١٣ بابەت لە سەر ڕاپەڕینی وەرزێرانی موکریان و خەڵکی بۆکان لە سەردەمی موسەدیق پێشكێشە بە یادی ئەمیر حەسەنپوور٤

(٤)
راپەڕینی وەرزێرانی موكریان لە 1331-1332 (1952-1953) دا: پرۆژەی لێكۆڵینەوەیێك[1]

ئه‌میر حه‌سه‌ن پوور

دیپارتمانی شارستانییه‌ته‌کانی رۆژهه‌ڵاتی نزیک و ناوه‌ڕاست، زانکۆی تۆرانتۆ، کانادا

amir.hassanpour@utoronto.ca

زۆربەی گەلی كورد ھەتا ئاخر و ئۆخری سەدەی بیست لە گوند دەژیا و بە كشت و كاڵ و ئاژەڵداری بەڕێ دەچوو. شار و تاجر و سنعەتكار و كرێكار و دووكاندار لە نێو دەریایێك گوند و نفووسی وەرزێر و ئاژەڵدار نوقم ببوو. كۆمەڵی كوردەوەاری، وەك گشت كۆمەڵی دی، پڕ بوو لە جیاوازی و ناكۆكی وەك ناتەبایی نێوان دەرەبەگ و وەرزێر، ژن و وپیاو، كرێكار و ساحێبكار، و تێكھەڵچوون و تێكھاڵانی شار و دێ، نیشتەجێی و كۆچەریی، ناكۆكی نێوان خێڵ و عەشیرەتان، شێخ و مەلایان، شه‌ڕی نێو ئەمارەتەكان، و زۆر پێوەندیی پڕ لە دژایەتی دی. وێڕای ئەو ناكۆكییە ناوەكی یان خۆماڵییانە، دژایەتی نێوان گەلی كورد و ئەو دەوڵەتانەی حكوومەتیان بەسەر كوردستان­دا كردووە، ناتەبایی لە گەڵ دەوڵەتی كۆلۆنیالیست و ئیمپریالیست وەك رووسیە، بریتانیا، فەرانسە، و ئەمریكا كە دەیانویست بە سەر وڵات­دا زاڵ بن، پێك ھاتن و پێك ھەڵپڕژانی گەلی كورد و گەلانی ھاوسێ، و زۆر ناكۆكی دی بنیاتی مێژووی كوردستانیان داڕشتووە.

لە گەل ئەوەشدا له‌ بارودۆخی کوردستان دا، ته‌بایی و ناته‌بایی، و ناكۆكی ناوخۆیی و دەرەكی پێوەندی ئاڵۆز و بەرینیان ھەیە، چ لە سیاسەت چ لە بەرھەم­ھێنانی زانست و ھونەردا، ناكۆكی ناوخۆیی لە بیردەكرێ و لە سای ناكۆكی دەرەكی دا دەشار­درێتەوە. بەڵام بێدەنگ بوون لە ناكۆكی ناوخۆیی ھەڵە یان فەرامۆشكاری نییە و زۆرتر رێبازێكی سیاسی و ئیدەئۆلۆژییە. ناسیونالیسمی كورد (كوردایەتی) ئارەزووی یەكگرتوویی نەتەوەیی دەكا و وەدوای پێك­ھێنانی یەك دەنگی و یەك رەنگی و یەك پارچەیی نەتەوە و نیشتمان دەكەوێ، و بۆ بەدیھێنانی ئەو ئاواتە و ھاندانی "ھاونیشتمانان" ناكۆكی دەرەكی و ناوخۆیی لێك جوێ دەكاتەوە، یەكیان بەرز و ئەوەی دی نه‌وی دەكا، و ئه‌وه‌نده‌ی بکرێ به‌ بێدەنگی وه‌لای ده‌نێ.

لەو نووسراوەدا باسی بارودۆخی لێکۆڵینەوە لە بابەتێكی وەپشت گوێخراو دەكەم – راپەڕینی وەرزێرانی موكریان لە 1331-1332 (1952-1953) دا. بە كورتی، ئیمكانات، دەستكەوته‌کان و كۆسپەكانی لێكۆڵینەوە لە مەڕ ئەو ڕاپەڕینە وەبەرچاو دەخه‌م، و دەوری رێبازی سیاسی و ئیدەئۆلۆژی لە گێڕانەوە و دانان و خوڵقاندنی مێژووی ئەو ڕاپەڕینەدا پێشان دەدەم. ئەوەی لێرە نووسیومە خودی لێكۆڵینەوەكە نیە و گوزارشتێكە سەبارەت بەو پڕۆژه‌یه‌ كە بە ھیوام تا ساڵێكی دی لە چوار بەرگ­دا بڵاو بێتەوە.

داڕشتنی باسه‌که‌

لەو گشتە ناتەباییانەی لە كوردەواری دا ھەبووە، ئەوەی لە زانستی کۆمه‌ڵی و مێژوونووسیی و ھونەردا كەمتر باسی كراوە، ناكۆكی چینایەتی بە تایبەت خەباتی وەرزێران لە دژی چینی ده‌سه‌ڵاتداری ده‌ره‌به‌گ (ئاغا؛ به‌گ؛ خان؛ فئۆدال)، و خه‌باتی چینی کرێکار (که‌ پێکهاته‌یێکی نوێیه‌) له‌ دژی چینی سه‌رمایه‌دار. كێشەكە ھەر بێدەنگی كردن لە خەباتی چینایەتی نییە. كاتێكیش ئەو باسانە كراون كێشەوبەرە دەگەڕێتەوە سەر ھەڵوێست و روانگە و بۆچوون. لێكۆڵینەوە و وەدیھێنانی زانیاری سەبارەت بە خەباتی چینایەتی خۆی ده‌بێته‌ گۆڕه‌پانی خەباتی چینایەتی. باسی راپه‌ڕینی 1331 له‌ سه‌ره‌تاوه‌ تا مێژوونووسینی ئێسته‌ی له‌ خه‌باتی چینایه‌تی دا نوقم بووه‌.

سێ بەرھەمی گرینگی پێش سەرھەڵدانی ناسیونالیسم – شەره‌فنامە (1596)، مەم و زین (1695)، عادات و رسوماتنامه‌ اکرادیه‌ (1858) – باسی كۆمەڵی ده‌ره‌به‌گی و عەشیرەیی كوردستان دەكەن و زۆر ناكۆكی كۆمەڵیی تۆمار دەكەن و لێكی دەدەنەوە بەڵام بە ڕاشكاوی باسی دوو چینی چەوسێنەر و چەوساوە‌‌ ناكەن. باسی ناكۆكی ژن و پیاویش ھەر لەو بەرھەمەی ئاخری دا كراوە.

شەرەفنامەی شەرەفخانی بدلیسی و مەم و زینی خانی زۆرتر باسی ناكۆكی نێوان كورد و دەوڵەتە ناكوردییەكان دەكەن. شەرەفنامە مێژووی حكوومەتە كوردییەكانە و ناكۆكی نێوان ئەو حكوومەتانە و تەبایی و ناتەباییان لە گەڵ حكوومەتە ناكوردییەكان دەگێڕێتەوە. ئەو بەرھەمە گرینگەی مێژوونووسیی كوردی لە ئاست ناكۆكی ناوەكی وەك نێوان دەرەبەگ و وەرزێر، ژن و پیاو، نیشتەجێ و كۆچەری، كورد و گەلانی ناو كوردستان (ھەرمەنی، ئاشووری، جوولەكە...) بێدەنگە. شەرەفنامە دەنگی ئەمیرەكان و ئەمارەتەكەیانە.

ئەحمه‌دی خانی سەدەیێك دوای شەرەفنامە، لە جەنگەی شەڕی نێوان گەلی كورد و دوو ده‌وڵه‌تی دەرەبەگیی عوسمانی و سەفەوی دا، گرینگ بوونی ناكۆكی دەرەكی وەبەرچاوخست بەڵام ئیشارەیێکی بە ناكۆكی خۆماڵیی نێوان "شاعیر و فه‌قیران" و ئەمیرە كوردەكان كرد. خانی لە مەم و زین­دا پێی وابوو ناكۆكی دەرەكی (كورد و دەوڵەتانی سەفەوی و عوسمانی) چارەسەریی نایه‌ لە بەر ئەوەی ئەمیرە كوردەكان نایانەوێ ناكۆكی نێوان خۆیان كۆتایی پێ بێنن: چینی دەسەلات داری كورد (چینی دەرەبەگ) ناتەبایی و رقەبەری نێوخۆی وەلانانێ و له‌ به‌ر "نیفاق" و "شقاق"ی خۆی، گەلی كورد "مەحكووم" و "مەحروومی" رۆم و عەجەم رادەگرێ.[2]

لە نێوه‌ڕاست سەدەی نۆزدەدا، مەلا مەحموودی بایەزیدیی باسی ژیانی لادێی زەمانی خۆی لە باكووری كوردستان گێڕاوە و جیاوازیی ژیانی كۆچەریی و نیشتەجێیی و ناكۆكییەكانی پێشان دا. ھەروەھا لە باسی ناكۆكی ژن و پیاو دا كوتی ژنی لادێیی وەك ژنی فەڕەنگی لە ھەڵستان و دانیشتن لە گەڵ پیاوان ئازادە بەڵام ئەگەر "كاری خراپ" ("شوولا خراپ") بكا دەست بەجێ دەیكوژن.[3]

لە سەره‌تای سەرھەڵدانی بیری نه‌ته‌وه‌یی – ئاخری سەدەی نوزده‌ و سەرەتای سەدەی بیست – شوێنەواری وەرزێر و دەرەبەگ و خەباتی چینایەتی نێوانیان وەبەرچاوناكەوێ، چ لە بەرھەمی شیعریی حاجی قادری كۆیی و چ لە چاپەمەنی كوردی دا. ئەو بێدەنگییە لە بەر نەبوونی خەباتی چینایەتی نییە. تەنانەت لە نێوەراستی سەدەی بیستیشدا كە چەند راپەڕینی وەرزێریی لە باشوور و رۆژھەڵات پێک ھات بۆ ماوه‌یێکی زۆر بێدەنگی لێ­كرا.[4] یەكێك لەو خەباتانە راپەڕینی وەرزێرانی موكریان لە 1331-1332 (1952-1953) دا بوو.

ھێمن، شاعیر و ئەندامی پایەبەرزی حیزبی دیمۆكراتی كوردستان، لە بنەماڵەیێکی ئاغا و شێخ­ الاسلام له‌ گوندێكی دەوروبەری مەھاباد بوو، و راپەڕینی وەرزێرانی 1331ی لە سەره‌تاوە تا سه‌ره‌نجامی بە چاوی خۆی دیت و بیست ساڵ دوای ئه‌و رووداوە، لە 1353 دا نووسی:

جووتیارەكانی كوردستانی ئێران لە ساڵی 1331-1952 دا لە دژی زوڵم و زۆر و چەوساندنەوەی دەرەبەگەكان راپەڕین و بۆ یەكەم جار لە مێژووی كوردستانی ئێران دا ناتەبایی چینایەتی گەیشتە رادەی تەقینەوە و چینی چەوساوەی وڵاتەكەمان بۆ ماوەیەكی كورت لە بەشێكی كوردستان دا توانی بە سەر چینی دەسەلات­داردا زاڵ بێ.[5]

دوایە، سەبارەت بە سەركوت­كرانی راپەڕینەكە گوتی:

جارێكی تر بە چاوی خۆم تێ­شكانی رەسەن­ترین راپەڕینی گەلەكه‌م دی. ئەگەر گوتم رەسەن­ترین راپەڕین پێم وایە بە ھەڵە نەچووم، چونكە ئەو ڕاپەرینە لە ناو زەحمەتكێش ترین چینەكانی خەڵكی كوردەواری و لە خۆوە ھەڵقوڵی بوو.[6]

با بزانین ئەو راپەڕینە چ بوو.

ڕاپەڕینی 1331: زەمینەی كوردستانی و ئێرانی

چەوسانەوە و زوڵم و زۆر ھۆی سەرەكیی راپەڕین بوو بەڵام بارودۆخێكی وا رێك ­كەوت كە ناڕەزایی وەرزێران بتەقێتەوە و بۆ گۆڕینی باری نالەباری ژیانی خۆیان وەخۆكەون. زه‌وی، ئامڕازی هه‌ره‌ گرینگی کشت و کاڵ، موڵکی ئاغای بوو که‌ بۆ خۆی کاری نه‌ده‌کرد و کوته‌ زه‌وییێکی ده‌دا به‌ جووتبه‌نده‌ هه‌تا به‌ کارکردنی خۆی و ئه‌ندامانی ماڵباتی خۆی وه‌ حاسڵاتی بخا. بەشی ھەرە زۆری دەغڵ و دانێكی وەرزێران بەرھەمیان دەھێنا و بژیوی خەڵكی دێ و شاری پێك­ ده‌هێنا وەبەر ئاغای دەكەوت (بەقەرار و مەداری "دە ودوو"، "نیوەكاری"، "سێ­یەكبەری" ...). وەرزێر دەبوو لەو بەشە كەمەی كە وەبەری دەكەوت بەشی مەلا، فەقێ، شێخ، و كوێخا ...ش بدا و بۆ خۆی بە برسێتی و ھەژاری بژی. بەڵام لەوەش خراپ تر بێگاری و سووروسات یان خەرج و پیتاك بوو كە ئاغا بە سەر وەرزێران و خەڵكی لادێی دا دەسەپاند، بۆ وێنه‌ ئاشانە، ئاغایانە، بارانە، بەرگنانە، بزنانە، بێگارانە، پشكەڵانە، پووشانە، تەپاڵانە، جێژنانە، جووتانە، چیلكانە، خوریانە، خەرمانانە، دارانە، دەوانە، دیوەخانانە، رۆنانە، رێواسانه، شاباشانە، كاوڕانە، گیسكانە، گایانە، گوریسانه‌، ھێلكانە، كەرانە، گزیرانە، ماستانە، مەڕانە، مریشكانە، مەلایانە، مجێورانە، ناحەقانە، قۆرغچیانە، و زۆری دی.

له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌ش دا جووت به‌نده‌ به‌عزه‌ ئامڕازێکی به‌ نرخی به‌ر‌هه‌م هێنان وه‌ک جووت و گای هه‌بوو و بۆ خۆی و ماڵباتی، گه‌وره‌ و پچووک، شه‌ و رۆژ کاریان ده‌کرد، به‌رهه‌م هێنه‌رێک یان ئینسانێکی ئازاد نه‌بوو، و به‌سترابۆوه‌ به‌ ئاغا و به‌ زه‌وی، و نه‌یده‌توانی به‌ ئازادی گوند و زه‌وی به‌جێ بێڵی یان ته‌نانه‌ت به‌ سه‌فه‌ر بچێ، به‌ڵام ئاغا دەیتوانی وەدەری بنێ، لێی بدا، جەریمەی بكا، ئەتكی پێ­بكا، و تەنانەت بیكووژێ. جاری وابوو ئاغا ئەوەی لە ئورووپای دەوری دەرەبەگی "قانوونی شەوی هه‌وه‌ڵ"یان پێ ده‌گوت بەجێی­دەھێنا: ئەگەر كچە وەرزێرێك مێردی كردبا و دەرەبەگ ویستبای ھەوه‌ڵ شه‌و پێش ئه‌وه‌ی بڕواته‌ ماڵه‌ مێردی به‌ زۆری ده‌یان برده‌ لای ده‌ره‌بەگ.[7]

ئەوە باری ژیانی وەرزێران لە تەواوی كوردستان و لە سەرانسەری ئێران بوو. لەو بارودۆخەدا، دوای تێكچوونی رێژیمی رەزاشای پەھلەوی له‌ 1320 (1941) دا، نائارامی و سەربزێوی وەرزێران لە كوردستان و ئازەربایجان و مەڵبەندی دیكەی ئێران بە شێوەی خۆڕسكی و رێك­نەخراو دەستی پێكرد. حكوومەتی میللی ئازەربایجان له‌ 1325 (1946) دا حەولی دا پێوەندی ئاغا و وەرزێر بگۆڕێ و بیخاتە سەر بنچینەیێكی عادڵانە. سووروسات و بێگاری قەدەغەكرا و چەند سەد گوند کە خاوەنەكانیان دەوڵەتی ناوەندی یان ئاغای سەر بە رێژیمی شا بوون بە سەر وەرزێران­دا دابەش كران.[8] كۆماری كوردستان بەرنامەی وای بەڕێوە نەبرد و وەرزێری كورد لە ژێر دەستی ئاغاوه‌ت­دا ماوە، و چەوساندنەوە و زوڵم بەردەوام بوو. ئاغاوه‌ت له‌ ده‌سه‌ڵاتی ده‌وڵه‌تی دا (کابینه‌ی کۆمار، ده‌زگای ئیداره‌یی و له‌شکریی) به‌شدار بوون، و ته‌نانه‌ت ره‌خنه‌ گرتن له‌ زوڵم و زۆری ئاغاوه‌ت دوای ماوه‌یێک کپ کرا.[9]

قەیرانی سیاسی رژێمی پەھلەوی كە لە 1320 (1941) دا بە سەرنخوونی دەسەڵاتی رەزاشا دەستی پێكرد، دوای تێكچوونی حكوومەتی میللی ئازەربایجان و كۆماری كوردستان ھەتا كوودێتای ئەمریكایی 1332 (1953) درێژەی ھەبوو. له‌ ماوه‌ی ئه‌و دوازده‌ ساڵه‌ دا، چین و توێژی كۆمەڵیی جۆراوجۆر داخوازی جیاوازیان هێنا گۆڕێ، بەڵام زۆربەی حیزب و ر ێكخراوە پێشكەتنخوازەكان (حیزبی تووده‌، فیرقه‌ی دیمۆکراتی ئازه‌ربایجان، حیزبی دیمۆکراتی کوردستان، حزب ایران، جبهه‌ ملی...) ھەركام بە چەشنێك دژی "ئیرتیجاع" كە كانگاکه‌ی رژیمی پاشایەتی بوو خەباتیان دەكرد، و سەربەخۆیی ئێرانیان لە دەسەڵاتی ئیمپریالیسمی ئەمریكا و ئینگلیس داوا دەكرد. شا، سەرباقی یارمەتی ئەمریكا، نەیدەتوانی وەك بابی بە سەر خەڵك و وڵات­دا زاڵ بێ و خەڵكیش پاشەكشەی نەدەكرد.

لە باروودۆخی قەیرانی سیاسی و ئابووری دوازدە ساڵەی 1320-1332 (1941-1953) دا، دوكتور محەمەدی موسەدیق، بەرێوەبەری بەرەی ھێزە میللییەكانی ئێران (له‌ رێكخراوەی "جبھە ملی" دا)، بۆ ماوەی دوو ساڵ لە بەھاری 1330 (1951) ھەتا نێوەڕاست ھاوینی 1332 (1953)، بوو بە سەرۆك وەزیرانی ئێران. موسەدیق وەك بەڕێوەبەری بزووتنەوەی میللی كردنی نەوتی ئێران نێوبانگی ھەیە؛ یەكێك لە ھەنگاوە گرینگه‌کانیی كە زۆر كەم باسی دەكرێ بەرنامەی رێفۆرمی كورتەبەرانەی پێوەندی كشت و كاڵی بوو. ئەو رێفۆرمە بوو كە وەرزێرانی لە موكریان و لە سەرانسەری ئێرانێھان­دا

گۆشه‌یێک له‌ کێشه‌ی ئاغا و وه‌رزێر له‌ چاپه‌مه‌نی کۆمه‌ڵه‌ی ژ.ک. و حیزبی دێمۆکراتی کوردستان دا

 لە دژی ئاغاوات وەخۆكەون.

