١٣ بابەت لە سەر ڕاپەڕینی وەرزێرانی موکریان و خەڵکی بۆکان لە سەردەمی موسەدیق پێشكێشە بە یادی ئەمیر حەسەنپوور ٣

(٣)
 بزووتنەوەی وەرزێرانی کورد ( ١٩٥٣-١٩٥٢) : لایەنێکی وونبوو لە خەباتی کورد لە ئێران دا

 ئالان حەسەنییان  [١]
وەرگێڕان لە ئینگلیسییەوە: حەسەن قازی

هەڵێنجاوە

ئەم نووسینە لە ڕەهەندەکانی کۆمەڵایەتی – سیاسی و ئیدێئۆلۆژی ڕاپەڕینی وەرزێرانی ساڵی ٥٣ – ١٩٥٢ دەکۆڵێتەوە ، لە سەروبەندێکدا کە کوردایەتی ( کورد بوون) هێزی زاڵی ئیدێئۆلۆژیک بوو بۆ وەگەڕ خستنی گەلی کورد بۆ ئەوەی کردەوەیەکی سیاسی بە کۆمەڵ ئەنجام بدا. لە کاتێکدا کۆمەڵە  بە دوای ' ڕاگەیاندنی هەبوون " ی لە ساڵی ١٩٧٩ ، حەولی دا بۆ وەگەرخستنی خەڵک لە سەر بنەمای چینایەتی لە کوردستانی ئێران ، وەرزێرانی کورد لە هەرێمی موکریان ی کوردستانی ئێران هەر لە ساڵی ٥٣ – ١٩٥٢ دا  خەباتێکیان وەرێ خست کە ئیلهامەکەی چینایەتی بوو، بە مەبەستی  تێڕۆهاتن لە سیستمی ئاغا – ڕەعییەتی کە تەمەنی دەگەیشتە زۆر سەدان . ئەو ڕاپەڕینە لە بەر شێوەی دامەزران و بەڕێوەچوونی وەکوو یەکەم سەرهەلدانی سیاسی لە کوردستانی ئێران باسی لێوە کراوە کە ئیلهامی کردەوەی چینایەتی هەرەوەزی بوو بێ.

 ووشە سەرەکییەکان

ئێران ، کوردستانی ئێران ، بزووتنەوەی وەرزێران ، خاوەنمڵکێتی فێئۆداڵی ، خەباتی چینایەتی ، حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستانی ئێران، کۆمەڵە

سەرەتا

بزووتنەوەی نەتەوەیی کوردی ئێران ، لەوەتا بە سیاسی بوونی پرسی کورد لە دواییەکانی سەدەی نۆزدەهەم و بەراییەکانی سەدەی بیستەم ، کەوتە ناو قۆناخێکی تازەوە. لە وەتا ئەو سەروبەندە ، کوردەکانی ئێران ، بە ڕێگای بەکارهێنانی شێوەی جیاوازی  بەرەنگار بوونەوە، بزووتنەوەی خۆیان  لە پێناو داوخوازی  کۆمەڵایەتی – کولتووری ، ئابووری و خودموختاری سیاسی بەڕێوە بردووە. سەرهەڵدانی سمکۆ  ( ١٩٣٠ – ١٩١٨ ) ، ڕاپەڕینی جافر سوڵتانی هەمەدان ( ١٩٣١) ، جمهووری کوردستان لە ساڵی ١٩٤٦ ، و سەردەمی  کورتی بوونی دەسەلاتی حدکا ( کە ساڵی ١٩٤٥ دامەزراوە ) و ئی کۆمەڵە ( کە لە ساڵی ١٩٧٨ دامەزراوە)  بە سەر بەشێکی گەورە لە کوردستانی ئێران بە دوای شۆڕشی ئێران لە ساڵی  ١٩٧٩ دا ، لە ناو ئەو ڕاپەڕینە سیاسییانە سەرەکییانە و بەرەو پێشچوونانە دان کە لە ماوەی سەدەی بیستەم لە کوردستانی ئێراندا قەوماون. دامەزراندنی جمهووری کوردستان لە ناو بەرەو پێشچوونە سەرەکییەکانی سەدەی بیستەم دایە لە کوردستانی ئێران ، کە لە سەردەمی ئاڵۆزیی ناونەتەوەیی و هەرێمی ڕوویدا، کاتێک کە ڕقەبەرییەکانی هێزە زلەکانی جیهانی لە دوای شەڕی جیهانی  لە نێوان دوو بەرەی سیاسی دا دەستی کرد بە توند بوون. دەستپێکردنی سەردەمی شەڕی سارد لە نێوان یەکێتی سۆڤییەت و دەوڵەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا  ئێرانی کرد بە شەڕگە [٢] یەکی نوێ. جمهووری کوردستان کەلکی لەو ڕقەبەرایەتییە وەرنەگرت ، و بە دوای کشانەوەی ئەڕتەشی سوور لە ئێران و دەسگێرانەوەی لە پشتیوانی کردن لە جمهووری دێمۆکڕاتی ئازەربایجان [٣] ڕووخا.

    بۆ شرۆڤە کردن و تێگەیشتنی بەرەنگاربوونەوەی کورد ، چەمکی ستروکتووری بزووتنەوەکە گرینگییەکی بەرچاو پەیدا دەکا.  و وەکوو کوتی سەرەکی هەموو وەگەڕ خستنێک، ستروکتووری بزووتنەوەکە هۆکارێکی گرینگ بووە بۆ شوێندانان لە سەر ئاکامەکانی بزووتنەوەی کورد لە ئێراندا. ئەوە بەستراوەتەوە  بەو پێگەی ڕێکخراوەیی و  مێکانیزمانەی  کە خزمەت دەکەن بە هەم کۆکردنەوە و هەم دەبەرکارنانی سەرچاوەکان [٤]. ستروکتووری بزووتنەوە و لایەنەکانی ڕێکخراوەیی کردەوەی هەرەوەزی  باس لە ستروکتووری تێکۆشانی گرووپەکان ، و ڕادەی  توانایی ڕێکخراوەیی  دەکا  بۆ شکڵدان بە کردەوەی ئاکتۆران بۆ وەدەستهێنانی ئامانجەکانیان. زاراوەی وەگەرخستن  بە پێواژۆیەکەوە گرێ دراوە  کە تێێدا گرووپێک لە کۆکراوەیەک لە تاکوتەرای تەپ وە دەبن بە بەشدارانی چالاک لە ژیانی گشتی سیاسی دا [٥]. لە ڕووی تیورییەوە ، ڕاپەڕینی وەرزێرانی کوردستان  لە ڕووی توانایەکییەوە  دەکرێ بە بەکارهێنانی چەمکی  نکۆلیی لێ کرانی نیسبی تێدگوڕ شی بکرێتەوە،

کەمایەسێکی بە بیرداهاتوو لە نێوان ئەو چاوەڕوانیانەی مرۆڤ لە مەڕ نرخەکان و تواناییەکانی نرخەکان هەیەتی. چاوەروانییەکان لە مەڕ نرخ ،  ئەو کەلوپەلانە هەلومەرجانەی ژیان  کە خەڵک پێیان وایە بە دروستی جێی خۆیەتی هەیانبێ. نرخی تواناییەکان ئەو کەلوپەل و هەلومەرجانەن ئەوان دەتوانن بە دەستیان بهێنن یان ڕایان بگرن، بێتوو ئەو ئامرازە کۆمەڵایەتییانەی پێویستن لە بەر دەستیان دا بێ [٦].

بە پێی ئەو بۆچوونە ، ناڕەزایەتی تەنێ تواناییەکی بێ ستروکتوورە بۆ زەبروزەنگی هەرەوەزی، و ئەوەش دەگاتە ئەوەی کە تاکەکان تێوەدەگەلێن لە زەبروزەنگ و  ناڕەزایەتی سیاسی دا. گوڕ ئاماژە دەکا  کە هەبوونی  پێوەندییەکانی  نابەرانبەر و هەڵنەسووڕاوی  سیاسی ، کۆمەڵایەتی و ئابووری  لە کۆمەڵ دا وەکوو سەرچاوە سەرەکییەکانی  بێ بەشی و نکووڵی لێکران. بە تایبەتی " مژارە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان " بەستراونەتەوە بە هێندیک ' ئەنگێزەی ئابووری ' گشتییەوە .  و وەکوو داوای کەلوپەلی مادی و دژایەتی کردن لەگەڵ ئاکتۆرە ئابوورییەکان و نرخەکانی ڕێژیم بۆ دابەش کردنی سەروەت و ئیروویی. ئەو  تەعامولە  لە نێوان  بەشە جیاوازەکانی کۆمەڵ دا  مێکانیزمێکی سێ لایەنە لەمەڕ نرخ تێوە دێنێ کە ئەوانیش بریتین لە نرخەکانی  ئیروویی ، دەستەڵات  و ناو کەسی.

تێ نەگەیشتن لەو نرخانە ، دەگاتە ورووژانی هەست بە بێ بەشی کردن لە ناو گرووپە جیاوازەکانی کۆمەڵ دا.  دواجار ، لە زۆر نموونان دا ئەو کاتە هەرا و بشێوێنی ساز دەبێ  کە ناڕەزایەتییەکان بڵاو ببنەوە ، و " ناڕەزایەتی دەگاتە  زەبرو زەنگی سیاسی ئینسانەکان . کاتێک بۆچوون و باوەڕەکانیان لە سەر ئامانجی سیاسی چڕ بووبێتەوە ، و ئەو  کاتەی کە چوارچێوە دامەزراوییەکان  تا ڕادەیەک لاواز بن ، یان ئەوەی کە ڕێکخستنە دژبەرەکان تا ڕادەیەک بە هێز بن  بۆ ئەوەی مانایەکی کارلێهاتوویی بدەن بە ناڕەزایەتی " [٧].

          چەوساندنەوەی فێئۆداڵی وەرزێران دەکرێ بە هۆی سەرەکی ڕاپەڕینی وەرێران لە موکریان دابندرێ.  کردەوەی هەرەوەزی جووتیارانی کورد  پێواژۆیەک بوو کە لە بەر ڕووناکایی ئەو دەرەفەتەی لە سەردەمی حوکمی دوکتور موسەدیق دا لە ئارا دا بوو ڕوویدا [٨].  هەر وەک گوڕ گوتی ، زەبر وزەنگی سیاسی  بریتی یە " لە گشت هێرشە بەکۆمەڵەکان  لە ناو کۆمەڵگەیەکی سیاسی دا بە دژی ڕێژیمی سیاسی ئاکتۆرەکانی  -  لەوانە گرووپە سیاسییە ڕقەبەرەکان هەر وەها جێنشینەکانیان – یان سیاسەتەکانی ". [٩] . ڕەهەندێکی دیکەی تیوری ڕاپەڕینی جووتیاران بەستراوەتەوە بە دەربڕین و وەڕوو کەوتنی وەکوو خەباتێکی سیاسی ، کێ بەر کێیەک کە ئەمیر حەسەنپوور وەکوو نەبەرد و ڕقەبەرییەک بە ناوی دەکا لە نێوان چینەکان و بەرژەوەندییە کێشە لە سەرەکان. ئەو خەباتە  ڕەهەندی جۆر بە جۆری کۆمەڵایەتی – سیاسی ئابووری و ئیدێئۆلۆژیکی هەبوو. حەسەن پوور دەڵێ  ئەو ڕاپەڕینەی وەرزێران لەگەڵ ئەوەشدا لە لەناوبردنی سیستمی فێئوداڵی کوردستان دا سەرنەکەوت ، دەکرێ وەکوو تازەگەرییەکی نوێی کۆمەڵایەتی – سیاسی و ئابووری لە کوردستانی ئێراندا  چاوی لێ بکرێ ، بە نیشانەیەکی زۆر لە خەباتی چینایەتی یەوە. حەسەنپوور  مێژووی هاوچەرخی خەباتی چینایەتی دەباتەوە بۆ سەدەی نۆزدەهەم ، و دەڵێ ئەوە بە کۆمۆنی پاریس ( ١٨١٧)  دەستی پێ کرد ، و لەماوەی شۆڕشی ئۆکتۆبری سۆڤییەت ( ١٩١٧)  و شۆڕشی چین ( ١٩٤٩) بەرەو پێش چوو [١٠]. لەگەڵ ئەوەشدا بەچاو لێ کردنی هەلومەرجی ژیانی جووتیاران لە کوردستان ، کردەوەی هەرەوەزی، بە دەرجەی یەکەم  ئاکامی ناڕەزایەتی و بێ بەشی ئابووری بوو ، تا ئەوەی کە ئیلهامێکی ئیدێئۆلۆژیک بێ کە لە دەرەوە ڕا هاتبێ.

