەگیر نەکەوتبوو. گوتیان: " وەزعەکە ئاوایە و هاتووین بزانین تەگبیر چییە؟ گوتم: " ئەگەر بچنە ئاڵیاوێی شنۆیە نامە بۆ موزەفەر خان دەنووسم خانوو و جێگاتان بداتێ.

-ئەگەر وا بکەی لە بیرمان ناچێ. چووینە شنۆیە جێگامان وەگیر نەکەوت.ئاڵیاوێ زۆر جێگای چاکە و لە خوڵامان دەوێ".
 نامەیەکم نووسی بۆ موزەفەرخان داوام لێ کرد کە ئەو ماڵانە ڕابگرێ و جێگای باشیان بداتێ. موزەفەرخان بێجگەلەوە کە برای خێزانم بوو کوڕێکی پێشکەوتنخواز بوو و خۆی بە لایەنگری حیزب دەزانی. میرزا مەولوود و میرزا کەریم گەڕانەوە پاش دوو حەوتوو هەر دووکیان هاتنەوە زیندان. ماڵەکەیان هێنابوە ئاڵیاوێ و باش دامەزرابوون. هێندێ  پارۆڵ و ڕێ و شوێنی خەباتم لە ناوچەی شنۆ پێ نیشان دان و گەڕانەوە.

            هێشتا لە زیندان بووم مستەفای موئمنی هات. مستەفای موئمنی برادەرێکی حیزبی بوو لە ورمێ  مامۆستای وەرزش بوو. کوڕێکی هەڵسووڕ، ماڵەکەی مزڵ و ماڵی هەموو برادەرانی حیزبی بوو بە کاری خەڵکەوە ماندوو بوو. ڕابیتی ئێمە بوو لە گەڵ برادەرانی ئازەربایجانی ، بە داخەوە پاشان دەستی لە خەبات هەڵگرت و لە تاران کاسبی دەکرد. مستەفا هات و گوتی: " تاهیر خان تووتنی بردوونە دوخانیە و هاتووم نامەیەک بۆ مسیۆ بنووسی کە توتنەکانی باش بۆ بقەبڵێنێ . نامەم بۆ مستۆ نووسی و پاش چەند ڕۆژ تاهیر خانی سمکۆ هاتە لام و سوپاسی کرد.

            پاش ٢٥ ڕۆژ لە بازپورسی بانگیان کردین بازپورس گوتی: " ئێوە ئازاد دەکرێن بەو شەرتەی لە شاری ورمێ نەچنە  دەرەوە و لێرە بمێننەوە." گوتم: " ئێمە لێرە گیر نابین  خەرجی ئێرەمان نیە. ئەگەر تاوانبارین دادگاییمان بکەن، ئەگەر تاوانێکمان نیە لێرە گیر نابین و لەم گرتنەش خۆش نابین. "

-ئەگەر ئەوانیش بچنەوە تۆ پێویستە لێرە بی.

            برایانی ئازەربایجانی خەبەری ئازادی ئێمەیان زانیبوو. نیزیکەی ١٠٠ کەس بە دەستە گوڵەوە هاتبونە دەرکی زیندان، هێندێ کوردی شنۆ و نەغەدەش هاتبوون و بە شێوەیەکی شایی و پێشوازیەکی فەرم لە زیندان هاتینە دەر. چووینە موسافیرخانەی ژالە . هێندێ لە برادەران ناڕەحەت بوون و بۆ چوونەوە بە پەلە بوون. گوتم ئەوەی دەیەوێ بچێتەوە من لیرە دەبم و وڵام دەدەمەوە. چەند کەس لە برادەران چوونەوە و پاش دوو ڕۆژ هاتنەوە ورمێ. دوای چوار ڕۆژ بڕیارمان دا بچینە فەرمانداری و ڕابگەیەنین کە یا دەچینەوە یا دەبێ لێرە موخاریجمان بکێشن. لە بەر دەرگای موسافیرخانەی جەهان نوما تووشی کاک ئەحمەدی سەرووکانی برای کاپیتان قادری بووین گوتی:

-وەرن چایەک بخۆنەوە ئێمەشیان بۆ فەرمانداری بانگ کردووە و پێکەوە دەچین . کە چووینە ژوور عەوڵای بایزئاغا لە وێ بوو. دانیشتین و کاک ئەحمەد گوتی: " عەوڵا ئاغا ئەوە کاک کەریمی حیسامی یە نایناسی؟
              عەوڵاغا هەستا و هات لە کن من دانیشت گوتی: " دەلێم تۆ بۆ دە ئاغایانت هەڵپێچاوە؟ چت لە گیانی ئێمە دەوێ؟

 -عەوڵاغا خەراپیان حاڵی کردووی . من دەڵێم کورد بۆ خۆ میللەتە/ زمانی خۆی هەیە، خاوەنی مێژوو و ڕابردووی خۆیەتی بۆچی دەبێ کورد هیچ دەستەڵاتی نەبێ و هەر عەجەم  حوکماتی لە سەر بکا؟ من دەڵێم لە جیات مەعمووری تورک و فارس بۆ کورد لە کوردستان مەعموور نەبن؟ ، من دەڵێم با چیدیکە کورد ژێر دەست نەبن و بۆ خۆیان دەستەڵاتی وڵاتی خۆیان هەبێ . ئەوەیە تێکۆشانی من .جا ئەوانەی نۆکەری عەجەمانیان پێ خۆشە دژی من قسە دەکەن."

         کاک ئەحمەدی سەرووکانی گوتی: " عەوڵاغا حیسامی بۆ کورد هەوڵ دەدا خەراپیان حاڵی کردووی ." عەوڵاغا گوتی : " ئێستا ئەوە حاڵی بووم  بە مرەقەدی شێخی بورهانی دەبێ بێ یە ترکەش و خەڵاتیشت دەکەم".

          کە چووینە فەرمانداری کۆمیسیۆنی ئەمنیەت کۆبوونەوەی هەبوو. دەیانویست بڕیار لە سەر ئەوە بدەن کە ئێمە ئازاد بکرێین یا دوورمان خەنەوە. من دانیشتم و لە بەر بێ کورسی برادەران ڕاوەستان. ڕووم کردە فەرماندار و دادستان وگوتم: " ئێمە چاوەڕوانی ئەوە بووین کە فەرماندەی ژاندارمەری تەمبێ بکرێ. ئەو بێ ئیجازەی دادستان ئێمەی هێناوەتە ئێرە و ٤٨ سەعات لە ژاندارمەری ڕایگرتووین. ئێمە بە نووسین شکایەتمان کردوە و ئێستاش داوا لە دادستان دەکەم بە شکایەتی ئێمە ڕا بگا".

فەرماندەی ژاندارمە  هەستا و گوتی: " لە بەر قانوون نەبایە تۆم نەدەهێنا زیندان  لە بن داران دا دەمکوشتی ".

گوتم: " ئەگەر قانوون هەبایە کۆنە قازاخی وەک تۆ بەم چەشنە ڕاوڕووتی نە دەکرد"،  بۆ فەرماندار و دداستان شەرمە کە ژاندارمەیەک بە ئاشکرا لای ئەوان هەڕەشەی کوشتن دەکا."

        دادستان ڕووی کردە کابرای ژاندارمە و گوتی: " لە کۆبوونەوە ڕەسمی دا پێویستە رعایەتی قسە بکرێ ".

         بە فەرماندارم گوت: " بە گوێرەی کام قانوون ئێمەتان لێرە ڕاگرتوە؟ ئێمە بە گوێرەی کام قانوون مانگێک زیندانی کراوین؟ ئەگەر تاوانمان هەبوە بۆچی بازپورس هیچی لێ نەپرسیوین؟ "

دادستان گوتی : " دەوڵەت کۆمیسیۆنی ئەمنیەتی داناوە. کۆمیسیۆن هەقی هەیە تا شەش مانگ یەکێک زیندانی بکا ئیستا ئێوە بڕۆنەوە کارێکی وا مەکەن کە ناوچە ئاڵۆز بێ."

          ئێمە وەدەرکەوتین و گەڕاینەوە بۆ نەغەدە. ئەم جار ئەو ئاغایانەی وەرزێریان دەر کرد بوون کەوتبوونە کلکە سووتە و ڕۆژێ دەهاتن  کەو با بێنەوە سەر شوێنی خۆیان. کۆمیتەی وەرزێرانمان تێ گەیاند کە دراوی تووتن و چەوەندەر بۆخۆیان وەربگرن و نەهێكن ئاغا وەری بگرێ. نامەی بە کۆمەڵمان پێ دەنووسین بۆ دوخانیە و کارخانەی قەند کە دراوای تووتن و چەوەندەر مەدەن بە ئاغاکان. پێشتر وەرزێر نەیدەتوانی دراوی تووتن و چەوەندەر وەر بگرێ ، نەیدەزانی چەندی هەیە.
           پاش هاتنەوەم لە زیندان ڕۆژێک هاوڕێیانی دەربەند بانگیان کرد بووم لەگەڵ دوو سێ برادەر چووینە دەربەند. گوتیان سەید مارفی کامووسی مردوە لەگەڵمان وەرە بچینە سەرەخۆشی. منیش کوڕەکانی سەید مارفم دەناسی و چووینە کامووس.

دانیشتبووین و میوان زۆر بوون ڕادیۆ تاران خەبەری دەگوت و باسی شەڕی کورە و سەرکەوتنی کۆمۆنیستەکانی دەکرد. سەید ڕەحمانی کوڕی سەید مارف گوتی: " کاک کەریم چونکە کۆمۆنیستە ئەو خەبەرەی چەند پێ خۆشە"،

             گوتم: من هاوڕێیانی دەربەند هێنایانم دەنا نایەمە ماڵی تۆ. ئەوە دەڕۆم و مەگەر بە لەشکر بێمەوە ماڵت ، هەستام وەدەر کەوتم. وەزێرەکان کاموس چوونە کارخانە و پووڵی چەوەندەریان وەرگرتبوو. سەید ڕەحمان هەموو ڕۆژێ دەهات دەیگوت:

-پووڵەکەیان وەرگرتوە هیچ، بەڵام ڕێگا نادەن کە پەیمانی چەوەندەر ببەستم.

-هەقی خۆیانە بۆ تۆ پەیمان ببەستی؟ تۆ چەوەندەر ناکەی ، کوێرەوەری ناکێشی ئەولادی پێغەمبەریش بەستە،

              قاوەخانەی سەید کاکە ببوە مەکۆ و جێگای کۆبوونەوە و هاتووچۆی خەڵک و جێگای سکاڵا و نامە نووسین. ڕۆژێ جارێک دەچووم قسەم بۆ خەڵک دەکرد و بۆ یەکێتی و درێژەی خەبات هانم دەدان.

               کە لە زیندان هاتمە دەر ماڵەکەی ئێمەشیان دەر کرد بوو. بابم هاتبوو لە نەغەدە خانوویەکی لە حەسارێکی گرتبوو  دیسان بێ کار و کاسبی مابۆوە. کوێخا مەحموودی باڵغچی زۆر پیاوانە ماڵەکەی بە عاڕەبەی خۆی هێنا بووە نەغەدە. ئاوردوو و دار و بار و شتی پێویستی بۆ هێنابوون. چاکە و پیاوەتی کوێخا مەحموودم لە بیر ناچێ و نەچووە. ئامۆزایەکم هەبوو لە قەڵاتان سەڵت و کارداری خەڵکی دەکرد. بیستبووم گەنمی هەیە. ئێوارەیەک چوومە قەڵاتان و بە ئامۆزاکەم گوت: " هاتووم ئەو گەنمەی هەتە و دە چاڵت کردووە بە قەرز بمدەیەی."