لە پاییزی 1331 (1952) دا، موسه‌دیق دوو لا‌یحه‌ی په‌سند کرد: له‌ 14 میھر (6 ئۆكتۆبری 1952) "لایحە ازدیاد سھم كشاورزان و سازمان عمران كشاورزی" (لایحەی زیادكردنی بەشی وه‌رزێران و رێكخراوەی ئاوەدانیی كشت و كاڵ") ناسراو بە "قانوونی بیست دەرسەد" یان "قانوونی سەدی بیست".[10] بە پێی ئەو لایحەیه‌، سەدی بیستی ئەو بەشەی کە وەرزێر لە حاسڵی خۆی دەیدا بە ئاغا دەبوو لە ئاغا كەم بكرێتەوە و نیوەی بدرێ بە وەرزێرەكە و نیوەكەی دی بدرێ بە "شوورای دێ" بۆ ئاوەدان كردنەوەی دێ. لایحه‌یه‌که‌ی دی، "لایحه‌ قانونی الغاء عوارض در دهات" (30 آذر1331، 21 دیسامبر 1952) سووروسات و بێگاری قەدەغە ده‌کرد. له‌ ئێران و کوردستان شوورای دێ لە ئارادا نەبوو و لایحه‌ی هه‌وه‌ڵ شێوه‌ی پێکهێنانی ئه‌و شوورایه‌ی گه‌ڵاله‌ کردبوو. به‌ڵام نە ئاغا نە لایه‌نگرانی شا له‌ حکوومه‌ت دا نەیان دەھێشت شوورا پێك­بێ بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و لایحانه‌ ئیجرا نه‌کرێن.[11]

به‌ڵام زۆر زوو، لە نێوەراستی پاییزێ، وەرزێران بۆ ئیجرای لایحەی سەدی بیست وەخۆ كەوتن و لە گوندەكانی بۆكان، میاندواو، مەھاباد، و لاجان دەستیان كرد بە كۆبوونەوە و رێكخستن و دانانی شوورا، و كۆتایی ھێنان بە دانی خەرج و پیتاك و بێگاری كردن. ئاغاوەت، بە تەواو توانای خۆیان، دەستیان كرد بە بەربەركانی كردنی لایحەكە. لە بەعزە گوندێك وەرزێران لە لایحەی سەدی بیست تێ­پەڕین و ئاغاوەتیان وەدەرنا، و داوای دابەشكردنی زەوییەكانیان كرد. ئاغاوەت لە بۆكان و مه‌ھاباد خەریكی رێك­كەوتن و رێك­خستن لە دژی لایحەکه‌ و وەرزێران بوون و فەرماندەی ئەرتەش له‌ مه‌هاباد، سه‌رهه‌نگ مظفری، چەكی دەدانێ و یارمەتی دەكردن.

راپەرین تەواوی ناكۆكییە كۆمەڵییەكانی ھەڵرشتە سه‌ر گۆڕەپانی سیاسەت و مێژوو. تەقینەوەی ناكۆكی نێوان دوو چینی سەرەكیی ئاغا و وەرزێر، گشت چین و توێژەكان و گشت كەسی ناچار كرد كە لایەن بگرن. بۆ وێنە مەلا و فەقێ زۆربەیان لایەنی ورزێرانیان گرت. سنعەتكار و كاسبكاری بۆكان، كە خۆیان لە پێش ڕاپەڕین­دا، لە ئاغاوه‌تی مالیكی بۆكان وەرگەڕابوونەوە پشتیوانی وەرزێران بوون و یەكیان، حاجی قاسم، دەوری رابه‌ریی راپەڕینی دەگێڕا. وەرزێر، كە لە چەند توێژ پێك­ھاتبوو – جووت بەندە و ره‌شایی، دەوڵەمەند و فەقیر – لە دەریایێك گونددا پرژوبڵاو بوون و بەسترابوونەوە بە زەوی، و پێوەندی سیاسی و رێكخراوەییان نەبوو، به‌ڵام لە پرۆسەی وەرگەڕانەوە لە دژی ئاغاوەت وەك چینێكی كۆمەڵیی گووران، و بە داخوازیی وەدەرنانی ئاغا و دابەشكردنی زەوی ھاتنە مەیدانی سیاسەت. ھەم لە چینی دەرەبەگ و ھەم لە چینی وەرزێردا قەڵەشت پەیدا بوو: زۆربەی دەرەبەگان له‌ دژی وەرزێران وەخۆكەوتن بەڵام چەند كەسێك لایەنی راپەڕینیان گرت و ره‌گه‌ڵ که‌وتن، و دوای شکانی راپه‌ڕینه‌که‌ش‌ چەند ئاغایێک پەنایان دا بە وەرزێرە دەركراوەكان. زۆربەی وەرزێران لایەنگری راپەڕین بوون و ته‌نانه‌ت بەشێك لە دەستەوبەستەی ئاغا لە دژی ئاغاوه‌ت ھەڵگەڕانەوە. لە شار، مەھاباد و بۆكان، كە ببوو بە پێگەی ئاغاوەت بۆ رێك­كەوتن و دەست­بە­كاركردن لە دژی ڕاپەرین، ئیدارەی دەوڵەتی دووبەرەكییان تێكەوتبوو.

لاپه‌ڕه‌یێک له‌ ده‌ستنووسی حه‌مه‌ده‌مین ئه‌حمه‌دپوور، یه‌کێک له‌ به‌ڕێوه‌به‌رانی راپه‌ڕینی وه‌رزێران

زۆربەی خەڵكی شار لایەنگری راپەڕینەكە بوون و كاربەده‌ستانی ئیدارەكان لە بارودۆخی دووبەرەكی نێوان حكوومەتی موسەدیق و شادا، لایەنی موسه‌دیق و وەرزێرەكانیان دەگرت.

وەرزێران توانیان دەسەڵاتی ئاغا لە بەعزە گوندێك هه‌ڵوه‌ژێرن، ھێزی بەرگرییان رێك­خست، و نیشانە و رەمزی تایبەتییان بۆ بارودۆخی شەڕ دانا. لە چەند گوند پێگەی بەربەركانییان دامەزراند، و ھەم چەكداردەبوون و ھەم كولتووری خەباتیان بە مەتەڵ و دروشم و نمایش دەخولقاند.[12] بەڵام لە بەر نەبوونی رابەرایەتی حیزبێكی شۆڕشگێر، ئەو خەباتە خۆرسكییانە نەیتوانی گوندە رزگاركراوەكان له‌ به‌ره‌یێک دا رێک بخا، ناوچه‌ی رزگارکراو پەرەپێبدا، دەسەڵاتی دەرەبەگ و دەوڵەت تێك­بشكێنێ، و ھەنگاوی گەورەتر بۆ ئازادكردنی ئازەربایجان و كوردستان و ئێران ھەڵبگرێ. ھێرشی ئاغاوەت و ئەرتەش زوو دەستی­پێكرد و ھێزی بێ­ڕابەرایەتی وەرزێران بەرگەی نەگرت. ئەو ئەزموونە ئیستیسنایێكی مێژوویی نەبوو و لە مێژووی راپەڕینی وەرزێریی و شەری وەرزێریی وڵاتی دی زۆر جار دووپاتە بۆتەوە.

ڕاپەڕینی 1331: زەمینەی نێونەتەوەیی

لایحەی سەدی بیست و راپەڕینی وه‌رزێران تەنیا كێشەیێكی خۆماڵی و ناوچەیی نەبوو و لە سەرەتاوە باری نێونەتەوەیی ھەبوو. ئەمریكا پێی وابوو ئەو راپەڕینە دەستی یەكێتی سۆڤێتی تێدایە و وەرزێری كوردستان و ئێران وەك وەرزێری چین و ویەتنام و کوریا دەچنە ژێر ئاڵای كۆمۆنیسم، و نیزامی پاشایەتی دەرووخێ و ئێران دەبێتە بەشێك لە بەرەی كۆمۆنیسم.

دنیای دوای شەڕی جیھانی دووەم تەواو گۆڕابوو. لە 1328 (1949) دا، چین، كە وڵاتێكی "نیوە دەرەبەگی" بوو، شۆڕشەكەی به‌ رابه‌رایه‌تی حیزبی کۆمۆنیستی چین سەركەوت، و زۆربه‌ی ئەرتەشی سوور له‌ وەرزێران پێک هاتبوو. لە ویەتنام، حیزبی كاری ویەتنام ئەرتەشی ئیمپریالیسمی ژاپۆنی تێك­شكاند و له‌ 1325 (1946) دا باكووری وڵاتیان رزگار كرد و لە 1331-1333 (1952-1954) دا خەریكی به‌زاندنی ئەرتەشی داگیرکه‌ری فەرانسە بوون و له‌ 1954 دا له‌ شه‌ڕی دین بین فوو دا تێکیان شکاند. لە کوریاش خەباتی دژی رژیمی دەرەبەگی سەربە ئەمریكا له‌ 1329-1332 (1950-1953) دا بە ھێزی چه‌کدار كە زۆربەیان وەرزێر بوون بەڕێوە دەچوو. بە بۆچوونی ئەمریكا، ئاسیای رۆژئاواش خەریك بوو وەك ئاسیای رۆژھەڵاتی لێ­ده‌هات، ئەو راپەڕینە بەشێك لە شەڕی نێوان كۆمۆنیسم و "دنیای ئازاد" بوو، و ده‌بوو ھەرچۆنێكی بێ بەری لێ بگرێ.

ئەمریكا پێی­ وابوو دوای شەڕی جیھانی دووەم (1939-1945)، ئینگلیس و فەرانسە چی دی توانای وەیان نەماوە لە نیزامی سەرمایەداری جیھانی بەرگری بكەن و پێش بە كۆمۆنیسم بگرن، و ئەركی بەڕێوەبردن و بووژاندنەوەی نەزمی ئیمپریالیسم كەوتۆتە سەرشانی خۆی. یەكێك لەو ئەركانە رێگە لێ­گرتن لە شۆرش بوو لە جیھان، بە تایبەت لە ئێران و تورکییه‌ و یوونان. بەڵام لەو ساڵانەدا ھیچ حیزبێك لە ئێران بەرنامەی شۆڕشی نەبوو، نە حیزبی توودە – كە ئەمریكا بە حیزبی کۆمۆنیستی دادەنا – و نە حیزبی دیمۆکراتی کوردستان و فیرقه‌ی دیمۆکراتی ئازه‌ربایجان و نه‌ یەكێتی سۆڤێت كە حیزبی توودە وفیرقه‌ رێبازەكەیان رەچاو دەكرد. ئەمریكا دەیزانی موسەدیق كۆمۆنیست نیە بەڵام پێی وابوو كە، بێ ئه‌وه‌ی بیه‌وێ، رێگە خۆش دەكا بۆ ئەوەی ئێران وەبەر دەست كۆمۆنیسم (سۆڤێت) بكەوێ. بۆ وێنە پێی وابوو كە "شوورای دێ" دەبێتە بنكەی چالاكی كۆمۆنیستان و گوندەكان و وەرزێران دەباتە ژێر ئاڵای حیزبی تووده‌.[13] جا بۆیە ئەمریكا لە شا و ئەرتەشی شاھەنشاھی

سۆفی حه‌مه‌ده‌مینی بروومه‌ند، تێکۆشه‌رێکی کۆماری کوردستان و راپه‌ڕینی وه‌رزێریی 1331

 و ئاغاوەت پشتیوانی دەكرد و دژی بەرەی ھێزە میلییەكان، موسەدیق، حیزبی توودە و وەرزێران و كرێكاران و خەڵكی زەحمەتكێشی شارەكان بوو.

پێداچوونەوەی نووسراوەكان

سەرباقی گرینگی ئەو راپەڕینە، حیزبەكان و مێژوونووسان كەمتر وەدوای لێكۆڵینەوە و لێكدانه‌وەی كەوتوون. لە چاپەمەنی حیزبی دیمۆكراتی كوردستان (ح.د.ک)، كە خۆی بە رابەری راپەڕینی وەرزێران داناوە، ھەتا كونگرەی سێھەمی حیزب لە 1352 (1973) دا، یان باسی ئه‌و رووداوه‌ نه‌کراوه‌ یان شوێنی زۆر كەم وه‌به‌رچاو ده‌که‌وێ‌. له‌ "دووه‌مین کۆنگره‌ی حیزبی دیمۆكراتی كوردستان" که‌ دوازده‌ ساڵ دوای راپه‌رین، له‌ 1343 (1964) دا، دوای ده‌ست پێکردنی "اصلاحاتی ارضی" ریژیمی شا به‌سترا، باسی "کێشه‌ی وه‌رزێران و زه‌وی" کرا به‌ڵام باسی راپه‌ڕین له‌ گۆڕێ دا نه‌بوو.[14] کۆنگره‌ له‌ سه‌ر وه‌ی ساغ بۆوه‌ که‌ حیزب بۆ "چاره‌سه‌رکردنی پێوه‌ندی زاڵمانه‌ و نابه‌حه‌قی فئۆداڵ و وه‌رزێری کورد له‌ باتی‌ شێوه‌ی ئیسلاح خوازانه‌‌ی کێشه‌ی زه‌وی و وه‌رزێر ده‌بێ شێوه‌ی شۆڕشگێڕانه‌ ره‌چاو بکا، که‌ بریتییه‌ له‌ تێکڕووخاندنی ئه‌و پێوه‌ندییه‌ زاڵمانه‌ له‌ قۆناغی تایبه‌تیی خه‌بات و هه‌ڵسانه‌وه‌ی چه‌کداریی نه‌ته‌وه‌یی‌ دا".[15] به‌ڵام کۆنگره‌ ده‌سته‌وداوێنی عه‌شیره‌گه‌ریی و ده‌ره‌به‌گێتی ده‌بێ و ده‌ڵێ ح.د.ک. ده‌بێ "ئه‌زموون و خسڵه‌ته‌ شۆڕشگیڕانه‌کان و قیامی چه‌کداریی سمکۆ و قه‌ده‌م خێر و ئه‌و جۆره‌ قاره‌مانه‌ میلییانه‌" ره‌چاو بکا.[16] جا سه‌یر نییه‌ که‌ کۆنگره‌ "بڕیاری دا که‌ ح.د.ک. بۆ عه‌شیره‌ته‌‌ نیشتمان په‌رست و دژی ئیستیعماره‌کان له‌ شه‌ڕی چه‌کداری دا جێگه‌یێکی تایبه‌تی ته‌رخان بکا."[17] لێره‌ش دا، کوردایه‌تی و ده‌ره‌به‌گێتی رێک که‌وتوون. له‌ رۆژنامه‌ی کوردستان که‌ له‌ رێبه‌ندانی 1343 (فێوریه‌ی 1965) هه‌تا خه‌رمانانی 1349 (سیپتامبری 1970) بیست و شه‌ش ژماره‌ی له‌ ئورووپا بڵاو بۆوه‌ باسی راپه‌ڕین نه‌کراوه‌.[18]

بیست ساڵ دوای راپەڕین، له‌ راپۆرتی كۆمیتەی ناوەندی حیزب بۆ كونگرەی سێھەم (1352) دا، ئەوەندە نووسراوە:

حیزبی ئێمە لە ساڵەكانی 30-31 دا ئەركی بەڕێوەبردنی خەباتی جووتیارانی نێوان مەھاباد و بۆكانی وەئەستۆی خۆی گرت، خەباتێك كە بەرەبەرە بوو بە راپەڕینێكی گشتی زەحمەتكێشانی شار و دێ، بەڵام تیپی [ئه‌رته‌شی] مەھاباد لەگەڵ دەرەبەگەكان، بە فەرمانی شا ئەم راپەڕینەی بە تانك و تۆپ سەركوت­كرد. زۆر كەس لە ئەندامانی حیزب و زەحمەتكێشانی كوردستان كوژران و گیران و راونران و دەربەدەر كران.[19]

ھەرلەو ساڵەدا، رۆژنامەی كوردستان (ئۆرگانی كومیتەی ناوەندی) لە نووسراوەیێك بە سەردێڕی "راپەڕینی وەرزێران" زانیارییێكی زۆرتری خستەبەردەست: زوڵمی ئاغاوەت لە وەرزێران، لایحەی 20% ی حكوومەتی میلی دوكتور موسەدیق، خەباتی وەرزێران بۆ بەجێ­گەیاندنی ئەو لایحە، مەڵبەندەكانی راپەڕین، وەدەرنانی ئاغاوەت لە گوندەكان، سەركوت­كرانی راپەڕین بە دەستی ئاغاوەت و بە پشتیوانی ئەرتەش، و ھۆیەكانی سەرنەوكەتنی راپەڕینەكە، و دەنووسێ:

راستە ئەوانەی لەو راپەڕینەدا بەشداربوون، زۆربەیان ئەندامی حیزبی دیمۆكراتی كوردستان و سەربە حیزب بوون، بەڵام بەڕاستی حیزبی ئێمە نەیتوانی بەو جۆرەی كە پێویستە رابەرایەتی ئەو راپەڕینە بكا.[20]

بەڵام حیزب روونی ناكاتەوە كە بۆ نەیتوانی رابەرایەتی ئەو راپەڕینە بكا. ھەر لەو نووسراوەدا دەڵێ:

حكوومەتی میللی دوكتور مصدق بۆ كەم كردنەوەی دەسەڵاتی دەرەبەگەكان و زۆربوونی داھاتی وەرزێران قانوونێكی پەسند كرد كە بە قانوونی سەدی بیست ناسرا. بە گوێرەی ئەو قانوونە سەدی بیستی لە مڵكانەی خاوەن مڵكەكان كەم دەكردەوە، نیوێكی بۆ ئاوەدان كردنەوەی گوندی خەرج دەكرا و نیوەكەی دیكەشی دەدراوە بە جووتبەندە. ئەم قانوونە بوو بە ھۆی ھاندان و پاڵ­پێوەنانی وەرزێران بۆ ناو كۆڕی خەبات و لابردنی زوڵم و زۆری دەرەبەگەكان.

دیارە حیزب دەیزانێ حكوومەت بە قانوونێكی زۆر قرچ و کاڵ، كە تەنیا بێگاری و سووروساتی قەدەغە دەكرد و سەدی بیستی بەشی دەرەبەگی دەداوە بە جووتبەندە، بێ ئەوەی مه‌به‌ستی بووبێ، وەرزێرانی ھان­ دا كە دەرەبەگان وەدەرنێن و ئەو زەوییەی كە دەیان كێڵا بیكەن بە زەوی خۆیان. بەڵام حیزب قەت دروشمی "زەوی بۆ ئەو كەسەی دەیكێڵێ"ی په‌سند نه‌کرد، و وەرزێرانی ھان دا لە باتی خەبات بۆ سەرنخوون كردنی نیزامی دەرەبەگی له‌گه‌ڵ ده‌ره‌به‌گی "کوردپه‌روه‌ر" وەدوای وەدەست­ھێنانی مافی نەتەوەیی بكەون. لە رێبازی سیاسی حیزب­ دا، كێشەكە وەلانانی زوڵم و زۆری ئاغاوەتی خراپە نەك لابردنی نیزامی كۆمەڵیی-ئابووری دەرەبەگی و ھێنانە گۆڕ و دامەرزاندنی نیزامێكی وا كە چەوساندنەوە و زوڵم بنه‌بڕ بکا. رێبازێكی وا – لە ناوبردنی نیزامی دەرەبەگی – بەبێ نەفی كردنی موڵكایەتی دەرەبەگی و پێوەندییەكانی سەرناگرێ، و ئەوەش بەبێ سیاسەتی "زەوی بۆ ئەو كەسەی دەیكێڵێ" پێك نایە. لە باری سیاسییەوە، نیزامی دەرەبەگی بەرھەڵستی سەرەكیی دیمۆكراسییە (بەستنەوەی وەرزێر بە زەوی، بێ­بەش­كردنی لە گشت مافێك، دەسەڵاتی پاتریاركی بە سەر ژنان ...)، و بەبێ تێكدانی ئەو نیزامە گەلی كورد ئەگەر سەربەخۆش بێ – لە دەست حاكمیەتی بێگانە رزگار بێ – دەكەوێتە بەر حاكمیەتی راستەوخۆی دەرەبەگی خۆماڵی. حیزب پێوەندی كێشەی نەتەوەیی و كێشەی وەرزێریی وا تێگه‌یشتبوو که‌ کوردایه‌تی و ده‌ره‌به‌گێتی تێکه‌ڵاوییان هه‌بێ نه‌ک لێک هه‌ڵببڕێن. ئەزموونی كۆماری كوردستانیشی ھەر بەو رێبازە لێك دەداوە و بێده‌نگی ده‌کرد له‌‌وه‌ی‌ که‌ له‌ کۆمار دا چینی ده‌ره‌به‌گ ده‌سه‌ڵاتی سیاسی هه‌بوو.

لاپه‌ڕه‌یێک له‌ گوزاریشێک سه‌باره‌ت به‌ هێرشی ئاغاوه‌ت بۆ سه‌ر بۆکانێ له‌ رۆژی جومعه‌، 22 ئیسفه‌ندی 1331 (13 مارسی 1953) ( له‌ ئارشیوی محه‌مه‌دی موکری، پارێزراو له‌ بنکه‌ی ژین له‌ سلێمانی)

بێجگە لەو كورتە باسانەی حیزبی دیمۆكرات که‌ لە كونگرەی سێھەم بەولاوە بەبۆنەی ساڵوه‌­گەڕی راپەڕین جاروبار نووسیوێتی، لە چەند بیرەوەری بەرێوەبەرانی حیزب دا زانیاری گشتی سەبارەت بەو خەباتە وەدەست دەكەوێ.[21] لێرەدا دەرفەتی پێداچوونەوە و لێكدانەوەی ئەو سەرچاوانە نییە. ئەوەندە هه‌یه‌ كە ھەركامیان بڕێك زانیاری لە نووسراوەی ژمارە 23ی رۆژنامەی كوردستان زیاد دەكه‌ن. كەریمی حسامی كە زۆرتر ئاگای لە لاجان و سندووس و نەغەدە بووە باسی خه‌بات لەو ناوچە‌ی کردووه‌‌.[22] بەڵام لێكدانەوەی گشتیان وەك یەك دەچێ. گشتیان كێشەكە وەك زوڵم و زۆری ئاغاوەتی خراپ دادەنێن نەك وەكوو پێداویستیەكانی نیزامێكی كۆمەڵی-ئابووری كە بەبێ تێكدانی و بەبێ دامەزراندنی نیزامێكی پێشكەوتوو لە جێگای وی، رزگاری گەلی كورد وەدی نایە.