           بزووتنەوەی کوردی ئێران ، لە دوای ڕووخانی جمهووری چووە ناو قۆناخێکی تازە لە ناسیۆنالیزم، کە تا ڕادەیەک جیاواز بوو لەو شێوە بەرەنگاربوونەوانە و ئەو ڕاپەڕینانەی پێشوو کە کوردەکانی ئێران کردبوویان. جیاوازی سەرەکی بریتی بوو لە ئامرازی وەگەڕخستنی کە بزووتنەوە بە کاری هێنا، جووڵەیەکی پەرەگر  لە بەرەنگاربوونەوەیەک بە سەرۆکایەتی عەشیرەت  بەرەو حیزب و  ئیلهام وەرگرتوو لە ڕێکخستن  بۆ ڕێک خستنی کردەوەی هەرەوەزی  و بەرەنگاربوونەوە. لەماوەی نیوەی یەکەمی سەدەی بیستەم دا ، جگە لە ڕاپەڕینی سمکۆ زۆر سەرهەڵدان و  ڕاپەڕینی دیکەش وەکوو ڕاپەڕینی  هەورامانات و مەریوان ( ١٩٣٠) ، ڕاپەڕینی حەمە ڕەشید خان ی بانە ( ١٩٤٠) ، و ڕاپەڕینی خەڵکی کوردی ورمێ ، لە سەراسەری کوردستانی ئێران ڕوویان دا [١١].  خەسلەتی هاوبەشی ئەو ڕاپەڕینانە ئەوەیە  کە ئەوانە گشتیان بە دەست  سەرۆک عەشیرەتە بەهێزەکان دامەزران و سەرۆکایەتی کران  وەکوو کاردانەوەیەک لە ئاست  سیاسەتەکانی ڕەزا شا بۆ کۆکردنەوەی دەسەڵات لە ناوەند و یەک دەست کردنی کولتووری، لەگەڵ ئەوەشدا، خەسڵەتەکان و ستروکتووری بزووتنەوەی کورد لە ئێران  لە ناوەڕاست ساڵانی ١٩٤٠ەکانەوە  دەستی کرد بە گۆڕان . سەرهەڵێنانی  کۆمەڵەی ژیانەوەی کورد / کوردستان ، کە لە مانگی ئووتی  ١٩٤٢ لە مەهاباد  دامەزرا [١٢] ، وەکوو ڕێکخستنێکی  سیاسی تا ڕادەیەک پچووک و نهینی کوردەکانی ئێران ، ڕێگای خۆش کرد بۆ ئەو تێپەڕبوونە . وێژیاکی  سیاسی ژ.ک.  ( کە لە بڵاو کراوەیەکەی نیشتمان دا ڕەنگ دەداتەوە ) سەرنجی دایە سەر  بابەتە کۆمەڵایەتی و ئابوورییەکان  لە کوردستان .  بە پێی قسەی عەبباس وەلی ، " لە نیشتمان دا زۆر جار ئاماژە دەکرێ بە نایەکسانی کۆمەڵایەتی  لە نێوان " دارا و نەدارەکان " لە کۆمەڵی کوردی دا ، و باسی هەژاری و جەهالەتی کۆمەڵانی کورد دەکا، بە تایبەتی ئی جووتیاران ، و ئەوە لەگەڵ کۆبوونەوەی سەروەت لەناو خاوەنمڵکان و بازرگانان دا دەداتە بەر یەک [...]  وێژمانی نیشتمان  کاتەگۆرییە چینایەتییەکان وەبەر ناگرێ [١٣].

          لە ساڵی١٩٤٥ ، بەر لە دامەزراندنی جمهووری ، ژ.ک بوو بە حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان . حدکا لە وەتا دامەزرانی تا ساڵی ١٩٧٩  دەورێکی گرینگی گێڕا لە دیاری کردنی ڕیوایەت، چوارچێوە ، ئاڕاستەی وەگەرخستنی  بزووتنەوەی کوردیی ئێران  لە قۆناخە جیاوازەکان دا. سەبارەت بە تاریخی دامەزرانی کۆمەڵە  قسەی جۆر بە جۆر دەکرێ ، لەگەڵ ئەوەشدا ، بە پێی قسەی سەلاح موهتەدی ، بەر لە ڕاگەیاندنی ساڵی  ١٩٧٩ رێبەران و تێکۆشەرانی کۆمەڵە چالاکییەکانی خۆیان بە ناوی  تەشکیلات  ( ڕێکخستن) لە کۆتاییەکانی  ١٩٦٠ کانەوە  بەڕێوە دەبرد.

        بە پێی ئەدەبییاتی بزووتنەوەی کوردی ئێران ، بە دوای ڕووخانی جمهووری دا ' دەورەیەکی بێدەنگی ' [١٦]  تا ڕادەیەک بە نەبوونی بەرەنگاربوونەوەی سیاسی دەستی پێ کرد ، و بۆ ماوەی بیست ساڵ بەردەوام بوو. لە ساڵانی ١٩٦٠ کان ڕێبەرایەتی حدکا حەولی دابوو بۆ دامەزراندنەوەی بزووتنەوەکە، و بە دوای ئەو حەولە دا  بزووتنەوەی کوردی ئێران شێوەیەکی سەیالی بەرەنگاربوونەوەی تێپەڕ کرد. با وەکوو ئەوە لە جێی خۆی دایە پرسیار بکرێ  لە نێوان ساڵی ١٩٤٦ و ١٩٦٠ دا چ ڕوویدا و ئایا کوردستانی ئێران لەو ناوبەیەنە دا بە تەواوی بێدەنگ و کپ بوو ؟ لە ڕاستیدا لە بەراییەکانی  ١٩٥٠ کاندا، هێندێک لە بەشەکانی کوردستانی ئێران  هێندێک سەربزێویی نیوجۆ ، و چینایەتی ئەزموو . لە ئەدەبییاتی  بزووتنەوەی کورد دا ، هێندێک لەو ڕاپەڕینانە  بەکورتی باسیان کراوە و قسەیان لێوە کراوە بەڵام بە لەبەرچاوگرتنی تایبەتمەندی و جودا بوونی ئەوان تا ڕادەیەکی زۆر تەنەخی یان لێ کراوە. یەک لەو نموونانە  ڕاپەڕینی وەرزێرانە ( ١٩٥٣ – ١٩٥٢ )  کە لە لادێیەکانی موکریان و لە چۆمی مەجید خان ، لە دەورو بەری بۆکان و مەهاباد لە ئوستانی ئازەربایجانی ڕۆژئاوا  قەوما.  ئەو ڕاپەڕینە  نەک لەبەر گرینگ بوونی هاوچەرخی ، بەڵکوو لە بەر داوخوازەکانی بۆ عەداڵەتی  کۆمەڵایەتی ئابووری ، هەڵتەزینەوەیەکی چاوڕاکێش بوو ، سەرە ڕای مەودای دڕیژەی ڕاپەڕینەکە  ئەوە سەرنجی هێندێک مێدیای نەتەوەیی و ناونەتەوەیی بەرەو خۆی ڕاکێشاوە بەڵام لەگەڵ تایبەتی بوونیشی وەپشت گوێ خراوە ، دەر نەبڕدراوە و ئەو جۆرەی دەبێ لێی نەکۆڵدراوەتەوە. [١٦].

    ئەو ڕاپەڕینە لە سەروبەندێکدا ڕوویدا کە ترس لە تۆڵەسەندنەوەی ڕێژیمی پەهلەوی و ئیختیناقەکەی  بە سەر  ئێران و کۆمەڵی کورد دا زاڵ بوو. ئەم نووسینە باس لە  ڕەهەندە جۆر بە جۆرەکانی  ئەو  ڕاپەڕینە دەکا ، وەکوو هۆیەکانی سەرهەڵێنانی ، توند بوون و تەنینەوە و تەواو بوونی ، دەنگدانەوە  ناوخۆیی و ناونەتەوەییەکانی ، و دەستکەوتەکانی. بەر لەوەی  تیشک بخەینە سەر  ئەو لایەنانەی ڕاپەڕینەکە ، باسێکی کورت سەبارەت بە فاکتە سیاسی و مێژووییەکان لە مەڕ سیستمی ئاغا و ڕەعییەتی  و هەلومەرجی سیاسی ئێران  لە بەرایی ساڵانی  ١٩٥٠ کاندا  یارمەتی دەکا  بە تێگەیشتنی  کۆنتێکستی  ڕاپەڕینی وەرزێرانی کورد لە ساڵی ٥٣ – ١٩٥٢ دا .

 خاوەنمڵکێتی فێئۆداڵی  لە ئێران  و کوردستان

 ئەمن وای بۆ دەچم کە بەرەو پێشچوونی کۆمەڵایەتی – سیاسی لە کوردستانی ئێران  کەوتبێتە بەر شوێن دانانی  هەلومەرجی کۆمەڵایەتی – سیاسی لە تاران ، وەک ناوەندی دەستەڵات ؛ لەو پێوەندییە دا تێگەیشتنێکی کورتی  مێژووی خاوەنمڵکێتی فێئۆدالی  لە ئێران یارمەتی دەکا بە تێگەیشتنی ئەو سیستمەی کە بووە هۆی هەلائیسانی گڕی ڕاپەڕینی وەرزێرانی کورد. هەر وەک زییا خەزایی دەڵێ ، فێئۆدالیزم لە ئێران  لە ناو یەک لەو فاکتۆرە هەرە گرینگە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان دایە کە گرینگییەکی گەورەی هەیە بۆ تێگەیشتنی  بەرەپێشچوون و پێشنەچوونی ئەو ووڵاتە [١٧].

پەیدا بوونی پێواژۆگەلی ئیدێئۆلۆژی، کۆمەڵایەتی- سیاسی و ئابووری لە کوردستانی ئێران دەکرێ لە پێوەندیی لەگەڵ سەرهەلێنانی ئەو ڕەهەندانەی باس کران لە ناوەند و لە باقی ئێران دا ببیندرێ. سەبارەت بە ڕاپەڕینی وەزێران، دەبێ بگوترێ کە ئەوە بەرهەمی نایەکسانی نێوان وەرزێران – خاوەنمڵکان بوو، کە ئەوە لە ماوەی سەدەکانی یازدە و دوازدە دا پەیدا بوو و بە شێوەیەکی تەکووز پێش کەوت.
هەر وەک عەبباس وەلی لە لێکۆڵینەوەکەی دا ئاماژەی پێ کردووە ، " سەردەمی سەلجووقی (١١٥٧ – ١٠٣٨)، بە بەربڵاو بوونی شێوەی ئیقتاع را دەناسرێتەوە  [ ئیقتاع بریتی بوو لە شێوەیەک لە خاوەنمڵکێتی زەوی ]، ئەو سەردەمە هەر وەها شاهیدی بووژانەوەی شێوەی بەرهەم‌‌هێنانی فێئۆدالی بوو بە تەواوی مانا . [١٨]"

        بە دوای سەردەمی سەلجووقی دا، فیئۆدالیسمی ئێرانی بە خۆی داهات و پشکووت تاوەکوو چەت تێ کەوتنی  لە ئاکامی هێرش و پەلاماری مەغوولییەکان لە سەدەی سێزدەهەم دا. ئەگەرچی ئەو چەت تێخستنە بووە هۆی لاواز بوونی فێئۆدالیسمی ئێران، بەڵام پێوەندییە سەرەکییەکان ، مڵکداری و لایەنە هەرە زەقەکانی  بە گشتی وەک خۆی مایەوە، بە ڕێگای سیستمی فێئۆداڵی کشتوکاڵی ئێران دا " دەستاودەستکردنی مافی بەکار هێنانی زەوی بۆ ڕەعەمەل هێنانی بەشێک لە حاسڵات بناخەی پێوەندییەکانی دیاری دەکرد ئەو پێوەندیانەی کە لە سەر بنەمای چەوساندنەوە هەڵنرابوون  [١٩] " فێئۆدالیسم وەکوو سیستمێکی خاوەنداریی کشتوکاڵی و ' دابەشینی حاساڵات ' لە زەمانی ساسانییەکانەوە تاکوو سەردەمی پەهلەوی بە سەر ووڵات دا زاڵ بوو و بە توندوتیژییەکی زیاترەوە لەو ناوچانەی کە گەنم و دانەوێڵەیان لێ بەرهەم دەهات  وەکوو ئازەربایجان، خۆراسان و کوردستان.

ئەو مژارە لە لێکۆڵینەوەکەی قاسملوو دا جەختی لە سەر کراوە، لە کاتی ڕاپەڕینی وەرزێران لە کوردستان دا پێوەندی نێوان خاوەنمڵکان – وەرزێران سیستمێکی ناڕەوای دابەشینەوەی حاسڵاتی بە سەر دا زاڵ بوو. [٢٠]. بە پێی ئەو ئامارانەی کە لە ساڵی ١٩٦٠ دا بڵاو کراونەتەوە بەر لە دەسپێکردنی ئیسلاحاتی ئەرزی، ٥٤ لە سەدی گشت زەوی کشتوکالی لە ئێران ، و بەرهەمی کشتوکاڵی لە سەر بنەمای بەش کردنی حاساڵات بوو.

زۆربەی وەرزێران خاوەنی زەوی کشتوکاڵی نەبوون، ئەو پەڵە زەوییەی کاریان لە سەر دەکرد ئی خاوەنمڵک بوو ' و 'لە سەر بنەمای ڕێکەوتنێک لە نێوان خاوەنمڵک و جووتیاری بەر دەستی دابوو  کە بە پێی ئەو دەبوو بەشێک لە بەرهەمەکە بداتەوە بە خاوەنمڵکەکان. ئەو سیستمی ڕێکەوتنە چ دڵنیایی نەدەدا بە وەرزێر و مانەوە و درێژە کێشانی بەسترابوەوە بە کەیفی خاوەنمڵک" [٢١].  ئەو سیستمە ' پێوەندی چەوساندنەوە و نا دڵنیایی ' بوو [٢٢]' خاوەنمڵکەکان چەندین جۆرە شێوەی دەسەڵاتیان بەڕێوە دەبرد وەک: قورغ کردنی کۆنتڕۆڵ دە دەست خۆیاندا، سزادانی بەدەنی، و پێشێلکردنی مافی زەوی کێڵان لە لایەنی وەزێران و ڕەشاییەوە [٢٣].' هەر ئەو جۆرە دەسەڵاتە بوو کە لە لایەن ئاغاوەتی موکریانەوە دەکار دەکرا بە سەر جووتیارە رەعییەتەکانیاندا [٢٤]. وەرزێران هیچ چارەیان نەبوو دەبوو بۆ بژیویان دەو ودوو و سووروسات بدەن بۆ ئەوەی بتوانن زەوی خاوەنمڵک ڕەعەمەل بێنن. ئەو سیستمە فێئۆداڵییە  بە یارمەتی دوو هۆکاری سەرەکی پارێزرا بوو: لە لایەکەوە تێندێسێکی لە زێدە بەرەو خاونمڵکێتی لە زێدە ، و لە سەرێکی دیکەوە پاشکەوتوویی پێوەندییەکانی کەلوپەل [٢٥]. لەو سیستمە دا وەرزێر نە بەرهەمهێنەرێکی ئازاد و نە ئینسانێکی ئازاد بوو، هەبوونی ئابووریی وی بەسترابووەوە بە ئاغا ( خاوەنمڵک ) و ئەو پەڵە پچووکە زەوییەی پێی درا بوو.  ئەو نەی دەتوانی بە ئازادی بێ و بچێ و سەفەر بکا، ئاغا دەیتوانی چۆنی پێی خۆش بێ سزای بدا، یان 'مافی یەکەم شەو'  droit du seigneur ی بە سەر دا بسەپێنێ. ئەو سیستمە هەروا بەهێز و زاڵ بوو تا سەردەمی ئیسلاحاتی ئەرزی پەهلەوی لە ساڵی ١٩٦٢ دا.