-قەرزی چی؟ خۆ دەزانم نامدەیەوە سبەی چاڵەکە دەر بێنە و بیبە.

              برادەران فوتیان شەو مەوچۆوە بەیانی چاڵ دەردەهێنین و بە عارەبە بۆت دەبەینە نەغەدە. ڕاوەستابووین  قسەمان دەکرد، برایماغا هات سڵاوی کرد و گوتی: " هاتووم شەو میوانی من بی. "

-میوانی تۆ نابم. ڕابردوویەکی خاوێنت نیە. مەسەلەی هەڵبژاردنم لە بیرە.

-با وەدوای ڕابردوان نەکەوین هاتووم میوانم بی .

زۆری پێ داگرت. چەند برادەرێکی حیزبیم برد و چووینە دیوەخانی ئاغا. کە چووین  کاک سەعیدی کوڕی حاجی سەید حەسەنی کۆنە قەڵا لەوێ بوو. کاک سەعید کۆلکە مەلایەکی خەر موقەدەس بوو هیچی نەدەزانی و لە بەر خاتری حاجی سەید حەسەن کرد بوویانە مەلای قەڵاتان و ئاغاکان بە مەلائیکەتیان دەزانی. لەگەڵ کاک سەعید چاک و خۆشیمان کرد و سەعات حەوت کاتی بڵاو بوونەوەی دەنگ و باس بوو.

              گوتم: " برایماغا کوا ڕادیۆت نیە؟ کاتی ئەخبارە با بزانین دنیا چ باسە

-کاک سەعید تەشریفی لێرەیە

-جا چبوو ؟ کاک سەعیدیش وەک ئێمە گوێ دەداتێ.

-ئیجازە نادا!

ڕووم لە کاک سەعید کرد و گوتم: " ئیجازە دەفەرمووی گوێ بدەینە دەنگوباس؟

-کاک کەریم حەرامە حەرام

-بۆ حەرامە؟

-بۆی ناوێ حەرامە و بڕایەوە

-کاک سەعید خۆ تۆ لەگەڵ عەییز کاکیل قسان ناکەی، لەگەڵ من قسە دەکەی پێم بڵێ بۆ حەرامە تا منیش گوێ نەدەمێ.

-حەرامە. کافر دروستیان کردووە و ئێمەش موسوڵمانین!

-دە وا بفەرموو تا دەلیلەکە بزانین و ئێمەش قانیع بین. کە وام گوت کاک سەعید پێی خۆش بوو و وای زانی بە ڕاستیمە و بێدەنگ دەبم. گوتم کاک سەعید پێم ناڵیی ئەو  کەوا و پانتۆڵەی  لە بەرت دان و نوێژیان پێوە دەکەی کێ دروستی کردووە؟ ئەو مەندیلەی لە سەرت هاڵاندووە کێ دروستی کردووە؟ ئەو شاڵەی لە پشتت بەستووە  و جوولەکە شینیان کردووە کێ دروستی کردووە؟ تا کەی بەو قسانە و بە ناوی ئیسلام خەڵک گێژ دەکەن ؟ بە ناوی حەڵاڵ و حەرام چاوی خەڵک دەبەستن ؟

        ڕادیۆ هاتە دیوەخان و برایماغا گوتی: " خوا وەتحەسێنێ لە چنگ کاک سەعید ڕزگار بووم، بەیانی برادەران چاڵە گەنمیان دەرهێنا و بردم لە نەغەدە فرۆشتم .

سەرچاوە: کەریمی حسامی ، لە بیرەوەریەکانم  بەرگی – یەکەم ، لە منداڵیەوە تا ساڵی ١٩٥٧، وەشانا ژینا نوو، چاپی یەکەم  ئادار ١٩٨٦، ئووپسالا، سوێد  لل ٢٠٦ - ٢١٨   

------

 

ڕا پەڕینی جووتیارانی  دەوروبەری بۆکان و مەهاباد

 عەبدولڕەحمان قاسملو

...    لە مانگی ڕەزبەری ١٣٣١ دا دەوڵەتی موسەددیق قانوونێکی پەسند کرد  بە ناوی قانوونی  سەدی بیست. ئەم قانوونە لە سەر دابەش کردنی بەرهەم  لە نێوان وەرزێر و خاوەن مڵک دا بوو. بە پێی ئەو قانوونە پاش ئەوەی حاسڵەکە لە نێوان وەرزێر و خاوەن مڵک دا  دابەش دەکرا،  سەدی بیستی بەشی خاوەن مڵک دەبوو لێی وەربگیرێ ، سەدی دەی بدرێ بە وەرزێرەکان و سەدی دەشی بە هۆی شووڕای ئاوەدانی یەوە خەرجی ئاوەدان کردنەوەی  گوندەکە بکرێ. ئەو قانوونە، قانوونێکی شۆڕشگێڕانە نەبوو، بەڵام ئەگەر وەزعی پێوەندیی نێو وەرزێر و خاوەن مڵکی ئەو کاتە بخەینە بەر چاو ، هەنگاوێک بەرەو پێش بوو، چونکە دەوڵەتێک کە لە سەر کار بوو ئەو قانوونەی پەسند کرد بوو.  ئ ئەو قانوونە لە زۆر جێگا وەرزێرانی بۆ وەرگرتنی هەقی خۆیان  دا.

        ئەوە بوو کە لە زستانی ١٣٣١ دا لە کوردستان بەڕێوەبردنی ئەو قانوونە بوو بە هۆی ڕاپەڕێنێکی پان و بەرین و توندی جووتیارانی دەورو بەری بۆکان و مەهاباد واتە ناوچەی موکریان. لە دەوروبەری بۆکان، هەر وەها لە شامات، چۆمی مەجید خان و شاروێران و سندووسیش  جووتیاران کۆمیتەی خۆیان پێک هێنا و داوایان کرد کرد کە قانوونی  سەدی بیست تەتبیق بکرێ. تەنانەت بۆ ئەوەی بتوانن  بەرامبەر بە ئیدارەکانی دەوڵەتی ڕابوەستن یا نەهێڵن قسەی خاوەن مڵەکەکان لە ئیدارەکانی دەوڵەتی دا بچێتە سەر لە نێو خۆیان دا دراویان کۆ کردەوە و کۆمیتەکانی خۆیان وەکار خست  و نوێنەرانی خۆیان نارد بۆ شارەکان.

         ئەو کاتە لە لایەن دەسەڵاتی حوکم دارەوە  لە سەرانسەری ئێران و بە تایبەتی  لە کوردستان دا دوو سیاسەت  بەڕێوە ذەچوو، یەکێکیان سیاسەتی دەوڵەتی موسەددیق بوو، ئەوەی دیکەیان سیاسەتی ئەڕتەش بوو  کە ڕاستەوخۆ  ئەمری لە شا وەر دەگرت . هەر چەند دەوڵەتی دوکتور موسەددیق قانوونی سەدی بیستی پەسند کرد بوو، بەڵام ئامرازی تەتبیقی  ئەو قانوونە لە ڕاستی دا بە دەست دەوڵەتەوە نەبوو، ئامرازی وەدی هێنانی ئەو قانوونە هەر پێک نەهاتبوو. چونکە ئەڕتەش خۆی لە هەموو ئێران دا خاوەن دەسەڵات بوو و بە تایبەتی لە کوردستان کە ناوچەیەکی میلیتاریزەکراو بوو و زۆربەی زۆری دەسەڵاتی دەوڵەتیش بە دەستی ئەڕتەشەوە بوو.  ج جووتیاران زۆر ئازایانە دژی خاوەن مڵکە گەورەکانی بۆکان و دەوروبەری مەهاباد ڕاپەڕین و لەم ڕێگایە دا ئەندامانی حیزبی دێمۆکڕات هەم ڕێنوێنی یان کرد  و هەم یارمەتی یان دان.

          بزووتنەوەی جووتیاران زۆر پەرەی گرت و تەنانەت تەئسیریشی کردە سەر شاری بۆکان. بۆکان هەر چەند لەو کاتەش دا هەر بە شار لە قەڵەم دەدرا بەڵام لە ڕاستی دا زۆربەی زۆری خانووبەرە و دوکانەکانی بۆکان  مڵکی بنەماڵەی حاجی ئێلخانی و بە تایبەتی قاسم ئاغای ئێلخانی زادە بوون و ئەم بنەماڵەیە لەگەڵ خەڵکی ئاسایی بۆکان وەک ڕەعیەتی خۆیان دەجووڵانەوە و زۆر و زوڵمیان لێ دەکردن.
            جووڵانەوە لە گەڵ  بەرهەڵستی یەکگرتووی ئەرتەش  و بەشێک لە دەزگای دەوڵەتی و هەر وەها  خاوەن مڵکەکان و سەرۆک عەشیرەتەکان بەرەو ڕوو بوو. لەو کاتە دا هەر چەند پاش تێک چوونی کۆماری کوردستان، ڕێکخراوەکانی حیزبی بە تەواوی نە بووژابوونەوە، ئەندامانی حیزبی دێمۆکڕات  لە دوو بارەوە یارمەتی یان  بە جووتیاران دەدا. لە لایەکەوە ڕاستەوخۆ ڕێنوێنییان دەکردن کە چۆن هەقی خۆیان  بە پێی قانوونی پوسند کراو وەر بگرن.   هەر وەها تێیان دەگەیاندن کە جێ بە جێ کردنی ئەو قانوونە پاشەکشەیەکی گەورەیە بۆ خاوەن مڵکە گەورەکان  و ڕێگا بۆ خەباتی دواڕۆژ خۆش دەکا.  ل لە لایەکی دیکەشەوە تێ دەکۆشان ڕاپەڕین و تێکۆشانی جووتیاران  لە چاپەمەنییەکانی پێتەخت دا  کە ئازادییەکی نیوەچڵی  تێدا بوو دەنگ بداتەوە و تەئسیری سیاسی دابنێ  و بە ڕاستیش لەو بارەوە کارێکی یەکجار زۆر بە نرخ کرا. بەڵام دەرەبەگەکان  بە یارمەتیی ئەڕتەش  و ژاندارمری توانیان ئەو ڕاپەڕینە کە هەتا بەهاری ساڵی  ١٣٣٢ درێژەی هەبوو سەرکوت بکەن.

              دەرەبەگەکان لە لایەن ئەڕتەشەوە چەکیان درایە و ئەو چەکانەیان بە دژی جووتیاران بە کار هێنا و زۆر کەسیان لێ کوشتن و زۆریشیان ماڵ وێران کردن و ناچاریان کردن  وڵاتی خۆیان بەجێ بێڵن و دەرنەدەر بن. [١] هەرچەند ئەو ڕاپەڕینە سەرکوت کرا ، بەڵام لە ئاکامی دەنگ دانەوەی لە تاران  و هەر وەها یارمەتیی حیزبی ذێمۆکڕات بە جووتیاران دا ، دەوڵەت پاش ماوەیەک پێشی بە هێندێک لە دەرەبەگەکان گرت و نەیهێشت  درێژە بە کوشتار و ئازاری جووتیاران بدەن.  تەنانەت چەند کەسێک لە دەرەبەگەکان گیران و تاوانبار کران کە خەڵکی ئاسایی یان کوشتوە یا دەر بە دەریان  کردوون. نفووزی زۆر بوو  و بە تایبەتی سەرتیپ موزەفەری کە ئەو کاتە فەرماندەی تیپی مەهاباد بوو ، وەک ئەفسەرێکی بەرتیل خۆر ناسرابوو.  د دەرەبەگەکان بە دانی بەرتیل و بە پشتیوانی ئەو  توانیان  خۆیان لە دادگاکانی دەزگای دادپەروەریی ئێران ڕزگار بکەن و ئازاد بن...