عەبدولڕەحمانی قاسملو لە كتێبی كوردستان و كورد كە لە 1344 (1965) دا بە زمانی چێكی و ئینگلیزی بڵاو بۆتەوە بە كورتی باسی لایحەی 20% ی كردوە و لە رستەیێك دا ئیشارە بە راپەڕینی وەرزێرانی بۆكان دەكا.[23] ئەو كتێبە لە چوارچێوەی رێبازی سیاسی و ئیدەئۆلوژی یەكێتی سۆڤێت و ئوروپای رۆژھەڵاتی دوای كوودێتای خرۆشچێف (1956) نووسراوە، و پێوەندیی بزووتنەوەی وەرزێریی و بزووتنەوەی نەتەوەیی، و پێوەندی ئەوانە بە "گەشەی سۆسیالیستی" لە روانگەی تیۆری "رێگای گەشەی غەیری سەرمایەداری"، كە یەكێتی سۆڤێت بۆ وڵاتانی ئاسیا و ئەفریقا و ئەمریكای لاتینی دا­ڕشتبوو، لێك دەداتەوە.[24] وەرگێردراوی ئەو كتێبە بە كوردی لە چوار پاراگراف دا باسی لایحەی 20% و "راپەڕینێكی وەرزێری لە مەڵبەندی بۆكان" دەكا، به‌ڵام پێوەندی لایحەكە و راپەڕینەكە پێشان نادا، و تەنیا دەڵێ ئەو خەباتە "حكوومەتی ناچار كرد كە دەست بەجێ بۆ پارێزگاری دەرەبەگەكان دەست­بەكاربێ". نووسەرپێی وایە كە "دەرەبەگەكان لە ناو كۆمەڵی كوردەواری دا بنكەی ھەرەگرنگی ھێزە ئیمپریالیستەكانن"[25]، بەڵام دەڵێ:

لە ھەل و مەرجی ئێستای كوردستان دا بە تایبەتی لە كوردستانی ئێران و عێراق كە ھێشتا پێوەندی دەرەبەگایەتی و عەشیرەتگەری بەھێزە، ناتوانین دروشمی "زەوەی ھی ئەو كەسەیە كە دەیكێڵێ" ھەڵبگرین. چونكە بەشێكی زۆر لە خاوەن مڵكە ناونجییەكان و زۆربەی وردە مالیكەكان بە چەشنێكی كاریگەر، لە جووڵانەوەی نەتەوایەتی دا بەشدارن ... وادیارە سیاسەتی حیزبی دیمۆكراتی كوردستان ئێران سیاسەتێكی راستە،...[26]

وادیارە راپەڕینی وەرزێرانی ساڵی 1331 كە قاسملوو بۆ خۆی ئەو كات لە مەھاباد "بەچاوی خۆی" دیتبووی، وێڕای شەپۆلی راپەڕینی وەرزێران لە سەراسەری ئێران دا، نەیتوانی نووسەر بەرەو ئەو بڕوایە بەرێ كە داخوازیی "زەوی بۆ ئەو كەسەی دەیكێڵی" دەبوو لە بەرنامەی ھەرحیزبێكی شۆڕشگێر، كۆمۆنیست یان غەیری كۆمۆنیست، بەشێكی گرینگ لە پرۆژەی شۆڕش بێ. بەڵام لە نووسەراوەكانی ح.د.ک. دا سەبارەت بەو راپەڕینە دەردەكەوێ كە ئەو رێكخراوەیە بڕوای بە شۆڕش نەبوو و پێی وانەبوو كە مەسەلەی نەتەوەیی، لە بارودۆخی ئێران و رۆژھەلاتی نێوەڕاست دا، بەشێك لە مەسەلەی وەرزێرییە و بەبێ خه‌باتی دژی فئودالیسم، رزگاری نەتەوەیی پێك نایە و بەبێ شۆڕش فئودالیسم بنه‌بڕ ناكرێ. جا سەیر نییە كە كاتێكی ئاغاكان رێك­كەوتبوون و چەكدار ببوون بۆ ھێرش­بردنە سەر راپەڕیوەكان، ح.­د.ك. حەولی دا پێش بە چەكداربوونی وەرزێران بگرێ، ھانیان بدا كە "توندوتیژی" نەكەن، و وه‌دوای عەریزە و تلگراف ناردن بۆ تاران بکه‌ون.[27] به‌و چه‌شنه‌، پێوەندی بەتینی نێوان كوردایەتی و فئودالیسم لە سیاسەت و كردەوەی حیزب دا – لە سەره‌تاوە تا ئێستە – تۆماركراوە: بەشێك لە فئۆدالەكان كوردایەتی دەكه‌ن و وەرزێر و دەرەبەگ دەبێ لە خەبات بۆ رزگاری نەتەوە یەك بگرن.

قاسملوو لە مێژووی حیزبی دیمۆكرات دا كە بەبۆنەی چلەمین ساڵی دامەزراندنی ئەو رێكخراوە نووسیوێتی باسێكی كورتی راپەڕینەكەی كردووە كە نە لە باری لێكدانەوە و نە لە بابه‌ت زانیاریی جیاوازیێكی لەگەڵ نووسراوەكانی حیزب لە رۆژنامەی كوردستان دا نییە.[28]

لە 2000 دا، ئەنوەر سوڵتانی، خەڵكی بۆكانێ كە لە كاتی راپەڕین دا تەمەنی دە ساڵ بوو، بە كەڵك وەرگرتن لە بیرەوەری خۆی و خه‌ڵکی دی و بەعزە بەڵگەیێك، زانیاری تازە و لێكدانەوەی چەند كێشەیێكی وەبەردەست­خست و دوایە بەڵگەیێكی ھەرەگرینگی له‌ فارسییه‌وه‌ كردە كوردی و بڵاوی كردەوە.[29] ئەو بەڵگەیە وتاری قاسم ئاغای ئیلخانی زادەیە كە بەڕێوەبەری بەرەی دەرەبەگان لە دژی راپەڕین بوو، و پێنج حه‌فته‌ دوای كوودێتای 28 موردادی 1332 (19 اوت 1953) لە دیداری ده‌سته‌وده‌یاره‌ی ئاغاوەت له‌ محمەد رەزا شا خۆێندبوویەوە. قاسم ئاغا بە شای دەڵێ كە ئەو راپەڕینە پیلانێك بوو وەكوو كۆماری كوردستان و دەیانەویست كوردستان سەربەخۆ بكەن.[30] دیداری شا، سەرۆكی چینی دەرەبەگی ئێران، لەگەڵ دەستەیێك لە ئاغاوەت، ئەویش به‌په‌له‌‌ پێنج حه‌فته‌ دوای كوودێتا، گرینگ بوونی ئەو راپه‌ڕینه‌‌ بۆ رێژیمی پەھلەوی و ئەمریكا پێشان دەدا.

ھەر لەو ساڵە دا، عومەری عەسری كە لە كاتی راپەڕین دا كوڕە وەرزێرێكی تەمەن پازدە ساڵە بوو، پوختەی رووداوەكەی گێڕاوه‌ و لە دەرەوەی وڵات بڵاوی كردەوە: ھۆیەكانی راپەڕین، دەوری لایحەی 20% و حكوومەتی موسەدیق، شێوەی خەبات و رێكخستن، بەرەی ئاغاوەت و ئەرتەش، دەوری فەقێ و مەلاكان، شەڕی ئاغاوەت و وەرزێران، سەركوت­كرانی راپەڕین، نێوی گوندە راپەڕیوەكان و تێکۆشه‌ره‌ سەركوت كراوەكانی، شێوەی سەركوت كردن، نەبوونی رابەرایەتی حیزبیی، خۆرێكخستنی وەرزێران و ئامادەبوونیان بۆ شەڕ، خوڵقاندنی كولتووری خەبات و زۆر باسی دی وه‌ک:

خه‌ڵک ... هێزی به‌رگرییان پێکهێنا. ئارمی تایبه‌تییان هه‌بوو (که‌ بریتی بوو له‌ ده‌سره‌یه‌کی سپی که‌ له‌ ملیان ده‌هاڵاند). چه‌کی ده‌ستیان داس و شه‌نه‌ و تێڵا بوو. ره‌مز و نیشانه‌ی شه‌ڕ و پێکهه‌ڵپڕژان، سه‌رکه‌وتن و چوونه‌ پێش، یان پاشه‌کشه‌ و شکستیان دانابوو. له‌ نێوان گونده‌کانی ئاڵبڵاغ (مه‌رکه‌زی ئاغاکان) هه‌تا گونده‌کانی یه‌کشه‌وه‌، قاتانقوڕ و قوڕه‌به‌راز ته‌رمه‌که‌دڕوو دانرابوون که‌ ئاگر تێبه‌ردانی هه‌ر یه‌ک له‌وانه‌ حاڵه‌تێکی له‌ ده‌ستپێکردنی شه‌ڕ، شکست و پاشه‌کشه‌، یان سه‌رکه‌وتنی نیشان ده‌دا. له‌ گوندی تیکانته‌په‌ی قوچخان، نمایشێکی زۆر ساده‌ و ساکاریان سازکردبوو که‌ ئێواران له‌ ناو دێ نیشانده‌درا و خه‌ڵکیان پێ هانده‌درا.[31]

حیزبی توودە لەگەڵ ئەوەش دا لە رۆژنامەكانی خۆی دا باسی بزووتنەوەی وەرزێرانی لە سەرانسەری ئێرانێ دەكرد و رۆژنامەیێكی تایبەتی وەرزێرانی ھەبوو، انتقاد برای دھقانان ایران، لە دوو كتێب دا که‌ سەبارەت بە کێشه‌ی وەرزێریی بڵاوی کردۆته‌وه‌ باسی راپەڕینی موكریان ناكا. حیزب دوای كودیتای 1332، ددانی­بەوەنا كە بەرنامەی شۆڕشی نەبووە و نەیتوانیوە بزووتنەوەی وەرزێران بە شێوەیێكی شۆڕشگێرانە بەڕێوەبەرێ.[32] ھەروەھا، ره‌ئووف عه‌لی ئۆغلوو سه‌یدۆف نووسەری تەنیا كتێب سەبارەت بە بزووتنەوەی وەرزێرانی ئێران لە ساڵانی 1950-1953 دا كە لە 1963 لە باكۆ چاپ كراوە باسی ئەو راپەڕینە ناكا. زۆربه‌ی نێوه‌ڕۆکی ئه‌و کتێبه‌ له‌ چاپه‌مه‌نی حیزبی تووده‌ و رۆژنامه‌کانی ئێرانێ وه‌رگیراوه‌.[33]

عه‌لی گه‌لاوێژ، خه‌ڵکی ناوچه‌ی فه‌یزوڵابه‌گی، ناوه‌ندی ڕاپه‌ڕین، و یه‌کێک له‌ به‌ڕێوه‌به‌رانی حیزبی دیمۆکراتی کوردستان و حیزبی تووده‌، له‌ کتێبی پێوه‌ندییه‌کانی زه‌ویی له‌ کوردستان (هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی نیزامی عه‌شیره‌یی) دا باسی پرۆسه‌ی تێکچوونی نیزامی پاتریارکی-فئۆدالی و گه‌شه‌کردنی پێوه‌ندییه‌کانی سه‌رمایه‌داری له‌ نێوه‌ڕاسته‌کانی سه‌ده‌ی 19 را هه‌تا نێوه‌راسته‌کانی سه‌ده‌ی بیست ده‌کا، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش دا ئه‌و راپه‌ڕینه‌ و راپه‌ڕینه‌کانی دی پێوه‌ندی راسته‌وخۆیان به‌و

کاک حه‌مه‌ده‌مینی ئه‌حمه‌د پوور (1307-1995)، یه‌کێک له‌ تێکۆشه‌ران و به‌ڕێوه‌به‌رانی راپه‌ڕینی وه‌رزێران

پرۆسه‌یه‌ هه‌یه‌ باسی هیچ کامیان ناکا.[34] ڕاپه‌ڕینی وه‌رزێران له‌ وڵاتی دیش ده‌ورێکی هه‌ره‌ گرینگی گێڕاوه‌ له‌ سه‌رنخوون کردنی نیزامی ده‌ره‌به‌گێتی.[35]

لە لێكۆڵینەوە و نووسراوه‌ی ئاكادیمیك و له‌ چاپه‌مه‌نی وڵاته‌ رۆژاواییه‌کان سه‌باره‌ت به‌ کوردستان، بزووتنەوەی كرێكاران و وەرزێران جێگەیێكی نیە. سووزان مایسێلاس لە كتێبەكەی كوردستان لە سای مێژوودا، كە مێژوویێکی وێنەیی كوردستان لە دوو سەدەی رابردوویە، لە دوو لاپەڕە دا باسی راپەڕینەكەی كردوە و لە وتووێژێك لە گەڵ محمد موكری و لە زمانی وی دەگێڕێتەوە كە مەبەستی حكوومەتی د. موسەدیق لە په‌سندکردنی لایحەی 20% ئەوە بوو كە نەھێڵی وەرزێران به‌ لای کۆمۆنیستان دا بڕۆن و له‌گه‌ڵیان رێک بكەون:

ئێمه‌ ده‌ستمان کرد به‌ وه‌‌ی که‌ ته‌واوی ئه‌و "ماڵیاته‌ غه‌یری قانوونییه‌ی (سووروسات) که‌ ئاغاوه‌ت له‌ وه‌رزێری وه‌رده‌گرت لابه‌رین. نه‌مان ده‌ویست کۆمۆنیستان وه‌رزیران بۆ لای خۆیان راکێشن. موسه‌دیق قانوونێکی په‌سند کرد که‌ ته‌واوی ماڵیاته‌کانی لابرد...[36]

محمد موكری له‌ حکوومه‌تی موسه‌دیق دا "رئیس ادارە­ تعلیمات عشایر" لە تارانێ بوو و لە كاتی راپەڕین دا سەری بۆكانی دەدا بۆ ئەوەی وەرزێران بۆ لایەنگریی له‌و حكوومەته‌ ھان بدا. ئه‌و خه‌ڵکی کرماشانێ بوو، و له‌ 1331 دا هه‌وه‌ڵ لێکۆڵینه‌وه‌ی سه‌باره‌ت به‌ سووروسات له‌ کوردستانی ئێران به‌ڕێوه‌برد‌، و گۆڤاری کوردی-فارسی بغستانی وه‌ک بڵاوکراوه‌ی "اداره‌ء کل انتشارات و تبلیغات" ده‌رخست‌.[37]

لە ده‌ بیست ساڵی رابوردوو دا، لێكۆڵینەوە و چاپەمەنی سەبارەت بە رابردوو و ئێستەی كوردستان زۆر بووە و خۆێندنی باڵاش پەرەی ئەستاندووە و لە "حكوومەتی ھەرێمی كوردستان" زانكۆی زۆر دامەزراوە، بەڵام نە لە دەرەوەی وڵات و نە لە زانكۆكانی وڵات، لە دەرس­گوتن و لە تێزی ماجستەر و دوكتۆرا دا زۆر دەربەستی خەباتی چینایەتی بە تایبەت بزووتنەوەی كرێكاری و وەرزێری نین. به‌ڵام له‌ ده‌ره‌وه‌ی زانکۆکان، چەند ھەنگاوێك ھەڵگیراوه‌. یەكێك لەوانە بەرھەمی رەحمان محه‌مه‌‌دیانە.

لە بەرگی یەكی بۆكان لە سەدەی بیستەم دا (1389)، محەممەدیان كۆمەڵێك بەڵگەی بە نرخی سەبارەت بە خەباتی نێوان خەڵكی شارۆچكەی بۆكان و ئاغاوەتی ئیلخانیزادە كە مالیكی بۆكان بوون بڵاو كردۆتەوە.[38] لەو بەڵگانە و لە لێكدانەوەی نووسەر دەردەكەوێ كە دوو خەبات ھاوكات لە ئارا دا بوون – خەباتی خەڵكی بۆكان لە دژی ئاغاكان و خەباتی وەرزێران لە لادێیەكان. ناكۆكی ھەوەڵ لەسەر ئەو خانووبەرە و دووكان و باغانه‌ بوو كە خەڵكی بۆكان لە ئاغایان كڕیبوو بەڵام ئاغا نەیدەھێشت ئەو موڵكانە بە نێوی كڕیار "ثبت" بكرێ و قه‌باڵه‌یان بدرێتێ. ناكۆكییەكەی دی لە گوندەكان ئەوە بوو كە له‌ پێشدا باسم کرد – وەرزێران سووروساتیان بە ئاغا نەدەدا و لە بەعزە گوندێك ئاغاكانیان دەركردبوو. لە گەڵ ئەوەشدا ئەو دوو ناكۆكییە پێوەندییان ھەبوو (ھەردوو لە دژی یه‌ک بنه‌ماڵه‌ی ئاغاوەت بوون)، لە باسی راپەڕینی وەرزێران دا تێكەڵ كراون. حاجی قاسم، كە له‌ بۆكان به‌رگدروو بوو و رابەرایەتی خەباتی خەڵكی شارۆچكەی دەكرد، وەك رابەری وەرزێرانیش ناسراوە، و زۆر وه‌رزێریش هه‌ر وایان ده‌ناسی. ئه‌و کتێبه‌ زۆر زوو له‌ لایه‌ن ناسر عەلی­یاره‌وه‌ رەخنەی لێ گیرا (لە خوارەوە زۆرتر باسی دەكەم).[39]

بەرگی دووەم سێ بیرەوەری و سێ وتووێژی تێدایە كە یەكیان لایه‌نگری راپەڕینە و ئەوانی دی لە بەرەی ئاغاوەت

دان. ئەو مەتنانە زانیاری ورد و بە كەڵك سەباەرەت بە رووداوەكان و بەشدارانی راپەڕینی تێدایە و گرینگی وتووێژ و بیرەوەری بۆ لێكۆڵینەوە لەو بابەتە پێشان دەدەن.[40]

ئەوەندەی تا ئێستا لێکۆڵینه‌وه‌ کراوه‌، گرینگی ئەو راپەڕینە، وەك رووداوێكی سیاسی و مێژوویی، ده‌رده‌خا و لە ھەمان كات دا كەم و كووڕییەكان و بەرھەڵستەكانی لێكۆڵینەوەمان وەبەرچاو دەخا. یەكێك لەو كۆسپانە، كافی نەبوونی زانیاری (information) و دادە (data) و فاكته‌ (fact) سەبارەت بە راپەڕینەكە و که‌م و کووڕی مێتۆدی کۆکردنه‌وه‌ی‌ زانیارییه‌. كۆسپێكی دی لە گۆڕەپانی لێكدانەوەی زانیاری و داده‌کاندا[41] سەرھەڵدێنی. ئەوەش دەگەڕێتەوە سەر تیۆری، سیاسەت و ئیدەئۆلوژی لە پرۆسەی لێكۆڵینەوە و لێكدانەوە و خوڵقاندنی زانست.

باروودۆخی لێكۆڵینەوە: سیاسەت، ئیدەئۆلوژی، و تیۆری

لێكۆڵینەوە و داھێنانی زانست سەبارەت بە راپەڕین یان ھەر دیاردەیێكی دی كارێكی سەربەخۆ لە پێوەندییەكانی دەسەڵاتی سیاسی و كۆمەڵی نییە. كۆكردنەوەی زانیاری سەبارەت بە راپەڕین خۆی كارێكی لایەنگرانەیە تەنانەت ئەگەر لێكۆڵەرەوە بیەوێ لە پێوەندی دەسەڵات سەربەخۆ بمێنێ. لێكدانەوەی ئەو زانیارییە و بڵاوكردنەوەشی هەر لە گۆڕەپانی دەسەڵات و دابەش­بوونی نابەرابەرانه‌ی دەسەڵات دا دەخولێتەوە. لەو بەشەدا كورتە ئیشارەیێك بە لایەنگریی سیاسی و ئیدەئۆلوژی و كێشەی تیۆری دەكەم.