مەسەلەی زەوی جێی سەرەنجی بزووتنەوە سیاسییەکانی ئێران بووە لە سەدەی بیستەم دا. ئەوجۆرەی لەهسائی زادە  باس دەکا، پەیدا بوونی مەیلی سیاسی بۆ ئیسلاحات و چاک کردنی زەوی بۆ یەکەم جار وەکوو ڕۆژەڤێکی سیاسی دەکرێ بگەڕێتەوە  سەردەمی شۆڕشی مەشڕووتە ( ١٩١١ -١٩١٥ ). ' داوخوازی چاک کردنی' سیستمی زەوی لە لایەن جەمعییەتی موجاهیدینی دێمۆکڕات ڕا بەرز کرایەوە. بزووتنەوەگەلی دیکە  وەکوو بزووتنەوەی جەنگەڵ ( لە ساڵی ١٩١٨) و فیرقەی دێمۆکڕاتی ئازەربایجان ( ١٩٤٦-١٩٤٥) یش، ئەو مژارەیان هێنا گۆڕێ. لەگەڵ ئەوەشدا، هیچکام لەو بزووتنەوانە نەیانتوانی هەلومەرجی ژیان و مافەکانی وەرزێران  باشتر بکەن. لەهسائی زادە نەبوونی ئەو دەسکەوتە ئاوا گەڵاڵە دەکا :

لە بەر ئەوەی ئەو داوخوازە لە لایەن حیزبە سیاسییەکانەوە کرا ، کە ڕووناکبیر و سیاسەتمەداری شارنشین دایان مەزراندبون. ئەوە داوخوازییە نەبوو وەرزێران خۆیان بیهێننە گۆڕێ، و لەوەش زیاتربەشداری نەکردن وەرزێران و پشتیوانی نەکردنی ئەوان لەو بزووتنەوانە دا بوو. ئەوانە هۆی سەرەکی بوون بۆ سەرنەکەوتنیان [٢٧].

ئەو ئامارانەی وا لە لایەن حیزبی توودەوە کۆ کراونەتەوە تەخمینیان ئەوەیە کە لە ساڵانی ١٩٥٠ کان و ١٩٦٠ ە کان دا ، ٥٠ لە سەدی زەوی کشتوکالی ئی خاوەنمڵکانی گەورە بوون ، ٢٥ لە سەدیان ئی خاوەنانی ناونجی کە خۆیان لە لادێکان نەبوون، ٢٠ لە سەد ئی وەقفە دینییەکان ، و تەنێ ٥ لە سەدی زەوی کشتوکاڵ ئی وەرزێرانی ڕەعەمەل هێنەر بوون. لە ئاکامی خاوەنملکێتی نایەکسان و نابەرابەر دا ، ٣٧ بنەماڵە خاوەنی ٢٠٠٠٠ گوند بوون ، و بە تەخمین زیاتر لە ٦٠ لە سەدی دانیشتووانی گوندان ڕەشایی و بێ زەوی بوون. وەرزێری هەژار لە ڕووی ئابووری و کۆمەڵایەتییەوە لە لایەن خاوەنمڵک و نوێنەرەکانییەوە کۆنترٶڵ دەکرا ( کوێخا و موباشیر). بە بێ ئیزنی
کوێخا نەیدەتوانی بۆ ماوەیەکی زەمانی و چەندی پێی خۆشە لە گوندێک دا بژی یان بە بێ ئیزنی موباشیر  بتوانێ لە سەر زەوی خاوەنمڵک کار بکا، بە کورتی، " خاوەنمڵک بە تەواوی هەبوونی ئابووری کڕێکارانی بێ زەوییان کۆنتڕۆڵ دەکرد [٢٨] ".

لە بەراییەکانی ١٩٥٠وە خەبات بۆ چاک کردنی سیستمی زەوی پێی نایە قۆناخێکی ئاڵۆزەوە، ئەویش بریتی بوو لە تێکەڵاوێک لە دەسکەوتی باش و توندتر بوونەوەی پێواندی لاوازی مێژوویی لە نێوان جووتیاران و خاوەنمڵکە فێئۆداڵەکان دا. ئیسلاحاتی ئەرزی یەک لە کەڵکەڵە سەرەکییەکانی سەرۆکوەزیر عەلی  ڕەزمئاڕا (١٩٥١) بوو. ڕەزمئارا، کە مەیلی چەپی هەبوو، بۆ ئەوەی هەلومەرجی کۆمەڵایەتی ئابووری وەرزێران باشتر بکا  دوو لایحەی سەرەکی ڕێفۆرمی هێنا گۆڕێ ، " یەکیان بۆ دابەشکردنی زەوی دەوڵەتی و خالیسە لە ناو جووتیاران دا ، و ئەویتریان دامەزراندنی ئەنجومەنە ئەیالەتییەکان  کە قانوونی بنچینەیی بەڵێنی دامەزراندنی دابوون [٢٩]."

لە دوای تێڕۆڕ کرانی ڕەزمئارا ، جێنشینەکەی موسەدیق چەند لایحەی ئیسلاحی بە پەسند کران دا ، دە ناویاندا لایحەی گەلویستی ' بیست لە سەد '  [٣٠]. بە پێی ئەو لایحەیە کە ببووە قانوون ، خاوەنمڵکان دەبوو بیست لە سەدی داهاتیان بگەڕێننەوە بۆ وەرزێران ، کە نیوەی ئەوە ڕاستەو ڕاست لە ناو وەرزێران دا دابەش دەکرا ، و نیوەکەی دیکەشی بۆ ئاوەدانی و باشتر کردنی هەلومەرجی گوندکان دەکار دەکرا. بەشێکی دیکە لەو ڕێفۆرمە ، کە ناوی  'فەرمانی گوند ' ی لێ نرا بوو کردەوەی بێگاری ( کاری زۆرە ملی و بێ بەرانبەر) و دانی سووروساتی قەدەغە دەکرد  و داوای دامەزرانی شووڕای دێی دەکرد . لەگەڵ ئەوەشدا، نە ئاغاکان و نە شاپەرستەکان  ڕێگایان نەدا  شووراکانی گوندان دابمەزرێن بۆ جێ بەجێ کردنی ئەو قانوون و فەرمانانە[٣١]. دەکار کردنی قانوونی بیست لە سەد ئالنگارییەکی ڕاستەوخۆ بوو لە سەر بەرژەوەندی خاوەنمڵکە فێئۆدالەکان ؛ جا بۆیە ئەوان ملیان لێ سوو و لە بەرانبەری دا ڕاوەستان . وەک قاسملو باس دەکا ، " تەنانەت تاقە خاوەنمڵکێکیش ڕێگای نەدا ئەو قانوونە جێ بە جێ بکرێ [٣٢]. " 

         لەبەر بەربەرەکانی و خۆڕاگری خاوەنمڵکان، ئەو سیاسەتانەی ڕێفۆرم قەت دەرفەتی جێ بە جێ کردنیان هەڵنەسووڕا، لەگەڵ ئەوەشدا، بە لەبەرچاو گرتنی بایەخی ڕەمزی ئەو ڕێفۆرمانە ، ئەوان دەکرێ بە مۆتۆڕی وەڕێخەری بزووتنەوەکانی لە مەڕ زەوی لە ئێران دا ببندرێن، بە بزووتنەوەی کوردستانیشەوە. جووتیاران و کڕێکارانی کشتوکاڵی ئەو قانوونەیان بە دەرفەتێک زانی بۆ ئەوەی داوای هێندێک لەو مافانە بکەنەوە کە فێئۆداڵ لێی دزیبوون. ئەو قانوونە کێشەی پێوەندییەکانی نێوان خاوەنملک – وەرزێرانی  کە ناخۆش بوو ئەوەندی دیکەش گرژتر کرد و بووە هۆی چەندین پێکهەڵپڕژان لە نێوان ئەو دوو چینە دا  لە کوردستانی ئێران. لە لایەکەوە موسەدیق و هاوپەیمانەکانی لە پشت ئەو ڕێفۆرمە بوون ، و لە لایەکی ترەوە شا و پشتیوانە نەریتییەکانی ، سەریان لەبەر ئەو ڕێفۆرمە دانەدەواند ، و ئەوەش ئەو سەروبەندەی کرد بە سەردەمی شپرزەیی و بێ سەباتی. بۆ وێنە لە ماوەی " مانگی ژووییەی [ ١٩٥٢] دا سەرهەڵدان و مانگرتنی سەرەکی لە زۆر شاری سەرەکی ڕوویاندا . و زیاتر لە ٢٥٠ خۆپیشاندەر  لە تاران ، هەمەدان، ئەهواز، ئیسفەهان و کرماشان یان کووژران یان بە گرانی بریندار بوون [٣٣]."  لە دوای ئەوەی ڕەزا شا ، بەرزترین دەسەڵاتی خستە دەست خۆی، بە وەرێخستنی دەستپێشخەری جۆر بەجۆری ئابووری  وەکوو " ئەستاندنی بەرتیل  لە بازرگانیی لاوەیی و پارەئەستاندن لە سەرۆک عەشیرەتەکان [٣٤] و دەست بەسەر داگرتنی زەوی ، بوو بە گەورەترین خاوەنمڵکی ووڵات. بنەماڵەی پەهلەوی قازانجێکی یەکجار زۆریان وە دەست دەکەوت بە ڕێگای سیستمی خاوەنمڵکێتی لە ئێران دا . ئەوە وەکوو سەرچاوەیەکی مەزنی سەروەت بوو بۆ شا ، کاتێک کە  ئیسلاحاتی زەویش کرا، فرۆشتنی زەوی لە لایەن شاوە داهاتێکی گەورەی بۆ دابین کرد. جگە لەوە، پێواژۆی ئیسلاحاتی ئەرزی وەک پڕۆپاگاندایەکی گەورە بە کارهێندرا و سەرکەوتنی سیاسی ومەشڕوعییەتی بۆ شا دەستەبەر کرد.

ڕاپەڕینی وەرزێران لە بۆکان

لێکۆڵینەوەی ڕووداوەکان بە چاوی خەباتی چینایەتی ، وەکوو ڕاپەڕینی وەرزێران بە دژی حوکمی بە دەسەڵاتی دەرەبەگ  ( فئۆداڵ) لە ڕوانگەیەکی  کۆمەڵناسانە و مێژووییانەوە  لە چوارچێوەی ڵێکۆڵینەوەی کوردی دا زۆر دەگمەنە. حەسەنپوور باسی شەڕەفنامەی شەڕەفخانی بتلیسی ( ١٥٩٦)، مەم و زین ی  ئەحمەدی خانی  ( ١٦٩٥) ، و ڕسوومات نامەی ئەکرادییەی مەحموودی بایەزیدی ( ١٨٥٨) دەکا وەکوو سێ کاری هەرە گرینگی ئەدەبییاتی کوردی بەر لە بڵاو بوونەوەی هەست و سۆزی ناسیۆنالیستی کوردی. حەسەنپوور دەڵێ ئەو سەرچاوانە بەرهەمی کۆمەڵی فێئۆدالی و خێڵەکی کوردستان ن و لە لایەنە جۆر بەجۆرەکانی ئەو سیستمە لە کوردستان دەدوێن. بۆ وێنە لە کاتێکدا کە شەڕەفنامە ' دەنگی ئەمیر و ئەمارەتانە لە کوردستان '، مەم و زین باسی شەڕی لاوەیی لە نێوان کوردەکان و سەفەوییەکان/ عوسمانییەکان دەکا، هەر وەها کێشەی ناوخۆیی و نێوان ناخۆشی سەرۆک عەشیرەتە کوردەکان. بە نۆرەی خۆی ، بایەزیدیش هێندێک لە مژاری لە مەڕ جێندر دەدوێ. لەگەڵ ئەوەشدا خەسڵەتی هاوبەشی ئەو سەرچاوانە ئەوەیە کە هیچ کامیان باس لە پێوەندیی نابەرانبەری چینایەتی و خاوەنملکە زۆردارە کوردەکان و جووتیارانی چەوساوە لە کوردستان ناکەن [٣٥]. نەبوونی ئەو بابەتە بە واتای نەبوونی کێشەی چینایەتی نییە، لەگەڵ ئەوەشدا، دەکرێ بە ڕێگای ئەو بارودۆخە زۆردارانە و تاقکەرەوانەیانە دا شی بکرێنەوە کە جووتیارانیان گەمارۆ دابوو.