[١] بۆ وێنە حاجی قاسم کە لە سەرۆکە چالاکەکانی ئەم ڕاپەڕینە بوو  پەنای بۆ عێڕاق برد.

 سەرچاوە : د. عەبدولڕەحمان قاسملو،چل ساڵ خەبات لە پێناوی ئازادی ، فەسڵی سێهەم ١٣٣٢-١٣٢٦چاپی یەکەم. ١٣٧٠ / ١٩٩١. لل  ٦٦ - ٦٣
---------

ڕاپەڕینی جوتیارانی ناوچەی بۆکان

 غەنی بلوریان

       لە کۆتایی پایزی ساڵی ١٣٣١ی  هە ( ١٩٥٢ ز) دا، بەربەرەکانێکی زۆر توند وتیژ لە نێوان دوکتور موسەدیق و بنەماڵەی پەهلەوی دا زەق ببووەوە. دوکتور موسەدیق لە پەڕلماندا بڕیاری وەرگرتبوو بیست لە سەدی داهاتی  خاوەن مڵکەکان وەربگیرێ ، دە لە سەدی بدرێ بە وەرزێرەکان و دە لە سەدەکەی تریشی خەرجی بێهداشت  و ئاوەدان کردنەوەی گوندەکان بکرێ. ئەو مەسەلەیە فەزایەکی لە باری بۆ خەبات و هەڵسووڕانی سیاسی پێکهێنا بوو.

       ژمارەیەک لە دەرەبەگەکانی ناوچەی بۆکان زەوی و مڵکیان بە جوتیاران و خەڵکی شاری بۆکان فرۆشتبوو. ئەوان پارەی زەوی و مڵکەکانیان لە خەڵکەکە وەرگرتبوو، بەڵام ئامادە نەبوون قەباڵەی زەوییەکان بدەن بە کڕیارەکان. خەڵکەکە بە کەلک وەرگرتن  لە جەوی پێکهاتوو داوایان لەو تاقمە خاوەن مڵکانە کرد بوو کە قەباڵەی فرۆشتنی زەوی و مڵکەکانیان بدەنێ ، بەڵام دەرەبەگەکان بە هەڕەشە وڵامیان دابوونەوە.سەرئەنجام یەكێک لە دانیشتوانی بۆکان بە ناوی' حاجی قاسم' کە بەرگ دروییەتی دەکرد و زەوی لە ئاغاکان کڕیبوو کڕیارەکانی لە دەوری خۆی کۆ کردەوە و ئەوانی بە گژ خاوەن مڵکەکان دا کرد و ژاندارمەش کە هەمیشە هەوڵیان دەدا بە هەر شێوەیەک بۆیان بلوێ ئێران بشڵەژێنن و بە ساز کردنی ئاژاوە و نائەمن کردنی ئێران ڕێگای ڕووخاندنی حکوومەتی دوکتور موسەدیق  خۆش بکەن بە پشتیوانی دەرەبەگەکان بەرەنگاری جوتیاران و دانیشتوانی ناوچەی بۆکان بوون.

      لە کۆمیتەی بۆکانەوە ئاگاداریان کردین خەریکە لە بۆکان  و دەوروبەری ڕووداوێکی دڵتەزێن دەخولقێ، جووتیارەکان لە بەشێک لە گوندەکاندا دەیانەویست دژی دەرەبەگەکان ڕاپەڕن. ئێمە کۆمیتەی مەهاباد کۆ بووینەوە تا ڕێگا چارەیەک بۆ پێشگیری کردن لە توندوتیژ بوونی رووداوەکە بدۆزینەوە. بڕیار درا بچینە بۆکان  و بە شێوەیەک شکڵی سیاسی  بە ڕاپەڕینەکە بدەین و بە جووتیارەکان بسەلمێنین بۆ  وەرگرتنی قەباڵەی مڵکەکانیان  بچن لە  تێلگڕافخانەی بۆکان مان بگرن و خەڵکی بۆکانیش بە داکۆکی کردن لە ئەوان دووکان و بازاڕ داخەن و مان بگرن.

      من و کاک سارمەدینی سادق وەزیری لە مسافیرخانەی " حەقیقەت " لە تاران چاومان بە حاجی قاسم کەوت .  لەو چاوپێکەوتنە دا بۆمان دەرکەوت حاجی قاسم پێوەندی بە " جبهەی میللی " ەوە گرتووە و ئەوان هانیان داوە دژی خاوەن مڵکەکان ڕاپەڕێ. ئێمە لەگەڵ حاجی قاسم دانیشتین  و داوامان لێکرد شکڵی سیاسی بە کارەکانی بدات و لە حاڵەتی تەقینەوەی دەر بێنێ، چونکە چاوەڕوان دەکرا  دارو دەستەی شا  دەستی تێوەردەن و دژی حکوومەتی موسەدیق کەڵکی لێوەرگرن. کەچی جبهەی میللی بیری لەو دیاردەیە نەدەکردەوە و نەیدەزانی کە لایەنگرەکانی   بنەماڵەی پەهلەوی ، ئاغا و خاوەن مڵکەکانیان هان دەدا لە دانی قەباڵەی زەویە فرۆشراوەکان و بیست لە سەدی داهاتەکەیان خۆ بپارێزن و بە شێوەی ناڕاستەوخۆ خەریکی ساز کردنی ئاژاوە بوون.

     من دیاریکرام بچم بۆ بۆکان و بۆ بەرگری لە تەقینەوەی ئەو ڕووداوە هەوڵ بدەم و پاشان بچم سەر لە کۆمیتەکانی سەقز و سنە بدەم. کۆمیتەی سنە پێشتر لە لایەن حیزبی تودەوە دامەزرابوو ، و ئێمە تازە ئەم کۆمیتەیەمان  لە حیزبی تودە وەرگرتبۆوە. من پێشنیارم کردبۆ ئەنجامی ئەو مەئموورییەتانە عەزیزی یۆسفی م لەگەڵ بێ. ئەو ماوەیەکی زۆر نەبوو لە زیندان ئازاد کرا بوو . چونکە ئەڕتەش دەوری بۆکانی گەمارۆ دابوو ، و هاتووچۆی خەڵکی خستبۆ ژێر چاوەدێری؛ ئێمە نەمانتوانی بە ئوتومبێل بچین بۆ بۆکان و ناچار بووین بە رێگای گوندەکانی  ' بەیرەم و بەرەجۆ'  دا  بە پێ  و بە پرسیار کردن  بەرەو بۆکان وەرێ کەوین. هەوا ساردی کرد بوو ، و بەفر پەڵە پەڵە لە سەر کێوەکان دەبیندرا. گەلێک جاران لوورەی گورگانمان دەبیست، بەڵام تووشیان نەبووین ، تا سەرئەنجام بە سواری "لۆتکە"  لە چۆمی بۆکان پەڕینەوە.

      خزمێکم هەبوو بە ناوی " ئەحمەد ساڵحیان " کە لە بۆکان مامۆستای قوتابخانە بوو.  من و عەزیز چووینە ماڵی ئەحمەد و ئەومان نارد بچێ بۆ ماڵی " حوسێنی فاتحی " بەرپرسی کۆمیتەی بۆکان  و ئەو لەگەڵ خۆی بێنێ.  ناوبراو هات ، ئێمە بڕیاری حیزبمان پێڕاگەیاند  و داوامان لێکرد بە ناوی حیزب پێوەندی بە حاجی قاسمەوە بگرن  و هەوڵ بدەن ئەو هێمن بکەنەوە و شکڵی سیاسی و قانوونی بە ڕاپەڕینەکە بدات و بە مان گرتن و شکایەت کردن لە حکوومەتی دوکتور موسەدیق بخوازن، نەهێڵێ مافیان  بفەوتێنن. ئێمە لەگەڵ ژمارەیەک لە وەرزێرەکانی  ئەندامی حیزبیش دانیشتین  و داوامان لێکردن  بۆ ئەو مەبەستە هەوڵ بدەن  و نوێنەری خۆیان بنێرنە بۆکان  لە مانگرتندا بەشداری بکەن.

         ئێمە زۆرمان هەوڵدا بۆکان ئارام بکەینەوە، بەڵام بنەماڵەی  ' ئێلخانی زادەکان ' بە پشتیوانی تیپی  مەهاباد بە سەرۆکایەتی ' سەرتیپ موزەفەری زەنگەنە ' کۆڵیان نەدا. سەرئەنجام  ڕاپەڕینەکە شکڵی عەمەلی بە خۆوە گرت. لە ژمارە گوندێکدا ، فئوداڵەکان گوندییەکانیان پەلامار دا و لە ژمارە گوندێکی تر گوندییەکان ئەو کارەیان کرد. ئەوان ماڵ و عەنباری چەند فئوداڵیان تاڵان کرد و چاڵە گەنمی ئەوانیان دەر هێنا. جوتیارەکان چەکدار نەبوون  و بە شەنە و داسان هێرشیان دەکردە سەر ماڵی چۆلکراوی ئاغاکان. بنەماڵەی ئێلخانی زادە، ماڵی حاجی قاسمی خەیاتیان لە بۆکان سووتاند. حاجی قاسم ڕایکرد و من ساڵی ١٣٣٢ / ١٩٥٣  ئەوم لە ' زینوێ شێخی ' دیتەوە کە بەرگ درویەتی دەکرد.

         لە درێژەی ئەو ڕووداوە دا، دەرەبەگەکان ، بە پشتیوانی ئەڕتەشی ئێران هێرشیان کردە سەر خەڵکی بۆکان و خەریکی دەستدرێژی بۆ سەر نامووسی خەڵک بوون کە ١٢ کچ لە ترسان خۆیان لە چۆمی بۆکان هاویشت و خنکان و لە گوندەکانیشدا ماڵی وەرزێرەکانیان تاڵان کرد و بەمجۆرە بە سەر بزووتنەوەی جوتیارانی ناوچەی بۆکاندا زاڵ بوون.  من و عەزیز ئەو کاتە  لە سەقز بووین و پاشان بڕیار بوو بە ناوچەی ' هۆبەتوو ' دا بچین بۆ سنە، بەڵام  چونکە هۆبەتوو  پتر لە دوو میتری بەفر لێ کەوتبوو، بە ناچار گەڕاینەوە و بە ' میاندواو ' و ' تەورێز '  و ' هەمەدان ' دا چووین بۆ سنە و پێوەندیمان بە ' ڕەحمەتی شەریعەتی ' بەرپرسی کۆمیتەی سنە گرت و ئەوانمان خستە سەر کۆمیتەی مەهاباد و لەگەڵ عەزیز گەڕاینەوە بۆ مەهاباد .

         دوای  دامەزراندنی پێوەندی لەگەڵ حیزبی تودە  داوامان لێکرد بوو، کە کۆمیتەکانی سنە و کرماشان بداتەوە بە حیزبی دێمۆکڕات. ئەو کۆمیتەی سنەی داینەوە، بەڵام ئامادە نەبوو کۆمیتەی کرماشان مان بداتەوە و ئەوێی بە  مەڵبەندی کرێکاری دا دەنا. دیارە لەگەڵ ' فیرقەی دێمۆکڕاتی ئازەربایجان ' یش  لە سەر رێکخراوەکانی  دەورو بەری  'ورمێ'  و ' ماکۆ ' و ' میاندواو ' ناکۆکیمان هەبوو.  ئێمە ئەو سنوورانەمان  بە کوردستان دەزانی کە لە سەردەمی کۆماری کوردستاندا بە کوردستان دەناسران، بەڵام فیرقەی دێمۆکڕات ئامادە نەبوون ئەو ڕاستی یە بسەلمێنن و ئەو شوێنانەیان بە ئازەربایجان دەناسی.