باری سیاسی

لە ژێر دەسەڵاتی رێژیمی پەھلەوی دا، لێكۆڵینەوە سەبارەت بە خەباتی چینە زەحمەتكێشەكان و گەلە زوڵم­لێكراوەكان و رێكخراوە شۆڕشگێڕەكان قەدەغە بوو؛ لێكۆڵینەوەی مەیدانیی بە وتووێژ یان بە شێوەی "مێژووی زارەكی" دەبوو بە نھێنی بكرێ و زۆر كەس نەیدەوێرا بۆ لای بچێ. ھەروەھا، ئارشیوی دەوڵەتی كە بەڵگەی گرینگی تێدایە بۆ لێكۆڵینەوەی وا ئاواڵە نەبوو یان هه‌ر له‌ گۆڕێ دا نەبوو. تەنانەت رۆژنامە و گۆڤاری پێشكەوتنخوازی زەمانی راپەڕین كە باسی رووداوەكانی ئێران و كوردستان و خەباتی وەرزێرانی تێدایە لە بەر كونترۆڵی كتێبخانەکان وەدەست­نەدەكەوتن. لێكۆڵەرەوە دەبوو زانیاری سەبارەت بە راپەڕینەكە بە نھێنی كۆبكاتەوە و نووسین و بڵاوكردنەوەشی بە نھێنی بێ. حیزبە سیاسیەكان – حیزبی توودە، حیزبی دیمۆكراتی كوردستان، فرقەی دیمۆكراتی ئازەربایجان – كە لە 1330-1332 دا لایەنگرەكانیان لە موكریان چالاكییان ھەبوو، لە باروودۆخی سەركوتكرانی ھەمیشەیی دا، نەیاندەتوانی بەڵگەی خۆیان ئارشیو بكەن (بەشێك لە چاپەمەنی و بەڵگەكانیان لە ئارشیوەكانی سوڤێت و وڵاتانی دی پارێزراوە).

دوای كوودێتای 1332 (1953)، ھات و چۆ بۆ گوندەكان بۆ مەبەستی لێكۆڵینەوە كارێكی ھاسان نەبوو: ساواك و ژاندارمە و دەست و پێوەندییەكانیان ئاگایان لە ھات­و­چۆی خه‌ڵکی شار و هه‌ر "بێگانه‌"یێک بوو. لەو باروودۆخە دا، لێكۆڵینەوە دەبوو بە نھێنی بكرێ و، بەو چەشنە، بە ئاشكرا خەباتێكی دژی دەسەڵاتی رژێم بوو.

بەڵام دەوڵەتی پەھلەوی تەنیا سەرچاوەی سانسۆر نەبوو. ئاغاوەت دەسەڵاتیان ھەبوو و خەڵك لە ترسی ھەڕەشە و گوڕەشەی ئەوان نەیدەوێرا وەدوای باسی وا بكەوێ. بۆ وێنە ئه‌حمه‌دی شه‌ریفی بەڵگەیێكی سەبارەت بە راپەڕین (كە لە ساڵی 1332 بە ئاشكرا لە رۆژنامەی كیھان بڵاو ببۆوە و له‌ پێش دا باسم کرد) لە ساڵی 2003 دا بۆ ئه‌نوه‌ری سۆڵتانی نارد هه‌تا لە دەرەوەی ئێران بڵاوبێتەوە، و بۆی نووسیبوو که‌ ناتوانێ ئه‌و به‌ڵگه‌یه‌ له‌ وڵات بڵاو بکاته‌وه‌ چونکه‌: "كاكە ئاغا ئێستاش پیاو دەخۆن!" مەبەستی لە "ئێستا" ئەوە بوو كە 50 ساڵ بە سەر رووداوەكە دا تێپەڕیوە، لە 1341دا "اصلاحات ارضی" كراوە، و پتر لە بیست ساڵە رژیمی پاشایەتی نەماوە،[42] به‌ڵام ئاغاوه‌ت هێشتا زاڵن‌. ئەو بەڵگەیە وتاری قاسم ­ئاغای ئیلخانی­زادە بوو كە لە گەڵ ئاغاوەتی سەركوتگەری راپەڕینەكە بانگ كرابوو بۆ "زیارەتی" محمدرضا شا. قاسم ئاغا لەو وتارەدا دەڵێ كە وەرزێرەكان رژیمی "سلطنتی" و نیزامی ئاغایەتییان لە مەترسی خستبوو و ئاغاوەت بە یارمەتی "ارتش شاھنشاھی" ئەو "پیلانە"یان تێك­شكاند. نموونه‌یێکی دی که‌سێکی شاره‌زا له‌ نیزامی ده‌ره‌به‌گێتی ده‌شتی هه‌ولێره‌ که‌ له‌ 1990 دا داوام لێکرد ئه‌وه‌ی سه‌باره‌ت به‌ سووروسات و خه‌باتی وه‌رزێرانی ناوچه‌ ده‌یزانێ‌ بۆم بنووسێ؛ له‌ وه‌ڵام دا وێڕای ناردنی نووسینه‌که‌ی، باسی پێوه‌ندی "زۆر به‌ هێز"ی خۆی له‌گه‌ڵ ئاغاوات و شێخه‌کان کردبوو، و گوتبووی:

...ئه‌وانه‌ له‌ هه‌موو کات و شوێن و فه‌رمانگه‌ی میری یه‌وه‌ قسه‌ و ده‌ستیان ده‌ڕوات، له‌ وه‌تی به‌ بیرم دێت هه‌ر که‌سێک له‌ ناوچه‌که‌دا دژیان جووڵابێته‌وه‌ یا خوا دوابێت نه‌یان هێشتووه‌ خێروخۆشی له‌ خۆ ببینێت. بۆیه‌ تکایه‌ تکایه‌کی دۆستانه‌ت لێ ده‌که‌م ئه‌گه‌ر نووسینه‌کانی منت بڵاوکرده‌وه‌ به‌ هیچ جۆرێک ناوم نه‌هێنیت. ته‌نیا ئه‌وه‌نده‌ بنووسه‌ نووسه‌رێکی کوردی هه‌ولێر. برات: ... دووباره‌ تکایه‌ ناوم نه‌نووسیت...

دیسان له‌ نامه‌یێکی دی له‌ ‌10-9-1992 دا، وه‌بیری خستمه‌وه‌ که‌ هیچ نووسراوه‌یێکی وی به‌ نێوی خۆی بڵاو نه‌که‌مه‌وه‌:

... له‌ ناوچه‌ی ئێمه‌دا ئه‌گه‌ر بته‌وێت خێروخۆشی له‌ ژیان دا نه‌بینیت دژی ئاغا و شێخان بووه‌سته‌. چونکه‌ له‌ هه‌موو شتێک، له‌ هه‌موو شوێنێک، چ به‌ ناوی کوردایه‌تی و نیشتمان په‌روه‌ری، چ به‌ به‌ره‌واژی یه‌وه‌ که‌وچکن و ده‌سه‌ڵاتێکی باڵایان هه‌یه. منیش... بۆیه‌ له‌ ئاست ده‌رخستنی زوڵم و زۆرداری و ته‌ڵه‌که‌بازی یان دا مجرۆ..و په‌ل به‌ستراوم...

بۆیه‌ تکایه‌، تکایه‌کی کوردانه‌ت لێ ده‌کم که‌ هه‌رگیز نابێ به‌ ناوی من بڵاوی بکه‌یته‌وه‌. ئه‌گه‌ر له‌ به‌ر باری کۆمه‌ڵایه‌تی نه‌بووایه‌ به‌ [بۆ] خۆم له‌ ڕۆژنامه‌کانی لای خۆمان بڵاوم ده‌کرده‌وه‌.

دووباره‌ داوا ده‌که‌م به‌ ناوی من بڵاوی مه‌که‌وه‌. به‌ڵام ده‌توانی به‌ ناوی خۆت، یان خۆد به‌ ناوێکی نهێنی که‌ وا بۆنی منی لێ نێت بڵاوی بکه‌یته‌وه‌.

كۆسپی سیاسی ھەر ده‌وڵه‌تی ئێران و ئاغاوەت نین. جاری وایە ئەو حیزبەی خۆی بە ڕێبەری راپەڕینەكە دادەنێ پێش بە لێكۆڵینەوە دەگرێ. لە 1367دا، لە دەرەوەی وڵات یەكێك لە ئەندامانی بنەماڵەیێكی ھەرە تێكۆشەر لە راپەڕین­دا كاتێك پێی­زانی من خەریكی ئەو لێكۆڵینەوەم پێشنیاری كرد كە یارمەتی بدا لە گەڵ یەكێك لە خزمه‌کانی پێوەندی بگرێ بۆ وتو­وێژ. من بە ئەو پەڕی خۆشییەوە پرسیارەكانم نووسی و بۆم­نارد بەڵام وەڵامی پرسیارەكان نەھاتەوە و دەركەوت كە حیزبی دیموكرات پێی­زانیی­بوو و پێشی­گرتبوو.[43]

باری ئیدەئۆلۆژی

كۆسپی ئیدەئۆلۆژی كە رێگە بە لێكوڵینەوەی خەباتی چینایەتی دەگرێ زۆرن و لێرەدا دوو نموونه‌یان دەست نیشان دەكەم. یەكیان ئیدەئۆلۆژی ناسیۆنالیستییە كە ئارەزوو و ئاواتی یەك­گرتوویی نەتەوەی كوردە و ناكۆكی خۆماڵی وەك ئاغا و وەرزێر، سەرمایەدار و كرێكار، یان ژن و پیاو وەپشت گوێ­دەخا و واھەیە ئینكاری دەكا. تەنانەت ئەگەر راستییەكانی خەباتێك لە ئێستە و رابردوودا نەتوانێ حاشا بكا، بە شێواندنی فاكت و بەڵگە و بەلێكدانەوەی نادروست دەیەوێ وەك رووداوێكی بێ­بایەخی لە قەڵەم بدا.

بۆ وێنە، مەسعوود محەمەد ئینكاری دەرەبەگی بوونی كوردەواری دەكا، و دەڵێ چەوساندنەوە ("ستەم") لە گشت نیزامێك­دا ھەیە و ناتوانێ نەبێ، و ئەوانەی "لە سەر رووی كاغەز فیۆدالی كورد خەلق دەكەن" مەبەستیان ئەوەیە "خەباتی فەلاحی" داتاشن، و "خەباتی قەومایەتی" وەلانێن و "خەباتی چینایەتی" وەڕێ بخەن.[44] بەو كەسانەی كە باسی راپەڕینی جوتیاران و خەباتی چینایەتی دەكەن بە راشكاوی دەڵێ: "فیۆدالێك لەعنەتبار بكە كە ھەبووبێت و تاوانباریش بووبێت، لە ھیچە قوتی مەكەوە بە خۆڕاییش تاوانباری مەكە".[45]

ئیدەئۆلۆژی ھەر لە خەیاڵات و تێگەیشتنی ھەڵە­ پێك­نەھاتووە، و بڕوا و باوەڕ و ئیمانە، و رێگە پێشاندەرە، و داخوازی و ئاواتی چینێك یان توێژێكی كۆمەڵی دەردەبڕێ.[46] لەو كتێبەدا، نووسەر كۆمەڵی كورد و مێژوویەكەی بە گوێرەی ئارەزوو و ئاواتی خۆی دادەڕێژێ، دەرەبەگ بە "براگەورە" دادەنێ، و خەباتی چینایەتی بە تایبەت خەباتی وەرزێران لە مێژووی كوردستان و ئەدەبی زارەكی و شیعری كوردی (پێش ساڵانی 1940) دەسڕێتەوە، و ئەوەی دوای ساڵانی 1940 كراوە و گوتراوە بە كردەوەی حیزبە چەپەكانی دادەنێ نه‌ک به‌ گوورانی خه‌باتی چینایه‌تی، و دەڵێ خەباتی چینایەتی دژی بەرژەوەندی گەلی كوردە و لە دەرەوەڕا ھاتووە و "خەباتی قەومایەتی" ده‌شێوێنێ. به‌ڵام ئەو بۆچوونە، كە وەك بەرژەوەندیی نەتەوەی كورد نوێندراوه‌، لە بەرژەوەندیی چینی دەرەبەگ دا هێلانه‌ی کردووه‌، و زۆرتر ئارەزووی پاراستنی نیزامی دەرەبەگییە بە لە سەركردنەوەی ئاغاوه‌ت.

به‌ پێچه‌وانه‌ی مه‌سعوود محه‌مه‌د، حنا بطاطو له‌ لێکۆڵینه‌وه‌ به‌ناوبانگه‌که‌ی چینه‌ کۆمه‌ڵییه‌‌ کۆنه‌کان و بزووتنه‌وه‌ شۆڕشییه‌کانی عێراق دا ده‌ڵێ که‌ "به‌گزاده‌ی جاف" به‌ 333,539دۆنم زه‌وییه‌وه‌ (له‌ 1958 دا) ده‌ره‌به‌گی هه‌ره‌ گه‌وره‌ی عێراق بوون.[47] هه‌روه‌ها، سه‌باره‌ت به‌ خه‌باتی وه‌رزێرانی گوندی عه‌ربه‌ت (له‌ ناوچه‌ی سلێمانی) له‌ 1948دا ده‌نووسێ ئه‌و رووداوه‌ له‌ باری مێژووییه‌وه‌ زۆر گرینگه‌ "له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی ده‌بێته‌‌ هه‌وه‌ڵ راپه‌ڕینی ئه‌و چه‌شنه‌‌ له‌ لادێی عێراق – راپه‌ڕینێک له‌ دژی شێخی زه‌ویدار نه‌ک له‌ ژێر رابه‌رایه‌تی ئه‌و دا – وه‌ به‌و مه‌عنایه‌ رێگه‌ی خۆش کرد بۆ نائارامیی به‌تینی، به‌ڵام جارجاریی، کشت و کاڵیی"[48]. عه‌ربه‌ت موڵکی شێخ له‌تیفی کوڕی شێخ مه‌حموود بوو، و چه‌وساندنه‌وه‌ ئه‌وه‌نده‌ زۆر ببوو وه‌رزێران، به‌ یارمه‌تی حیزبی شیووعی، له‌ دژی خاوه‌ن موڵک هه‌ستانه‌وه‌ و سه‌رکه‌وتن.

ئیدەئۆلۆژی دەرەبەگیی ده‌ربه‌ستی چاره‌نووسی نه‌ته‌وه‌ نییه‌ به‌ڵام، وەك ئیدەئۆلۆژی ناسیۆنالیستی، لە نیزامی دەرەبەگی بەرگری دەكا، و خەباتی وەرزێران لە دژی چینی دەرەبەگ ئینكار دەكا. ناسر عەلی­یار، لە رەخنەی خۆی لە كتێبی بۆكان لە سەدەی بیستم­دا، چەند ھەڵەیێكی ئەو كتێبەی راست کردۆته‌وه‌ بەڵام حه‌ول ده‌دا بە "مەغڵەتەی روو بە ئینسان" (ad hominem fallacy) نووسه‌ره‌که‌ی سووک بکا و به‌ سووک کردنی وی کتێبه‌که‌ی بێ قه‌دروقیمه‌ت بێ. ئه‌و مەغڵەتەیه‌ شێوە ئیستیدلالێكی باوە (بە تایبەت لە کۆمه‌ڵی عه‌شیرەیی و دەرەبەگی دا) كە لە باتی پەرچ­دانەوەی قسە یان بۆچوونی كەسێك بە دەلیل و بەڵگە، حه‌ول دەدا ئەو كەسە بێ ئیعتبار بكا و بە بێ حورمەت كردنی وی قسەكەی له‌ ­بایەخ بخا. بۆ وێنه‌، وا ده‌گه‌یێنێ که‌ محه‌ممه‌دیان خۆی کتێبه‌که‌ی نه‌نووسیبێ؛[49] یان ره‌نگه‌ ورده‌حیسابه‌ سیاسییه‌کانی نووسه‌ر "رۆڵێکی گرینگی له‌ پێکهێنانی ئه‌و کتێبه‌ دا هه‌بووبێ"؛[50] یان نووسه‌ر په‌رۆشی دزرانی دوو خیگه‌ رۆنی بنه‌ماڵه‌ی خۆیانه‌ به‌ڵام له‌ ئاغاوه‌ت رانابینێ له‌ به‌رژه‌وه‌ندیی خۆیان به‌رگری بکه‌ن؛[51] یان، ده‌ڵێ "ناشزانم له‌ که‌یه‌وه‌ کاک ره‌حمانی محه‌مه‌دیان هێنده‌ دڵسۆز بووه‌ به‌ په‌رۆشی تێشکانی ریزه‌کانی گه‌له‌وه‌ بووه‌".[52]

عه‌لی یار دەڵێ:

"ئەوە راست نییە [...] كارو پیشەی مڵكداری و سەرپەرشتی كردنی وڵات ھەر بۆ دژایەتی كردنی كۆمەڵانی خەڵك داندرابێ [...] پێداویستی ئەوكاتی كۆمەڵگا رەنگە رێگای نەدابێ نیزامێكی عادڵانە بۆ كەڵك وەرگرتن لە زەوی و زار و ھەڵبژاردنی كاربەدەستان لە رێگای دەنگدان جێ­بەجێ بكرێ... خەڵكیش بە دایمە ئەركی پیرۆزی خەبات و چاكسازییان نەكردۆتە پیشە و چاكی مەردایەتیان بە لادا نەكردووە كە لەگەڵ دژایەتی كردنی خاوەن مڵكەكان و كاربەدەستان ڕووبەڕوو بنەوە...".[53]

عەلی­یار، وەك مەسعوود محەمەد، دەڵێ كە سەرباقی زوڵمی "‎چینی باڵادەست"، "چینی ژێردەست توانا و ویستی خەباتی چینایەتیان نەبووە. ئاغاش باش و خراپیان ھەیە و زۆرتریان باش بوون"؛[54] ھەردوولا – ئاغا و رەعییەت – توندوتیژییان كردوە.[55] پێش پەیدا بوونی حیزبە چەپەكان (لە ساڵانی 1940) نە لە بۆكان و نە لە شوێنی دی، خەبات لە دژی ئاغاكان "نەبینراوە".[56] ئەو حیزبە چەپەش "سەربە شۆرەوی" بوو و "خەڵكی كورد بە بێ سێ و دوو" وەدوای كۆمەڵەی ژ.ك كەوتن.[57] ئیدەئۆلۆژیی بوونی لێكدانەوەی عەلی­یار لەوەی دایە كە دەیەوێ راپەڕینێكی دژی دەرەبەگێتی بكا بە رووداوێكی بێ بنج ­و بناوان كە نە دەیتوانی و نە دەیویست دژی ئه‌و نیزامه‌ بێ که‌ بۆخۆی په‌سندی ده‌کا. ئەو، ڕاپەڕینەکه‌ وه‌ک پچڕانێك لە مێژووی ھاوچەرخی كوردستان چاولێ ناکا، چونکه‌ ئه‌و مێژوویه‌ وه‌ک به‌سه‌رهاتی خان و ئاغا و شێخ ده‌خوێنێته‌وه‌؛ له‌و خوێندنه‌وه‌دا، مێژوو رێگه‌یێکی سه‌رڕاست و بێ پێچ و په‌نای هاتووچۆی ده‌سه‌ڵاتداران و "گه‌وره‌ پیاوان"ه،‌ و راپه‌ڕین له‌ ڕێ لادانێکی ناشیرین و دزێوی بۆره‌پیاو‌انه‌.‌

ئەو بەرھەمە (ناسر عه‌لی یار، ره‌خنه‌ له‌ سه‌ر...) بۆ له‌سەركردنەوەی ئاغاوەت و شەڕەكەیان لە دژی ڕاپەڕینی وەرزێرانی موكریان نووسراوە، و بۆ گەیشتن بەو مەبەستە بەعزە ھەڵەیێكی بۆكان لە سەدەی بیستەم­دا ڕاست دەكاتەوە (بۆ وێنه‌ تاریخی ده‌ست پێ کردن و کۆتایی هاتنی راپه‌‌ڕینه‌که‌ و چه‌ند رووداوی دی، خوێندنه‌وه‌ی چه‌ند به‌ڵگه‌ و به‌سه‌رهاتی چه‌ند که‌س)، به‌لام ئه‌رکی سه‌ره‌کیی سه‌رشانی نووسه‌ر گێڕانه‌وه‌ی رووداوه‌کان و لێکدانه‌وه‌یان له‌ روانگەی چینی دەربەگه‌. بە­جێ­ھێنانی ئەو ئەركە ئیدەئۆلۆژییە پێویستی بە داتاشینی فاكت، بێدەنگی كردن لە زۆرفاكتی زانراو (وه‌ک ده‌وری ئاغاوه‌تی ئیلخانی زاده‌ له‌ سه‌رکوت کردنی راپه‌ڕین دا) ھەیە، و لە ھەمان كات­دا نیازی به‌ لێكدانەوەی نادروست و له‌خۆڕا ھەڵبەستراو هه‌یه‌ هه‌تا بتوانێ وه‌سه‌ریه‌کیان بخا، و ده‌ره‌به‌گێتی وه‌ک چاره‌نووسی گه‌لی کورد بسه‌لمێنێ. به‌راوردێکی گێڕانەوه‌ی وه‌رزێره‌کان (لە وتوووێژەكانی من دا) له‌گه‌ڵ گێڕانه‌وه‌ی عەلی­یار ده‌ری ده‌خا که‌ ئه‌و دوانه‌ یه‌کتر ناگرنه‌وه‌، سه‌رباقی ئه‌وه‌ی كە وەرزێران، وەك ئه‌ندامانی گشت چینێكی دی، یەکدەنگ نین. گێڕانه‌وه‌ی وه‌رزێر و ئاغا، وه‌کوو ژیانی هه‌رڕۆژیی ئه‌و دوو چینه،‌ لێک دوورن: کوتوویانه‌ "گۆزه‌ی سوور و ئاوی شه‌وێ، ئاغا و کرمانج رێک ناکه‌وێ".