 ئەو زانیاریانەی دەیڤید مەکداوڵ باسیان دەکا بەجوانی هەلومەرجی بێ بەزییانە و گەندەڵی خاوەنمڵکێتی لە کوردستان  دەردەخەن:

لە ڕاستی دا ٦٤ لە سەدی زەوی شیاوی کێڵانی کورد بە دەست 0.3 لە سەدی دانیشتووانەبوو . لە سنە ئاسەفەکان و سەنەندەجییەکان ڕقەبەری توند وتیژی یەکتری بوون بۆ حوکم کردن،هەر کامەیان چەندین گوندیان بە هەموو شتێکەوە هەبوو. لە بۆکان و مەهاباد زەوی لە ناو دێبۆکرییان و بنەمالە گرینگەکانی دیکە دا دابەش کرا بوو. وا دا دەندرا کە لە ئێران بە گشتی ١٠٠٠٠٠ بنەماڵە خاوەنی هەموو گوندەکان یان بەشێکی گەورە لەوان بن [٣٦].

ئەو سیستمە زۆرداری و سووکایەتی پێکردنیشی لێ زیاد بوو ، وەک چۆن هەمەدانی باس دەکا:  " جووتیاری کورد  لە هەژارییەکی زۆر دا دەژی[٣٧]."| شێوەی هەرە خراپی ئەو چەوساندنەوەیە ی وەرزێران  مافی یەکەم شەو بوو droit du seigneur ، لە زۆر نموونان دا ئاوا بوو، کاتێک جووتیار بووکی دەگواستەوە ، ئاغا ئەو مافەی دەدا بە خۆی ' کە یەکەم شەو ' بچێتە باڵ بووک. پێوەندییەکانی نێوان وەرزێران – ئاغایان شاهیدی چەندین شێوە لەو جۆرە دەستدرێژی و سووکایەتی پێکردن و بێ بەزەیەتییانەی خاوەنملکەکان بووە  بە دژی وەرزێران لە کوردستانی ئێران. تێکەڵاوێک لەچەندین هۆکاران، وەکوو ئالوگۆڕی کۆمەڵایەتی ئابووری لە ناوچەی دەرەوەی شاران لە ساڵانی ١٩٥٠ کاندا، چڕتر بوون و بەگوڕتربوونی چالاکییەکانی ئێدێئۆلۆژییە پێشکەوتووە چەپەکان  و گرووپە ناسیۆنالیستییەکان، و لەوەش زۆر زیادتر پێوەندییەکانی پڕ لە کێشەی فێئودال و جووتیارەکان ، ڕێگای خۆش کرد بۆ بەرە بەرە  سەرهەلێنانی بەدیلێک بۆ سیستمی خاوەنمڵکێتی فێئۆدالی زەوی . لە کوردستانی ئێران ، پێوەندیی دوژمنانە لە ئاکامی ئەوهۆکارانە و بەدەستەوە گرتنی دەسەڵات لە لایەن موسەدیقەوە پەرەی سەند. ئەوە بووە هۆی پێکهەڵپڕژانی توند و تیژ  لە نێوان خاوەنمڵکە فێئۆدالەکان و وەرزێران لە موکریان. هەر دەست بەجێ دوای ئەوەی مەجلیسی شووڕای میللی ئێران لایحەی ڕێفۆرمی پەسند کرد ، وەرزێرانی کورد دەستیان کرد بە شێوەی جۆر بەجۆری کۆبوونەوە و وەگەڕکەوتن لە گوندەکانی  دەورو بەری بۆکان، میاندواو، مەهاباد ، و لاجان بۆ ئەوەی شوورا دابمەزرێنن ، و قانوونی سەدی بیست جێ بە جێ بکەن، و بێگاری هەڵوەشێنن. لە هێندێک لە گوندەکان  وەرزێران تین و گوڕیان دا بە چالاکییەکانیان بە مەبەستی ئەوەی  دەست بەجێ دەست بکەن بە دابەشکردنی زەوی.  ئەوان یەکەی بەرگری لەمەڕ خۆیان دامەزراند کە ئەندامانیان بە نیشانەی تایبەتی دەناسرانەوە ( دەسماڵی سپی یان لە مل دەهاڵاند). چەکیان تێڵا ، شەنە و داس بوو. لە بەرەکەتی ئەو ڕاپەڕینە ، دەسەڵاتی خاوەنمڵکانی بۆکان و مەهاباد لە کزێی دا [٣٨].

هەر وەک ئاماژەی پێ کرا، ڕاپەڕینی وەرزێران دەکرێ بە یەک لە یەکەم  نموونەکانی خەباتی چینایەتی هەرەوەزی دابندرێ لە کوردستانی ئێراندا. جگە لە ئەزموونی ڕەنجکێشان و چەوساونەوە، هۆکارگەلی دیکەش هەن کە دەکرێ بە هێزی پاڵپێوەنەری دەرکەوتنی ئەو جووڵانەوەیە دابندرێن. بڵاو بوونەوەی گەنگەشەی سیاسی و بەهێزبوونی چالاکییەکانی چەپەکان ، شکلی دا بە گرژی و ئاڵۆزی و ڕقەبەری نێوان شاپەرستە کۆنەپارێزەکان و جەبهەی میللی ئێران بە سەرۆکایەتی موسەدیق، ئەوە لەتەک هۆکاری تر دا وەکوو بێ بەشی کۆمەڵایەتی و ئابووری یارمەتی کرد بە تەقینەوەی ڕاپەڕینی وەرزێران. کۆمەڵی گەورەی وەرزێران، بوونی زۆربەی بێ زەوی و گیروگرفتە کۆمەڵایەتی ئابوورییەکان کە ڕووبەڕووی ئەو کۆمەڵە هاتبوو ،ئەو پێوەندییە نابەرابەرانەی نێوان جووتیاران – فێئۆداڵانی ئەوەندەی دیکەش خراپتر کرد.

ڕاپەڕینی وەرزێران و خەباتی ڕزگاریخوازیی کورد

قاسملو باس دەکا کە " خەسڵەتێکی دیکەی بزووتنەوەی نەتەوایەتیی ڕزگاریخوازی  کورد دژی فێئۆدال بوونیەتی ، چونکە خاوەنملکانی فێئۆداڵی زەوی تۆوی هەر کۆنە پارێز بوون لە کۆمەڵی کورد دا و پێشی هەموو پێشکەوتنیان دەگرت [٣٩] ." لە ڕووی مێژووییەوە چینی فێئۆداڵ و نەجیبزادەکانی کوردستان . لەبەر تەبیعەتی بەرژەوەندیی چینایەتی خۆیان، دژی هەموو پێشکەوتنێکی کۆمەڵایەتی و گۆڕانی دێمۆکڕاتیک بوو لە هەرێم دا. مێژووی بزووتنەوەی

کورد، نموونەی ئاوای تێدایە کە سەرەڕای جێی باوەڕی نەبوونی خاوەنمڵکان، وەکوو هاوپەیمانانی خەباتی نەتەوەیی، هێز و بەرژەوەندیی ئەوان وەخۆ دەکرا و دەگونجێندرا، تەنانەت لە ماوەی دەسەڵاتی جمهووری مەهاباد دا. بۆ نموونە، مەکداوڵ ئاماژە دەکا " لە کاتێکدا کە فیرقەی دێمۆکڕاتی ئازەربایجان لایەنگری ڕێفۆرم بوو، جمهووری مەهاباد خۆی لێ دەپاراست [٤٠]. "

        سەرهەڵێنانی ڕاپەڕێنی وەرزێران حەوجێی بە بۆچوونێکی  بەربڵاوتری نیشان دا  سەبارەت بەو خەباتی نەتەوەییەی کە نەغدەن لە کوردستان دا هەبوو. ئەو ڕاپەڕینە، کە ئاکامی پێوەندیی نابەرابەری کۆمەڵایەتی ئابووری بوو لە نێوان بەشە جیاوازەکانی کۆمەڵی کوردی دا، پێویستی هەبوونی بزووتنەوەیەکی زۆر پێشکەوتووتر و خۆڕاگری ڕادیکاڵتری جەخت کردەوە. دەرەجەی سەرکەوتنی هەر بزووتنەوەیەکی کوردی بەستراوەتەوە بە پشتیوانی و بەشداری گوندییەکان و جووتیارانی بێ زەوی و ڕەشایی کوردستان. بە لەبەرچاوگرتنی پێویستی جێ بە جێ کردنی مافی وەرزێران ، لەبەر  دەوری گرینگیان لە بزووتنەوەی کورد دا، قاسملو دەڵێ " هیچ بزووتنەوەیەک چ لە کوردستان یا لە هەر ووڵاتێکی دیکە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ، ناتوانێ هیچ گۆڕانێکی ڕادیکاڵ بکا یان سەرکەوتنی تەواو بە دەست بخا بێتوو لە لایەن کۆمەڵانی وەرزێرانەوە پشتیوانی لێ نەکرێ . و هیچ بزووتنەوەیەک ناتوانێ ئەو پشتیوانییە بەدەست بێنێ ئەگەر بەرنامەیەکی کۆنکرێتی بۆ ئیسلاحاتی ئەرزی و ئامانجێکی ڕوونی دژی فێئۆدالی نەبێ [٤١]."  لە هەمان کاتدا سیستمی فێئۆدالی و ئەو خاوەنمڵک و سەرۆک عەشیرەتانەی کە لە خەمی بەرژەوەندی خۆیان دان بە شێوەی بەردەوام وەکوو سەرچاوەیەکی ئاڵنگاری بۆ کۆمەڵ و بزووتنەوەی کورد ئاماژەیان پێ کراوە ، بە ئاسایی، ئاکاری تێکدەرانەی ئەوان بە هۆی سەرەکی شکانە زۆر و زەوەند و دووپاتەبووەکانی  کورد دادەندرێ [٤٢]. شەڕکردن لە پێناو سیستمێکی عادڵانەی کشتوکاڵی و بۆ باشتر بوونی مافەکانی وەرزێران و ڕەشاییەکانی کوردستان دەستەبەری بەردەوامی یارمەتیدانی وەرزێرانە بە بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی کورد، و پێش شەرتێکە بۆ بزووتنەوەیەکی سەرکەوتوو و خۆڕاگری کورد. لەو چوارچێوەیە دا ، بۆ وەدەستهێنانی پشتیوانیی وەرزێران حەوجێ بە بەڵینی دان هەیە  بۆ ' ڕێفۆرمێکی ئەرزی ' کە ئاکامی بگاتە دابەشکردنی زەوی لە ناو وەرزێرانی بێ زەوی دا.

پێوەندیی جووتیاران – خاوەنمڵکان لە کوردستان هیچ جۆرە هەستێکی هاوپێوەندیی گرووپی تێدا نەبوو و ئەو پێوەندییە چۆنێتی ژیان وئازادی و وەگەڕکەوتنی وەرزێرانی دادەشکاندە لایەنی هەری کەم. بە ووتەی مەکداوڵ ، " تا ساڵانی ١٩٦٠ەکان وەرزێڕێکی کوردیی ئێران دەبوو ئیزن لە خاوەنمڵک یان نوێنەرەکەی وەربگرێ ئەگەر ویستبای گوند بە جێ بێڵێ [٤٣]." ئەو ڕاپەڕینە ، وەکوو کاردانەوەیەک لە ئاست ڕەنج و کوێرەوەری و چەوساندنەوەی وەرزێران ، خۆی بەرهەمێکی حوکمی خاوەنمڵکەکان بوو. دژایەتی حکوومەتی موسەدیق لە گەڵ سیاسەتی گەندەڵی زەوی دەرفەتی قانوونی بۆ وەرزێران پێک هێنا بۆ ئەوەی داوای مافە قانوونییەکانیان بکەن؛ لەگەڵ ئەوەشدا، خۆڕاگری خاوەنمڵکەکان  لە ئاست لایحەی قانوونی ڕێفۆرم دا مانای ئەوە بوو وەرزێران حەولیان دا بۆ جێ بەجێ کردنی قانوون بە دەستی خۆیان. کردەوەی وەرزێرە کوردەکان ، کە لە کۆمیتەی محەلی جیاواز دا خۆیان ڕێک خستبوو، لە چاو ئاغاوەت دا ووروژێنەر بوو  و بووە هۆی کاردانەوەی توندی خاوەنمڵکەکان و دوژمنکاریی بە زەبروزەنگ.