        تیپی مەهاباد ٧٠ – ٨٠  جوتیاری گرتبوو. بنەماڵەی ژمارەیەک لەو جوتیارانە هاتبوون بۆ مەهاباد و لە کاروانسەرای  ' کۆسە ' و ' تاجر باشی '  دەمانەوە. ئێمە بە ناوی حیزب پێوەندیمان پێوە گرتن . ئەو کات ' حاجی مەلا خالیدی دەربەندی '  ئیمام جومعەی مەهاباد بوو. ناوبراو ئەندامی نهێنی حیزب و پیاوێکی ئازا و نەترس بوو. ئێمە داوامان لێکرد  دژی جینایەتی دەرەبەگەکان  و کردەوەی ڕێژیم ڕاوەستێ. مەلا خالید لە نوێژی جومعە دا ڕەخنەی لە ئاغاکان و حکوومەت گرت و بە خەڵکی مەهابادی ڕاگەیاند بە هەر شێوەیەک بۆیان دەکرێ، یارمەتی گوندییەکان  بدەن. ئێمە هەر وەها بە ژمارەیەکمان گوت بچن لە تێلگڕافخانەی مەهاباد دژی جینایەتی ناوچەی بۆکان مان بگرن.  ئەوە لە حاڵێکدا بوو  کە مالیک و فئوداڵەکانیش هاتبوون بۆ ناوچەی مەهاباد. ' برایمی باپیرئاغای ' ،  ' حوسێنە زەرد' ، ' هەمزە خەلیل ' لە ناوچەی  چۆمی مەجیدخان ەوە هاتبوون لە مسافیرخانەی ' گوڵشەن ' دەمانەوە  و دەستیان لە کارەساتی بۆکان دا هەبوو.

        ئێمە بیستمان ئەو ئاغایانە پارەیان داوە بە " عەلی یە شەل " ی قومارباز تا گیرو گرفت بۆ بنەماڵەی بەندی کراوەکان پێک بێنێ. عەلی یە شەل  کابرایەکی شەڕانی و قوماربازێکی ناسراوی مەهابادی بوو، کە لەگەڵ ژمارەیەک  قومار باز و شەڕانی و لاتوو لووت و چەقۆکێش  دەچوو لە ناوچەکانی " میاندواو " ، " بناو " و " ورمێ " قوماری دەکرد.

      ماوەیەک  بەر لە ڕوودانی ئەو کارەساتە، ڕۆژێک خەریک بووم بە بەر گاڕاژ دا دەڕۆیشتم بە هەڵکەوت چاوم بە عەلی یە شەل کەوت  کە لە بن دیواری گاڕاژ دانیشتبوو، و لەگەڵ ژمارەیەک  لە نەوچەکانی وەک " شێرەی عاشیرەتی " ، " سەدیقە درێژ " و " سمایل تی تی " تۆویان دەقرتاند. سمایل تی تی برای ئەو کاکە مینەیە بوو کە لە ماڵی ئێمە کاری دەکرد و منی بەرەو خەباتی کوردایەتی هان دا و خزمی دایکم بوو. سمایل تی تی کە منی دیت، هەستا و سڵاوی کرد و ئەوانی تریش هەستانە سەر پێ و سڵاویان کرد. من وڵامی سڵاوەکەم دانەوە پرسیم:

-بۆچی لێرە بە بێکاری دانیشوون ؟

-" چ بکەین ! ئەوە لە شاروێران زەماوەندە و ئێمە لێرە بێ پارە ماوینەتەوە و ناتوانین بچین قومار بکەین. "

-پێویستیتان بە چەندە ؟

-" ٥٠٠ " تمەن " .

     سمایل تی تی و عەلی یە شەلم لەگەڵ خۆم بردە کن " حەمە غەریبی دەباخی "  کە لە نزیک گاڕاژ دووکانی بەقاڵی هەبوو.  حەمە غەریب ئەندامی حیزب بوو . من داوام لێکرد پێنج سەد تمەن بە حیسابی من بدات  بە کاک سمایل. ئەوان پارەکەیان وەرگرتوو چوون بۆ شایی . دوای سێ ڕۆژ، سمایل تی تی و عەلی یە شەل هاتنە ماڵێ  و گوتیان دوو هەزار تمەنیان بردۆتەوە و ئامادەن هەزار تمەنی بە یارمەتی بدەن بە حیزب. من قەبووڵم نە کرد  و گوتم بچن  پێنج سەد تمەنەکەی غەریبی دەباخی بدەنەوە و پێویست ناکا یارمەتی بە حیزب بکەن، ئێوە بۆ خۆتان فەقیرن و باشترە دەردێکی خۆتانی پێ دەرمان بکەن.

      کە بیستم ئاغاکان پارەیان داوە بە عەلی یە شەل و خەریکن ئەو دە گیانی بنەماڵەی جوتیارە بەندیکراوەکان بەر دەن، کە پەنایان بۆ مەهاباد هێناوە ، تا حیزب یارمەتی یان پێ بکات. من ناردم سمایل تی تی و عەلی یە شەل بێنە ماڵمان.  ئەوان بە پەلە هاتن. ٧ -٨ کەس بوون ، کارەساتی بۆکانم بۆ گێڕانەوە و پاشان گوتم:

-بە داخم کە پارەتان وەرگرتووە جوتیارەکان نائومێد بکەن. ئەوان لێ یان قەوماوە  و پەنایان بۆ خەڵکی شاری ئێمە هێناوە تا یارمەتی یان پێ بکەین، بەڵام  ئێوە خەریکن بە پیلانی ئاغاکان ئومێدیان کوێر دەکەنەوە . من چاوەڕوانی  ئەوە نەبووم کە ئێوە ئەو جۆرە کارانە بکەن. عەلی گوتی:

-" کاکە من بەو کارەم نەزانیوە . ئێمە نەخوێندەوارین. کەم تێدەگەین  و لەوانەیە منداڵێکیش فریومان بدات. ئێستا کە   تۆ ڕوونت کردینەوە ، دەزانین چ بکەین . "

       عەلی یە شەل و  و دارو دەستەکەی هەستان و یەک ڕاست چووبوونە مسافیرخانەی گوڵشەن  تا ئاغاکان ببینن، کەچی دەبینن ' فەتحی ' سەرۆکی بەشی پاراستنی شەهرەبانی مەهاباد و ئاغاکان بەیەکەوە  لە ڕەستوڕانی مسافیرخانەکە دانیشتوون.  عەلی یە شەل  لێیان دەچێتە پێش و ئاغاکان  وەبەر پللاری جنێو و قسەی سووک دەدا و دەڵێ:

-"ئێوە دوو هەزار تمەنتان داوینێ بچین ئەو خەڵکە چارەڕەشە ئازار بدەین، کە بۆخۆتان زوڵمتان لێکردوون و بوونەتە هۆی ئاوارە بوونیان . فەتحی سەرۆکی بەشی  پاراستنە، ئەگەر ڕۆژێک ئێمە ئارەقی بۆ نەکڕین ، پارەی ئارەق خواردنەوەی نیە. "  عەلی یە شەل بەمجۆرە فەتحی لە لای ئەوان دەشکێنێ و پاشان درێژە بە قسەکانی دەدات و دەڵێ:

-"ئێمە باکمان لە حکوومەت نیە و لە زیندان و لێدانیش ناترسین. هیچ لەوەش ناترسین کە خەڵک پاش ملە قسەمان پێ بڵێ و بڵێین ئابڕوومان دەچێ. ئێمە ئەو شتانە لە بەر چاو ناگرین، بەڵام ئێوە ئاغاوەتن و خۆتان بە پیاوی ماقووڵ و خاوەن ئابڕوو دەزانن.  من دەتوانم  لەگەڵ ئەوانەی لەگەڵمن لە نێو شەقامەکانی مەهاباد دا بتانگرم  و لە بەر چاوی خەڵک نێفەکتان ببڕم و کارێکی واتان بە سەر بێنم کە قەت ڕووی هاتنەوەتان بۆ مەهاباد نەبێ. "

      عەلی بە دوای ئەو گوتنانەی دا دوو هەزار تمەنەکە داوێتە پێش ئاغاکان و مسافیرخانەی گوڵشەن بە جێ دێڵێ و لەگەڵ هاوڕێیەکانی دەچێتە کاروانسەرای  " کۆسە " و  " تاجرباشی " و گشت جوتیارەکان  لەگەڵ خۆی دەباتە کەبابخانەی  " حەمە شەل "  و کەبابیان بۆ دەکڕێ  و پاشان  دەیانباتە چایخانەی  " عیمادی " چای یان دەداتێ و سەرئەنجام  دەچێ ئوتوبووسێک بە کرێ دەگرێ هەموان سوار دەکات و لەگەڵ هاوڕێیەکانی دەیانباتەوە بۆ گوندەکانیان و بە ئاغاکان ڕا دەگەیەنێ کە ئەگەر دەست لەوانە بدەن  نێفەکیان دەبڕن.

      دوای ئەمە ، کۆبوونەوەیەکی هاوبەش لە نێوان نوێنەرانی حکوومەت و ئاغاکان پێکهات لە فەرمانداری مەهاباد.    ئاغاکان لەو کۆبوونەوەیەدا ، داوایان لە کاربەدەستانی حکوومەتی کرد ژمارەیەک  بە تاوانی هاندانی خەڵک بۆ بەشداریکردن لە ڕاپەڕین لە گوندەکان دەر بکرێن. حکوومەت داوای ئەوانی بە جێ گەیاند، بەڵام بۆ جێ بە جێ کردنی ئەو داوایە پێشتر بەندییەکانی لە بەندیخانە ئازاد کرد و پاشان ئەوان و ژمارەیەکی تری بە بنەماڵەوە  بە زۆرەملی لە گوندەکان برد بۆ گوندێکی تازە سازکراو  بە ناوی  " داشخانە "  لە نزیک  " دوڕگە "  لە نێوان مەهاباد و نەغەدە ، کە  ئێمە پێمان دەگوت ئاوایی " سوور " . دوای تەواو بوونی کارەساتی ناوچەی بۆکان ، مەسەلەی ڕێفراندۆم هاتە کایەوە.