بە كورتی، ره‌نگه‌ پێویست نه‌بێ بۆچوونی مەسعوود محەمەد وه‌ک "ناسێۆنالیستی" و ئی عه‌لی یار وه‌ک "ده‌ره‌به‌گی" دابنێم‌. لێره‌دا، ده‌ره‌به‌گێتی و کوردایه‌تی وه‌ها تێک هاڵاون لێک جوێ ناکرێنه‌وه‌. هه‌ر دووکیان له‌ سه‌ر نیزامی ده‌ره‌به‌گێتی ده‌که‌نه‌وه‌، و بۆ سه‌لماندنی باسه‌که‌یان ده‌یکه‌ن به‌ دیارده‌یێکی سروشتی و خۆماڵی بۆ ئه‌وه‌ی‌ بناغه‌ی کورده‌واری و بنچینه‌ی کوردایه‌تی پێ دابڕێژن‌. مـه‌سعوود محه‌مه‌د‌ دەڵێ "كورد" نە دەرەبەگێتی (فئودالیسم) ھەبووە و نە خەباتی وەرزێری. عەلی­یار، وێڕای ئه‌و بۆچوونه‌، دەیەوێ ئه‌وه‌ بسەلمێنێ كە رووداوه‌کانی 1331 ی موكریان راپەڕینێکی وه‌رزێری نەبوو.

باری تێوری

گۆران لە ھەڵبەستی "بۆ گەورە كچێك"دا دەڵێ: "ئەو سا نییە تا ناوی قسەش دیوی دەری بێ".[58] ئەوە باسی جیایی یان لێك­دابڕانی ناو (ژوور) و دەر، یان فۆرم و مەعنایە، و لە فەلسەفە و زانست و ھونەردا بە مەفھوومی وەك زاھیر و ماھییەت، رووكار و ژێركار، دیار و نادیار، یان عەره‌ز و ماھییەت لێكۆڵینەوەی لێكراوە. رەنگە ناو یان مەعنای قسە (یان وشە، رەستە، مەتن) قەت بەرابەری دیوی دەرێی نەبێ و ھەمیشە ناتەبایی لە نێوانیان­دا لە ئارادا بێ. بە كورتی، رووكار ناتوانێ ناوەڕۆك (یان ژێركار) تەواو دەربڕێ، یا خۆ ناوەڕۆك لە ڕووكار ئاڵۆزترە، بەڵام دەكرێ بە مێتۆدی زانستی به‌ تایبه‌ت به‌ دیالیكتیك (یەكێتی و خەباتی دژبەرەكان) بە تێگەیشتنی پێوەندییە ناوەكییەكان بگەین.

ئەگەر رووكاری دەرەوە وماھییەتی شتەكان راستەوخۆ وێك­ھاتبانەوە، تەواوی زانست زیادی ده‌بوو.[59] ئەگەر وابا – رووكار یان (عرض) تەواوی ماھییەتی دەربڕیبا – پێویست نەدەبوو بە یارمەتی مەفھووم و تیۆری و مێتۆد واقعیەت بناسین. راپەڕینی وەرزێران، بۆ وێنە، رووداوێكی ئاڵۆز بوو کە تەنیا لە پێكدادانی دەرەبەگ و وەرزێڕدا كورت ناكرێتەوە و، بگرە، تەواوی پێوەندییە كۆمەڵی و سیاسی و ئابوورییەكانی كوردستان و ئێران و ناوچە و دنیای تێدا وەگەڕكەوتبوو. بۆ وێنە، رواڵەتی رووداوەكان، رادەی تێوەچوونی ئەمریكا لە چارەنووسی ئەو راپەڕینە وەدەرناخا، و لەو لێكۆڵینەوانەی تا ئێستا بڵاوبوونه‌تەوە ئەو باسە نەكراوە. دیارە ئەگەر فاكتەكان (بۆ وێنه‌ له‌ گوزارشتی نھێنی دەوڵەتی ئەمریكا و بەڵگەی پێویستی دی دا) كۆبكرێنەوە ئەو پێوەندییەی نێوان فئودالیسم و ئیمپریالیسم وەبەرچاو دەكەوێ، بەڵام تێگەیشتنەكەی كێشەی تیۆری و سیاسەت دێنێتە گۆڕێ. ته‌نانه‌ت وه‌دوای سه‌رچاوه‌ی وا که‌وتن پێویستی به‌ هه‌ست کردن به‌ پێوه‌ندی نێوان ئیمپریالیسم و ده‌ره‌به‌گێتی و دژایه‌تی ئه‌وانه‌ له‌ گه‌ڵ رزگاری و ئازادی هه‌یه‌. رێفۆرمی موسه‌دیق له‌ چوارچێوه‌ی نیزامی "نیوه‌-ده‌ره‌به‌گی" ئه‌و سای ئێران دا کرا بۆ مه‌به‌ستی دژایه‌تی کۆمۆنیسم، سه‌رباقی وه‌ی له‌ بارودۆخی 1331-1332 دا له‌ روانگه‌ی ئه‌مریکاوه‌ "مه‌ترسی" وه‌ی هه‌بوو که‌ ئه‌و پڕۆژه‌یه‌ یارمه‌تی به‌ کۆمۆنیسم بدا. ئه‌مریکا و رۆشنبیری لایه‌نگری ده‌سمایه‌داری ئیمپریالیستی ریفۆرمی ئه‌رزیی چین و ویه‌تنامیان به‌ به‌رنامه‌یێکی کۆمۆنیستی داده‌نا که‌ وه‌رزێرانی به‌ لای کۆمۆنیستان دا راده‌کێشا، و پێیان وا بوو بۆ به‌ربه‌ره‌کانی کردنی بزووتنه‌وه‌ی کۆمۆنیستی ده‌بێ ریفۆرمی ئه‌رزی سه‌رمایه‌داری بکرێ. شای ئێرانێ، دوای سه‌رنخوون بوونی رێژیمی پاشایه‌تی له‌ عێراق له‌ 1337 (1958) و شۆڕش له‌ کووبا له‌ 1332-1338 (1953-1959) و بزووتنه‌وه‌ی ئازادیخوازی ئه‌لجه‌زایر له‌ 1333-1341 (1954-1962) دا به‌ ته‌گبیری ئه‌مریکا "اصلاحاتی ارضی" کرد.[60]

لە بەر ناتەبایی رووكار و ژێركار و ناتەواوبوونی رووكار بۆ تێگەیشتنی ڕاپەڕین، ئەگەر بمانەوێ لە "دیوی دەرەوە" ی رووداوەكان­دا نەمێنین و پێوەندییە نادیارەكان دیاری بكەین، پێویستمان بە كۆمەڵێك مەفھووم و تیۆری ھەیە. بۆ وێنە، وشەی "راپەڕین" و "وەرزێر" كە تا ئێستە دەكارم ھێناون وشەی ساكار یان ئاسایی نین و لە ھەر روانگەیێك­دا مەعنای جیاوازیان ھەیە و لێكۆڵینەوە و لێكدانەوەیێكی زۆریان لێ­كراوە. وەڵامی پرسیاری وەك "وەرزێر چییە؟" یان "راپەڕینی وەرزێریی چییە" ده‌بێتە باسی تیۆری که‌ کۆڵێک مه‌فهووم و پرسیاری دی دێنێتە گۆڕێ وەك دەرەبەگێتی، چینی كۆمەڵی، چەوساندنەوە، خەباتی چینایەتی، چینی وەرزێر و توێژەكانی، مەسەلەی وەرزێریی و نەتەوەیی، نیزامی جینسێتی (پێوه‌ندیی پاتریاركی)، دەوڵەت، حكوومەت، ناسیۆنالیسم و دەرەبەگێتی، كۆمۆنیسم و چینی وەرزێر، دەرەبەگێتی و سەرمایەداری، ئیمپریالسیم و دەرەبەگێتی، شۆڕش، دین و نیزامی چینایەتی، بزووتنەوە، شەڕ، رێك­خستن و به‌ڕێوه‌بردن، خۆرسكێتی و ئاگاھی، رزگاری، ئازادی، و زۆر مەفھووم و باسی دی.

تیۆری زۆر ئەركی لە سەرشانە، وەك رێنوێنی بۆ وردبوونەوە لە پێوەندییەكانی رووكار و ژێركار و مێژوویی دیتنی رووداوەكان و لێكدانەوەیان، بەڵام تیۆری خۆی مەیدانێكی خەباتە و جۆراوجۆره‌. تیۆری باش و خراپ، بەكار و بێ­ھێز، پتەو و بێ­بنج، یان شۆڕشگێڕانە و دواكەوتووانەی ھەیە. بۆ وێنە لە باسی خەباتی وەرزێریی لە دژی دەرەبەگێتی مەفھوومی وەك "بزووتنەوە، شەڕ، شۆڕش، راپەڕین" دەكار ھێنراوە، که‌ هه‌ر کام له‌ وانه‌ چه‌شنێک یان راده‌یێک یان قۆناغێکی خه‌باته‌، بەڵام بۆچوونێكی یەك­جارەكی و وه‌ک یه‌ک لە گۆڕێ دا نییە، و تەنانەت روانگەی تیۆری وا ھەیە كە بایەخ بە "فۆرمی ھەر رۆژیی بەربەرەكانی وەرزێریی" دەدا و پێی وایە ئەو چەشنە خەباتە تاقەكەسانە و "بێدەنگانە" گرینگ ­ترن لە راپەڕین و شۆڕش.[61] لە كوردستان، وەك گشت كۆمەڵی دەرەبەگی دی، ھەڵ­كەوتووە كە تاقە كەسێك بەربەرەكانی دەربەگێکی كردووە و بە شێوەی جۆراوجۆر تۆڵەی خۆی ئەستاندۆتەوە و زۆر جار تێداچووە. گۆران لە ھەڵبەستی "بووكێكی ناكام" دا باسی كوڕە شوانێك دەكا كە ئاغا دڵدارەكەی لێ داگیركردووە، و كوڕە شوانەش ئاوا بەرەنگاری ئاغای دەبێ:

كوڕی شوانە كە ئەمەی بیست شێت بوو، دایە كێو،

زەویی داگرت بە تف كردن، ئاسمان بە جنێو!

چەن جارێ شەو ماڵی ئاغای دایە بەر تفەنگ،

دەغلی سووتان، باغی بڕی، بۆ ئەتك و پەنگ،

كلك ویاڵی چەن چارەوێی قەل كرد بە خەنجەر،

بە سەر ڕانی ئاغایا دا و مەڕی دایە بەر ... [62]

له‌ ئه‌ده‌بیاتی زاره‌کیش، بۆ وێنه‌ له‌ به‌یتی "شێخ فه‌رخ و خاتوون ئه‌ستی" دا، گوتراوه‌:

كێ بوو؟ له‌ فه‌رخۆڵه‌ی نازداره‌،

شیری بابی وه‌چنگ که‌وت ئه‌و جاره‌،

ده‌ستی دایه‌ بۆ یه‌خته‌خانه‌ی ماڵی مامی چوه‌ خواره‌،

ده‌رکی کرده‌وه،‌ چوو، له‌ ته‌ویله‌ی گرتی قه‌راره‌.

به‌ ته‌ویله‌ یدا هات، له‌ ره‌فیسکه‌ی هه‌موو ماین و ئه‌سپانی داوه.

قه‌ت یه‌کێکی به‌ ساغی نه‌ماوه.[63]‌

جاری وایه‌ خه‌ڵکی گوندێکی له‌ ئاغا یان کوێخایێکی زاڵم وه‌خۆده‌که‌ون. به‌یتی "کاکه‌ میر و کاکه‌ شێخ" چیرۆکی راپه‌ڕینی خه‌ڵکی دێیه‌ له‌ دژی دوو ئاغایان:

کاکه‌ میر و کاکه‌ شێخ ئاغای مه‌رگه‌یان بوون. مه‌یته‌ریان بۆ وه‌ڵاغی خۆیان قه‌ت نه‌ ده‌گرت؛ ده‌بوو ژنی ره‌عیه‌تان بێ ته‌ویله‌ی بماڵێ، ئه‌سپان ئاو بدا، کا و جۆیان بداتێ. ئه‌گه‌ر خه‌ڵاس ده‌بوو بچێته‌وه‌، ده‌یان گرت، ده‌رکه‌یان لێ ده‌گرت... ژن و کچیان هیچ نه‌هێشت. هه‌یده‌ر گۆران پیاوێکی ره‌شید بوو، خه‌ڵقی دێیه‌که‌ی پاکی وه‌خۆ کرده‌وه‌، پاکی قورعانی خوارد، کوتیان: "ده‌بێ قسه‌مان یه‌ک بێ، سبحه‌ینێ ده‌بێ..."[64]

ئۆسکار مان ئه‌و به‌یته‌ی له هاوینی‌ 1903 دا له‌ سابڵاغێ تۆمار کردووه‌. هێمن له‌ لێکدانه‌وه‌ی ئه‌و مه‌تنه‌ دا ده‌نووسێ حه‌یده‌ر گۆران،

... دیله‌کانی کۆکرده‌وه‌ و سوێندی دادان و ئاماده‌ی کردن، بۆ ئه‌وه‌ی تۆڵه‌ی خۆیان له‌ ئه‌میرێکی گورگه‌مێش و داوێن پیس بکه‌نه‌وه‌. ره‌نگ بێ هه‌یده‌ر گۆران یه‌که‌م بۆره‌ پیاوی کورد بێ که‌ راپه‌ڕینێکی سه‌رکه‌وتوانه‌ی رابه‌ری کردبێ.[65]

دیارە ئەو فۆرمە خەباتانە كە بەرین و باون و لە گشت كۆمەڵێكی وەرزێریی­دا دەبیندرێن بەشێكی گرینگی نیزامی دەرەبەگین، و بە­بێ لێكۆڵینەوە و لێكدانەوەی ئەوانە تێگەیشتنی ئەو نیزامە ناتەواو دەمێنێ. ئەو شكڵە خەباتانە خۆڕسكیین، كاری تاقە كەسن و دژی ئاغایێكن، بەڵام راپەڕین و شۆڕش كردەوەیێكی ئاگاھانە (بە بەرنامە) و كۆمەڵیی و دژی چینی ئاغاوەت و جاری وایه‌ دژی نیزامی ده‌ره‌به‌گیین، و به‌ ده‌گمه‌ن هه‌ڵده‌که‌ون، و ده‌توانن نیزامه‌که‌ تێک بده‌ن. بە پێچەوانەی تیۆری "فۆرمی ھەر رۆژیی بەربەركانی وەرزێریی" كە والتر سكات گەڵاڵەی كردووە، ئەو فۆرمانە و راپەڕین ھەر كامەی لایەنێكی خەباتی چینایەتی دەردەبڕن و نابێ بە شێوەی دووبه‌رێتی (دوالیسم) لە یەكتر جوێ بكرێنەوە و لە بەرامبەر یەكتردا قوت بكرێنەوە. لە شۆڕش و راپەڕین­دا كێشەی ئاگاھی، رێكخستن، و سەرنخوون­كردنی نیزام و بەدیلی نیزام دێتە گۆڕێ و ئەوانەش داوای تێفكرین و وردبوونەوەیێكی زۆر لە مەیدانی تیۆری و مێژوو و مێژوونووسی دەكەن.

ئەوانە و زۆر تیۆری دی لە سەدەی نۆزدەوە تا ئێستا باسی دوورودرێژی لێكراوە و گەنجیینەیێكی زانستی تیۆری بۆ لێكۆڵینەوە و لێكدانەوە و تێگەیشتنی بزووتنەوەی جوتیاران لە بەردەست­دایە. ھەروەھا بزووتنەوەی وەرزێران لە مێژووی بەعزە وڵاتێك وەك چین، ھندووستان، روسیە، ئوروپا، و چەند وڵاتی ئەمریكای لاتین و ئەفریقا لێكۆڵینەوەی زۆری لێكراوە و ئەو گشت زانیارییە یارمەتی دەدا كە راپەڕینی وەرزێرانی موكریان وەك ھەڵكەوتێكی خۆجێیی و تاق نەبینین، و وەك ئانێک لە مێژووی جیھانیی چینێكی چەوساوەوە تێ­بگەین. لەو لێكۆڵینەوەدا، روانگەی تیۆری من ماركسیسمە و تیۆرییەكانی دی بە شێوەیەكی رەخنەیی ھەڵدەسنگێنم.

سەرچاوەكانی لێكۆڵینەوە

سەرچاوەكانی ئه‌و لێكۆڵینەوەیه‌ ئەوانەن:

1. وتووێژ و مێژووی زارەكی: وتووێژ لە گەڵ ئەوانەی لە راپەڕین­دا بەشدار بوون یان راپەڕینەكەیان دیوە – گشت لایێك، وەرزێر و ئاغا، جووت­بەندە و ره‌شایی، ژن و پیاو، شارستانی و لادێیی – سەرچاوەی سەرەكی ئەو لێكۆڵینەوەیە. من نزیكەی 30 وتووێژی بە دەنگ تۆماركراوم ھەیە كە لە سەره‌تای ساڵانی 1990 دەست پێدەكا و تا چەند مانگ لەوەی پێشی تێدایە. ئەوانەی وتوووێژیان لە گەڵ كراوە زۆربه‌یان پیاو و وەرزێرن به‌ڵام فەقێ، مەلا، ئاغا، پیاو، و ژن و چه‌ند چالاکی سیاسیشیان تێدایە. تەمەنی بەشدارانی وتوووێژه‌کانی سێ ساڵی رابردوو لە ھەشتا ساڵ پتر بووە. زۆربەیان بیریان تیژ بووە و چەند كەس بە نووسین وەڵامی پرسیارەكانیان داوەتەوە.

وتوووێژەكان پڕن لە زانیاری ورد سەبارەت بە زۆر لایەنی راپەڕینەكە لە دەست­پێكردنی ڕا ھەتا كۆتایی، بەڵام تاریخی به‌شێکی زۆر له‌ رووداوەكان – بە رۆژ و به‌ مانگ – لە بیریان نەماوە و رەنگە لە كاتی رووداوەكانیش ئەو تاریخانە – لە نەبوونی خوێندەواریی و نووسین­دا – زۆر سەرنجیان رانەكێشابێ. زۆربەی ئەو زانیارییەی لە وتوووێژەكان دا وەدەست دەكەوێ لە جێی دی دا تۆمار نەكراوە. بۆ وێنە چۆنێتی و چەندێتی چەكداریی لە نێو وەرزێران و ئاغاوەت دا، دۆخی لەشكری ئاغاوەت كه‌ بۆ سەركوت­كردنی راپەڕین رێك­كەوتبوو، یان باسی وەرزێری توركی گوندەكانی میاندواوێ كە پەنایان دا بوو بەو وەرزێرانەی تاڵان کرابوون و وەدەریان نابوون.

وتووێژ بێدەنگیی كرێكار و وەرزێر و چەوساوە و زوڵم لێكراوەكان وه‌لاده‌نێ، و بە وەدەنگ ھێنانی ئەو ھێزە بێدەنگ كراوانە مێژووی دەسەڵاتداران دەشڵەژێنێ. بەڵام "مێژووی زارەكی" توانایی زۆرتری لە وتووێژھەیە لە بەر ئەوەی رێگە دەدا كە چەند بەشدار یان شاھیدی راپەڕین پێكەوە قسەی لێ­بكەن و بە ئەزموون و بیرەوەری جیاواز زۆرتر لێی وردبنەوە و فەرامۆشی و ھەڵەكانی خۆیان راست بكەنەوە. هه‌روه‌ها، له‌ مێژووی زاره‌کی دا، بێژه‌ر هه‌ست و سۆزی خۆی له‌ قسه‌کردن دا ده‌رده‌بڕێ، به‌ڵام نووسین ده‌یشارێته‌وه‌. له‌ هه‌مان کات دا، له‌ مێژووی زاره‌کی دا هه‌ر جارێک ته‌نیا بابه‌تێک دێته‌ گۆڕێ و باسی لێده‌کرێ و شی ده‌کرێته‌وه،‌ و گێڕانه‌وه‌ ته‌نیا به‌ پرسیارکردن و وه‌ڵام دانه‌وه‌ی پرسیاره‌که‌ پێک نایه‌‌.[66] ھێشتا دەرفەتی وەی ھەیە كە بەو مێتۆدە لێكۆڵینەوەی راپەڕینەكە بكەین. لە زۆربەی وتووێژەكان­دا، زیاتر لە یەك كەس حازر بوون و جاری وایە قسان دەكەن، بەڵام زۆرتر به‌ لای پرسیار و وه‌ڵام دا ده‌شکێته‌وه‌ تا "مێژووی زارەكی".