        هێمن موکریانی وەک جووڵانەوەیەکی خۆجۆش، تاقانە و ڕەسەن باسی ئەو ڕاپەڕینە دەکا  کە تێیدا وەرزێرانی موکریان  بە پاڵپشتی سەرچاوەی خۆیان ، توانیان ناوچەیەکی بەربڵاو لە حوکمی ئاغا ڕزگار بکەن. ئەو ڕاپەڕینە بۆ یەکەم جار بە ئاشکرایی و بە هەرەوەزی  ئالنگارییەک بوو لە ئاست سیستمی کۆمەڵایەتی ئابووریی نەریتی لە کوردستان دا. گرژ بوون و تەقینەوەی پێوەندی نێوان جووتیار – ئاغا چین و توێژە جیاوازەکانی کۆمەڵی ناچار کرد بەشداری تێدا بکەن.  بۆ وێنە ، زۆر لە دەستەکانی کەم داهاتی مام ناونجی بۆکان پشتیوانیان  کرد لە هەڵتەزینەوەی وەرزێران.  هەر هەمان  ڕەوت لەو سەردەمە لە کوردستانی عێڕاق دا ڕوویدا " ڕەوتەکە وا وێدەچوو بەرەو یەکانگیریی سیاسی  کوردەکان بێ لە ناو ئەو دەوڵەتانە ی دا کە تێیان دا بوون و بەرەو کێشەی چینایەتی تا ئەوەی کە ڕووی لە کێشەی ئێتنیکی بێ [٤٤]. "

ڕەهەندە ناونەتەوەییەکان، دەسکەوتەکان و چارەنووسی ڕاپەڕینی وەرزێران

         بە لەبەرچاوگرتنی  هەلومەرجی خنکێنەری  ساڵانی ١٩٥٠کان بۆ کاری بە کۆمەڵ و چالاکی سیاسی، ڕاپەڕنی وەرزێران هێندێک دەنگدانەوەی هەبوو لە ئاستی ووڵات و لە بواری ناونەتەوەیی دا. لە ئاستی ووڵات دا، ئەو ڕاپەڕینە  وەکوو بناخەی دامەزراندنی ڕێکخستن لە سەر بنەمای چینایەتی ئاماژەی پێ کراوە. ڕۆژنامە ئێرانییەکان وەکوو دەرکەوتنی شەپۆڵێکی نوێی کۆمۆنیسم لە کوردستانی ئێران باسیان لێوە کردووە ، کە ئالنگارییەک بووە بۆ دەسەڵاتی ڕێژیمی پەهلەوی. وەکوو بزووتنەوەیەکی کۆمۆنیستی باسی لێوە کراوە: بۆ نموونە، ' کوردستان ڕووی لە کۆمۆنیسم کردووە' ئەوە سەردێڕێک بوو کە ڕۆژنامە ئێرانییەکان دەکاریان دەکرد بۆ ناساندنی ئەو بزووتنەوەیە و ئالنگارییەک  لە ئاست دەوڵەت. سەرەڕای ژیانی کورتی ڕاپەڕینەکە ، ئەو ڕووداوە لە ڕۆژنامەکانی ناونەتەوەیی و ڕۆژئاوایی دا دەنگی دایەوە ، وەک ' ناڕەزایەتی وەرزێران لە ئێران' هێمای پێ کرا. ئەو ناڕەزایەتییە وەک " موسەدیق لەگەڵ سەرهەڵدانی کوردەکان ڕوو بەڕوو ە " قسەی لێوە کرا [٤٥]. نیویۆرک تایمز وەک " ناڕەزایەتی کشتوکاڵی : ڕووداوی بۆکان لە ساڵی ١٩٥٣ " لێوەی دووا .  دوکومێنتی ئارشیڤ کراو کە ئی کۆنسوولخانەی ئەمریکا لە تەورێزن   ئەو ڕاستییە دادەگرنەوە کە ئەمریکاییەکان لە ئێران لە نزیکەوە سەرنجیان داوەتە سەر ئەو ڕووداوە و پێشوەچوونەکانی. ئەوە  لە بەڵگەیەکی نهێنی را دەردەکەوێ کە تێیدا هاتووە کە " تێکهەڵچوونێکی چەکدارانە لە دێی بۆکان لە نێوان ئاغاکان و کرێ نشینەکانیان بووە  هۆی ئەوەی ووردە ووردە گرژی ساز ببێ لە سەر زەوی لە ماوەی زستان دا ... جیاوازییەکانی نێوان کرێ نشین – خاوەنمڵکەکان  لە ناوچەی کوردیی بۆکان ... بووە هۆی سێ سەعات تەقە و شەڕ لە ناوخۆی  دێی بۆکان دا  کە لە ئاکامی ئەو تێکهەڵچوونە دا  دوو کەس کووژران و بە لانی کەمەوە  ٦ کەس بریندار بوون " ( ١٣ی مارسی ١٩٥٣). بەڵگەی ڕەسمی  ئەو ڕاستییە دەردەخەن  کە ڕێژیم بە تێکەڵاوێک لە سەرنج و دڵە ڕاوکێ وە چاوی لەو ڕاپەڕینە کردووە. لەو بەڵگانە دا ، ڕاپەڕینەکە و ئاکامەکانی وەک " وەرزێرانی کورد زەنگی مەترسییەک لێ دەخەن بۆ دابەشکردنی زەوی ، ئاسۆی خوێناوی شۆڕش  دەکرێ لە دوورەوە ببیندرێ، و هەر وەها کوردەستان بووە بە کۆمۆنیست، ئاماژەیان پێ کراوە [٤٦]."

     ئەو ڕاپۆرتانە ئەوە دەگەیێنن وا دابندرێ  کە لە ڕوانگەی پەهلەوی و ئەمریکاوە ، ئەو ناڕەزایەتییە تەنێ گرژییەکی محەلی نەبووە لەناو هێندێک لە جووتیاران و خاوەنمڵکەکانیان دا؛ بە لەبەڕچاو گرتنی پێواژۆگەلی گۆڕانی ڕێژیم لە چین ، کووبا، کورە و هتاد ..، هەر جۆرە بزووتنەوە و جووڵانەوەی دیکەی بەراوەردکراو  بە ئەوە دادەندرا کە خاوەنی ئەو پۆتانسییەلە بێ کە توندتر بێ و ببێ بە ڕاپەڕێنێکی بەربەرین و هەڕەشە بکا لە ڕێژیمەکان لە ئێران و لە هەرێم دا.

ڕاپەڕینی وەرزێران  لە چاوی ئەمریکا دا هێندێک ڕەهەندی ناونەتەوەیی تێدا بوو . حەسەنپوور دەنووسێ : "حیساباتی  دەوڵەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا  ئەوە بوو کە یەکەتی شووڕەوی لە پشت ئەو ڕاپەرێنەی وەرزێران بێ  لە کوردستان ، و لە مەڕ بڵاو بوونەوە و گرژتر بوونی پێیان وابوو کە وەرزێرە کورد و ئێرانییەکان خۆیان لە ژێر ئاڵای کۆمۆنیزم دا وەگەڕ دەخەن، و لە ئاکامی ئەوە دا ئێران لەگەڵ بلۆکی کۆمۆنیست دەکەوێ [٤٧]. "
ڕاپەڕینی وەرزێران ڕووداوێکی ئاڵۆز بوو، پەیدا بوونی تەنیا ناکرێ هەر وەک سەرهەڵدانێکی خۆ جۆش و هێندێک تێکهەڵچووبی فیزیکی لە نێوان وەرزێران و خاوەنمڵکان دابندرێ. بە ڕێگای ئەو کێشەیە دا ، زۆر لە تۆوەکانی سیاسەتی کوردی و ئێرانی ، و تەنانەت ناونەتەوەیی، دەکرێ بناسرێنەوە. لە بەر دەرکەوتنی خەباتێک کە ئێلهامەکەی چینایەتی بوو.  دەکرێ بگوترێ  کە ئەو ڕووداوانە  دەبێ لە چوارچێوەی کۆمەڵایەتی ئابووری گشت کۆمەڵی ئێراندا لێیان بکۆڵدرێتەوە. لە کوردستان ، لە بەر ڕووداوی وەک ڕاپەڕینی وەرزێران و ڕێفۆرمی زەوی کە موسەدیق وەڕێی خست ، پێوەندییەکانی فێئۆدالی بەرهەمهێنان  گورزی سەرەکی وێ کەوت. ئەو ڕاپەڕینە هەر وەها پێویستی یەکێتیی لە ناو وەرزێرانی هێنا گۆڕێ ، و ئاڵنگارییان لە ئاست سیستمی فێئۆدالی بە شێوەیەکی زۆر رێکوپێکتر و کراوەتر.  لە دوای ئەو ڕووداوە  وەرزێران زیاتر خۆیان ڕێک خست ، و ئەوان دابەشکەرانی جیاوازی مادەی خۆراکیان وا  لێ کرد کە ڕاستەوڕاستە ماملە لەگەڵ خۆیان بکەن نەک بە ڕێگای  ئاغا دا [٤٨]. پێشوەچوونی هەرە ئاشکرای سیاسی لەو سەرو بەندە دا پێوەندی پەیدا دەکاتەوە بە خەبات بۆ دەسەڵات لە نێوان شاپەرستە کۆنەپارێزەکان و جەبهەی میللی بە سەرۆکایەتی موسەدیق. لە ماوەی دووساڵ سەرۆکوەزیرایەتی موسەدیق دا، فەزای سیاسی دەرەجەیەک لە کرانەوەی بەخۆیەوە دی ، و زیاتر لە ١٥٠ مانگرتنی سەرەکی سنعاتی و ڕاپەرینی سیاسی ڕوویاندا [٤٩].  کوردستانی ئێرانیش لەو کرانەوە نیسبییە بەشی پێ بڕا. بە قسەی مەکداوڵ،

     لەو سەردەمە دا حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستانی ئێران توانی هێندێک ئازادتر هەناسە هەڵکێشێ.  لە ساڵی ١٩٥١ ئەندامی زۆرتری وەرگرت  بۆ ئەوە  پشتیوانی جەماوەری ساز بدا. لە مەهاباد  بە بەربڵاوی  پشتیوانی لێ دەکرا  لە بەر ئەو تاڵییەی خەڵکی ئاسایی شار دەیانچێشت بە دوای ئەوەیدا لە ساڵی ١٩٤٧ ڕوویدا ، بە تایبەتی لە سێدارەدانی قازیی محەمەد ، کە هالەی کەسێکی موقەدەس  و شەهیدی بە دەور دا کێشرابوو [٥٠].

لەگەڵ ئەوەشدا، ئەو پێشوچوونە پچووکە سیاسییە کۆتایی پێ درا  لە ئاکامی کودەتای ١٩ی ئاگوستی ١٩٥٣ کە ئەمریکای لە پشت بوو . دەسەڵات دراوە بە شا ، و شەپۆلێکی نوێی بێ بەزەیی ، زۆرداری وسەرکوتکردن وسانسۆر باڵی ڕەشی بە سەر فەزای سیاسی دا کێشا لە ئێران.  

             کۆبوونەوەی باری سەرنجی  وولات لە سەر کێشە و گرفتی زەوی هۆکارێکی دیکە بوو  بۆ  پەرەسەندن و خێرایی ڕاپەڕینی وەرزێرانی کورد. لەو بارەیەوە، حیزبی توودە  دەورێکی بەرچاوی گێڕا. جەخت کردنی توودە لە سەر کێشەی خاوەنمڵک – جووتیار  یەک لە سەرچاوە سەرەکییە ئێدێئۆلۆژییەکان بوو  بۆ سەرکەوتنی ڕاپەڕینی وەرزێران. لەو سەروبەندە دا توودە حیزبێکی بە نفوز بوو لە هەوموو ئێران ، بە تایبەتی لە ناو کەمایەتییە ئێتنیکییەکان و لەو ناوچانەی ئێران کە لە ڕووی ئابورییەوە بێ بەش و هەژار بوون. ئەو زانیاریانەی  مەکداول بەدەستەوەیان دا نیشان دەدەن کە لە بەرایی ساڵانی ١٩٥٠کاندا بە سەدان لە ئەندامانی حیزبی توودە گیران، کەمتر لە سێ لە سەدیان کورد بوون. نفووزی ئیدێئۆلۆژی چینایەتی حیزبی توودە لە ناو زەحمەتکێشان و وەرزێرانی کورد دا دەکرێ بگێڕدرێتەوە بۆ کاتی دامەزرانی  لقی ئەو ڕێکخراوەیە لە شارەکانی وەک ورمێ و بۆکان، و ئەندام وەرگرتن لەو ناوچانە.  توودە لەوە دا سەرکەوت  کە لە بۆکان زیاتر لە هەزار کەس لە لادێیەکان لە ڕێزەکانی خۆی دا وەربگرێ ، و " خاوەنمڵکەکانی  ناچار کرد کە بەشی وەرزێران لە بەهرەی چەوەندەر زیاد بکەن [٥١] ."

        حکوومەتی موسەدیق ، جگە لە لایحەی قانوونی سەدی بیست ، سیاسەتی  فرۆشی تۆبزی زەوی کشتوکاڵی  لە لایەن خاوەملکانەوە بە دەوڵەتی  داسەپاند ، و لە تۆڵەی ئەوە قەرەبووی ئابووری دا بە خاوەنمڵکەکان. لە ئاکام دا ، " ئەو زەوییەی دەوڵەت کڕیبووی  دەستبەجێ فرۆشرا بەو وەرزێرانەی کە کاریان لە سەر دەکرد [٥٢] . " لەگەڵ ئەوەش لێکدانەوەی جیاواز هەیە سەبارەت بەو سیاسەتی ڕێفۆرمی ئەرزییەی کە موسەدیق دەستی پێ کرد. ڕەخنەگران دەڵێن ئەو حەولانە بەو مەبەستە بوون کە هەڕەشەی تەقینەوەی شۆڕشێکی کۆمۆنیستی لە ناو وەرزێرانی چەوساوە  و لادێیەکان لە هەموو ئێران دا بگرێ. محەمەد موکری  ( چاوەدێڕێکی ئەو ڕاپەڕینە) لە چاوپێکەوتنێک دا لەگەڵ سوزان مەیسێلاس  دەڵێ کە " لایحەی قانوونیی سەدی بیستی موسەدیق  لە بەر ئەوە هاتە گۆڕێ چونکە ئەو لە مەترسی دامەزرانی هاوکاری لە نێوان وەرزێران و کۆمۆنیستەکان دەترسا. موسەدیق سووروسات ی هەڵوەشاند بۆ ئەوەی پێش بە هەموو هاوکارییەک لە نێوان وەرزێران و کۆمۆنیستان دا بگرێ [٥٣]."     