 سەرچاوە: غەنی بلوریان ، ' ئاڵە کۆک ، بەسەرهاتەکانی ژیانم، چاپخانەی فۆرفاتارێس بووک مەشین، ستۆکهۆڵم  ١٩٩٧، لاپەڕەی ١١٩ – ١٢٤

-------------

یادی  50 ساڵه‌ی  جوڵانه‌وه‌ی جوتیارانی بۆكان

                                                                                   ح.س.سۆران

 مێژوو له‌ رووداوه‌كانی رۆژانه‌ پێك دێ. نووسینه‌وه‌ی رووداوه‌كان و تۆماركردنی به‌سه‌رهاته‌كان( كۆمه‌ڵایه‌تی, سیاسی, فه‌رهه‌نگی و زانستی ), ده‌توانێ ببێته‌ پاڵپشت بۆ ئیسپات كردن نه‌ته‌وه‌ و ئه‌ندامانی, له‌م ڕێگایه‌شه‌وه‌ ڕێگای داهاتوو ده‌توانێ رۆشنتر بێ. كورد به‌شێكی به‌سه‌رهات و سه‌ربورده‌كانی له‌ ڕێگای ئه‌ده‌بیاتی زاره‌كی یه‌وه‌ پاراستووه‌ و به‌شی زۆرتری یان فه‌وتاوه‌ یان له‌ زمانی خاس وخراوی نووسه‌رانی دۆست و دوژمنی كورده‌وه‌ نووسراوه‌. ئه‌وه‌ش كورد خۆی ئه‌مڕۆ چه‌نده‌ به‌ زمان و قه‌ڵه‌می ڕاستی رووداوه‌كانی ئه‌مڕۆی تۆمار ده‌كات پرسیاری جێگه‌ی باسه‌. بۆكانیش بستێك خاكی كوردستانه‌ و وه‌ك هه‌ر شوێنێكی تر,  رووداوه‌كانی فه‌رامۆش ده‌كرێن, به‌ڵام پرسیار مرۆڤ هان ده‌دا كه‌ وڵام په‌یدا بكات. زۆر كه‌س باسی جوڵانه‌وه‌ی جوتیاران و خه‌یاته‌كانی بۆكانی ده‌ما وده‌م بیستوه‌, به‌ڵام تا ئێستا پاش تێپه‌ڕ بوونی 50 ساڵ هێشتا نووسراوه‌ێكی باوه‌ڕ پێكراوه‌ له‌ به‌ر ده‌ست دا نیه‌. بۆ ڕێزگرتن له‌م ڕووداوه‌ گرینگه‌ی ناوچه‌ی بۆكان و ڕێزگرتن له‌ ئه‌و كه‌سانه‌ كه‌ نیو سه‌ده‌ به‌ر له‌ ئه‌مڕۆ دژی زۆرداری وه‌ستان,  ئه‌م كورته‌ نووسراوه‌یه‌ی نووسه‌ر حه‌سه‌ن سه‌لاح سۆران بڵاو ده‌كه‌ینه‌وه‌ و لێكۆڵینه‌وه‌ی ڕووداوه‌كه‌ ده‌خه‌ینه‌ ئه‌ستۆی ئه‌و كه‌سانه‌ كه‌ ده‌توانن به‌ شوێن به‌ڵگه‌نامه‌كاندا بگه‌ڕێن یان گۆێ بۆ ئه‌و كه‌سانه‌ بگرن كه‌ به‌شدار یان ئاگاداری رووداوه‌كه‌ بوون.

                                                 ماڵپه‌ڕی بۆكان

من خۆم جوڵانه‌وه‌ی جوتیارانم چاك له‌ بیره‌. بریا كه‌سێك كتێبێكی له‌ سه‌ر نووسیبا. به‌ كورتی به‌م چه‌شنه‌ بوو:

له‌ ساڵی 1330(1951) بزوتنه‌وه‌ی جوتیاران ده‌ستی پێكرد كه‌ له‌ ڕێبه‌رانی بزوتنه‌وه‌كه‌ له‌ ناوچه‌ی بۆكان ئه‌مانه‌ بوون:

-         حاجی قاسم, خه‌یات بوو, خه‌ڵكی بۆكان,

-          عه‌بدوڵا ئێرانی خه‌ڵكی بۆكان

-          سه‌ید كاكه‌ خه‌ڵكی گوندی یه‌كشه‌وه‌,

-          عه‌لی ره‌حیم به‌گ خه‌ڵكی گوندی یه‌كشه‌وه‌.

لوتكه‌ی جوڵانه‌وه‌كه‌, له‌ پاییز و زستانی 1331دا بوو, كه‌ دوكتور موسه‌دیقش له‌ تاران له‌ گه‌ڵ شا كێشه‌ی بوو. به‌م چه‌شنه‌ بوو, كه‌ جوتیاران دْیانوویست زه‌وی ببێ به‌ هی خۆیان و بێگاری و شت نه‌كه‌ن. خاوه‌ن مڵكه‌كانیش دژی ئه‌مه‌ بوون. دیاره‌ جوتیاران خۆیان به‌ لایه‌نگری موسه‌دیق ده‌زانی. هه‌ر كه‌س ئه‌ندامی ئه‌و بزوتنه‌وه‌یه‌ بوو سوێندی به‌ قورئان خواردبوو, كه‌ به‌و جوڵانه‌وه‌یه‌ وه‌فادار بێ. جا ئه‌وانه‌ی كه‌ سوێندیان خواردبوو, زۆرتر به‌ شه‌و ده‌چوونه‌ گونده‌كان و وه‌ك نوێنه‌ری جوڵانه‌وه‌, خه‌ڵكیان سوێند ده‌دا. ده‌توانم بڵێم نوخته‌ی به‌رزی بزووتنه‌وه‌كه‌ له‌ گوندی ئاڵبڵاغ بوو. تا وای لێهات نیزیكه‌ی 10000(ده‌ هه‌زار) نه‌فه‌ر وه‌رزێر( چ جوتبه‌نده‌, چ قه‌ره‌), له‌ زستانی 1331 دا, له‌ گوندی ئاڵبڵاغ كۆبوونه‌وه‌ و چه‌ند كه‌سیان به‌ گروگان(بارمته‌) گرت و ده‌یانوویست بێن بۆكان له‌ ده‌ست هێزی ده‌وڵه‌ت ده‌ربێنن, كه‌ لایه‌نگری شا بوون. له‌م كۆبوونه‌وه‌دا, شه‌ڕێك ساز بوو له‌ نێوان وه‌رزێران و دژی وه‌رزێران دا,كه‌ وه‌رزێران كه‌سێكیان به‌ ناوی ‌« ره‌سو كه‌مه‌ره‌ شل» , كه‌ خه‌ڵكی ئاڵبڵاغ بوو به‌ كوته‌ك, ده‌سكه‌ ته‌ور و شتی وا له‌ت له‌ت كردو كوشتیان. له‌ ئه‌و شه‌ڕه‌دا , وه‌رزێران چه‌كی گه‌رمیان نه‌بوو, ئه‌وه‌ بوو كه‌ هه‌ر كه‌س ده‌بوو كوته‌كێكی بزمارریزكراوی  پێ بێ. به‌ڵام پێش ئه‌وه‌ی كه‌ دوكتور موسه‌دیق له‌ تاران تێك بشكێ له‌ 28ی گه‌ڵاوێژ1332(19ی نوامبری 1963), وه‌رزێره‌كان تێكشكان, هه‌ڵاتن و بڵاوبوون.

له‌ مانگی ره‌شه‌ممه‌ی 1331دا, نزیكه‌ی 300 ماڵ به‌ خێزانه‌وه‌(ته‌قریبی), وه‌ك په‌ناهێنه‌ر هاتن بۆ گوندی ئێمه‌(ساروقامیش), په‌نایان هێنا بۆبابم, كه‌ به‌ پیاوێكی زانا, لایه‌نگری هه‌ژار و دڵسۆز به‌ناوبانگ بوو. له‌ بیرم دێ, یه‌ك له‌و ماڵه‌ په‌ناهێنه‌رانه‌ كه‌سێك بوو به‌ ناوی بایز خه‌ڵكی تیكان ته‌په‌و هه‌ر چۆن بوو, بابم ئه‌و گشته‌ حه‌شیمه‌ته‌ی له‌ مردن نه‌جات دا و ته‌نانه‌ت جارێكیش كه‌ هاتن بیانگرن, بابم به‌ربه‌ره‌كانی كرد و نه‌یهێشت خوێن له‌ لوتی هێچ په‌ناهێنه‌رێك بێ.تا گه‌یشته‌ مانگی جۆزه‌ردانی ساڵی 1332, ئیدی هه‌وا خۆش ببو و په‌نابه‌ره‌كان, هه‌ر یه‌ك په‌ره‌وازه‌ی گۆشه‌ێكی دنیا بوون, تا تۆڵه‌یان لێ نه‌سێن و نه‌یانكوژن. بڕێك له‌و په‌نابه‌رانه‌ ئه‌مانه‌ بوون:

-         میرزا حه‌مه‌ ڕه‌سوڵ زیجی, خه‌ڵكی تیكان ته‌په‌,

-          مام كركره‌, خه‌ڵكی قه‌له‌نه‌ر(قه‌ڵه‌نده‌ر),

-          میرزا حه‌مه‌ سه‌عید,

-          وه‌ستا ره‌حمان, خه‌یات,

-          محه‌مه‌د و عه‌لی, دوو برا بوون, ڕه‌نگه‌ شۆره‌تیان خاته‌می یا خادمی بوو.

چون 50 ساڵ له‌ ئه‌وه‌ ده‌گوزه‌رێ, ناوی كه‌سی دیكه‌م له‌ بیر نه‌ماوه‌.

سەرچاوە : ماڵپەڕی بۆکان/ ڕۆژ‌ەڵات

---------

ڕاپەڕینی ساڵی ١٩٥٣ ی خەڵکی بۆکان و وەرزێرانی ناوچەی فەیزوڵابەگی

                ( بە بۆنەی یادی ٥٠ ساڵەی ئەو ڕاپەڕینە شکۆدارە)

ئەنوەر سوڵتانی

ڕێزدار کاک حەسەن سەلاح ( سۆران) یادداشتێکی کورتی لە سەر یادی ڕاپەڕینی وەرزێرانی ناوچەی فەیزوڵابەگی بۆکان لە ماڵپەڕی " بۆکان " دا نووسیبوو و ئەرکی بە جێنەهاتووی ڕووناکبیرانی کوردی بۆ تاوتوێکردنی  مەسەلەکە وەبیر هێنابووەوە. ئەم کارەی کاک حەسەن گەلێک بەجێ و ڕێ بوو بەڵام خۆزگە خۆی کە خەڵکی ناوچەکەیە، قۆڵی لە کارەکە هەڵماڵیبایە و دڵنیام توانای ڕاپەڕاندنی کارەکەشی هەبوو.

ئەوەندەی من بزانم، جیا لە هەڵسەنگاندنی حیزبە سیاسییەکان، یەکەم کەسێک کە لە مەسەلەکەی وەک دیاردەیەکی سەربەخۆ کۆڵیبێتەوە ، نەمر دوکتۆر " عەلی گەلاوێژ" بوو، ناوبراو نامەی دوکتورای خۆی – ئەگەر هەڵە نەکەم لە ئازەربایجانی سۆڤیەتی پێشوو ، بە ڕووسی لە سەر ئەم بابەتە نووسیوە و ، سەد بریا  شارەزایەکی زمانی ڕووسی وەری بگێڕایەتە سەر کوردی.

هەر وەها بەڕێز د. ئەمیری حەسەنپوور چەند ساڵێک پێش ئێستا خەریکی کۆکردنەوەی سەرچاوە لە سەر ئەم بابەتە بوو و وەک ڕاستەوخۆ لە خۆییم بیست ، دوو چاوپێکەوتنیشی لەگەڵ بەڕێزان کاک سەلاحی موهتەدی و مەلا عومەری عەسری تۆمار کرد بوو، کە من پێمگوت سەرنجەکانی کاک سەلاح بێگومان جێگای کەلکی زۆرن بەڵام نابێ لە بیر بکرێ کە کاک سەلاح و هەموو بنەماڵەی ئێلخانیزادە لە بەرەی دژی بزووتنەوەکە دا بوون و لە ڕاستیدا هێزی سەکوتکەری بزووتنەوەکە واتە ئێلخانیزادەکان، دەسەڵاتی ناو شاری بۆکانیان بە دەستەوە بوو.[١]

کاک ئەمیر لە ساڵی ١٩٩٩ ، کاتێ هاتبوە لەندەن و دایکیشم بۆ سەردانی ئێمە لەوێ بوو، چاوپێکەوتنێکی لەگەڵ دایکمدا تۆمار کرد و لە سەر مەسەلەکە هێندێک پرسیاری لێکرد ،نوسخەیەک لە شریتەکەشی دواتر بۆ من ناردەوە کە پاراستوومە. هیوا دارم کاک ئەمیر نەخۆشییەکەی ئێستای چاک بێتەوە و بپەرژێتە سەر ڕێکخستنی یادداشتەکانی لە مەڕ ئەو ڕووداوە گرینگەی ناوچەکە.