2. بەڵگەی كوونسوولی ئەمریكا لە تەورێز: دەوڵەتی ئەمریكا نیگەران بوو كە ئەو ڕاپەڕینە ببێتە "قیامی وەرزێری" و بە رابەرایەتی "كۆمۆنیستان" (حیزبی تودە) ئێران بکه‌وێته‌ ژێر دەسەڵاتی كۆمۆنیسم، بەو چەشنەی كە سێ ساڵ له‌ پێش راپەڕین­دا لە چین وەرزێران دەورێكی گرینگیان گێڕا لەو شۆڕشەی كە لە ساڵانی 1920ە وە دەستی پێكردبوو، و لە 1949دا وڵاتی لە چنگ حکوومه‌تی گۆمیندان و ئەمریكا و ئینگلستان دەرھێنا، یان ئەو شۆڕشەی کە باكووری ویەتنامی لە دەست ژاپۆن و فەرانسە دەرھێنابوو و ھێشتا لە باشوور درێژەی ھەبوو؛ ھەروەھا ئەو شەڕەی كە لە كورە لە ئارادا بوو، و له‌ گشتیان وه‌رزێران هێزی هه‌ره‌ زۆری خه‌بات بوون. ئه‌مریکا پێی وابوو ئەو راپەڕینە دەتوانێ وەك پریشكێك بێ كە ئاسیای رۆژئاوا وەك ئاسیای رۆژھەڵات بە بڵێسەی ئاوری كۆمۆنیسم لە نیزامی ئیمپریالیستی و پێوەندیی سەرمایەداری و فئۆدالی­ داببڕێ. جا بۆیە كوونسوولی ئەمریكا لە تەورێز چاوی لەو راپەڕینە بڕیبوو و لێی دەكۆڵییەوە و گوزارشتی بۆ سفارەتەكەیان لە تاران و وەزارەتی دەرەوەیان لە واشنگتن دەنارد. هه‌روه‌ها، روونووسی ئه‌و گوزارشتانه‌ی بۆ سفاره‌تی ئه‌مریکا له‌ ئانکارا، به‌غدا، له‌نده‌ن و مۆسکۆ ده‌نارد، و ئه‌وه‌ پێشانی ده‌دا که‌ له‌ روانگه‌ی ئه‌مریکاوه‌ راپه‌ڕینه‌که‌ کێشه‌یێکی نێونه‌ته‌وه‌یی بوو. ‌سەرچاوەی زانیاری كوونسوولگەری زۆرتر ئاغاوەت بە تایبەتی بنەماڵەی ئیلخانی­زادە و عەلی یار بوو بەڵام لە ئاغاوەتی دی و لە حكوومەت (ئەرتەش، ئوستاندار، فه‌رماندار...) پرسیاریان دەكرد و بۆ خۆشیان سەری ناوچەیان دەدا.

ئەو بەڵگانە ھەم سیاسەت و بۆچوونی ئەمریكا روون دەكەنەوە و ھەم زانیاری سەبارەت بە راپەڕینەكە و وەزعی دەوڵەتی ئێران و دەوڵەتانی ناوچە و ژیانی ئابووری و سیاسی خەڵكی موكریان و ئازەربایجان و زۆر شتی دی وەبەردەست دەخەن. بۆ وێنە نیگەرانی خۆیان دەردەبڕن لە گەندەڵیی فەرماندەی ئەرتەش (سه‌رهه‌نگ موزه‌فه‌ری) و بێ­دەسەڵاتی ئەرتەش لە دەرەوەی شارەكان. ھەروەھا باسی رێك­كەوتنی ئاغاوەت لە دژی وەرزێران و چەكداربوونیان دەكەن. گوزارشتی دوورودرێژ باسی پەیدابوونی بازاڕی چەك­فرۆشی لە میاندواو و مەراغە و جێگەی دی دەكا، و تەواوی چەكەكان (تفەنگ و دەمانچە) و فیشەكەكانیان و نرخی كڕینی ھەركام لەوانە دیاری دەكا و رادەی چەكداربوونی ئاغاوەت و وەرزێران ھەڵدەسەنگێنێ. ئەو بەڵگانە باسی چالاكی "حزب ایران" (كە بەشێك لە "جبھە ملی" و حكوومەتی موسەدیقی بوو) بە تایبەت كەریمی سنجابی و حیزبی توودە و فیرقه‌ی دیمۆکرات و حیزبی دیموكراتی كوردستان دەكەن.

3. ئارشیوی دەوڵەتی ئێران: سەرچاوەیێكی گرینگی نامە و گوزارشتی ئورگانەكانی دەوڵەتی ئێرانن كە یارەمەتی دەدەن بە ڕوون كردنەوەی سیاسەت و كردەوەی حكوومەت و زۆر لایەنی رووداوەكان. من بۆ وه‌دەست خستنی ئەو بەڵگانە حەولم نەداوە. چەند نامەیێكی که‌ لە بۆكان لە سەدەی بیستەم ­دا بڵاوبوونه‌وە بایەخی ئەو سەرچاوە پیشان دەدەن (نامه‌ی ئیداره‌ی ده‌وڵه‌تیی که‌ له‌ ئارشیوی ده‌وڵه‌تی وه‌رنه‌گیراون).

لاپه‌ڕه‌یێک له‌ گوزاریشێکی کونسوولگه‌ری ئه‌مریکا سه‌باره‌ت به‌ راپه‌ڕینی وه‌رزێران و هێرشی ئاغاوه‌ت به‌ سه‌ر بۆکانێ (له‌ ئارشیوی نه‌ته‌وه‌یی ئه‌مریکا، کالێج پارک، مێریله‌ند)

بایەخێكی زۆری ئەو بەڵگانە لە بەر ئەوەیە كە حكوومەتی ئێران لە كاتی راپەڕینەكەدا تووشی دووبەرەكیی ببوو و ھەر ئەو ناكۆكییانە دەبێ ناوەڕۆكی بەڵگەكانی داڕشتبێ و زانیاری باش وەبەردەست بخەن.

4. ئارشیوی سۆڤێت، فەرانسە، ئینگلیس و توركیە: كوونسوولی ئەمریكا لە تەورێز بۆ تێگەیشتنی باری سیاسی ئازەربایجان بە تایبەت راپەڕینی وەرزێران لە گەڵ كۆنسوولی فەرانسە و توركییە لە تەورێز راوێژی دەكرد بەڵام كۆنسوولی بریتانیا لە لایەن حكومەتی موسەدیق داخرا بوو. به‌ڵام دیاره‌ که‌ ئینگلستان بایه‌خێکی زۆری ده‌دا به‌ به‌رنامه‌ی ئه‌رزیی موسه‌دیق. کاتێکی لایحه‌ی سه‌دی بیست بڵاوبۆوه‌، سه‌فیری بریتانیا له‌ تاران ده‌ست به‌ جێ له‌ 4ی سیپتامبری 1952 وه‌رگێڕدراوه‌که‌ی به‌ ئینگلیسی بۆ ئه‌نتنی ئیدن، وه‌زیری ده‌ره‌وه‌، نارد و نوسخه‌ی بۆ سه‌فیری ئینگلستان له‌ واشنگتن، سه‌رۆکی ئیداره‌ی بریتانیایی رۆژ‌هه‌ڵاتی نێوه‌راست له‌ فاید (میسر)، و ئیداره‌یێکی بریتانیایی دی له‌ به‌یرووت نارد.[67] ئه‌وه‌ پێشانی ده‌دا که‌ کێشه‌ی وه‌رزێریی بۆ بریتانیاش، وه‌ک ئه‌مریکا، ته‌نیا کێشه‌یێکی ناوخۆیی نه‌بوو،‌ و گۆڕه‌پانی خه‌باتی چینایه‌تی بوو. وێدەچێ كۆنسوولگەریی توركییە و فەرانسەش لێكۆڵینەوە و گوزارشتیان ھەبێ، و پێویستە ئەوانەش كەڵكیان لێ­وەربگیرێ. یەكێتی سۆڤێت نوێنەری تیجارەتی ھەبوو و فیرقەی دیموكراتی ئازەربایجان و حیزبی دیموكراتی كوردستان لە باكۆ رۆژنامەی حەفتەیی و بەرنامەیێكی رادیۆیی بە توركی و بە كوردی­یان به‌ڕێوه‌ ده‌برد. ئارشیوەكانی سۆڤێتیش كە ئێستا بەشێكی زۆری لە كۆماری ئازەربایجانە سەرچاوەیێكی گرینگن.

5. رۆژنامە و گۆڤار: لە ساڵی 1330 تا كوودێتای موردادی 1332، رۆژنامە و گۆڤارێكی زۆر لە ئێران بڵاودەبۆوە و بزووتنه‌وه‌ کۆمه‌ڵییه‌کان و خەباتی چینایەتییان تا رادەیەیێك تۆمار كردووە. باسی راپەڕینی وەرزێرانی موكریانیش لەو رۆژنامانە­دا دەكرا. رۆژنامەی سەربە محەمەد رەزا شا وەك دوو رۆژنامەی سەره‌كی اطلاعات و كیھان وێڕای زۆر رۆژنامەی دی لە تاران و لە شارەكان لە دژی لایحەی 20% و خەباتی وەرزێڕان دەیان نووسی، و رۆژنامەكانی "جبھە آزادی" كە ھی حیزبی توودە و "جبھە ملی" بوون لایەنگریی خەباتی وەرزێرانیان دەكرد. لە گەڵ ئەوشدا ھەم لە ئێران و ھەم لە سەرانسەری دنیا دا كێشەی "ملی كردن صنعت نفت" ببوو بە كێشەی سیاسی سەرەكی و زۆربەی باسی چاپەمەنی و رادیۆ تەرخانی ئەو كێشەیە دەكرا، دیسان باسی لایحەكە و "ریفۆرمی ارضی" جێگەی خۆی ھەبوو. ئەمریكا بە میللی كردنی نەفتی ئێرانێ رازی نەبوو و بەربەره‌كانی دەكرد بەڵام ترسی زۆرتر ئەوە بوو كە پێوەندی نێوان بزووتنەوەی وەرزێران و كۆمۆنیسم ئاوری شۆڕش ھەڵاییسێنێ. ئەو باسانە لە رۆژنامەكانی ئەمریكا و بریتانیا دەكرا و رۆژنامە كۆنەپەرسته‌کانی وڵاتی دی بە وەرگێڕاویی یان بە لێ­وەرگریی دووپاتەیان دەكردەوە. بۆ ئەو لێكۆڵینەوەیه‌، لە نێوان رۆژنامەی دەرەوەی ئێران، نیۆیۆرك ­تایمز م ھەڵبژارد كە لێكدانەوەكانی، وەك زۆربه‌ی رۆژنامەی ئەمریكایی دیكە، لە رێبازی دەوڵەتی ئەمریكا لانادا.

رۆژنامەكانی یەكێتی سۆڤێتیش باسی خەباتی وەرزێڕانیان دەكرد و سەرچاوەكەیان زۆرتر چاپەمنی حیزبی توودە و رۆژنامەكانی ئێران بوو. گۆڤاری سەردەمی نوێ كە بە چەند زمانان لە مۆسكۆ بڵاودەبووە لە نووسراوه‌یێك بە سەردێڕی "نائارامی وەرزێری لە ئێران: پێداچوونەوەی چاپەمەنی ئێران" باسی خەباتی جووتیارانی لە ئێران و كوردستان كرد بەڵام بەلای راپەڕینی وەرزێرانی موكریان­دان نەڕۆیشت.[68] لێكدانەوەی چاپەمەنی سۆڤێت وەك بۆچوونەكانی حیزبی توودە بوو، و ئی حیزبی توودەش لە رێبازی سۆڤێت لای نه‌ده‌دا.

چه‌ند نموونه‌ی نووسین و لێکدانه‌وه‌ی رۆژنامه‌کان سه‌باره‌ت به‌ راپه‌ڕینی وه‌رزێری و خه‌باتی چه‌کدارانه‌ له‌ کوردستان

ئێستە، 65 ساڵ دوای راپەڕین، باری ژیانی گوند و شار گۆڕاوە و پێوەندییە كۆمەڵییەكانی دەرەبەگیی ساڵانی 1330 (1950) لە ئارادا نەماون. وێڕای گۆڕانی پێوەندییە کۆنه‌کان، نیزامێكی چینایەتی دی – دەسمایە داری – وه‌ڕێ که‌وتووه‌ وھێزی نوێی دی وەك كرێكار و ژن لە گۆڕەپانی مێژووی كوردستان­دا سه‌ریان هه‌ڵێناوه‌. راپەڕینی وەرزێران وەك رووداوێك كۆتایی ھاتووە بەڵام لە بیری خەڵكی لادێی موكریان، و لە سیاسەت، مێژوونووسین، و دنیای فكریی­دا ماڵی کردووه‌ و لە داھاتووش­دا، وەك لاپەڕەیێك لە خەباتی جیھانی لە دژی چەوسانەوە و زوڵم، نابڕێتەوە.

دیاره‌ حەقیقەت لە مێشكی ھیچ كەس­دا ھێلانەی نەكردووە، و لە ناكۆكی نێوان راستی و ناڕاستی، وێك كەوتن و تێك­ھەڵچوونی بیروڕا، و جەدەل کردن ­دا دەردەكەوێ. له‌و باسه‌ی تا ئێسته‌ کردوومه‌ دیاره‌ که‌ مێژوونووسینی راپه‌ڕینی وه‌رزیران ده‌ستی پێکردووه،‌ و ورده‌ورده‌ رابردووی ئه‌و خه‌باته‌ له‌ بێده‌نگی و تاریکایی مێژووی چینه‌ ده‌سه‌ڵاتداره‌کان دێته‌ ده‌رێ. ده‌کرێ په‌یدا بوونی نووسه‌مه‌نی دژی راپەڕین وه‌ک نیشانه‌ی وه‌ده‌نگ هاتنی ئه‌و میژوویه‌ چاولێ بکه‌ین‌. به‌ڵام نووسراوه‌ی دژی راپه‌ڕین یارمه‌تی ده‌دا به‌ روون کردنه‌وه‌ی ئاڵۆزییه‌کانی ئه‌و خه‌باته، به‌ تایبه‌تی، و پێچ و په‌نای خه‌باتی چینایه‌تی، به‌ گشتی. خه‌باتی چینایه‌تی بریتیه‌ له‌ خه‌باتی‌ نێوان ئه‌و چینه‌ کۆمه‌ڵییانه‌ که‌ به‌رژه‌وه‌ندییان پێکه‌وه‌ ناگونجێ یان دژی یه‌ک تره‌. ئه‌و خه‌باته‌ به‌ شکڵی سه‌ره‌کیی ئابووری، سیاسی و ئیده‌ئۆلۆژی سه‌رهه‌ڵدێنێ،‌ و له‌ زۆر بواری دی دا وه‌ک هونه‌ر و کولتووریش له‌ ئارادایه‌. به‌و پێیه‌، خه‌بات بۆ رزگاری له‌ زوڵمی نه‌ته‌وه‌یی شکڵێک له‌ خه‌باتی چینایه‌تییه‌ که‌ چین و توێژی جۆراوجۆر، هه‌ر کام بۆ پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندیی خۆیان، به‌شداریی تێدا ده‌که‌ن. مەسعوود محەمەد و ناسر عەلی­یار خه‌باتی نه‌ته‌وه‌یی و چینایه‌تی له‌ به‌رامبه‌ر یه‌ک تر دا قوت ده‌که‌نه‌وه‌، و ده‌یکه‌ن به‌ دووبه‌رێتی بۆ ئه‌وه‌ی پێوه‌ندییه‌کانیان بشارنه‌وه‌، و یه‌کییان وه‌خۆبگرن و ئه‌وی دی وه‌لابنێن. ئه‌وان خه‌باتی چینایه‌تی، ئه‌و چه‌شنه‌ی که‌ خۆیان تێی ده‌گه‌ن، به‌ کرده‌وه‌ یان پیلانی بیگانه‌ داده‌نێن و خه‌باتی نه‌ته‌وه‌یی ‌ له‌گه‌ڵ ده‌ره‌به‌گێتی تێکه‌ڵ ده‌که‌ن بۆ ئه‌وه‌ی خۆماڵی بکه‌ن. بانگه‌شه‌ کردنیان بۆ ئاشتی چینایه‌تی، به‌ هه‌ر به‌هانه‌یێک بێ، له‌ ژێر ئاڵای دین یان نه‌ته‌وه‌، شکڵێک له‌ خه‌باتی چینی ده‌ره‌به‌گه‌ بۆ پاراستنی جێگه‌ و پێگه‌ی خۆی له‌ کۆمه‌ڵ و له‌ مێژوو دا.

ئامانجێكی من لە پرۆژەی لێكۆڵینەوەی راپەڕینی وەرزێران ئەوەیە كە بە وەدەست­خستنی زانیاری پێویست و بە یارمەتی تیۆری و مێتۆدی لێكۆڵینەوەی زانستی رووناكایێكی زۆرتر بخەمە سەر ئەو خەباتە. ھەر باسێكی رابڕدوو لە ئێستە­دا دەكرێ و چاوی لە داھاتوویە. وەدیھێنانی ژیانێکی بێ چەوسانەوە و زوڵم بە بێ تێگەیشتنی نیزامی چینایەتی سه‌رناکه‌وێ. ئه‌وه‌ ئاشکرایه‌ که‌ چینی وه‌رزێر خه‌باته‌که‌ی عادڵانه‌یه‌ به‌ڵام ئه‌گه‌ر له‌و‌ خه‌باته‌ش دا سه‌ربکه‌وێ، نیزامی چینایه‌تی پێ سه‌رنخوون ناکرێ، و ته‌نیا ده‌توانێ نه‌زمی ده‌ره‌به‌گی تێک بدا و پێوه‌ندی سه‌رمایه‌داری له‌ باتی دامه‌زرێنێ. پڕۆژه‌ی خوڵقاندنی دنیایێکی بێ چه‌وسانه‌وه‌‌ و زوڵم پێویستی به‌ تیۆری و سیاسه‌ت و ئیده‌ئۆلۆژی چینێکی دی هه‌یه‌ که‌ نه‌ به‌‌ زه‌وی به‌ستراوه‌ته‌وه‌ نه‌ به‌ موڵک و موڵکایه‌تی و بێجگه‌ له‌ هێزی کاری خۆی هیچی نییه‌ – چینی کرێکار. خه‌بات بۆ داهێنانی دنیای نوێ که‌ له‌ کۆمۆنی پاریس له‌ 1871 دا ده‌ستی پێکرد و له‌ شۆڕشی رووسیه‌ له‌ 1917 و له‌ شۆڕشی چین له‌ 1949 دا درێژه‌ی پێ درا سه‌رباقی ده‌ستکه‌وتی زۆر سه‌رنه‌که‌وت. ئه‌رکی ئه‌وڕۆ تێگه‌یشتنی ئه‌و ئه‌زموونانه‌ و پێشکه‌وتن له‌ بواری تێۆرییه‌. به‌ڵام تێۆری مارکسیستی که‌ ئامانجی دامه‌زراندنی کۆمه‌ڵی بێ چینه‌ تووشی دامان و پاشه‌کشه‌ بووه‌ و تا خۆی هه‌ڵ نه‌ته‌کێنێ و به‌ راده‌یێکی به‌رزتر له‌ ئاگاهی تێۆری نه‌گا له‌ باری باوی چینایه‌تی دا ده‌خولێته‌وه‌. ئه‌و راته‌کاندنه‌ ده‌ستی پێ کردووه‌.[69]

سه‌رچاوه‌كان

انصاری، صادق (د. برزگر). از زندگی من: پا بە پای حزب تودە ایران. لس آنجلس: نشر كتاب، چاپ اول، پاییز ١٣٥٧ (١٩٩٦).

بایەزیدی، مەلا مەحموود. عادات و رسوماتنامە اكرادیە. مسكو: اكادمیا علمی یا تفاقا شوری، نشر خانا ادبیتا روھلاتی،1963.

بلووریان، غەنی. ئاڵەكۆك: بەسەرھاتەكانی سیاسی ژیانم. ستۆكھۆڵم، ١٩٩٧.

بێ ناو. ”(خه‌به‌ریکی گه‌وره‌) ئه‌ری راسته‌؟!“ کوردستان 1 (15 سه‌رماوه‌ز (آذر)) ١٣٢٤ (١٩٤٥): ل17 .

بێ ناو. ”بو زانین. “ کوردستان ٢ (٣٠ سه‌رماوه‌ز ١٣٢٤ (١٩٤٥)): ٢٠.