            ڕاپەرینی وەرزێران لەبەر چەندین هۆی جۆر بەجۆر سەرنەکەوت، نەبوونی وەگەڕکەوتن (سەفەربەری) یەک لەو هۆیانە بوو. نەبوونی ڕێبەرایەتییەکی بە ئەزموون، ئەو بزووتنەوەیە خۆ جۆشە نەیتوانی ئەو گوندانەی ڕزگار کرا بوون وەگەڕ بخا، نەیتوانی وەک ئاڵنگارییەک لە ئاست خاوەنموڵکان بەردەوام بێ. هەر وەها ڕاپەڕینەکە نەگەیشتە سنووری  ناوچە جوغرافیاییەکان . لە نەبوونی حیزبێکی سیاسی شۆڕشگێر دا بۆ ڕێبەرایەتی ، ئەو بزووتنەوە خۆ جۆشە نەیتوانی چیدی گوندە ڕزگارکراوەکان وەگەڕ بخا، پەرە بدا بە کردەوەی هەرەوەزی لە ناوچەکانی دیکەی کوردستان دا. هەلومەرجی دەرەوەی شاران کە تێیدا ڕاپەڕینەکە کرا ئەویش ڕادەی بڵاوبوونەوەی نیشان دا. بە پێی قسەی مانکور ئولسۆن، " کۆبوونەوە و دامەزرانی دانیشتوان لە شارەکاندا هێندێک جار دەتوانێ تەبلیغات هەرزانتر و بڵاوبوونەوەی ئیدەگەلی نوێ خێراتر بکا، و ،،، ' بشێوێنی و سەرهەڵدانەکان لە ڕووی تێکنیکییەوە غاڵبە لە شارەکان هاسانتر ڕێک دەخرێن '. ئەگەری سەرکەوتنی سەرهەڵدانە وەرزێرییەکان لە ئاست ڕاپەڕینە ناو شارییەکاندا کەمترە [٥٤]."

        نەبوونی ڕێبەرایەتی بە ئەزموون و دەستوێڕانەگەیشتن بە پشتیوانی جەماوەری و نەبوونی تەجروبەی بەڕێوەبردنی کردەوەی کۆمەڵایەتی یان سیاسی، بە گشتی لەو ئەدەبییاتەی دا وا لە سەر بابەتە نووسراوە ئاماژەی پێ کراوە. دەوری خۆ لێنەپارێزی ڕێبەرایەتی  بۆ ساز کردن و پەرەپێدانی پشتیوانی دژایەتی بە دامەزروا کراو لە لایەن گوڕەوە داگیراوەتەوە ، کە دەڵێ " ڕێبەر دەتوانێ بیروڕا گەڵاڵە بکاو دەری ببڕێ ، ڕەوایی بدا بە زەبروزەنگی سیاسی و ئەوان بگەیێنێتە لایەنگرە (توانایەکییەکانی) ، شێوەی  کردەوە دابنێ و سزا دیاری بکا  بۆ ئەوانەی بەکاری دەهێنن: ئامراز و سەرمەشقی کردەوەی بە زەبروزەنگ و توندوتێژ دیاری بکا [٥٥]."  لەوەش زیاتر، ڕێبەرایەتی دەتوانێ هەستێکی هێمنایەتی ساز کا لە بەرانبەر گوشاری دەرەوەیی دا، و پشتیوانی پێوانەیی و فیزیکی بۆ پێڕۆیانی ئامادە بکا، هەر وەها  یەکپارچەیی لە ناو ئەندامانی گرووپەکە و ڕێکخستنەکە دا زیاتر و بەهێزتر بکا. وەرزێرەکان  لە توێژی جیاواز پێک دەهاتن ، بە سەر ناوچەیەکی گەورەی جوغرافیایی دا بڵاو ببوونەوە ، بە بێ هەبوونی ڕێبەرایەتییەکی ناوەندی  و پێوەندیی ڕێکخراوەیی لەگەڵ یەکتری دا. دوای کردەوەی وەرزێران ، هێزی فێئۆدالەکان و ئەڕتەش پەلاماری  دان ؛ لەبەر نایەکسانی پارسەنگی هێز، وەرزێرەکان نەیانتوانی خۆیان لەئاست ئەو گوشارەی کە پەلامارەکە سازی کرد بوو ڕابگرن. لەگەڵ ئەوەشدا، حەسەنپوور دەڵێ کە " ئەو جۆرە کۆتایی هاتنە ئاکامێکی مێژوویی چاوەڕوان نەکراو نەبوو . بەڵکوو تەنێ دووپاتە بوونەوەی زۆر لە خەباتی زەویخوازی بوو لە ووڵاتەکانی دیکە دا [٥٦]. " ئەو بۆچوونەی حەسەنپۆور دەکرێ ڕیشەی لە لایەنە قەیراناوییەکانی کۆمەڵی وەرزێری ئاو بخواتەوە، بە تایبەتی نەبوونی دەستوێڕاگەیشتن بە سەرچاوەی مادی ، کە گرینگن بۆ کردەوەی هەرەوەزی و چالاکی بزووتنەوە خۆڕاگرییەکان.

              وەکوو کاردانەوەیەک لە ئاست گەورە بوونەوەی چالاکییەکانی وەرزێران، دوژمنایەتی خاوەنمڵکە فێئۆدالەکانی بۆکان و مەهاباد گەورەتر بووەوە. لە ماوەی ڕاپەڕینەکەدا، بۆکان و مەهاباد بوون بە ناوەندی کۆبوونەوە و خۆ وەگەرخستنی خاوەنمڵکەکان. لە کاتی توندوتیژتر بوونی تێکهەڵچوونەکان لە نێوان وەرزێران و ئاغاوەت دا ، بۆ ئەوەی پێش بە پشتیوانی جەماوەری لە وەرزێران لە شوێنەکانی دیکەی کوردستانەوە بگیرێ ، ئەڕتەشی ئێران شاری بۆکانی گەمارۆ دا [٥٧]. توانایی وەرزێران بۆ شەڕ و بە گژداهاتنەوەی ئاغاکان تەواو بەرتەسک بوو. وەک بلوریان دەنووسێ، وەرزێران چەكیان نەبوو ، و تەنێ ئامرازی ئاسایی کاری خەلە وخەرمان و جووتیاری  وەک داس و شنە و پێمەڕەیان هەبوو. لەو ماوەیە دا ، زۆر ڕووداوی بە زەبروزەنگ قەومان. ئاغاکان کە ئەڕتەشی ئێران پشتیوانی لێ دەکردن زۆر گوندیان سووتاند. لە زۆر نموونان دا ماڵ و دارایی وەرزێران یان سوتێندران یان ئاغاکان تاڵانیان کردن. ئەڕتەشی ئێران بۆ ئەوەی سەرهەڵدانەکە دامركێنێتەوە و بەرژەوەندی خاوەنمڵکەکان بپارێزێ تانک و پیادە نیزامی ناردە سەر وەرزێران.

     ڕێژیم توانی بزووتنەوەکە دامرکێنێ. زۆر لە وەرزێران کە لە دەستەی پچووکی شەڕکەران دا خۆیان ڕێک خستبوو ژیانیان لە دەست دا، هێندێکیان گیران ، ژمارەیەکی کەمیان مانەوە یان گوندەکانی خۆیان بەجێ هێشت و یان هەڵاتن بۆ دەرەوەی ووڵات، دەستدرێژی کرا سەر زۆر ژن و کچان. لە بۆکان، دوازدە کچ لە ترسی ئەوەی دەستدرێژییان بکرێتە سەری خۆیان دە چۆمی بۆکان هاویشت و خنکان. خاوەنمڵکەکان بە دانی بەرتیل بە کاربەدەستان و ڕێبەرانی ئەڕتەش توانیان هەموو دەستگای دەوڵەتی وەگەرخەن بە دژی وەرزێرانی ڕاپەڕیو [٥٨]. بە دوای شکانی ڕاپەڕینەکە ، وەرزێران و بنەماڵەکانیان ڕووبەڕووی بێ بەزەیی هاتن. فێئۆداڵەکانی هەرێمی فەیزوڵابەگی و دێبۆکری بە پشتیوانی ئەڕتەش ، دەستیان کرد بە ڕاوەدوو نان، لێدان، تاڵان و کوشتنی وەرزێران. تەرمی وەرزێرە شۆڕشگێڕەکان خرایە ناو چۆمی بۆکان [٥٩]. لە دوای ڕاپەڕینە شکاوەکە، و پەیدا بوونی کێشەیەکی نوێ و زۆر ئاشکراتر لە نێوان خاوەنمڵکە فێئودالەکان ، زۆربەی ئەو وەرزێرانەی کە لە زێد و واری خۆیان هەڵکەندرابوون ناچار بوون بچنە شاری جۆر بە جۆر  و لە چینی کرێکاری کەم  حەقدەست دا یەکانگیر بن ، و هێندێک لە وان لەوێ زۆر زیاتر لەگەڵ ئیدێئۆلۆژی خەباتی چینایەتی ئاشنایەتیان پەیدا کرد.

دەوری حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستانی ئێران لەو ڕاپەڕینە دا

سەبارەت بە دەوری حدکا، ئەو جۆری کە کاربەدەستانی ئەو حیزبە وەکوو حیسامی و قاسملو دەڵێن [٦٠] ، ئەو حیزبە  چاوەدێری دەکرد بە سەر وەرزێران دا، تا ئەوەی کە ڕاستەوخۆ ببێ بە بەشێک لەو بزووتنەوەیە، هەڵوێستی حدکا  ئەو ڕاستییە دا دەگرێتەوە کە کردەوەکانی وەرزێرانی کورد بە پێی فەرمانی حیزبێکی سیاسی تایبەتییەوە بەڕێوە نەچووە، بەڵکوو بە پێچەوانە ، ئەوە خەباتێکی ڕەسەنی جووتیارانی هەژار و نەخوێندەوار خۆیان بوو ، و بە ڕێگای کردەوەی هەرەوەزی خۆیان دا، ئالنگاریان ساز کرد بۆ خاوەنمڵکە فێئۆداڵەکان. حدکا، وەکوو تاقە حیزبی سیاسی لە کوردستانی ئێران لەو سەردەمە دا، لە لایەن کۆمەڵی کوردی ، بە تایبەتی وەرزێران ڕا چاوەڕوانی ئەوەی لێ دەکرا دەورێکی سەرەکی بگێڕێ لە وەگەڕخستنی ئەو ڕووداوە دا. ڕیوایەتی گشتی حدکا سەبارەت بەو هەستانەوەیە، سەرەڕای ئەوەی کە پێ لە دەستەوەستان بوونی خۆی دەنێ ، پڕە لە فەخر و شانازی و وەک ئەوە وایە کە دەورێکی سەرەکی تێدا گێڕابێ. ڕەخنەگران هەر یەک بەجۆرێک حدکا مەحکووم دەکەن لە بەر یارمەتی نەدانی  ئەو ڕاپەڕینە، و ناتوانایی وی بۆ ئەوەی ئەو ڕاپەڕینەی وەرزێران،بکا بە خەباتێکی هەراوتر و بەرینتر، چ لە ڕووی جوغرافیایی و چ لە ڕووی کۆمەڵایەتییەوە. ڕێوایەتە جیاوازەکان  ئەو کێشە و ناکۆکییانەی کە بەرەو ڕووی کوردستان و بزووتنەوەکەی بوون دەردەخەن. تەنانەت ئەوانەش کە ئیدیعا دەکەن حدکا ڕێبەرایەتی ئەو بزووتنەوەیەی کردووە ( بۆ وێنە مەکداول) زۆر بە کورتی باسی ئەوە دەکەن.  بۆ وێنە، بە پێی قسەی مەکداول ئەو بزووتنەوەیە لەبەر ئەو فەزا سیاسییە ئەڕێنییەی کە سەرۆکوەزیرایەتی موسەدیق خولقاند بووی پشتی گەرم بوو و ' حدکا تەنێ  وەرێی خست' [٦١].

ناتوانایی ڕێبەرایەتی حدکا بۆ ڕێبەری کردن و پەرەپێدانی ئەو ڕوداوە بەرەو بەشێکی هەراوتر لە بزووتنەوەی کورد لە کوردستانی ئێران، بەو مانایەیە، کە حدکا  بەرپرسیارەتی شکانی ئەوڕاپەڕینەی لە ئەستۆ دایە. لە کاتێکدا حدکا وەرزێرانی تەشویق دەکرد بە دژی سیستمی فێئۆدالی شەڕ بکەن، ئەو حیزبە قەت فکری ' زەوی ئی ئەو کەسەیە کە دەیکێڵێ' ی نەخستە ناو ئیدێئۆلۆژی و مەرامنامەی خۆیەوە. سیاسەتی خەباتی چینایەتی حدکا  تەنێ  بەرتەنگ بوو بە ڕووبەڕو بوونەوەی خاوەنمڵکی فێئۆدالی گەندەڵ بە شێوەی تاکە کەسی ،  لەگەڵ ئەوەشدا هەڵوەشاندنی سیستمی کۆمەڵایەتی – سیاسی  کە فێئۆدالیسمی ساز کرد بوو و هێزی وەبەر دەنا ، قەت نەکەوتە ڕۆژەڤی حدکاوە. لە کاتێکدا حکوومەتی نەتەوەیی ئازەربایجان حەولی دا بۆ هەڵوەشاندنی سیستمی فێئۆدالی و کولتوورە بەربڵاوەکەی سەبارەت بە بێگاری و سوروساتی ناقانوونی، و حەول دان بۆ ئیسلاحاتی ئەرزی، لە کوردستان جمهووری سیاسەتێکی ئاوای نەبوو. وەرزێرانی کورد بە ڕزگارنەکراوی مانەوە لە ژێر دەستەڵاتی خاوەنملکان دا و سیاسەتی زۆرداری لێکردن و چەوساندنەوەیان بەردەوام بوو. ژمارەیەکی زۆر لە خاوەنمڵکە فێئۆدالەکان لە کۆمار دا بەشدار بوون، وەک ئەندامانی کابینە و ئەفسەرانی نیزامی، و "دوای ماوەیەکی  کورت ڕەخنەگرتن لە ئاغاوەت تەحەمول نەدەکرا [٦٢]." سەرەڕای ئیدیعای ڕێبەرایەتی  کردنی ڕاپەڕین لە لایەن حدکاوە ، تا ساڵی ١٩٧٣ (کۆنگرەی سێیەمی حدکا)  ئەو حیزبە  لە بڵاوکراوەکەی خۆی ( کوردستان ) دا ، تەقریبەن بۆ ماوەی بیست ساڵ  هیچ ئاماژە بە ڕاپەڕینی وەرزێران ناکا. ئەو سەرنج نەدانە ئاوا باس کراوە لە بەر مەحزووری حدکا بووبێ لە پێوەندی خۆیدا لە گەڵ خاوەنمڵکە فێئۆدالەکاندا، فێئۆدالیسم بایەخی بۆ داندرا و تەرخان بوو لە ڕەخنەگرتن ، لەبەر هێندێک لە یارمەتییەکانی بە بزووتنەوەی کورد. بە پێی قسەی ڕەخنەگران، ئەگەرچی زۆر لە وەرزێرە ڕاپەڕیوەکان ئەندامی حدکا بوون ، حدکا نەیتوانی ئەو دەورە بگێڕێ  کە لێی چاوەڕوان دەکرا بۆ بەڕێوەبردن و پشتیوانی کردن لەو بزووتنەوەیە ، بە پێی قسەی حیسامی، " حدکا نەیتوانی ئەو ڕاپەڕینە  ( وەکوو هەستانێکی چینایەتی)  لە خەباتی نەتەوەیی گرێ بدا، و نەیتوانی ئەو دەرفەتە بقۆزێتەوە [٦٣]."