من پێمخۆشە لێرە دا چەند خاڵێک لە درێژەی یادذاشتەکانی کاک حەسەن سەلاحدا زیاد بکەم.

١)بە بۆچوونی من ناوبردنی ڕاپەڕینەکە بە بزووتنەوەی جووتیارانی موکریان " هەڵەیەکی تەواو" ە [٢]، لە بەر ئەو هۆ ئاشکرایەی کە ئەو ڕاپەڕینە، جگە لە ناوچەی فەیزوڵابەگی لە ڕۆژهەڵات و بەشێک لە باکووری بۆکان، هیچ شوێنێکی دیکەی نەتەنیەوە و هەرگیز لە چۆمی تەتەهووش نەپەڕیەوە. بنکە و بنەمای ڕاپەڕین شاری بۆکان بوو کە خەڵکەکەی  دژ بە ئاغاوات ڕاپەڕیبوون ، بەڵام ڕەنگدانەوەی چالاکییە سیاسییەکانی بۆکان تەنیا لە ناوچەی فەیزوڵابەگیی بینرا و پێش ئەوەی پەل بهاوێتە شوێنەکانی تر، لە لایەن هێزی هاوبەشی ئاغاوات و حکوومەتی ئێرانەوە تێکشکا. بۆیەش لێرە دا ئاغاوات وەپێش حکوومەت دەخەم کە لە ڕاستیدا ئەوان بوون ڕاپەڕینەکەیان تێکشکاند و لە زۆر جێگا هیچ نیازێکیان بەو چەند جەندرمە و پۆلیسە نەبوو کە مۆڵگەیان لە بۆکان بوو .

٢)ئەم ڕاپەڕینە  لە فەزای ئاواڵەی سیاسی نێوان ساڵانی ١٣٢٩ و  ١٣٣٢ ( ١٩٥٠ – ١٩٥٣ز)ی ئێران و سەردەمی "جیبهەی میللی " و " حیزبی توودەی ئێران" واتە حکوومەتی دوکتۆر موسەدیق هاتە کایەوە و ڕاستەوخۆ لە ژێر تەئسیری بێگومانی فەزای دژ بە شا و چەوسێنەران کە لە ئێرانی ئەو ساڵانە دا گەیشتبوە لووتکەیەکی بەرز، پەرەی سەند ، بەڵام تایبەتمەندیی  ئەوتۆشی هەبوو  کە نەک هەر لە  هەموو شوێنێکی ئێران نەبینرا بەڵکوو کەوتە پێش  هەر بزووتنەوەیەکی هاوچەشن لە کوردستان و تەنانەت موکریانیش.

٣)ناسراوترین ڕوخساری دژ بە ئاغاوات لە ناو شاری بۆکان، حاجی قاسمی کەریمی بوو، کە خۆی و مێرزا حسێنی برای، بە بنەماڵەکەیانەوە، کەوتنە بەر هێرشی ئاغاواتی ئێلخانیزادە و هەر دوو ماڵەکەیان لەگەڕەکی حەمامی قاسم ئاغای بۆکان لە لایەن ئاغاکانەوە سووتێنرا و بوو بە خۆڵەمێش . بەرەبەیانی ڕۆژی دوای کودەتای ٢٨ی گەلاوێژی ١٣٣٢ ی هەتاوی ( ١٩٥٣ ز) بو، ئەو دەم من منداڵێکی دە ساڵان بووم و وەک هەموو منداڵانی هاوتەمەن چووبوومە سەیری مەشخەڵانی ئاگرەکە. ئیتر حاجی قاسمی خوالێخۆشبوو هەر ئەو هەڵاتنە بوو کە لە ترسی گیانی هەڵات و لە ئەنجامدا لە هەولێر گیرسایەوە و لەم چوار پێنج ساڵەی دواییدا لە هەولێر سەیری نایەوە( یادی بە خێر بێت).

 پێویستە ئەوەش بڵێم کە حاجی قاسم، کارگەیەکی قەندی هەبوو لە ڕووبەڕووی حەوزە گەورە و من نەمزانیوە خەیات بوو بێت، کەچی دووریشی نازانم ئەو قسەیە ڕاست بێت، بەڵام میرزا حسێنی برای، مامۆستای خۆم بوو لە قوتابخانەی بۆکان.

٤)بەگشتی، دەوری خەیاتەکانی بۆکان نەک هەر لەو ڕاپەڕینە بەڵکوو لە بزووتنەوەی چینایەتی و نەتەوایەتی ناوچەی بۆکاندا گەلێک بەرچاوە وجێگەی لێکۆڵینەوەی تایبەتە. خەیاتەکانی بۆکان خاوەنی وشیاری چینایەتی زۆر بوون کە دواتر کەوتە دۆخی نەتەوایەتی کوردییەوە. لە وان میرزا حەمە ڕەئووفی حافظ القرآن وا هەیە وەک کەسایەتی دووهەمی ڕاپەڕینەکەی ناو شاری بۆکان سەیر بکرێت. ناوبراو دوا بە دوای کودەتای ٢٨ی گەلاوێژ هەڵات و پاشان لە سلێمانی گیرسایەوە و لەوێوە بۆ ماوەیەکی دوورودرێژ لەگەڵ حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستانی ئێراندا هاوکاری دەکرد. تا ئەوەی لەم ساڵانەدا کۆچی دوایی کرد ( یادی گرشەدار بێت).

جگە لەوان ، لە بەرگدرووەکانی بۆکان، ناوی خوالێخۆشبوو " حسین تەهایی" م لە بیرە کە دواتریش دژ بە ئاغاوات و چەوسێنەران خەباتی دەکرد و ئێستا لە ناوماندا نەماوە.

 باوکم " میرزا عەبدوڵای سوڵتانی" یش هەر خەیات بوو بەڵام ئەوەندەی بزانم لەو ڕووداوانە دا چالاک نەبوو، سەرەڕای ئەوەش لە ڕۆژی ئاگرتێبەردانی ماڵی حاجی قاسمدا لە لایەن خوالێخۆشبوو سەید حەمەدەمین ( سەیدە شینە) وە لە بەرەی ئاغاکان،  هەڕەشەی  گیرانی لێکرابوو  و بۆ ماوەی چەند ڕۆژ لە  ماڵ  نەدەچوە دەرەوە.  بە داخەوە  ناوی  خەیاتەکانی تری بۆکانم لە بیر نییە جگە لە کاک محەمەدی شاقوڵی کە دواتریش باسی لێوە دەکەم.

 جیا لە خەیاتەکان، پێویستە ناوی  " عەلی میرەبەگ " ببەم، کە ئەگەر قەسساب نەبووبێت نازانم ئیشی چ بووە.  ئەو و نەمر  " عەبدوڵا ئێرانی " قەپاندار، هەر دوو، لە چالاکان و ڕێبەرانی بزووتنەوەکە بوون. هەر وەها کاک " ئەحمەد حەدە"ی  شەربەتفرۆش و کاک " حوسێن فاتحی" لە ژوور هەموانەوە سەید تەهای تەنەکەساز کە دوکانەکەی  لە سەر شەقامی نوێی بۆکان ( نزیک بانکی صادراتی ئێستا) بوو.نەمر سەید تەها پێش کودەتای ٢٨ی گەلاوێژ بە تاقە کەس هێرشی بردە سەر خوالێخۆشبوو قاسم ئاغای موهتەدی و بە لێدان خستیە ناو جۆگەی ئاوی شەقامەکەی بۆکانەوە و بەوە هەیبەت و جەبەڕووتی ئاغاکان لەبەر چاوی خەڵکی بۆکان بە یەکجاری شکاو توایەوە.قاسم ئاغا وەک مێشکی بەڕێوەبەر و ڕێبەری هەموو هێزەکانی ئاغاوات سەیر دەکرا و لە ڕاستیشدا  هەر وا بوو ، گەرچی حەمەدەمین ئاغا  و بە گشتی بەرەی ماڵی مەحموود ئاغا گەلێک لەو توندوتیژتر و دژی خەڵکتر بوون.

٥)جگە لە خەیات و دوکانداری بۆکان ، گەنج و لاوەکانیش بەشدارییەکی چالاکانەی ڕووداوەکانیان دەکرد. ئەو دەم  مامۆستایەکی قوتابخانەکانی بۆکان بە ناوی " شوقاقی " کە تا ئەم ساڵانەی دواییش  هەر مابوو ، و کوردیش نەبوو ، دەورێکی باشی لە پەروەردە کردنی لاوان و قوتابیان و ڕاکێشانیان بەرەو بیری چەپ و حیزبی توودە گێڕا. گەلێک  لە قوتابیانی ئەو دەمی بۆکان شاگردی ئەو بوون و شوێنی ئەویان لە سەر بوو.لەو قوتابییانە هەندێکیان دوا بە دوای کودەتای ٢٨ی گەلاوێژ چ لە لایەن ئاغاکان و چ لە لایەن حکوومەتەوە گیران و جەربەزە دران. ناوی ئەو کەسانەی لە بیرم مابێت ئەوانەن:

 خوالێخۆشبوو " مەحموود ڕەزایی " ، کاک " برایمی حەریری " ، کاک " ڕەشید حەسەنزادە " و کاک عومەری سوڵتانی (وەفا) برای خۆم. لە وانە ، کاک مەحموودی ڕەزایی لە لایەن ئاغاکانی بۆکانەوە دوا بە دوای کودەتای ٢٨ی گەلاوێژ و تێکشکانی ڕاپەڕینەکە گیرا و خرایە حەوزی ماڵی قاسم ئاغای موهتەدییەوە و دارکاری کرا  ئینجا بەر درا.

 کاک عومەر سوڵتانی، ئەو دەم تازە قوتابخانەی بەجێهێشتبوو و بە تەنیشت دوکانی خەیاتی باوکمەوە ڕۆژنامەفرۆشێکی دانابوو. کاکم بە گشتی ڕۆژنامەکانی بەرەی پێشکەوتنخواز واتە " جیبهەی میللی" و حیزبی توودەی ئێرانی دەفرۆشت . ئەویش دوا بە دوای کودەتای ٢٨ی گەلاوێژ لە بۆکان گیرا و نێررایە مەهاباد و دوای ئەوەی ماوەی ٢ مانگ زیندانیان کرد، بە کەفالەت بەریاندا.