بێ ناو. ”راپەڕینی وەرزێران. “ كوردستان ٢٣ (رێبەندانی ١٣٥١ (فیۆریەی ١٩٧٣)): ١، ٣

”بیاننامه‌ء دومین کنگره‌ء حزب دمکرات کردستان“، سوسیالیسم (ارگان جامعه‌ء سوسیالیستهای ایرانی در اروپا)، دوره‌ دوم، شماره‌ ٥، آبان ١٣٤٤ (نوامبر ١٩٦٩).

گذشتە چراغ راە آیندە است: تاریخ ایران در فاصلە دو كودتا ١٢٩٩-١٣٣٢. تھران: انتشارات ققنوس، ١٣٧٧(١٩٩٨).

حزب تودە ایران، چھل و پنج سال پیكار خستگی ناپذیر در راە سازماندھی و رھائی دھقانان ایران، چاپ اول، مھرماە 1366 (١٩٨٧).

حسامی ،که‌ریم. له‌ بیره‌وه‌ریه‌کانم: به‌رگی یه‌که‌م: له‌ مندالیه‌وه‌ تا ساڵی ١٩٥٧. ئووپسالا: وه‌شانێن ژێنا نوو، ١٩٨٦.

---. پێداچوونه‌وه‌. به‌رگی دووه‌م. سوید: چاپخانه‌ی کتێبی هه‌رزان، ١٩٩٧.

خانی، احمد. مم و زین. تێكستا كریتیك. م. ب. رودنكو (ترجما و پیشنجر). مسكو: اینسیتوی ملتید آسیا، آكادمیا علمی یا تفاقا شوری، نشرخانا ادبیتا روھلاتی، ١٩٦٢.

سوڵتانی، ئه‌نوه‌ر. ”راپه‌ڕینی ساڵی ١٩٥٣ی خه‌ڵكی بۆكان و وه‌رزێرانی ناوه‌چه‌ی فه‌یزوڵابه‌گی “ گزینگ ٣٦ (پاییزی ٢٠٠٢(١٣٨١): ٤٦–٤٩.

---- ، نووسین و وه‌رگێڕ. ” به‌ڵگه‌نامه‌یه‌ک' سه‌باره‌ت به‌ ڕاپه‌ڕینی وه‌رزێرانی ناوچه‌ی فه‌یزوڵڵابه‌گی بۆکان، “گزینگ ٣٨ (به‌هاری ٢٠٠٣): ٣٧.

گلاویژ، علی. مناسبات ارضی در کردستان (فروپاشی نظام عشیره‌ای). چاپ اول. تهران: انتشارارت روزبه‌، ١٣٦١.

عەبدوڵا، سالار سیامەند. دەروازەیەك بۆ راپەڕینی جوتیارانی دەشتی ھەولێر ١٩٥٣ زاینی. ھەولێر، که‌رکووك: چاپخانه‌ی شه‌هید ئازاد هه‌ورامی، ٢٠٠٦.

عەسری، عومەر. ”راپەڕینی وەرزێران لە ناوچەی موكریان. “ گزینگ ٣٧ (زستانی ٢٠٠٣): ٣٤-٣٧.

عەلی­یار، ناسر. رەخنە لە سەر كتێبی بۆكان لە سەدەی بیستەم دا. بۆكان،١٣٩١ (٢٠٠٢).

فه‌تاحی قازی، خه‌لیل. کورته‌ مێژووی بنه‌ماڵه‌ی قازی. وه‌رگێڕ و ئاماده‌کار حه‌سه‌نی قازی. هه‌ولێر: ئاراس، ٢٠٠٩.

قاسملو، عەبدالرحمن. كوردستان و كورد: لێكۆڵینەوەیێكی سیاسی و ئابووری. وەرگێڕ عبداللە حسن زادە. بنكەی پێشەوا، ١٣٥٢ (١٩٧٣).

---. چل ساڵ خه‌بات له‌ پێناوی ئازادی. چاپی یه‌که‌م. فه‌سڵی سێهه‌م ١٣٢٦–١٣٣٢، کومیسیۆنی ته‌بلیغاتی حیزبی دیمۆکراتی کوردستامی ئیران، ١٣٧٠ (١٩٩١).

گادانی، جه‌لیل. ٥٠ ساڵ خه‌بات: کورته‌ مێژوویه‌کی‌ حیزبی دیمۆکراتی کوردستانی ئێران. به‌رگی یه‌که‌م، چاپخانه‌ی وه‌زاره‌تی رۆشنبیری هه‌رێمی کوردستان. ژ ١٣٤. بێ تاریخ.

گۆران، عه‌بدوڵڵا. دیوانی گۆران. بەرگی یەكەم. كۆكردنەوەی محه‌مەدی مەلا كەریم. بەغدا: چاپخانەی كۆڕی زانیاری عێراق، ١٩٨٠.

لوتا، ریموند. تاریخ واقعی کمونیسم. ترجمه‌ منیر امیری. حزب کمونیست ایران (م.ل.م.)، ١٣٩٤ (٢٠١٥).

مان، ئۆسکار. تحفه‌ء مظفریه‌ به‌ زمانی کوردی موکری. پێشه‌کی و ساخکردنه‌وه‌ و هێنانه‌وه‌ سه‌ر رێنووسی کوردی، هێمن موکریانی. به‌شی دووه‌م. به‌غدا: چاپخانه‌ی کۆڕی زانیاری کورد، ١٩٧٥.

محەممەدیان، رەحمان. بۆكان لە سەدەی بیستەم دا. بەرگی یەكەم. تھران: كولە پشتی، ١٣٨٩ (٢٠١٠).

---. بۆكان لە سەدەی بیستەم دا: مێژوو، سیاسەت، فەرھەنگ، ئەدەب. بەرگی دوو. تھران: كولە پشتی، ١٣٩٤ (٢٠١٥).

محەمەد، مەسعوود. بۆ ئەمیری حەسەن­پوور لە ھەر کوێیه‌ك بێت، بەغدا: ده‌زگای رۆشنبیری و بڵاوکردنه‌وه‌ی كوردی، زنجیره‌ی ژماره‌ ١٠٢، ١٩٨٤.

مكری، محمد. ”انواع عوارض و مالیاتهای غیر دولتی و مراسم تحمیلی عده‌ای از مالکین در دهات کردستان،“ بغستان. سال اول، شماره‌ اول، آذرماه‌ ١٣٣١، ص ١٧-٣٥.

مه‌لا یه‌حیا، ره‌شاد. ژان و ژیانی جووتیارانی ده‌شتی هه‌ولێر: ڕاپه‌ڕینی ساڵی ١٩٥٣. سلێمانی: چاپه‌مه‌نی گه‌نج، ٢٠٠٦.

ھێمن. تاریك و روون. بنكەی پێشەوا (ژمارە ٥)، ١٣٥٣ (١٩٧٤).

Anonymous. “One cure for communism,” New York Times, August 14, 1952.

Anonymous. “Iran bears down on landlord levy,” New York Times, September 9, 1952.

Batatu, Hanna. The Old Social Classes and the Revolutionary Movements of Iraq. Princeton, NJ: Princeton University Press, 1978.

Eagleton, Terry. Ideology: An Introduction. London: Verso, 2007.

Ghassemlou, Abudl Rahman. Kurdistan and the Kurds. Miriam Jelínková (trans. from Czech into English). Prague: Publishing House of the Czechoslovak Academy of Sciences and London: Collet’s ]Publishers[ Ltd., 1965.

A. Gukovsky and O. Trachtenberg, History of Feudalism (Moscow: State Textbook Publishing House, 1931), p.76.

Marx, Karl. Capital. Vol. 3. Moscow: Progress Publishers, 1986.

Meiselas, Susan. Kurdistan in the Shadow of History. New York: Random House, 1997.

Mokhammedov, K. “Peasant unrest in Iran: Iranian press review,” New Times, No. 3, January 14, 1953.

Mokri, Mohammad. “Taxes et impôts non gouvernementaux: Charges illégales imposées par des propriétaires au Kurdistan.” Journal Asiatique, Numéro 1 (1998): 85-125.

Mr. Middleton )British Ambassador, Tehran) to Mr. Eden. “Decree concerning rural development and the peasants’ share of crops,” in British Documents on Foreign Affairs: Reports and Papers from the Foreign Office Confidential Print. Part V, From 1951 through 1956, Series B: Near and Middle East, 1952, Volume 3, Afghanistan, Persia, Turkey and Iraq, 1952, LexisNexis.

Perks, Robert and Thomson, Alistair. The Oral History Reader. London: Routledge, 1998.

Scott, James. Weapons of the Weak: Everyday Forms of Peasant Resistance. New Haven: Yale University Press, 1985.

Thompson, Paul. The Voice of the Past: Oral History. Oxford: Oxford University Press, 2000.

Сеидов, Р.А. Аграрный вопрос и крестьянское движение в Иране (1950-1953гг.). Баку, 1963г.

[1] ئه‌و نووسراوه‌ له ‌ ده‌روازه‌ Derwaze، ژماره‌ی 1، 2016، به‌ ئه‌لفوبێی لاتینی، بڵاو بۆته‌وه‌‌.

[2] احمد خانی، مم و زین. تێكستا كریتك، ترجما و پیشنجر. م. ب. رودنكو (مسكو: اینسیتوی ملتید آسیا، آكادمیا علمی یا تفاقا شوری، نشرخانا ادبیتا روھلاتی، 1962).

[3] مەلا مەحموود بایەزیدی، عادات و رسوماتنامە اكرادیە. ترجما. م. ب. رودنكو (مسكو: اكادمیا علمی یا تفاقا شوری، نشر خانا ادبیتا روھلاتی، ١٩٦٣).

[4] له‌ بیست ساڵی رابردوو دا، چه‌ند باسی بزووتنه‌وه‌ی وه‌رزێران له‌ کوردستانی باشوور بڵاو بۆته‌وه‌. بۆ وێنه‌ بڕوانه‌: ره‌شاد مه‌لا یه‌حیا، ژان و ژیانی جووتیارانی ده‌شتی هه‌ولێر: ڕاپه‌ڕینی ساڵی 1953 (سلێمانی: چاپه‌مه‌نی گه‌نج، 2006)؛ سالار سیامەند عەبدوڵا، دەروازەیەك بۆ راپەڕینی جوتیارانی دەشتی ھەولێر 1953 زاینی (ھەولێر، که‌رکووك: چاپخانه‌ی شه‌هید ئازاد هه‌ورامی، 2006).

[5] ھێمن، تاریك و روون، (بنكەی پێشەوا، 1353 (1974))، 38.

[6] ھێمن، تاریك و روون، 39.

[7] ئەو زوڵمە بە لاتینی پێی دەڵێن jus primae noctis (بە فەرانسەیی droit du seigneur) لە چەند جێی كوردستان له‌ ئارادا بووه‌ و تۆماركراوە. بۆ نموونەیێكی موكریان، بڕوانە رەحمان محەممەدیان، بۆكان لە سەدەی بیستەم­دا: مێژوو، سیاسەت، فەرھەنگ، ئەدەب (تھران: كولەپشتی، 1394 (2015))، ب 2؛ 37-38.

[8] جامی، گذشتە چراغ راە آیندە است: تاریخ ایران در فاصلە دو كودتا 1299-1332 (تھران: انتشارات ققنوس، 1377 (1998))، 327-338.

[9] بۆ زانیاری سه‌باره‌ت به‌و باسه‌ بڕوانه‌: خه‌لیلی فه‌تاحی قازی، کورته‌ مێژووی بنه‌ماڵه‌ی قازی. وه‌ر. و ئاماده‌کار. حه‌سه‌نی قازی (هه‌ولێر: ئاراس، 2009)، 141-142. هه‌ر وه‌ها بڕوانه‌: "(خه‌به‌ریکی گه‌وره‌) ئه‌ری راسته‌؟!،" کوردستان 1 (١٥ سه‌رماوه‌ز (آذر) 1324 (1945)): 17؛ "بۆ زانین،" کوردستان‌ 2 (٣٠ سه‌رماوه‌ز (آذر) 1324 (1945)): 20.

[10] د. موسه‌دیق بۆ ئه‌وه‌ی ریفۆرمه‌کانی زوو جێ به‌ جێ بکا و نوێنه‌ره‌ کۆنه‌په‌رسته‌کانی مه‌جلیس وه‌دوای نه‌خه‌ن یان پێشی پێ نه‌گرن، له‌ 9 ی موردادی 1331 دا داوای "اختیارات"ی بۆ ماوه‌ی شه‌ش مانگان کرد هه‌تا خۆی بتوانێ لایجه‌کان په‌سند بکا و به‌ڕێوه‌یان به‌رێ.

[11] مه‌جلیس ئه‌و دوو لایحانه‌ی‌ زووتر، له‌ 22 مورداد 1331 دا (13 ئووتی 1952)، پێکه‌وه‌ په‌سه‌ند کردبوون و به‌و چه‌شنه‌ خه‌به‌ره‌که‌ی زووتر له‌ 14 میهر (6 ئۆکتۆبری 1952) و 30 ئازه‌ر (21 دیسامبری 1952) گه‌یشتبووه‌ گونده‌کان. مه‌تنی دووه‌می لایحه‌کان زۆرتر به‌ لای وه‌رزێران دا ده‌شکاوه‌.

[12] عومەر عەسری، "راپەڕینی وەرزێران لە ناوچەی موكریان،" گزینگ 37 (زستانی 2003): 35.

[13] هه‌واڵنێری نیوویۆرک تایمز له‌ تارانێ له‌ 8 سیپتامبری 1952 (18 شه‌هریوه‌ری 1331) نووسی: "گوزاریشی پشت پێ به‌ستراو هه‌یه‌ سه‌باره‌ت به‌ جیاوازیی بیروڕا له‌ سفاره‌تخانه‌ی ئه‌مریکا سه‌باره‌ت به‌ کێشه‌ی ده‌ره‌به‌گیی (landlordism). وا زاندراوه‌ که‌ به‌عزه‌ ئه‌ندامێکی کاربه‌ده‌ستانی سفاڕه‌ت هه‌ست ده‌که‌ن که‌ ده‌ره‌به‌گان چوارچێوه‌ی مه‌وجوودی کۆمه‌ڵ ده‌نوێنن و زه‌مانه‌تی سه‌ره‌کین له‌ دژی په‌ره‌گرتنی کۆمۆنیسم، که‌ چی ئه‌وانی دی بڕوایان به‌ وه‌یه‌ که‌ پێکهێنانی [چینی] وه‌رزێری سه‌ربه‌خۆ [ئه‌رکێکی] بنچینه‌ییه‌... ئیستیدلالێکی دیپلۆماتیی په‌سندکراو ئه‌وه‌یه‌ که‌ کۆمۆنیستان ده‌توانن شوورای دێ بکه‌ن به‌ ئامڕازی پێشه‌وه‌ چوونیان له‌ نێو وه‌رزێران دا. ئه‌و بۆچوونه‌ دیپلۆماتییه‌ به‌ تایبه‌ت له‌ نێو گه‌نجه‌ پێشکه‌وتنخوازه‌کانی تارانێ سه‌رنجی لێ دراوه، و تا راده‌یێک بره‌ویی ئه‌و باوه‌ڕه‌ ده‌گه‌یێنێ که‌ ئه‌مریکاییه‌کان 'کۆنه‌په‌رست و ئیمپریالیستیین'".

“Iran bears down on landlord levy,” New York Times, September 9, 1952, 7. ‌

[14] "بیاننامه‌ء دومین کنگره‌ء حزب دمکرات کردستان"، سوسیالیسم (ارگان جامعه‌ء سوسیالیستهای ایرانی در اروپا)، دوره‌ دوم، ش 5 (آبان 1344 (نوامبر 1969))، 46-53.

[15] "بیاننامه‌ء دومین کنگره‌ء حزب دمکرات کردستان،" 51.

[16] هه‌مان سه‌رچاوه‌، 47.

[17] هه‌مان سه‌رچاوه‌، 51.

[18] حیزبی دیمۆکراتی کوردستان ئه‌و رۆژنامه‌یه‌ به‌ بڵاوکراوه‌ی ره‌سمی خۆی دانانی.

[19] کونگرەی سێھەمی حیزبی دیمۆكراتی كوردستان (ئێران) رەزبەری 1352-سیپتامبری 1973 (بێ جێگەی بڵاوكرنەوە، بێ تاریخ،)، 17.

[20] "راپەڕینی وەرزێران،" كوردستان 23 (رێبەندانی 1351 (فیۆریەی 1973)): 1، 3.

[21] جه‌لیل گادانی، 50 ساڵ خه‌بات: کورته‌ مێژوویه‌کی‌ حیزبی دیمۆکراتی کوردستانی ئێران (چاپخانه‌ی وه‌زاره‌تی رۆشنبیری هه‌رێمی کوردستان، بێ تاریخ(، ب ١؛ 81-83؛ غەنی بلووریان، ئاڵەكۆك: بەسەرھاتەكانی سیاسی ژیانم (ستۆكھۆڵم، 1997)، 119-124.

[22] که‌ریمی حسامی، له‌ بیره‌وه‌ریه‌کانم: به‌رگی یه‌که‌م: له‌ مندالیه‌وه‌ تا ساڵی 1957 (ئووپسالا: وه‌شانێن ژێنا نوو، 1986)، 206-218؛ که‌ریم حسامی، پێداچوونه‌وه‌ (سوید: چاپخانه‌ی کتێبی هه‌رزان، 1997)، ب ٢؛ 85-91.

[23] Abudl Rahman Ghassemlou, Kurdistan and the Kurds, trans. Miriam Jelínková (Prague: Publishing House of the Czechoslovak Academy of Sciences, 1965 and London: Collet’s ]Publishers[ Ltd., 1965), 177.

[24] Ghassemlou, Kurdistan and the Kurds, 280-293.

[25] عەبدالرحمن قاسملو، كوردستان و كورد: لێكۆڵینەوەیێكی سیاسی و ئابووری, وەر. عبداللە حسن زادە )بنكەی پێشەوا، 1352 (1973))، 280-293.

[26] قاسملو، كوردستان و كورد، 311 (239 له‌ مەتنی ئینگلیسی دا).

[27] بلووریان له‌ ئاڵەكۆك دەنووسێ: "لە كۆمیتەی بۆكانەوە ئاگارداریان كردین خەریكە لە بۆكان و دەورووبەری رووداوێكی دڵتەزێن دەخوڵقێ. جووتیارەكان لە بەشێك لە گوندەكان دا دەیانەوێت دژی دەرەبەگەكان راپەڕن. ئێمەی كۆمیتەی مەھاباد [ح.د.ک.] كۆ بووینەوە تا رێگا چارەیەك بۆ پێشگیری كردن لە توندوتیژبوونی رووداوەكە بدۆزینەوە. بڕیار درا بچینە بۆكان و بە شێوەیەك شكڵی سیاسی بە راپەرینەكە بدەین و بە جووتیارەكان بسەلمێنین بۆ وەرگرتنی قەباڵەی مڵكەكانیان بچن لە تیلیگرافخانەی بۆكان مان بگرن و خەڵكی بۆكانیش بە داكۆكی كردن لە ئەوان دووكان و بازاڕ داخەن." (١٢٠)

[28] عبدالرحمن قاسملوو، چل ساڵ خه‌بات له‌ پێناوی ئازادی، فه‌سڵی سێهه‌م. 1332-1326. چاپی یه‌که‌م (کومیسیۆنی ته‌بلیغاتی حیزبی دیمۆکراتی کوردستامی ئیران، 1370 (1991))، 63-66.

[29] ئەنوەر سوڵتانی، "راپەڕینی ساڵی 1953ی خەڵكی بۆكان و وەرزێرانی ناوچەی فەیزوڵابەگی،" گزینگ 36 (پاییزی 2002 (1381)): 46-49.

[30] قاسم ئاغای ئیلخانی زاده‌ به‌ شای ده‌ڵێ: "... ژماره‌یه‌ک له‌ شادۆستانی بنه‌ماڵه‌ی ئیلخانیزاده‌، بنه‌ماڵه‌ی عه‌لی یار، تایفه‌ی قاره‌مانی، تایفه‌ی عه‌بباسی، مه‌حموودی شێخ ئاغایی و تایفه‌ی زولفه‌قاری، په‌یمانی مردنمان به‌ست و ده‌ست به‌ کار بووین. به‌ راپه‌ڕینێک بۆکان و ده‌وروبه‌ریمان له‌ ماوه‌یه‌کی که‌مدا گرته‌وه، خاینان و لاده‌را‌نمان سه‌رکوت و په‌رش و بڵاو کرد، ئاغاوه‌تی هه‌ڵاتوومان گه‌ڕانده‌وه‌ شوێنی خۆیان و پیلانی خه‌یانه‌تکارانمان هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌. ئێتر به‌ که‌ڕه‌می خودا، کوردستانی له‌ ده‌ست چوو سه‌ر له‌ نوێ رزگار کرایه‌وه‌"، بڕوانه ئەنوەر سوڵتانی،‌ نووسین و وه‌ر.،"'به‌ڵگه‌نامه‌یه‌ک' سه‌باره‌ت به‌ ڕاپه‌ڕینی وه‌رزێرانی ناوچه‌ی فه‌یزوڵڵابه‌گی بۆکان،" گزینگ 38 (به‌هاری 2003): 37.