       بەرعۆدەیی حدکا لە ئاست ئەو ڕاپەڕینە محەلی بوو. لە هێندێک ناوچە  شووڕای دێ و کۆمیتەکانی حدکا  بانگەوازیان لە خەڵک کرد بۆ یەکێتیی ، و ئەو لایەنگرانەی فێئۆدالەکانیان  وەدەرنا کە حەولیان دەدا پشتیوانی لە فێئۆدالەکان بکەن لە ناوچەکانی دیکە [٦٤]. قاسملو بە نۆرەی خۆی دەڵێ " تەنانەت ئەگەرچی لەو سەردەمە دا حدکا هێشتا خۆی ڕێک نەخستبووەوە ، ئەندامانی حدکا بە شێوەی جۆر بە جۆر یارمەتی ڕاپەرینی وەرزێرانیان دا ؛ کادرەکانی حدکا ڕاستەوخۆ چاوەدێرییان دەکرد بە سەر ئەوە دا کە وەرزێران چۆن داوخوازی بۆ مافەکانیان  لە دەستگا دەوڵەتییەکان دا بهێننە گۆڕێ. لەوەش زیاتر، تێ دەکۆشان  ڕاپەڕین و تێکۆشانی جووتیاران  لە چاپەمەنییەکانی پێتەخت دا  دەنگ بداتەوە[٦٥]." لە ڕاپۆرتی کۆمیتەی ناوەندی حدکا دا بۆ کۆنگرەی سێیەم  هاتووە " لە ماوەی ڕاپەرین دا ئێمە دەوری سەرەکیمان گێرا، زۆر لە ئەندامانی ئێمە بەشداریان کرد لە ڕاپەڕینەکە دا و بە دوای شکانی دا  ئەوان  یان کووژران ، یان زیندانی کران یان ووڵاتیان بە جێ هێشت [٦٦]."  لەگەڵ ئەوەشدا، هێشتا ڕوون نییە بۆچی حدکا  وەک هێندێک چاوەڕوانیان دەکرد ڕێبەرایەتی ئەو بزووتنەوەیەی نەکرد.

بۆ ئەنجام گیری سەبارەت بە مەسەلەی دەوری حدکا، دەکرێ بگوترێ لە کاتێکدا حدکا توانایی نیشان داوە بۆ وەگەڕخستنی کردەوەی هەرەوەزی بە ئیلهام وەرگرتن لە فکری کوردایەتی  و ناسێنەی کوردی ، حەول نەدانی جیدی ئەو حیزبە، یان ناتوانایی وی بۆ بەرگری لە مافی وەرزێران ، هۆکارێکی وون بووە لە ئیدێئۆلۆژی خەباتی حدکا دا .  قاسملو تەئکید دەکا کەدەستەبەر کردنی بەشداری وەرزێران لە بزووتنەوەی کورد دا پێش شەرتێکە 'بۆهەڵوەشاندنی سیستمی فێئۆدالیسم 'و دابینکردنی مافی وەرزێران. لەگەڵ ئەوەشدا، کێشەی نێوان واقعییەت و ئێدێئۆلۆژی  دەردەکەوێ کاتێک قاسملو لەلایەکەوە دەڵێ پشتیوانی وەرزێران هێزێکی خۆ لێنەپارێزە بۆ وەدەست هێنانی دەسکەوتان ، و لە سەرێکی  دیکەوە  ئەوە دادەگرێتەوە  کە لە بارودۆخی ئێستا دا  لە کوردستان ( بە تایبەتی لە بەشەکانی ئێران و عێڕاق دا کە هێشتا پێوەندی فێئۆدالی و عەشیرەتی زۆر بەهێزن)  بە بیر دا نایە کە بکرێ  دروشمی " زەوی ئی ئەو کەسەیە کە دەیکێڵێ " بهێندرێتە گۆڕێ [٦٧]." قاسملو ڕەخنە دەگرێ  لە  بۆچوونی ناسیۆنالیستە کوردەکان سەبارەت بە خەباتی چینایەتی، کە " ناسیۆنالیستەکان عادەتیان وایە کە بەگشتی باسی  نەتەوەی کورد  و کوردستان بکەن و زۆریان بۆ ئاستەمە چینەکان لە کۆمەلی کورد دا لێک بکەنەوە ؛ ئەوان ئەو پنکتە دادەگرنەوە  مەبەستی بزووتنەوەی ڕزگاریی نەتەوەیی وەدەستهێنانی مافی نەتەوەیی کوردەکانە و کۆمۆنیستەکان تاوانبار دەکەن  کە نکووڵی لەو لایەنە دەکەن"،  قاسملو بەو ووشانە ووڵامی ئەو دیتنانە دەداتەوە " دەربڕینی ئاوا  لەگەڵ ڕاستییەکان یەک ناگرێتەوە، [٦٨] ، " و دەڵێ لە ناو ناسیۆنالیستەکان دا  مەیلی ئاوا هەیە گشت ڕەهەندی چینایەتی خەبات لە کوردستان  ' لە بیر بەرنەوە ' .
               ڕاپەڕینی وەرزێران و مەسەلە پێوەندیدارەکانی بۆ ئەو بزووتنەوە نەتەوەییەی کە تا ئەو دەم زاڵ بوو ئاڵنگارییەک بوو. ئەو کێشەیە  زۆر ڕوونتر هاتە بەرچاو ، و لە دوای شۆڕشی ١٩٧٩ دا ، شێوەیەکی ئێدێئۆلۆژی و بە تەکووزی بە خۆیەوە گرت بە ڕاگەیاندرانی چالاکی کۆمەڵە [٦٩].  گیروگرفتی وەرزیران – خاوەنمڵکان  بە ڕێگای پشتیوانی  ڕەهای کۆمەڵە لە وەرزێران ، و ئالنگارییەکەی لە ئاست دەسەڵاتی نەریتی و زۆردارانەی سیستمی  فێئۆدالی لە کوردستانی ئێران دەرکەوت.  بزووتنەوەی کورد چەندین جار ئاکاری خائینانە و خۆ ویستانەی فێئۆدالی ئەزمووە لە ماوەی سەروبەندی جیاوازی بزووتنەوەی کورد دا. نمونەیەک لەو خیانەتی فێئۆدالییە پێوەندی پەیدا دەکاتەوە بە ئاکاری خۆ پەسندانە و خۆ ویستانەی سەرۆک عەشیرەتە کوردەکان  لە ماوەی جمهووری کوردستان دا، ئەو دەمەی کە زۆر لەوان بەر لە ڕووخانی حکوومەتی کوردی  پشتیان لە جمهووری کرد و لەگەڵ ڕێژیمی پەهلەوی ڕێک کەوتن [٧٠] . حدکا  بە شێوەی سەرەکی ئاوا  لەو گێروگرفتە نزیک بووەتەوە کە هەر سەروکاری لەگەڵ  'هۆکاری سیستمەکە ' هەبێ ' نەک هەڵوەشاندنی  ' سیستم ' ەکە خۆی. بۆ وینە لە جیاتی شەڕ کردن بۆ هەڵوەشاندنی ڕادیکاڵی سیستمی فێئۆدالی ، شەڕەکە ' لەگەڵ تۆوەکان و هۆکارەکانی بێ بەزەی سیستمەکە ' بووە و چاوی لەو بەشانە لە سیستمی فێئۆدالی پۆشیوە  کە پشتیوانی و هاوکاریان کردووە لەگەڵ بزووتنەوەی ناسیۆنالیستی . بە پێی حدکا ، ئەو ڕێکخستنە خەباتی نەتەوەیی دەکا نەک خەباتی چینایەتی. لەبەر ئەو ڕاستییەی  کە کۆمەڵی کوردی بریتی یە لە ئیدێئۆلۆژی و چینی جیاواز ، هەموو کەس جێگای تێدا دەبێتەوە ، لە مارکسیستانەوە بگرە تا تاجران ، و لە زەحمەتکێشانەوە بگرە تا کەسانی کۆنەپارێزی دینی و هتاد، بە پێی قسەی کاوەی بەهرامی

  حدکا ڕێکخستنێکی سیاسی دێمۆکڕاتیکە، ئێدێئۆلۆژییەکی تاقانە بە سەر چالاکییەکانی دا زاڵ نییە.ئەندامانی حدکا خاوەنی جیهانبینی ئیدێئۆلۆژی جیاوازن ، لەگەڵ ئەوەشدا ئەوان لە ژێر چەتری حدکا کۆبوونەتەوە ، و بەرنامەی حیزب ( بە بڕوا بە پلورالیسم ) نوختەی کۆبونەوەی چالاکی ئێمەیە  [٧١].

لەگەڵ ئەوەش، کۆمەڵە ( لە قۆناخە بەراییەکانی خەباتی خۆی دا)  وەکوو ڕێکخستنێکی سیاسی چەپ  چالاکییەکانی لە سەر بنەمای  خەباتی چینایەتی و باشتر کردنی مافی زەحمەتکێشان و جووتیارانی کوردستان وەگەڕخست. شێوەی بەڕێوەبردنی چالاکییەکانی کۆمەڵە لە ماوەی شەڕی براکوژی لە نێوان ئەو ڕێکخستنانە دا  کارێکی ئاوای کرد حدکا  کۆمەڵە بە  " پۆڵ پۆتی " ناو زەد بکا ، پێڕۆیانی  ئێدێئۆلۆژی دیکتاتۆری کامبۆجیا پۆڵ پۆت ، زاراوەیەکی نەرێنی کە حدکا  کۆمەڵەی پێ تاوانبار دەکرد و دژیی ئەو  بەکاری هێنا.

         حەسەنپوور ئاماژە دەکا  بە ڕاپەڕینی جیاوازی وەرزێران  کە لە ماوەی ساڵانی ١٩٥٠کاندا لە ئێران قەوماون. تەقریبەن گشتیان، بۆ نموونە ، لە چاپەمەنییەکانی حیزبی توودە دا باسیان لێ کراوە، بەڵام لە هیچ جێیەکی ئەو چاپەمەنییانە دا ناوی ڕاپەڕینی وەرزێران لە کوردستان نەهاتووە. تەنانەت لە کتیبی عەلی گەلاوێژ دا، وەک ئەندام و دواتر ڕێبەرێکی حیزبی توودە، سەرەڕای لێکۆڵینەوەی هەموولایەنەی سەبارەت بە  پێوەندییەکانی کۆمەڵایەتی فێئۆدالیسم و کاپیتالیسم ، چاوی لەو ڕاپەڕینە هەڵبواردووە و هەر ئاماژەشی پێ ناکا. ئەو بابەتەی نەبوونی زانیاری سەبارەت بە ڕاپەڕینی وەرزێران ڕاستییەکی بەرچاوتەنگانە و جێی پەرۆش وەڕوو دەخا، سەرنجی سەرەکی لێکدانەوەی بزووتنەوەی کورد و سیاسەتی کوردی بەرتەنگ کراوەتەوە و ئاڕاستەی گشتی لەمەڕ حیزبە سیاسییە کوردییەکان و چالاکییەکانیان بووە؛ لە ڕاستیدا  ئەو حیزبانە تا ڕادەیەک لە کۆمەڵی کوردی دوور بوون ، بە تایبەتی لەو سەردەمانەیدا کە مەودای نێوان ئەو حیزبە سیاسییە کوردانە  لە هەندەران و کۆمەڵی کورد  دوورتر بووەتەوە لەوەتا ساڵانی ١٩٩٠ بەم لایەوە بە سی ساڵ پچڕانی پێوەندی.