بەڵام ڕەشیدی حەسەنزادە ئاغاکان گرتیان و دایانە دەست پۆلیس، ئینجا سەریان چوارقاش تاشی و بە ناوە ڕاستی  شەقامی بۆکاندا بردیان بۆ گاراج و لەوێوە بۆ مەهاباد  بۆ دادگا. کاک ڕەشید ئەو دەم  و دواتریش هەر لە بەرەی دژ بە ئاغاواتدا وەستا و، بەشێکیش هەر لە ترسی ئەوان بوو  کاتێ دایرەی ساواک لە ساڵی ١٣٣٦ ( ١٩٥٧) لە مەهاباد دامەزرا، بوو بە کاربەدەستی ساواک و ئیتر لە خزمەتی ئەواندا کەوتە گیانی خەڵکانی سیاسی و نەتەوەپەروەرانی ناوچەکە  و لە هیچ توند وتیژی نواندنێک دژ بە خەباتکاران و گرتن و ئەشکەنجە کردنیان ڕانەوەستا.  حەسەنزادە  لە ماوەی پێوەندییەکانی  ساواک و ڕێژیمی شا لەگەڵ شۆڕشی ئەیلوولدا ( ٧٥ – ١٩٦١)  خزمەتێکی زۆری بە ساواک کرد و هاوڕێ لەگەڵ سەرهەنگ مودەڕیسی و سەرهەنگ پەژمان پێوەندی ڕۆژانەی لەگەڵ بەڕێوەبەران و کاربەدەستانی  شۆڕشی ئەیلوول هەبوو .  بە گوێرەی زانیاری من ، کاک ڕەشید ئێستا لە مەهاباد دەژی و لام وایە  یەک لەو کەسانە بێت  کە زانیاری زۆری لە سەر ڕووداوە سیاسییەکانی ساڵانی نێوان ١٣٣٢ تا ١٣٥٧  ( ١٩٥٣ تا ١٩٧٩) هەیە و جێگەی خۆی دەبێ ئەگەر ڕاستەوخۆ بیرەوەرییەکانی خۆی بنووسێتەوە یاخود ڕووناکبیرانی شاری مەهاباد و بۆکان چاوپێکەوتنێکی لە گەڵدا بکەن.

 لێرە بە دواوە ، ئاغاکانی بۆکان پەلاماریان بردە سەر هەر بیرێکی نوێ و بە ناوی " تودەیی" یەوە هەر کەسیان ویست  گرتیان و دارکاری یا خود دەربەدەریان کرد و تەنانەت کوشتیان و بە چۆمی بۆکانیان دادا. پۆلیس و جەندرمە بە گشتی سیستەمی حکوومەتی ئێرانیش لەو ماوەیە دا پشتی ئاغاوەتیان گرت  و ئەوەی ئەوان بۆیان  نەکرا، ئەمان ڕاستەوخۆ کردیان.

٦)ئەو ڕووداوانەی بۆکان و بە گشتی ئێران ، ڕەنگدانەوەیەکی ئیجابیان لە ناو گوندنشینەکانی ڕۆژهەڵاتی بۆکاندا هەبوو. ئەوەی کە بۆچی وەرزێر و بە تایبەت ڕەشاییەکانی ڕۆژهەڵاتی شار وا بە توندی ڕاپەڕین و خۆیان ڕێکخست بەڵام لە بەری ڕۆژئاوای شار تەقینەوەیەکی ئەوتۆ ڕووی نەدا  جێگەی سەرنجی تایبەتە و تەنانەت ئەوەش کە بۆچی بۆکان بە گشتی بوو بە ناوەندی بزووتنەوەیەکی جەماوەری چینایەتی، بەڵام بۆ نموونە ڕاپەڕینی خەڵک لە مەهاباد  زیاتر ڕوخساری نەتەوایەتی هەبوو و لە ژێر ڕێبەرایەتی حیزبە سیاسییەکان ( حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان و حیزبی تودەی ئێران) دا بوو، جێگەی لێکۆڵینەوەی تایبەتە .

 بە بۆچوونی من، زەخت و زۆری ئاغاواتی بۆکان لە سەر خەڵک، یەک لە هۆ سەرەکییەکانی ئەم جیاوازییەن.  بۆکان شارەدێیەکی گەورە بوو، تایبەتمەندیی شار وەک ناوەندێکی ئابووری – ئیداری  تێدا بوو. بەڵام جیاواز لە هەموو شوێنێکی هاوچەشنی ناوچە، سەرجەمی شارەکە بە مڵکی هی بنەماڵەیەک لە ئاغاواتی دێبۆکری بوو (ئێلخانیزادە و موهتەدی) کە خۆیان و ئامۆزا و بن ئامۆزایان لە گوندەکانی ڕۆژئاوای بۆکان خاوەنی دەسەڵاتی سەرەکی بوون (عەلیار و مەعرووفی و ...). دانیشتووانی گوندی ئەو خاوەن مڵکانە  دەرەتانی ڕاپەڕینی جەماوەرییان  دژ بە ئاغاکان نەبوو، گەرچی لە هەندێ گوندی وەک " داشبەند " و " عەمبار" بزووتنەوەیەکی بەربەستکراوی خەڵک بەرچاو کەوت. دڵنیام لەو بوارە و لە هەموو مێژووی ئەو ساڵانە دا، بەڕێز کاک محەمەدی نووری (عەتری گڵۆڵانی) شاعیری بە نرخی کورد  زانیارییەکی زۆری هەیە و ئەوەی من لێرە دا دەینووسم لە چاو  ئەوەی ئەو دیتوویە و ڕاستەوخۆ بەشداری تێدا کردووە، قەترەیە لە بەرانبەر دەریا دا. خۆزگە ئەویش  ئاوڕێکی  لە مەسەلەکە بدایەتەوە. هەر وەها خەڵکانی وەک کاک محەمەدی ئەفخەمی  کە لەگەڵ کاک محەمەدی نووری دا دانیشتووی " داشبەند " بوون دەنگیان هەڵبڕیبایە.

 هۆیەکی دیکەی ئەم جیاوازییە وا هەیە دەوری ڕووناکبیرانە و پێشکەوتنخوازانەی هەندێ لە ئاغاواتی فەیزوڵابەگی بووبێت  کە گوندنشینەکانی ناوچەی خۆیانیان لەگەڵ چەمکی یەکسانی و بەرانبەریی ماف و هەر وەها  دابەشکردنی زەوی ئاشنا کردبێت.

 هەرچۆنێک بێت بزووتنەوەی شاری بۆکان لە ناوچەی فەیزوڵابەگی ڕۆژهەڵاتی شار ڕەنگدانەوەیەکی بەرچاوی هەبوو.  گوندنشینەکان  بە تایبەت لە هەندێ گوند  وەک " گۆل " ، " یەکشەوە " ، " ئاڵبڵاغ" و " تیکان تەپە و ..  دژ بە ئاغای گوندی خۆیان ڕاپەڕین. لە هەندێ شوێندا ئەم ڕاپەڕینە  ڕەنگی هێرشکردنە سەر ماڵی ئاغا و دەستبەسەرداگرتنی زەوی و زار و تەنانەت ماڵی ئاغاکانی بەخۆیەوە گرت، کە هەندێ جار هاوڕێبوو لەگەڵ توند و تیژی نواندن و ڕووخاندنی ماڵ یا دەرهێنانی دەرگا و پەنجەری ماڵی ئاغا .  لە هەندێ شوێنی تر، کارەکە ڕێک و پێکتر و بە ڕێ و جێ تر بوو. لە ئاڵبڵاغ و یەکشەوە ، بزووتنەوەکە کەوتبوە ژێر ڕێبەرایەتی کەسانی وەک میرزا فەتحوڵاە و بەرەو ئەوە دەچوو کە ئەگەر زوو تێکنەشکابایە شێوازی ڕێکخستنی ڕێکخراوەیی و تەنانەت نەزم و تەرتیبی حیزبی بە خۆیەوە بگرتایە.

 بەم شێوەیە ئاغاکانی فەیزوڵابەگی یا لە گوندەکانی خۆیان دەرکران یا خۆیان ماڵیان پێچایەوە و لە ڕۆژانی پێش کودەتای ٢٨ی  گەلاوێژ بارگەیان بردە بۆکان، کە ببوە قەڵای بەرەی چەوسێنەران و زۆرداران، گەرچی سەرەڕای دەسەڵاتی ئاغاکانی بۆکان و پۆلیس و  جاندەرمە، هیچ ئاغایەک لە ترسی ڕاپەڕیوانی شار نەیدەتوانی لە ماڵ بێتە دەرەوە. ئەم بارودۆخە تا ڕۆژی ٢٨ی گەلاوێژ، درێژەی هەبوو. هەر ئەوەندەی هەواڵی کودەتا و ڕووخانی حکوومەتی میللی دوکتۆر موسەدیق لە ڕادیۆ بڵاو بووەوە ، دارەدەست و نۆکەر و دەست و پێوەندی ئاغاکان وەربوونە ناو شار و گوند و، ڕاپەڕیو و ئازادیخوازان یا گیران یا کوژران [٣] یا خود هەڵاتن و لێرە و لەوێ خۆیان شاردەوە.

من ئەو ڕۆژەم لە بیرە! لە ماڵی خاڵم لە گەڕەکی گۆلی مەردانبەگ و ماڵی قازی کاکە حەمە گیرم خواردبوو. هەموو دەرگای ماڵێک داخرابوو، باب نۆکەر و دارەدەستی ئاغاوات بە کۆڵانەکاندا وەرببوون، جنێویان دەدا و پێلەقە دەرگای ماڵانیان دەشکاند. ژێرخانی ماڵان ئاوەدان  ببوونەوە و خەڵک خۆیان تێدا شاردبووەوە. ئەو ڕۆژە و ڕۆژانی دواتر، لە بۆکان لە لایەن ئاغاوات و حکوومەتەوە خۆ پیشاندان ساز درا لە بەر قەپانی قاسم ئاغا  کە ئەو دەم حوکمی گۆڕەپانی شارەکەی هەبوو خەڵکیان کۆ کردبووەوە و وتاریان دەدا. من ئەو شانۆیەم هەر لەبەر چاوە کە کاک سەلاحی موهتەدی چووە بوە سەر بەرزاییەک و قسەی بۆ خەڵک دەکرد.

 بە گشتی ، ڕۆژانێکی ڕەش بوو، دژایەتی شەخسی و تایفەیی دەوری دەبینی، هەر کەس سەر بە دەسەڵاتی ئاغاکان بوایە، ناحەزەکانی خۆی بەوە تاوانبار دەکرد کە " تودەیی" ن [٤] و هەر ئەوەش بۆ گیران و لێدران و لەوە خراپتر پێکرانیان لە لایەن پۆلیسی شا و " حکوومەت نیزامی " ی تەیمووری بەختیارەوە بەس بوو.  پیاوی ئاغاکان  نامەیان دەگێڕا و بە دوکاندار و حاجی و دەوڵەمەندیان  مۆر دەکرد و داوای گیران و موحاکەمە کرانی ڕاپەڕیوەکان وەک خوالێخۆشبووان  " عەبدوڵا ئێرانی " و " عەلی میرە بەگ " و حاجی قاسم و ئەوانی تریان دەکرد. [٥] حکوومەتی کودەتا واتە شا و سەرلەشکر زاهیدی لە تاران دەستیان بە ئیعدامی ئازادیخوازان کرد بوو، چالاکانی سیاسی  لە مەهاباد گیرابوون  و هەندێ کەسی وەک کاک حوسێنی فاتحی و میرزا " محەمەدی شاقوڵی" یش کە خەیات بوو لە بۆکان گیران .  باوکم کە ئەویش هەر خەیات بوو ، لە کاتی دوای تەواوبوونی شەوکار و گەڕانەوە بۆ ماڵ ، پۆلیسی بۆکانی دیتبوو کە میرزا محەمەدیان گرتووە و خستوویانەتە جۆگەی ئاوی سەرخەیابانەوە و بە باتووم و دار لێی دەدەن. دواتر خوالێخۆشبوو  " عەبدوڵا سامبەگی" و میرزا حەمە ڕەسووڵی ئیسماعیلزادە و میرزا حەمە ساڵحی کەریمی  هەر لەو پێوەندییە دا گیران و لە ورمێ و تاران خرانە زیندانەوە. بیرەوەرییەکانی مامە غەنی بلووریان ، لە سەر هەندێ لەو ڕووداوانە و هەر وەها دەوری حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان لە کێشەکانی بۆکان و دەوروبەریدا گەلێک بە نرخن. بە گشتی حوکمی شا و کودەتا بە گرتن و لێدان و شاربەدەر کردنی خەڵک لە بۆکان و دەوروبەری دامەزرایەوە و قارەمانانی ونی ئەو ڕاپەڕینە پڕ شانازییەش لە شار و گوند ئاوارە و دەربەدەر کران، یادی هەموویان بە خێر بێت.