[31] عومەر عەسری، "راپەڕینی وەرزێران،" 35.

[32] حزب تودە ایران، چھل و پنج سال پیكار خستگی ناپذیر در راە سازماندھی و رھائی دھقانان ایران. چاپ اول (مھرماە 1366 (1987))، 54، 57، 64، 69-68؛ صادق انصاری (د. برزگر)، از زندگی من: پا بە پای حزب تودە ایران. چاپ اول (لس آنجلس: نشر كتاب، 1357 (1996))، 211-214.

[33] Р.А. Сеидов, Аграрный вопрос и крестьянское движение в Иране (1950-1953гг.). Баку, 1963г.

[34] ئه‌و کتێبه‌ له‌ پێشدا به‌ تورکی ئازه‌ربایجانی له‌ 1955 دا له‌ باکۆ بڵاوبۆته‌وه، و وا دیاره‌ نووسه‌ر خۆی کردوویه‌ به‌ فارسی‌: علی گلاویژ، مناسبات ارضی در کردستان (فروپاشی نظام عشیره‌ای). چاپ اول (تهران: انتشارارت روزبه‌، دی ماه‌ 1361 (1982)).

[35] A. Gukovsky and O. Trachtenberg, History of Feudalism (Moscow: State Textbook Publishing House, 1931), p.76.

[36] Susan Meiselas, Kurdistan in the Shadow of History (New York: Random House, 1997), 212-213.

كاتێكی سووزان مایسێلاس خەریكی دانان و داھێنانی ئەو كتێبە بوو، من یەكێك لەوانە بووم که‌ داوای لێ کردم بۆ باسی مێژووی كوردستان و دیتنەوەی وێنە یارمەتی بده‌م. پێم راگەیاند كە مپژووی گەلی كورد ھەر بەسەرھاتی ئاغاوەت و شێخ و حاكم و خان و ئه‌میران نییە و مێژووی خەباتی چینایەتی كرێكار و وەرزێر و زەحمتكێش و ژنانە. نموونەی راپەڕینی وەرزێرانم بۆ گێڕاوە و گوتی "باشە، بەڵام من مێژووی وێنەیی كوردستان دادەنێم، وێنەكانی [ئه‌و راپه‌ڕینه]‌ لە كوێن؟" دیارە خۆی دەیزانی كە لە وڵاتێكی وەك كوردستان تیكنۆلۆژی وەك گرامافۆن و وێنەگریی و فیلم وه‌ده‌ست وەرزێر و كرێكار و ژن نه‌ده‌که‌وت. من كۆپی بەڵگەیێك لە گوزاریشەكانی كونسوولی ئەمریكا لە تەورێز (سەبارەت بە راپەڕین) م دایە و ئەویش وێنەی جووتیارێكی كە خەریكی زەوی كێڵان بوو هه‌ڵ بژارد. دوو سەرچاوەی دیش (ھێمن و ویلچێفسكی) م دایە كە لەگەڵ وێنەكان بڵاوی كردەوە. ھەروەھا پێشنیارم پێ كرد محمد موكری لە پاریس ببینێ و وتووێژی لەگەڵ بكا و، ئه‌گه‌ر ئیجازه‌ بدا، لە ئارشیوی وێنە و بەڵگەی وی كەڵك وەربگرێ. من داوام لە سووزان كرد كە لێی بپرسێ بۆچی حكوومەتی موسەدیق لایحەی 20% ی پەسەند كرد. موكری وەڵامی دابۆوە بەڵام بەو شەرتەی كە بە دەنگ تۆماری نەكا. من لە 1997 لە نامەیێك دا ئەو پرسیارەم لە موكری كرد بەڵام وەڵامی نامەكەمی نەداوە.

[37] محمد مکری، "انواع عوارض و مالیاتهای غیر دولتی و مراسم تحمیلی عده‌ای از مالکین در دهات کردستان،" بغستان اول، ش ١ (آذرماه‌ 1331 (دیسامبری 1952)): 17-35. نووسه‌ر له‌ 1998 دا، ئه‌و نووسراوه‌ی به‌ زمانی فه‌رانسه‌یی بڵاوکرده‌وه‌:

Mohammad Mokri, “Taxes et impôts non gouvernementaux: Charges illégales imposées par des propriétaires au Kurdistan,” Journal Asiatique 286, no. 1 (1998): 85-125.

[38] رەحمان محەممەدیان، بۆكان لە سەدەی بیستەم دا (تھران: كولە پشتی، 1389 (2010))، ب 1: 89-162.

[39] ناسر عەلی­یار، رەخنە لە سەر كتێبی بۆكان لە سەدەی بیستەم دا (بۆكان، 1391 (٢٠٠٢)).

[40] رەحمان محەممەدیان، بۆكان لە سەدەی بیستەم دا: مێژوو، سیاسەت، فەرھەنگ، ئەدەب (تھران: كولە پشتی، 1394 (٢٠١٥))، ب 2: 50-92.

[41] وشه‌گه‌لی زانیاری، داده‌ و فاکت له‌ رووی مه‌عناوه‌، لێک نزیک به‌ڵام جیاوازن. له‌و نووسراوه‌ دا، ئه‌و وشانه‌ به‌ مه‌عنای گوتنێک سه‌باره‌ت به‌ رووداوێک، شتێک، که‌سێک، یان جێگه‌یێک ده‌کار دێنم که‌ بکرێ راستییه‌که‌ی بسه‌لمێنی، بۆ وێنه‌ "ئاغاوه‌ت له‌ 22ی ئیسفه‌ندی 1331 (13 مارسی 1952) هێرشیان برده‌ سه‌ر بۆکان" ده‌کرێ وه‌ک "فاکت" یان "داده"‌ دابندرێ چونکه‌ له‌ بیره‌وه‌ری خه‌ڵکی بۆکان، نامه‌ی ئید‌اره‌یی، و هه‌واڵی رۆژنامه‌ و به‌ڵگه‌ی دی دا تۆمار کراوه‌ و راستییه‌که‌ی ئینکار ناکرێ، به‌ڵام له‌ لێکدانه‌وه‌ی ئه‌و فاکته‌ دا بۆچوونی جیاواز دێته‌ گۆڕێ. وشه‌ی "داده‌" (له‌ کرداری "دادن") له‌ فارسی دا باو بووه‌، و له‌ کوردی دا ده‌کرێ به‌ پێوانه‌ی ئه‌و وشه‌یه‌ له‌ ئینگلیسی و فارسی دا، "دراو" (له‌ کرداری "دان") دابنێین، به‌ڵام "دراو" مه‌عنای "پاره‌" یان "پووڵ"یشی هه‌یه‌ و تا ئیستا به‌ مه‌عنای "داده‌" ده‌کار نه‌هاتووه‌.

[42] ئەنوەر سوڵتانی، "'به‌ڵگه‌نامه‌یه‌ک'‌،" 35. ئه‌حمه‌دی شه‌ریفی ئه‌وده‌می له‌ ئێران ده‌ژیا و سۆڵتانی بۆ ئه‌وه‌ی بیپارێزێ نێوی نه‌هێناوه‌‌‌.

[43] عەبدوڵا له‌ دەروازەیەك بۆ راپەڕین لە باسی كۆكردنەوەی زانیاری بە وتوووێژ دەڵێ گەلێ كەس "بیانوویەكیان دەدۆزییەوە بۆ خۆ قوتاركردن. دووكەس لەوانە كە لە جوتیارە چالاكەكانی راپەڕین بوو[ن] دوای مانگێك ھێنان­وبردن ئینجا وتیان بە بڕیاری (حیزبی شیوعی عێراق) نابێ زانیاریت پێ­بدەین، چونكە نیازیان وایە خۆیان لێكۆڵینەوەی لە سەر بكەن. لە كاتێكدا دەبوایە ئەوان لە دوای شۆڕشی (14ی تەمووزی 1958)ەوە زانیاریان كۆبكردایەوە كە ھەم بوارێكی چاكیان بۆ رەخسا بوو، ھەم راپەڕینەكەش تازە (5) ساڵی بە سەردا تێپەڕببوو." (7-8)

[44] مەسعوود محەمەد، بۆ ئەمیری حەسەن­پوور لە ھەر كوییەك بێت (بەغدا، 1984)، 112-128.

[45] محەمەد، بۆ ئەمیری حەسەن­پوور، 123.

[46] بۆ باسێکی ئیده‌ئۆلۆژی بڕوانه‌:

Terry Eagleton, Ideology: An Introduction (London: Verso, 2007).

[47] ‌Hanna Batatu, The Old Social Classes and the Revolutionary Movements of Iraq (Princeton, NJ: Princeton University Press, 1978), 58.

[48] ‌Batatu, Social Classes, 614.

[49] ناسر عه‌لی­یار، رەخنە لە سەر، 28-27.

[50] هه‌مان سه‌رچاوه‌، 54.

[51] هه‌مان سه‌رچاوه‌، 53.

[52] هه‌مان سه‌رچاوه‌، 54.

[53] هه‌مان سه‌رچاوه‌، 23.

[54] ھەمان سەرچاوە، 23، 37.

[55] ھەمان سەرچاوە، 44.

[56] ھەمان سەرچاوە, 13.

[57] ھەمان سەرچاوە، 36-38 و13.

[58] عه‌بدوڵڵا گۆران، دیوانی گۆران. كۆكردنەوە. محه‌مەدی مەلا كەریم (بەغدا: چاپخانەی كۆڕی زانیاری عێراق، 1980)، ب ١؛ 41.

[59] Karl Marx, Capital, vol. 3 (Moscow: Progress Publishers, 1986), 817.

[60] باسی ریفۆرمی ئه‌رزیی سه‌رمایه‌داری و کۆمۆنیستی ته‌نانه‌ت له‌ ئامڕازی راگه‌یاندنی گشتی ئه‌مریکاش دا ده‌کرا. بۆ وێنه‌، رۆژنامه‌ی نیوو یۆرک تایمز ریفۆرمی سه‌رمایه‌داری وه‌ک "عیلاجێک بۆ کۆمۆنیسم" باس کرد:

“One cure for communism,” New York Times, August 14, 1952, 22.

[61] James Scott, Weapons of the Weak: Everyday Forms of Peasant Resistance (New Haven: Yale University Press, 1985).

[62] دیوانی گۆران، 59.

[63] ئۆسکار مان، تحفه‌ء مظفریه‌ به‌ زمانی کوردی موکری. پێشه‌کی و ساخکردنه‌وه‌ و هێنانه‌وه‌ سه‌ر رێنووسی کوردی. هێمن موکریانی. به‌شی دووه‌م (به‌غدا: چاپخانه‌ی کۆڕی زانیاری کورد، 1975)، 119.

[64] ئۆسکار مان، تحفه‌ء مظفریه‌، 267.

[65] هه‌مان سه‌رچاوه‌، به‌شی یه‌که‌م، 139.

[66] Paul Thompson, The Voice of the Past: Oral History (Oxford: Oxford University Press, 2000); Robert Perks and Alistair Thomson, The Oral History Reader (London: Routledge, 1998).

[67] Mr. Middleton (British Ambassador, Tehran) to Mr. Anthony Eden (Secretary of State for Foreign Affairs). “Decree concerning rural development and the peasants’ share of crops,” British Documents on Foreign Affairs: Reports and Papers from the Foreign Office Confidential Print. Part V, From 1951 through 1956, Series B: Near and Middle East, Vol. 3, Afghanistan, Persia, Turkey and Iraq (LexisNexis, 1952), 103-104.

[68] K. Mokhammedov, “Peasant unrest in Iran: Iranian press review,” New Times 3, January 14, 1953, 16-19.

[69] بۆ لێکدانه‌وه‌ی به‌سه‌رهاتی تیۆری کۆمۆنیسم له‌ سه‌ده‌ی نۆزده‌وه‌ تا ئێسته‌ و ئه‌و خه‌باته‌ی که‌ ئێسته‌ له‌ پێشه‌ بڕوانه‌: ریموند لوتا، تاریخ واقعی کمونیسم. ترجمه‌. منیر امیری (حزب کمونیست ایران (م.ل.م.)، 1394 (٢٠١٥)
تێبینی: ئەو بابەتە لە ژمارە ١ی گۆڤاری دەروازە، مەی ٢٠١٧ بە ئەلفوبێی لاتینی بڵاو بووەتەوە

----

پەیوەست

مامۆستا!

وێڕای سڵاو زۆر خۆشحاڵ بووم بەتەلەفۆن قسەمان کرد.هیوادارم ساخ و بەکەیف بی. بابەتەکەم خوێندەوە لە خوارەوە چەند سەرنجێکی تێکنیکی هەیە بۆت دەنووسم!

 ١-لەشوێنێک عەلی گەلاوێژ وەک ' یەکێک لە بەڕێوەبەرانی حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان و حیزبی توودە' ناسێندراوە.   ئەمن پێم وایە ' یەکێک لە بەڕێوەبەرانی فیرقەی دێمۆکڕاتی ئازەربایجان و حیزبی توودە' دروستتر بێ. ڕاستە لە ساڵی ١٩٤٧ وە بۆ ماوەی ١٣-١٤ ساڵ لە ڕۆژنامەی' آذربایجان' ی فیرقە دا ئەو و چەند کەسی دی ' کوردستان ' ێکی یەک لاپەڕەییان وەک ئۆرگانی حیزبی دێمۆکڕاتی کوردستان بڵاو کردووەتەوە. بەڵام نازانین لەو سەروبەندی دا پێوەندییان چۆن بووە لەگەڵ ئەوانەی لە ناوخۆی ووڵات بە ناوی دێمۆکڕات دەستیان بە چالاکی کردووەتەوە.
 بە مانایەک تەواو مافی ئەوەیان هەبووە بە ناوی دێمۆكرات کار بکەن ، چونکە پاشماوەی کۆمار بوون و کار بەدەستانی حکوومەتی ئازەربایجان یش ئاوایان ناسیون. بەڵام بە ساڵانی درێژ عەلی گەلاوێژ و ڕەحیم قازی لە ڕێبەرایەتی فیرقەی دێمۆکڕاتی ئازەربایجان دا بوون ، دیارە عەلی گەلاوێژ بۆ ماوەیەکی درێژتر و لە جەریانی یەکگرتنەوەی فیرقە و حیزبی توودەش دا ئەو لەگەڵ بووە و دوای شۆڕشی ئێرانیش وەک یەک لەڕێبەرانی حیزبی توودە لە موهاجەرەت ڕا گەڕاوەتەوە.

٢-لەو شوێنەی باسی دوکتور محەمەد موکری [ محەمەدی کەیوانپوور ] دەکرێ، بەجێیە باسی کار کردنی لە فەرهەنگی مەهاباد لە ساڵی ٢٣-١٣٢٤ ی هەتاوی و بەر لە ڕاگەیاندنی کۆماریش بکرێ. من لە جێی دیش نووسیومە، لە سەردانێکی موکری لە پاریس لە ساڵی ١٩٧٢ یان ١٩٧٣ ، کۆمەڵە وێنەیەکی پێشان دام کە لەکاتی ئیجڕای  ' دایکی نیشتمان '  هاوینی ١٣٢٤ لە مەهاباد هەڵی گرتبوو.نازانم بە نەمانی ئەوانە لە ئارشیڤەکەی دا ماون یان نا؟

 ٣-وەک ' شارۆچکە '  باسی بۆکان کراوە، ئەوە ئەگەر ئاماژە بێ بە سەردەمی بزووتنەوەی جووتیاران دروستە، بەڵام بۆ ئێستا دەست نادا ، ودیارە وەکوو دیکەش بۆکانییەکان لەو ڕووەوە حەساسن ئەگەرکەسێکی سابڵاغی بە ' شار' ەکەیان بڵێ شارۆچکە.دەگێڕنەوە لە ئاخر و ئۆخری حوکمی حەمە ڕەزا شای پەهلەوی کاتێک زیندانی سیاسی ئازاد دەبن و بەرەو شارەکانی خۆیان دێنەوە کاروانی ماشێنی هێندێکیان بە ناو بۆکان دا تێ دەپەڕێ و لەو دەمە دا کابرایەکی سابڵاغی کە شەش دانگ مەست دەبێ دەچێتە سەر بانی یەکێک لە خانووەکانی ناو جادەی سەرەکی بۆکان و دەیەوێ لە خۆشی ئازادی زیندانیان خۆی لە سەر بانی ڕا بەر داتەوە و هەموو جارێ پڕ بە دەمی هاوار دەکا ' ئەی ئەهالی شەڕافەتمەندی بەخشی بۆکان ' یانی بەوحاڵەش وەک سابڵاغییەک بۆکان هەر بە ' بخش ' دا دەنێ!

٤-لە باسی جیاوازی نێوان بزووتنەوەی حاجی قاسم کەریمی و جووتیاران دا نووسراوە: ' لەگەڵ ئەوەشدا  ئەو دوو ناکۆکییە  پێوەندییان هەبوو ( هەر دوو لە دژی یەک بنەماڵەی ئاغاوەت بوون). دیارە ئاغاوەتەکان هەر یەک بنەماڵە نەبوون. چەند لەو دێیانەی عومەری عەسری لە نووسینەکەی دا باسیان دەکا ئی عەشیرەتی فەیزوڵابەگی بۆکان بوون و بزووتنەوەی جووتیاران هەر لە دژی بنەماڵەی ئێلخانیزادەکان نەبوو.

٥-لە باسی ئەحمەد شەریفی دا ، یادداشتی ٤٢  دەکرێ ئاماژەی پێ بکرێ کە ئێستا نەماوە و کۆچی دوایی کردووە.

٦-لە باسی نیزیکتر دا سەبارەت بە حیزبی دێمۆکرات دەبێ بەڕوونی بگوترێ مەبەست کام باڵیانە

 ٧-لەو  ڕستەیە دا : ' لاپەڕەیێک لە گوزاریشێکی کونسولگەری ئەمریکا سەبارەت بە ڕاپەڕینی جووتیاران و هێرشی ئاغاوەت بە سەر بۆکانی '  وا بزانم ' بۆ سەر بۆکانێ ' بە جێترە.

برادەرێکم ڕاسپارد بوو چەند نوسخە لە کتێبەکەی لە مەڕ وەهبی تم لە سلێمانییەوە بۆ بهێنێ، کە هێناویە و سبەی و دووی لە پۆست وەری دەگرم. ئەگەر نوسخەی زیادی تێدا بوو بۆت بنێرم یان هەتە؟

 هەر بژی، حەسەن

٢٨-ی ژووییەی ٢٠١٦

ئی مەیلی ئەمیرحەسەنپوور  لە ووڵامی مندا

لە ئینگلیسییەوە وەرگێڕدراوە:

٢٩ی ژووییەی ٢٠١٦

حەسەنی خۆشەویست،

    زۆر سپاست دەکەم بۆ تێچنەکانت ، کە وەکوو هەمیشە زۆر پڕ لە زانیاریین.

سەبارەت بە وێنەکانی محەمەد موکری لەمەڕ ' دایکی نیشتمان' وا وێدەچێ بنکەی ژین هێندێک لە ئارشیوەکەی وی دەست کەوتبێ . لەو بارەیەوە لەگەڵ عەلی قسەبکە [ مەبەست عەلی کەریمی یە ]، کاتێک دەگەڕێتەوە سلێمانی دەتوانێ وەدووی پێ وشوێنی ئەو وێنانە کەوێ، بێتوو لەوێ بن.

سەبارەت بە دەکار کردنی  ' شارۆچکە ' ، ئەمن دڵنیام نووسیومە ' شارۆچکە' یان  ' گەورە دێ' مەبەستم لەو سەروبەندی بووە ؛ بەڵام بەڕواڵەت ئێستا بۆکان لە مەهاباد گەورەترە.

لەمەڕ دوو باڵەکانی حدک، ئەمن تێ نەگەیشتم. مەبەستت باڵەکانی ئێستایە؟ ئەگەر وابێ ، ئەو سەرچاوانەی ئەمن بەکارم هێناون ئی کۆنگرەی ٣ و دوای ئەون ، بەر لە دابڕانەکەی ساڵانی ١٩٩٠ەکان.

سەبارەت بە کتێبەکەم لەمەڕ وەهبی، ئەگەر نوسخەی زیادییت وەدەست کەوێ  ئەمن دەکرێ باشیان بەکار بێنم (چەند نوسخەیەک بنێرم بۆ هێندێک لەو کتێبخانە سەرەکییانەی وا  لێکۆڵینەوەیان لێ دەکرێ).

دیسان سپاس و هەموو شت باشترین بێ،

ئەمیر

.....
درێژەی هەیە....