     نکووڵی کردن و چاو هەڵبواردن لەو ڕاپەڕینە لە هێندێک نموونە دا سیستماتیک بووە، لە بەر درێژە کێشانی  پاراستنی بەرژەوەندییەکان و ناوبانگی لایەنگرانی فێئۆداڵەکان. مژاری زەوی لە ئێران هێشتا هەیە، و لە ماوەی ئەو دە ساڵانەی دوایی دا بووەتە هۆی چەندین سەرهەڵدان و ڕاپەڕین  لە ناو وەرزێران و کڕێکارانی کشتوکاڵ  دا. بۆ نموونە ، لە ماوەی ساڵانی ١٩٨٠ کاندا ناڕەزایەتی بەربڵاوی وەرزێران لە ناوچەی جۆر بەجۆری  وەک تورکەمەن سەحرا، دەشتی ئەرزان لە فارس ، کوردستان ، و کرمان دا قەوما  [٧٢].  گڕی خەباتی نێوان وەرزێران- خاوەنمڵکان جارێکی دیکە هەڵئایساوە و بوو بە تۆوێک لە خەباتی کوردی لە ساڵی ١٩٧٩ دا هاوکات لەگەڵ بەرز بوونەوەی چالاکی کۆمەڵە. کۆمەڵەی چەپئاژۆ پشتیوانی کرد لە داوخوازی وەرزێران بۆ بەدەست خستنەوەی مافەکانیان. چەندین یەکێتیی جووتیاران دامەزرێندراون[٧٣]. شۆڕشی ١٩٧٩ دەرفەتێکی ڕەخساند بۆ دەرکەوتنی قۆناخێکی دیکە لە پێوەندی خراپی نێوان  وەرزێران و خاوەنمڵکە فێئۆداڵەکان ، لەگەڵ ئەوەشدا، ئەو سەردەمانەی کێشە زۆر ڕێکخراوتر بوون، و شەقڵی ئێدێئۆلۆژییان پێوە بوو ، و بە شێوەی سەرەکی کۆمەڵە پشتیوانی لێ دەکردن. لەگەڵ ئەوەشدا، حوسێن خەلیقی تێوەگلانی کۆمەڵە لەو بابەتە دا بە پۆپۆلیسمی چەپڕۆیانە دادەنێ. بە پێی قسەی خەلیقی ، دوو بارە دابەشکردنەوەی  زەوی بە پێی کردەوە بیرلێنەکراوەکانی کۆمەڵە  بووە هۆی پەیدا بوونی کێشە و دوژمنایەتی لە نێوان خاوەنمڵکە بەهێزەکان و وەرزێرانی هەژار ، لە سەردەمێکی ناسکی خەباتی کورد دا. ئەو بارو دۆخە بووە هۆی بێ سەباتی و ئاڵۆزی زیاتر لە هەرێمی کوردی کە بە نەغدەن لە شکانهاتوو بوو [٧٤].

ئەنجام

       ئەم ووتارە جەخت لە سەر ئەوە دەکا کە کوردستانی ئێران بە دوور نەبووە لەو پێشوەچوونە سیاسی و مەیلانەی لە ناوەندی ئێران دەستیان پێ کردووە.  ڕوداوی وەکوو ڕاپەڕینی وەرزێران ئەو ڕاستییە دەردەخەن کە پەیدابوونی نزیکەی تەواوی هەر دیاردەیەکی ئیدێئۆلۆژی و کۆمەڵایەتی- سیاسی  کاردانەوەی هەبووە ، ئاڵنگاری بووە ، یان ئیلهامدەر بووە بۆ بەشەکانی دیکەی ئێران ،بە هەرێمی کوردستانیشەوە. بە تایبەتی ئەو شوێن لەسەر کردنە یان کاردانەوەیەی  کۆمەڵی کوردستانی ئێران یەکەم لە بەر بێ بەشی زۆر و هەست کردن بە هێند نەگیران  لە لایەن ڕێژیمە فەرمانڕەواکانەوە بووە  ، و دووهەم لە بەر مێژووی دوورودرێژی خۆڕاگری و بەرخوەدان و ئالنگاری سیاسی لە بەردەم سیستم و رێژیمە فەرمانڕەواکان  لە ئێران -  زۆر بە دەرەوتر ، گرینگتر و بە سیاسیترکراو بووە . دەکرێ بگوترێ کە ڕاپەڕینی وەرزێران ئەگەرچی دوای ماوەیەکی کورت تێشکا – تا ڕادەیەک ئالنگارییەک بوو لە بەر دەم پێوەندییە کۆمەڵایەتی ئابوورییەکانی باڵا دەست لە نێوان وەرزێران و خاوەنمڵکەکان دا. ئەو ڕاپەڕینە بووە هۆی هێندێک باشتر بوونی ئەرێنی و دەستکەوت، بەرەوژوور چوونی باوەڕ بە هێزی خۆ بوونی وەرزێران، لە ڕاپەڕینەکانی کە بە دوای دا هاتن،  کۆمەڵی کوردستانی ئێران  شاهید بوو کە چۆن وەرزێران ئالنگاری لە بەر دەم سیستمی فێئۆدالی قووت دەکەنەوە. لەلایەکی دیکەوە، ئەو ڕاپەڕینە پێداویستی  دامەزراندنی بە تەکووز و لەسەر بنەمای ئێدێئۆلۆژی خەباتی چینایەتی  لە کوردستانی ئێران زەق کردەوە ( بۆ نموونە لە ژێر ڕێبەرایەتی کۆمەڵە دا )،  دوای ئەوەی کە ڕاپەرینی وەرزێران وەک ئالنگارییەک لە بەر دەم  ' پەرستگەی پان و پۆر' ی بزووتنەوەی نەتەوەیی هاتە گۆڕێ کە حدکا پێشی دەخست. لە ڕاستیدا، تەنانەت ئەگەرچیش ئەو ڕاپەڕینە لە لایەن حیزبێکی سیاسی تایبەتی یا بە ئاڕاستەیەکی تایبەتییەوە بەڕێوە نەچوو، جگە لە لایەنە کۆمەڵایەتی ئابوورییەکانی دەبێ وەکوو پەیدا بوونی یەکەم شەپۆلی هەستانەوەی چینایەتی هەرەوەزی ببیندرێ لە کۆمەڵێکی نەریتی، کشتوکاڵی و فێئۆداڵی کوردی لە ساڵانی ١٩٥٠ کاندا، وەکوو ڕووداوێکی  نوێ ، ئەو ڕاپەڕینە بابەتی چینایەتی هێنا ناو بواری کۆمەڵایەتی و سیاسی گەنگەشە و خەبات لە کوردستانی ئێران دا.

تێبینی وەرگێڕ، لێرەدا پەڕاوێز و سەرچاوەکانی ئەم نووسینە وەرنەگێڕدراون و بە زمانی ماک لە خوارەوە هاتوون.

پەراوێز و سەرچاوە

1 Allan Hassaniyan is currently PhD researcher at the University of Exeter, Centre of Kurdish Studies, Institute of Arab and Islamic Studies. He holds an MA and BA in Global Sociology and Politic and Administration at the University of Roskilde, Denmark

2 Eshraghi, F. ‘The Immediate Aftermath of Anglo-Soviet Occupation of Iran in August 1941’, Middle Eastern Studies, Vol. 20(3), (1984), pp.  324-351.

3Glenn E. Curtis and Eric J. Hooglund, , ed., ‘Iran: a country study’, (Washington, DC, Library of Congress, 2008), p. 202

4 McAdam, et al. ed., ‘Comparative perspectives on social movements Political opportunities, mobilizing structures, and cultural framings’. (Cambridge: Cambridge University Press, 1996).

5 Charles Tilly ‘From Mobilization to Revolution’, (New York: Random House, 1978). pp. 54-69.

6 Ted Gurr, ‘Why Men Rebel’,(Princeton University Press, 1970), p. 13.

7 Ibid., p. 155.

8 Abudl R. Ghassemlou, ‘Kurdistan and the Kurds’, (Prague: Publishing House of the Czechoslovak Academy of Sciences and London: Collet’s Ltd., 1965).

9 Gurr 1970, p. 157.

10 A. Hassanpour, ‘Raperini warzeran le Mukeriyan, Projeyi lekolinewe’, [The uprising of the Peasant of Mokoriyan1952-1953] Derwaze, No.1 (September2017), pp. 94-125.

11 Aziz, Shamzini, ‘Jolaneweyi Rezgari Nishtemani Kurdistan’ [the Libertarian Movement of Kurdistan], (Centre of Strategic Studies of Kurdistan, 2006).

 12 H. Ahmadzadeh and G. Stansfield, ‘The Political, Cultural, and Military Re-Awakening of the Kurdish Nationalist Movement in Iran’, Middle East Journal, Vol. 64(1), (2010), pp. 11-27.

 13 Abbas Vali, ‘Kurds and the State in Iran; the Making of Kurdish Identity’, (London: I.B. Tauris & Co, 2011), pp. 20-21.

14 According to Moatadi etc., the initial stage of the formation of the Komala took place in 1969, with the participation of F. Shaikholislami, F. Mostafa Sultani, M. H. Karimi, I. Farzad, S. Watandoost, A. Moatadi and M. Shaikholislami. Hussain Morad Baegi joined the group later, while they throughout this period organized their activities around the Tashkilat

15 Hamit Bozarslan, ‘Violence in the Middle East, from political struggle to self-sacrifice’, (Princeton, Markus Wiener Publishers, 2004), p. 22.

16  Hassanpour 2017, p. 102.

17 Zia Khazaei, ‘Feudalism in Iran’, Department of Political Science, Life Science Journal, 9(3). (Zahedan, Islamic Azad University, 2012), p. 2686.

18Abbas Vali, ‘Pre-capitalist Iran A Theoretical History’, (New York University Press, 1993).

19 Ibid., p. 193.

20 Ghassemlou 1965, pp. 132-139.

21Behnam and Rasekh quoted in Vali, 1993, pp. 193-194

22 Khazaei 2012, p. 2686

23 Ervand Abrahamian, ‘Iran Between Two Revolutions’, (Princeton, Princeton University Press, 1982), p. 379.

24Hemen Mukeryani, ‘Tarik u Run’ [‘Dark and Bright’], (Unspecified Publican, 1974), pp. 35-38.

25 Homa Katouzian, ‘The Political Economy of Modern Iran: Despotism and Pseudo-Modernism, 1926–1979’, (London: Macmillan, 1992), pp. 213-233.

26 The ‘first night role’, dates back to the time of European feudalism. According to this role ‘when daughter of a peasant married, the Agha could made the first night with her.

27 Abdolali Lahsaeizadeh, ‘Jame Shenasi-e Keshavarzi-e Iran’ [Iran Sociology of Agriculture], (Tehran, Vezaret-e Farhang ve Intesharat-e Islami, 2009), pp. 52-53.

28 Abrahamian 1982, pp. 378-389.

29Abrahamian 1982, p. 264

30 Ghassemlou 1965, p. 177

31Hassanpour 2017, p. 98

32 Ghassemlou 1965, p. 177

33Abrahamian 1982, p. 171

34Stephen Kinzer, ‘All the Shah's Men’, (New Jersey John Wiley and Sons, 2008), p. 44.

35 Hassanpour 2017, p. 95.

36 David McDowall, ‘A Modern History of The Kurds’, Third Revised Edition (London: I.B. TAURIS, 2004), pp. 256-257

37Hamadani quoted in Ghassemlou 1965, p. 171.

38Hassanpour 2017.

39 Ibid.

40McDowall 2004, p. 256.

41 Ghassemlou 1965, p. 239.

42 Ghassemlou 1965, p. 239.

43 McDowall 2004, p. 17

44Martin v. Bruinessen, ‘Kurdish society, ethnicity, nationalism and refugee problems.  in Philip G. Kreyenbroek and Stefan Sperl, ed., ‘The Kurds A Contemporary Overview’, (London, Routledge 1992), p. 26.

45 New York Times (September 9, 1952, in Hassanpour2017), p. 101.

46Hassanpour 2017, p. 177.

47 Ibid, p. 113.

48Karim Hussami, ‘Peda Chunewe’ [Re Examining of Kurdish History in Iranian Kurdistan1947-1978]. (Stockholm, Kitabi Arzan, 1997), p. 91.

49Ervand Abrahamian, ‘A history of Modern Iran’, (New York, Cambridge University Press, 2008), p. 369

50McDowall 2004, p. 251.

51 Ibid.

52 Ibid, p. 257.

53 Meiselas in Hassanpour 2017, pp. 105-107.

54 Olson quoted in Gurr 1970, pp.265-267.

55Ibid, p. 291

56Hassanpour 2017, p. 100.

57Ghani Beloriyan, Alê Kôk [Green Leaf]. (Stockholm Resa Publication, 1997), p. 148.

58A letter from the archive of Mohammad Mukeryani, Jin Center in Silêmani. Hassanpour 2017, p. 106.

59Mukeryani 1974, p. 38.

60Abdul R. Ghassemlou, ‘Chel Sal Khebat’, [Forty Years Struggle of Liberation], Iraq, KDPI, 1991, p. 65.

61 McDowall 2004, p. 256.

62 Hassanpour 2017, p. 98

63Karim Hisami, ‘Le bireweriyekanem, bergi yekem’, (Of my memories, First Volume), (Uppsala, Jinâ Nu, 1986), p. 206 

64 Hussami 1997, p. 86.

65 Ghassemlou 1991, pp. 65-66.

66 Hassanour 2017, p. 102

67 Ghassemlou 1965, p. 239

68 Ibid, p. 240

69Mostafa Sultani et al., ‘Kak Faud Mostafa Sultani [Faud Mostafa Sultani; who was he, what was his aim and how did he died?], (Silêmani: Unspecified Publication, 2015).

70 Vali 2011, pp. 73-74.

71 Kawe Behrami, ed., ‘Tafgayi Haqiqat’ Ghassemlou [A Waterfall of Truth: A Collection of Dr Ghassemlou’s writings], (KRG, KDPI, 2004), p. 77.  

72 M. Haghayeghi, ‘Agrarian reform problems in post‐revolutionary Iran’, Middle Eastern Studies, 26(1), (1990), pp. 35-51.

73 Establishing the Peasants’ and Unemployed Unions of Meriwan is among the examples of Komala’s support to the peasants and lower-income sections of the Kurdish society, in Mostafa Sultani 2015

74Hossein Khlikgi, ‘Jan u Jiyan’ [Life and Suffering],(Uppsala: Rabûn, 1999), pp. 18-19.