 لە پێوەندیی ئەم وتارە دا، بە پێویستی دەزانم ئاماژە بە چەند خاڵێک بکەم:

 یەکەم: من ڕاپەڕینی گوندنشینانی فەیزوڵابەگیم وەک ڕەنگدانەوەی ڕاپەڕینێکی بەرفراوانتر سەیر کردووە کە ڕاپەڕینی خەڵکی ناو شاری بۆکان بێت و ڕاپەڕینەکەی بۆکانیشم لە ژێر تەئسیری  ڕاستەوخۆی بزووتنەوەی میللی ئێران  لە سەردەمی دەسەڵاتی جیبهەی میللی و شەخسی دوکتۆر موسەدیق ، هەر وەها چالاکییە سیاسی – چینایەتییەکانی حیزبی تودەی ئێران و حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستانی ئێران لە ناوچەکە دا بینیوە.

دووهەم: ئەم شێوە بۆچوونە نابێتە هۆی چاو پۆشین  لە هەندێ  تایبەتمەندیی کۆمەڵایەتی خەڵکی شاری بۆکان  هەر وەها گوندنشینەکانی ناوچەی فەیزوڵابەگی.گوندنشینانی ئەو ناوچەیە دەبێ خاوەنی سوننەتێکی کۆنی خەبات و چالاکی چینایەتی بن . بەڵگە بۆ قسەکەم ئەوەیە  کە لە ماوەی شۆڕشی ساڵی ١٣٥٧ ( ١٩٧٩)ی ئێران و شەش مانگی دوای سەرکەوتنی شۆڕشەکەدا کە بۆکان بە دەست هێزە سیاسییە کوردییەکانەوە بوو و دەسەڵاتی  حکوومەتی ناوەندی ئێرانی لێ نەمابوو، دوو ڕێکخراوی چەپ واتە " فیدائیانی ئەکسەرییەت " و " کۆمەڵەی زەحمەتکێشان"  لە هەوڵی دابەشکردنی زەوی و زاری ئاغاواتی دەوروبەری بۆکاندا بوون، زیاتر هاو دەنگی لە لایەن گوندنشینانی هەمان ناوچەی فەیزوڵابەگی هاتە کایەوە و ئەمجاریش بەشێک لە ئاغاواتی فەیزوڵابەگی لە گوندەکانیان دەر کران، [٦] دەست بە زەوی و زاریاندا گیرا و بە سەر ڕەشایی و بێ زەوی و کەم زەویدا دابەشکرا. من ئەو دەم ڕاستەوخۆ لە بۆتەی کارەکە دا بووم و لە عەینی کاتدا کە پێ لە زۆر هەڵە و پەڵە و توند وتیژی ڕێکخراوەکەمان ( فیدائیانی ئەکسەرییەت)  و شەخسی خۆم دەنێم، ئێستاش و بۆ هەمیشەش  بە ڕێزەوە سەیری ئامادەیی خەباتکاران و بە گشتی هەموو دانیشتووانی گوندەکانی فەیزوڵابەگی تا " سەراو "  و " ڕەحیمخان " ی نزیک میاندواو دەکەم.  و وەک دیتمان،  لەم دەرفەتەشدا گوندنشینەکانی فەیزوڵابەگی سەروگەردنێک لە پێش خەڵکی ناوچەکانی تری دەوروبەری بۆکان بوون  و بۆکانیش جارێکی تر ببوە جەرگەی خەباتی چینایەتی  و ڕاپەڕینی دژ بە ئاغاوات لە هەموو کوردستانی ڕۆژهەڵاتدا.

سێهەم و کۆتایی قسە: لە بارو دۆخی کۆمەڵایەتی – سیاسی ئیستای کوردستان و بۆکاندا، بە با کردنی کای کۆن و بیرهێنانەوەی ڕووداوەکانی ڕابوردوو نابێ ببێتە هۆی ئاڵۆز کردنی پێوەندییەکانی کۆمەڵگا.

 زۆرێک لەوانەی کە ئەو دەم خۆیان وبنەماڵەیان لە بەرەی چەوسێنەراندا بوون ئێستا بە کردەوە لە خزمەت خەڵکدان.    کوڕ و کوڕەزای هەر ئەو ئاغاواتە ، ئەمڕۆ لەچالاکانی بزووتنەوەی چینایەتی و نەتەوایەتی گەلی کوردن و  وا هەیە پێچەوانەکەشی لە بەرەی ئەو لا هەبێت. ناوهێنانی ئەشخاس لەم یادذاشتانە تەنیا بۆ ڕوونکردنەوەی ڕووداوەکانە ، دەنا بۆ نموونە کاتێ ناوی کاک سەلاحی موهتەدی دێنم، ڕێزی زۆرم بۆی هەیە و دەزانم کە ئەمڕۆ کەسایەتییەکی دڵسۆزی گەل و نیشتمانە و لەم ڕێگایە دا تووشی ئاوارەیی و ماڵوێرانی هاتووە.کوڕ و کوڕەزای زۆربەی  ئاغاکانی ئەودەمیش  ئەمڕۆ ڕێبەرانی ڕێکخراوە سیاسییەکانی کوردستانن و لە بەرەی دژ بە ڕێژێمدا دەجەنگن. هیوایە ئەم دێڕانە نەبنە هۆی قووڵبوونەوەی برینی دووبەرەکی و دژایەتی نێوان خەڵک و تەنیا وەک بابەتێکی مێژوویی سەیر بکرێن یا شارەزایان لە سەر ئەم بابەتە گرینگە بنووسن و ئەگەر هەڵە بە بنووسی مندا هاتبێ بۆ مێژووی ڕاست بکەنەوە.

هاوینی ٢٠٠٢

پەراوێزەکان

١-ئاغاکانی ناوشاری بۆکان، لە دوو بەرەباب (ئامۆزای یەکتر )بوون:بەرەی حاجی بایز ئاغا و بەرەی مەحموود ئاغا ، ناسناوی هەر دوو لاشیان ئێلخانیزادە بوو .بەڵام دواتر – ئەوەندەی من بزانم لە  ساڵانی دوای ١٩٥٣ دا بەرەی ماڵی حاجی بایز ئاغا،جگە لە ئەحمەد ئاغا ناسناوی خۆیان گۆڕی و کردیانە موهتەدی و دوای ئەو ساڵە،هەموو کوڕانی حاجی بایز ئاغا کە بە داخەوە ئێستا هەموویان کۆچی دواییان کردووە ، بە موهتەدی دەناسرێن نەک ئێلخانیزادە. بەرەی حاجی بایز ئاغا لەم ئاغاواتە پێک هاتبووان ڕەحمان ئاغا، ئەحمەد ئاغا ( باوکی کاک سوارە)، قاسم ئاغا ( کە لە ڕاستیدا وەک بەڕێوەبەری هەموو بنەماڵەکە و ئاغای شاری بۆکان سەیر دەکرا) ، حاجی ئەبو بەکر ئاغا و کاک سەعد..

 بەرەێ مەحموود ئاغا ، بنکەی سەرەکییان لە دەرەوەی بۆکان لە گوندی حەمامیان بوو و چەند گوندێکی دیکەشیان لە ڕۆژئاوای بۆکان بە دەستەوە بوو. لەو بەرەیە، ئەوانەی وا دانیشتووی بۆکان بوون و حوکمی شاریان دەکرد بریتی بوون لە خوالێخۆشبووان : حاجی  سمایل ئاغا ، برایم ئاغا و حەمەدەمین ئاغا . حوکم زۆرتر بە دەست حەمەدەمین ئاغا  بوو کە لە شاریدا کەسی خۆش نەدەویست  و هەندێ دەستوپێوەندی وەک ڕەشیدی ڕۆستەم پاڵەوانی هەبوو، کە لە زۆڵم و زۆر دا نموونە  بوون .

٢-ئەم تەعبیرە لە ئەدەبیاتی حیزبی بە تایبەت لە حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستانی ئێراندا باوە  و لە بیرەوەرییەکانی خوالێخۆشبوو کاک کەریمی حیسامی و بەڕێزان غەنی بلوریان و جەلیلی گادانی و ئەوانی تریشدا هاتووە .

٣-من ئەو دەم تەنیا دەمبیست  تاقە یەک کەس  کوژرابێت و جەنازەکەی  خرابێتە  چۆمی تەتەهوو ەوە بەڵام دواتر لە نووسین و بیرەوەرییەکانی خەڵکانی تر دا قسە لە " کووژراوان " دەکرا نەک لە " کوژراوێک ".

 مامۆستا هێمن لە سەرەتای " تاریک و ڕوون " دا دەنووسێ:

" لاشەی دەیان وەرزێری شۆڕشگێر و تێکۆشەریان بە چۆمی بۆکان دادا " .

٤-پێیان دەگوتن: " تووتەیی "

٥-یەک لەو نامانە لە ناو فایلەکانی ئیدارەی شەهرەبانی بۆکاندا بوو و دوای ڕووخانی ڕێژیمی شا و دەسەڵات سەندنی پێشمەرگەی کورد، لەگەڵ بەڵگەنامەکانی دیکەی شەهرەبانی و ژاندارمەری و بەخشداریی کەوتە دەست " کۆمیتەی ئینقیلابی"  ی بۆکان.  سێ مامۆستای قوتابخانەکانی بۆکان و من لە لایەن " کۆمیتەی ئینقیلابەوە کراینە مەئمووری ڕاگەیشتن بە بەڵگە نامەکان . من ئەو بەڵگەنامەیەم دا بە کاک ئەسعەدی ئێرانزادە کوڕی خوالێخۆشبوو عەبدوڵای ئێرانی. بەڵگەنامەکە بریتی بوو لە نامەیەکی مۆر کراو لە لایەن بازاڕی وتاجر و پیاوماقووڵانی شارەوە کە داوای موحاکەمەی چەند کەس و یەک لە وان"عەبدوڵای ئێرانی" یان لە حکوومەت کرد بوو .

 ٦-دەڵێن شۆڕش ڕۆڵەکانی خۆی دەخوات. ژمارەیەکی زۆر لە ئاغاواتی فەیزوڵابەگی لە ماوەی شۆڕشی ١٩٧٩ لە ڕیزی خەڵک دا بوون و شان بە شانی جووتیارانی گوندەکانی خۆیان  خەباتیان دەکرد. بۆ نموونە عومەرخان و عەلی خانی بەگزادە، بەڵام خۆیان و زۆری تر لە ئاغاواتی خزمیان زەوی و زاریان لێ دابەشکرا و تەنانەت توند و تیژی دژ بە هەندێکیان کرا.  لە کاتێکدا کەس بۆ لای مڵکی ئێلخانیزادە و موهتەدی و عەلییار نەچوو.

                                                                              ***

 سەرچاوە: گۆواری گزینگ، ژمارەی ٣٦، پاییزی ٢٠٠٢ ، لل ٤٩- ٤٦  سوێد

----

درێژەی هەیە .....